इकाई संख्या

vuqØef.kdk

bdkà la[;k bdkà i`’B la[;k

bdkÃ&1 Òw&vkÑfr foKku dk vFkZ o ifjÒk’kk

bdkÃ&2 Òw&vkÑfr foKku dh çÑfr o fo’k;&oLrq

bdkÃ&3 HokÑfrd ladYiuk;sa

bdkÃ&4 Òw&lapyu

bdkÃ&5 vUrtkZr cy

bdkÃ&6 cfgtkZr cy

bdkÃ&7 vkdfLed lapyu % Tokykeq[kh o ÒwdEi

bdkÃ&8 lefLFkfr o IysV foorZfudh

bdkÃ&9 czkátkr cy ¼vukPNknu½

bdkÃ&10 vi{k; ¼vFkZ o çdkj½

bdkÃ&11 o`gr~ lapyu o e`nk fuekZ.k

bdkÃ&12 <ky fodkl

bdkÃ&13 HokÑfrd çfØ;k,¡ ¼vijnu½

bdkÃ&14 unh d¢ dk;Z

bdkÃ&15 fgekuh d¢ dk;Z

bdkÃ&16 iou d¢ dk;Z

bdkÃ&17 lkxjh; ty ¼rjaxsa½ d¢ dk;Z

bdkÃ&18 dkLVZ LFkykÑfr;k¡

bdkÃ&19 vuqç;qDr Òw&vkÑfr foKku

bdkà &1

e©fyd ladYiuk

bdkà dh :ijs[kk

1-1 Òw&vkÑfr foKku % vFkZ o ifjÒk’kk

1-2 Òw&vkÑfr foKku % çÑfr

1-3 Òw&vkÑfr foKku % fo’k; oLrq

1-4 HokÑfrd ladYiuk;sa

1-5 lkjka‚k

bdkÃ&1

Òw&vkÑfr foKku ¼Geomorphology½

Òw&vkÑfr foKku % vFkZ ,oa ifjÒk’kk&

Òw&vkÑfr foKku] Ò©frd Òwx¨y dh egRoiw.kZ ‚kk[kk gSA blesa Xy¨c

¼i`Foh½ d¢ LFkye.My ¼Lithosphere½ d¢ mPpkop¨a] mud¢ fuekZ.k çØe¨a rFkk mud¢

,oa ekuo d¢ varZlacaèk¨a dk vè;;u fd;k tkrk gSA Òw&vkÑfr foKku ‚kCn Òw]

vkÑfr ,oa foKku uked rhu ‚kCn¨a ls feydj cuk gSA buesa Òw ls rkRi;Z i`Foh]

vkÑfr ls rkRi;Z Lo:i ,oa foKku ls rkRi;Z O;ofLFkr rkfdZd foospuk ls gSA

bl rjg i`Foh d¢ Lo:i dh O;ofLFkr rkfdZd foospuk Òw&vkÑfr foKku gSA

;g vaxzsth d¢ Geomorphology dk fganh :ikarj gSA Geomorphology

‚kCn xzhd Òk’kk d¢ Ge, Morpho ,oa logy ls cuk gS ftldk vFkZ Øe‚k% i`Foh

(Earth) :i (Form) ,oa o.kZu (Dicaurse) djuk gS] vFkkZr~ Òw&vkÑfr foKku i`Foh

d¢ :i¨a ¼mPpkop¨a ;k LFky:i¨a½ dk o.kZu gSA

ifjÒk’kk&

Òw&vkÑfr foKku dh fofÒUu fo}ku¨a }kjk nh x;h çeq[k ifjÒk’kk,¡

fuEu gS&

1- vejhdu Òwx¨yosÙkk y¨csd d¢ vuqlkj] ßÒw&vkÑfr foKku ÒwiRy d¢ èkjkrh;

y{k.k¨a dk foKku gSAÞ

2- okWu ,utsyk d¢ vuqlkj] ßÒw&vkÑfr foKku d¢oy LFky :i¨a dk foKku gh

ugÈ] vfirq bld¢ varxZr leLr i`Foh dh vkd`fr] foU;kl rFkk bldh cgh

bdkb;¨a dh O;oLFkk dk Òh vè;;u g¨rk gSAÞ

3- Lozgyj d¢ vuqlkj] ßÒw&vkÑfr foKku lÒh çdkj d¢ LFky:i¨a dh mRifÙk

mud¢ O;ofLFr ,oa Øec) fodkl dh O;k[;k djrk gS rFkk ;g Ò©frd Òwwx¨y dk

,d çeq[k vax gSAÞ

4- okjlsLVj d¢ vuqlkj] ßÒw&vkÑfr foKku i`Foh d¢ mPpkopu lacaèkh y{k.k¨a dk

O;k[;kRed o.kZu gSAÞ

5- FkkuZojh d¢ vuqlkj] ßÒw&vkÑfr foKku LFky :i¨a dk foKku gS rFkk ;g blh

:i ls ç;qDr g¨xk] ;|fi bleas gesa lkxjh; vkÑfr;¨a d¨ Òh ‚kkfey djuk

pkfg,AÞ

vr% Òw&vkÑfr foKku og foKku gS ftld¢ vUrxZr èkjkry d¢ fofÒUu

LFky:i¨a dh fo‚ks’krkv¨a mudh mRifÙk dh çfØ;kv¨a] mud¢ fuekZ.k ,oa layXu

HokÑfrd çØe¨a d¢ Lo:i ,oa fØ;k&fofèk;¨a] ekuoh; dkjd¨a] LFky:i¨a dh jpuk

lkexzh vFkkZr~ Ò©fedh; lajpuk dk le; d¢ ifjos‚k esa O;k[;kRed vè;;u fd;k

tkrk gSA

Òw&vkÑfr foKku dh çÑfr&

Òw&vkÑfr foKku eas eq[; :i ls LFky:i a dk vè;;u gS] ftld¢

varxZr ÒwiRy ,oa lkxj fury d¢ fofÒUu :i a] mudh mRifÙk rFkk ,sfrgkfld

fodkl d¢ O;k[;kRed fooj.k dk vè;;u fd;k tkrk gSA Òw&vkÑfr foKku dh

çÑfr esa vè;;u fd, tkus okys mPpkopu a dks fuEu rhu Jsf.k; a esa j[kk tkrk gSA

¼1½ çFke Js.kh d¢ mPpkop& blesa egk}hi rFkk egklkxjh; csflu d¨ ‚kkfey

djrs gSaA bud¢ fooj.k] orZeku çk:i rFk mRifRr dk vè;u; fd;k tkrk gSA

¼2½ f}rh; Js.kh d¢ mPpkop& blesa i`Foh d¢ vartkZr cy¨a }kjk mRiUu jpukRed

LFkykÑfr;¨a d¢ vè;;u gsrq i`Foh d¢ vartkZr cy¨a }kjk mRiUu jpukRed

LFkykÑfr;¨a d¢ vè;;u gsrq i`Foh d¢ vartkZr çØe¨a d¢ Lo:i rFkk fØ;kfofèk dk

vè;;u Òh vko‚;d g¨rk gSA

¼3½ r`rh; Js.kh d¢ mPpkopu& blesa cfgtkZr çØe¨a ¼ok;qe.My ls mRiUu tSls&

ty] unh] lkxjh; ty] Òwfexr ty] iou] fgekuh ,oa ifjfgekuh½ }kjk vi{k;

vijnu ,oa fu{ksi.k }kjk tfur LFky :i¨a dh vkdkfjdh] mRifÙk fodkl dk

xgu vè;;u fd;k tkrk gSA

Òw&vkÑfr foKku % fo’k; oLrq ¼{ks=½

Òw&vkÑfr foKku dh fo’k;&{ks= esa fuEu ‚kkfey gSa&

1½ LFky :i¨a dh fo‚ks’krk,¡

¼1½ LFky:i¨a dh lkekU; fof‚k’Vrk;sa

¼2½ LFky:i¨a dh vkdkjfefrd fof‚k’Vrk;sa

¼3½ LFky:i çdkfjdh

2½ LFky:i¨a dk mn~Òo ,oa fodkl

¼1½ LFky:i¨a dh mRifRr dh çfØ;k

¼2½ LFky:i¨a dk fodkl ,oa fouk‚k

¼3½ LFky:i¨a dk iqutZuu

¼4½ LFky:i¨a dk iquuZohdj.k

3½ LFky:i¨a d¢ fuekZ.kd HokÑfrd çØe

¼1½ HokÑfrd çØe¨a dk Lo:i

vUrtkZr HokÑfrd çØe ;Fkk % oyu] ioZru] Òza‚ku] mRlaoyu]

volaoyu vkfnA

ofgtkZr ¼vukPNknkRed½ HokÑfrd çØe& vi{k;] vijnu

¼2½ HokÑfrd çØe¨a dh fØ;kfofèk

vi{k; dh çfØ;k;s

;Fkk % Ò©frd] jklk;fud ,oa tSfod çfØ;k;s

vijnu dh fØ;k

volkn ifjogu dh fØ;k

;Fkk % d’kZ.kk] lkYVs‚ku] fuyEcu] mM+ko vkfnA

volkn fu{ksi.k dh fØ;k

¼3½ ekuo; fØ;kdyki ,oa mudk HokÑfrd çØe¨ ,oa LFky:i¨a ij çÒko

4½ LFky:i¨ dh jpuk lexzh

¼1½ ‚kSy¨a dh çÑfr ¼‚kSfydh½

‚kSy çdkj

¼2½ pV~Vku¨a d¢ Lrj¨a dh fLFkfr

ofyr lajpuk

Òzaf‚kr lajpuk

xqEcnh; lajpuk

,d fnXur lajpuk

¼3½ pV~Vku¨a dk ;kfU=d ,oa jklk;fud laÄVu

‚kSy lafèk;k¡

pV~Vku¨a dh ços‚;rk

pV~Vku¨a dh vÒs|rk@Òs|rk

pV~Vku¨a dh dB¨jrk

pV~Vku¨a d¢ jklk;fud xq.k

5½ le; dkjd

¼1½ esxk ekid& pØh; le;

¼2½ esl¨ ekid& çof.kr le;

¼3½ ekbب ekid& fLFkj n‚kk le;

6½ vè;;u d¢ mikxe

¼1½ le;&vkèkkfjr LFky:i mikxe& pØh; mikxe

¼2½ le;&Lora= LFky:i mikxe & vpØh; ;k xfrd larqyu mikxe

¼3½ lajpuk& LFky:i mikxe ¼4½ çØe& LFky:i mikxe

HokÑfrd ladYiuk;sa

FkkuZcjh us HokÑfrd ¼Òw&vkÑfr foKku½ dh fuEu ladYiukv¨a dk

çfriknu fd;k gS &

1½ LFky:i¨a d¢ fodkl esa ÒwxkfÒZd lajpuk ,d egRoiw.kZ fu;a=d dkjd gS rFkk

mleas çfrfcfEcr g¨rh gSA

ÒwxkfÒZd lajpuk esa pV~Vu¨a dh çÑfr] mudh Lrj O;oLFkk rFkk

jklk;fud laxBu d¨ ‚kkfey fd;k tkrk gSA ÒwxkfÒZd lajpuk LFky:i¨a d¨

lokZfèkd çÒkfor djrh gSA Msfol eg¨n; us lajpuk] çØe ,oa voLFkk d¨

LFkykÑfr;¨a d¢ fodkl esa egRoiw.kZ dkjd ekukA

pV~Vku¨a dh çÑfr ÒwxkfÒZd lajpuk dk egRoiw.kZ igyw gSA lÒh {ks=¨a esa

pV~Vkusa ,d leku ugÈ gSa] os dgÈ dB¨sj gSa r¨ dgÈ eqyk;e] ysfdu os fofÒUu

LFky :i¨a dk fuekZ.k djus esa lg;¨x nsrh gSaA

iqyfjt rFkk ekWjxSu d¢ vuqlkj] ßpV~Vkus pkgs vkXus; g¨a ;k ijrnkj

,d rjQ i`Foh d¢ bfrgkl dh gLrfyfi rS;kj djrh gSa r¨ nwljh rjQ ledkyhu

n`‚;koyh d¢ fy, vkèkkj çLrqr djrh gSaAÞ

pV~Vku¨a dh ijrs fofÒUu voèkkj.kkv¨ ¼;Fkk& {kSfrt] yEcor~] ofyr]

Òzaf‚kr ,oa xqEcnh; voLFkk½ esa g¨rh gSaA blfy, LFkkykÑfr;k¡ Òh fÒUu&fÒUu

voLFkkv¨a esa g¨rh gSaA pV~Vku¨a dh jklk;fud lajpuk dk Òh LFkykÑfr;¨a ij

çÒko iM+rk gSA

2½ Òw&vkÑfrd çØe¨a LFky :i¨a ij viuh fo‚ks’k Nki N¨M+rs gSa rFkk çR;sd

Òw&vkd`frd çØe Lo;a d¢ LFky :i¨a dk fof‚k’V leqnk; fodflr djrk gSA

Òw&vkÑfrd çØe ls rkRi;Z mu lÒh Ò©frd rFkk jklk;fud ifjorZu¨a

ls gS t¨ fd i`Foh d¢ èkjkryh; Lo:i d¨ çÒkfor djrs gSaA vartkZr ,oa cfgtkZr

ladYiuk dk çfriknu gqvkA fxycVZ us igyh ckj xfrd larqyu dh ladYiuk

dk çfrinu fd;k rFkk LFky :i¨a d¢ vè;;u esa ek=kRed fofèk dk ç;¨x fd;kA

fofy;e e¨fjl Msfol us loZçFke LFky :Ik¨a d¢ fuekZ.k ,oa fodkl ls

lEcfUèkr lkekU; fl)kUr ¼Ò©x¨fyd pؽ dk çfriknu fd;kA Msfol us LFky

:i¨a d¢ fodkl d¢ ,sfrgkfld vuqØe dh ladYiuk dk çfriknu fd;k ftld¢

vkèkkj ij vkxs pydj vukPNknu dkyØe dh ladYiuk dk çfriknu fd;k

x;kA Msfol d¢ Ò©x¨fyd pØ] ftudk çfriknu vkæZ ‚khr¨’.k çns‚k¨a d¢ LFky

:i¨a d¢ fodkl dh O;k[;k d¢ fy, fd;k ;k Fkk] d¢ vkèkkj ij ‚kq’d vijnu pØ]

fgekuh vijnu pØ] lkxjh; vijnu pØ] dkLVZ pØ] ifjfgekuh vijnu pØ

dk çfrinku fd;k x;kA

fdlh Òh çns‚k esa LFky :i¨a dk vè;;u rhu lkjf.k;¨a esa g¨rk gS&

¼1½ LFky :i¨a dk o.kZu]

¼2½ oxÊdj.k rFkk

¼3½ LFky :i¨a dh O;k[;k

vartkZr çØe i`Foh d¢ vanj mRiUu g¨rs gSa ftlesa iVy fo#i.k rFkk

vkdfLed ¼Tokykeq[kh o ÒwdEi½ fØ;kv¨a d¨ ‚kkfey fd;k tkrk gS] tcfd

cfgtkZr çØe èkjkry ij g¨rk gSA vi{k;] viju ,oa vukPNknu bld¢ eq[; vax

gSaA cfgtkZr çØe esa èkjkry ij vijnu ,oa fuEuhdj.k g¨rk jgrk gSA blls

èkjkryh; vlekurk,¡ lekIr g¨rh jgrh gSA bUgsa vijnu d¢ dkjd Òh dgk tkrk

gSA buesa çokgh ty ¼ufn;k¡½] iou] fgekuh] Òwfexr ty vkfn egRoiw.kZ gSaA ;s

lÒh fofÒUu LFkykÑfr;¨a d¨ fufeZr djrs gSa mUgsa çÒkfor djrs gSaA

3½ orZeku esa t¨ Ò©frd çØe rFkk fu;e dk;Zjr gSa] os gh leLr ÒwxkfÒZd dky

esa dk;Zjr Fks] ysfdu mudh rhozrk ftruh vkt gS mruh lnSo leku ugÈ jgh

gSA

mi;qZDr ladYiuk d¨ ,d:irkokn d¢ uke ls Òh tkuk tkrk gS t¨

vkèkqfud Òw&foKku dk vkèkkjÒwr fl)kUr gSA bl ladYiuk d¢ çfriknd LdkWfV‚k

ÒwxÒZosÙkk tsEl gVu ¼1785½ gSA tkWu ¶ysQ¢;j us gu d¢ fopkj¨a d¨ oSKkfur

Lo:i çnku fd;k v©j mUgsa çdkf‚kr djk;kA gVu d¢ vuqlkj orZeku Òwrdky

dh dqath gSA mud¢ vuqlkj ftl çdkj vkt LFkykÑfr;¨a dk fodkl gS] oSlk gh

Òwrdky esa Òh gqvk g¨xkA ÒwXkkfÒZd bfrgkl d¢ varxZr tyok;q esa gq, ifjorZu

Li’V djrs gSa fd vijnu d¢ çØe gh ugÈ cnys vfirq mudh rhozrk esa Òh

ifjorZu gqvk gSA vijnu d¢ lÒh dkjd¨a us orZeku dh gh Òkafr Òwrdky esa Òh

dk;Z fd;kA pV~Vuh lajpuk] tyok;q ifjorZu] lkxj ryh eas ifjorZu] LFky¨a esa

mRFkku o voryu vkfn dkjd¨a d¢ dkj.k çØe¨a dh rhozrk esa ifjorZu gqvk gSA

4½ Òw&vkÑfrd çØe¨a d¢ fofÒUu xfr ls fØ;k‚khy g¨us d¢ QyLo:i Òwry esa

vfèkdka‚k mPpkop fufeZr gq, gSaA

pV~Vku¨a dh lajpuk rFkk mud¢ Lrj.k esa i;kZIr fÒUurk ik;h tkus d¢

QyLo:i leryhdj.k dh çfØ;k ,d leku ugÈ g¨rh gSA ,slk ekuk tkrk gS

fd mPp Òkx dB¨j pV~Vku¨a ls fufeZr gq, gSa] fuEu Òkx a esa vis{kkÑr eqyk;e

pV~Vkusa gSaA pV~Vku¨a esa laÄVu rFkk lajpuk esa fÒUurk dk çÒko çknsf‚kd

LFkykÑfr d¢ vykok {ks=h; LFkykÑfr ij Òh ns[kk tkrk gSA rkieku] vkæZrk]

ÅapkÃ] Òw&vkÑfrd Lo:i] ouLifr vkfn dh fÒUurk dk çÒko çØe¨a dh

xfr‚khyrk ij iM+rk gSA tyok;q dk çÒko Li’V :i ls lÒh LFkku¨a ij n`f’Vxr

g¨rk gSA lÒh dkjd ,d lkFk feydj Òw&vkÑfrd çØe¨a dh xfr dh

fØ;k‚khyrk d¨ çÒkfor djrs gSa ftlls fofÒUu çdkj d¢ mPpkop¨a dk fuekZ.k

g¨rk gSA

5½ Òw&ry ij tSls gh fofÒUu vijnukRed dkjd dk;Zjr g¨rs gSa] LFky:i¨a dk

,d O;ofLFkr vuqØe mRiUu g¨rk gSA

Msfol eg¨n; us vijnu pØ dh ladyuk çLrqr dj ;g Li’V fd;k

fd LFky :i¨a d¢ fodkl dh Øfed voLFkk,¡ g¨rh gSa rFkk çR;sd voLFkk d¢

fof‚k’V y{k.k g¨rs gSaA mUg¨aus crk;k fd Òw&vkÑfrd pØ dh ;qokoLFkk] ç©< +koLFkk

rFkk o`)koLFkk vkfn voLFkk,¡ g¨rh gSaA var esa vkÑfrfoghu isuhIysu dk fuekZ.k

g¨rk gSA bldh dkQh vky¨puk gqÃA Òw&vkÑfrd pØ dh voLFkk,¡ cafèkr ugÈ

g¨rh rFkk isuhIysu dk cuuk pØ d¢ iw.kZ g¨us ij fuÒZj djrk gSA

Li’V gS fd LFky :i¨a dk O;ofLFkr ,oa Øfed fodkl g¨rk gS rFkk

voLFkk,¡ cnyus ls LFky :i Òh cny tkrs gSaA Msfol d¢ Òw&vkÑfrd pØ dh

;qokoLFkk esa Òh oh vkdkj dh ÄkVh] dSfu;u] xktZ] ty çikr] f{kfçdk] ç©<+koLFkk

esa unh osfndk,a] foliZ] lajpukRed l¨iku] o`)koLFkk esa ck<+ d¢ eSnku] x¨[kqj

>hy] çkÑfrd rVcaèk] MsYVk vkfn LFkykÑfr;¨a dk fodkl g¨rk gSA

6½ Òw&vkÑfr;¨a d¢ fodkl esa lekU;hdj.k dh vis{kk tfVyrk,¡ vfèkd gSaA

Òw&vkÑfr;¨a d¢ fuekZ.k esa vud¢ tfVyrk,¡ ns[kh tkrh gSaA vFkkZr~ fdlh

LFky [k.M ij ,d gh çØe lfØ; ugÈ g¨rk gSA fdlh ,d LFkku ij ,d le;

esa ,d ls vfèkd çØe¨a d¢ lfØ; g¨us ls tfVyrk,¡ mRiUu g¨rh gSaA lÒh LFky

:i¨a dk fodkl ,d gh pØ esa iwjk ugÈ g¨rk cfYd dà pبa esa iwjk g¨rk gSA

bl rjg ,d ls vfèkd çØe¨a dk ik;k tkuk rFkk ,d ls vfèkd pبa d¢ dkj.k

gh tfVyrk,¡ mRiUu g¨rh gSaA bUgÈ rF;¨a d¢ vkèkkj ij gkjcxZ us LFkykÑfr;¨a d¨

fuEu ik¡p Òkx¨a esa foÒkftr fd;kA

¼1½ ljy Òw&n`‚;& ljy Òw&n`‚; og gS ftudk fuekZ.k ,d gh pØ }kjk rFkk

,d gh çØe }kjk g¨rk gSA blesa tfVyrk,¡ ugÈ feyrhA

¼2½ fefJr Òw&n`‚;& fefJr Òw&n`‚; og gS ftudk fuekZ.k ,d ls vfèkd çØe¨ a

}kjk g¨rk gS vr% buesa tfVyrk,¡ feyrh gSaA

¼3½ ,d pØh; Òw&n`‚;& ,d pØh; Òw&n`‚; og gS ftudk fuekZ.k ,d gh

vijnu pØ }kjk g¨rk gSA

¼4½ cgqpØh; Òw&n`‚;& cgqpØh; Òw&n`‚; og gS ftud fuekZ.k ,d ls vfèkd

vijnu pبa }kjk g¨rk gSA vfèkdka‚k LFkykÑfr;k¡ blh oxZ dh gSA

¼5½ vuko`r ;k iquZthfor Òw&n`‚;& çkpy LFky :i t¨ vkoj.k ls <d tkrs gSa

fdUrq orZeku vijnu d¢ dkjd¨a ls gV tkrs gSa] r¨ og vuko`Ùk ;k

iquZthfor Òw&n`‚; dgykrs gSaA

¼6½ i`Foh dh LFkykÑfr dk cgqr de Òkx V‚kZjh ;qx ls çkphu gS rFkk vfèkdka‚k

Òkx IyhLV¨lhu ;qx ls vfèkd çkphu gSA

ÒwiVy dh vfèkdka‚k LFkykÑfr;k¡ Iy¨LV¨lhu ;qx ls çkphu ugÈ gSa rFkk

cgqr de V‚kZjh ;qx ls iwoZ dh gSaA ,‚ys d¢ vuqlkj ÒwiVy dh vfèkdka‚k

LFkykÑfr;k¡ ;qokoLFkk dh gSa] vFkkZr os vfèkd çkphu ugÈ gSa] mud¢ vuqlkj fo‚o

d¢ vfèkdka‚k n`‚; ¼;Fkk&ioZr] ÄkfV;k¡] lkeqfæd fdukjs] >hysa] çikr] fDyQ ,oa

dSfu;u vkfn½ ek;¨flu ;qx ¼2-5 dj¨M+ o’kZ iwoZ½ d¢ ckn dh gS rFkk yxÒx lÒh

Lo:i¨a dk fodkl ekuo d¢ tUe ls iwoZ ¼yxÒx 5 yk[k iwoZ½ g¨ pqdk Fkk ,oa

orZeku e;¨lhu ;qx d¢ iwoZ dh LFkykÑfr;k¡ èkjkry ij ukeek= gSaA ,‚ys d¢

vuqlkj èkjkry ij orZeku LFkykÑfr;¨a dk yxÒx 99 çfr‚kr Òkx V‚kZjh ;qx d¢

ckn dk gSA

¼7½ Iy¨LV¨lhu ;qx esa gq, ÒwxkfÒZd ,oa tyok;q lacaèkh ifjorZu¨a d¢ nq:g çÒko d¢

ewY;kadu fcuk orZeku LFkykÑfr;¨a dh Li’V O;k[;k çLrqr ugÈ dh tk ldrh

gSA

IyhLV¨lhu fge;qx esa i`Foh dh tyok;q cgqr B.Mh FkhA ftld¢

QyLo:i ÒwiVy ij vfèkdka‚k Òkx fgekPNkfnr g¨ x;k FkkA IyhLV¨lhu fge ;qx

d¢ ckn fgepknj lekIr gqà ysfdu vusd LFkku¨a ls ;g fge ugha gV ldhA

fgekPNknu d¢ dkj.k vusd egRoiw.kZ ifjorZu gq,A buesa uohu LFky :i¨a dk

fodkl] iwoZ LFky :i¨a esa ifjorZu] lkxjrky esa ijforZu] LFkyh; Òkx¨a dk mRFkku

,oa voryu rFkk çoky J`a[kykv¨a esa ifjorZu vkfn gSaA

fgekoj.k dk çÒko lkxj ij cgqr FkkA fge;qx dh lekfIr ij lkxj

ry Åij mBk ftlls LFkykÑfr;¨a d¢ fodkl esa vusd ifjorZu gq,A

¼8½ fofÒUu LFkykÑfrd çØe¨a esa cnyrs gq, egRo d¨ le>us d¢ fy;s fo‚o dh

tyok;q dk ewY;kadu vko‚;d gSA

tyok;q Òw&vkd`frd çØe¨a dh lfØ;rk d¨ çÒkfor djrh gSA

tyok;q d¢ dkj.k çØe¨a ij çR;{k çÒko Mkyrs gSaA bu dkjd¨a eas o’kkZ dh ek=k]

ok’ihdj.k] nSfud rkikUrj] rq’kkj fØ;k rFkk bldh xgjkÃ] ok;q dh xfr rFkk

fn‚kk vkfn gSA ouLifr dk vkoj.k] çdkj rFkk fooj.k Òw&vkÑfrd çØe¨a dh

lfØ;rk d¨ çÒkfor djrs gSaA dkyZ lkoj us crk;k gS fd LFky :i¨a dk lacaèk

çØe ls u t¨M+dj tyok;q çns‚k¨a l s t¨M+uk pkfg, D;¨afd fo‚ks’k çdkj dh

tyok;q esa fo‚ks’k çdkj d¢ LFky:i fufeZr g¨rs gSaA

1953 Ã- esa isad us tyok;q d¢ vkèkkj ij LFky :i¨a d¨ vkæZ] vkæZ

vkæZ] ‚kq’d] væZ ‚kq’d rFkk fgekoh; uked ik¡p Òkx¨a esa foÒDr fd;kA

¼9½ ;|fi Òw&vkÑfr foKku eq[;r% orZeku Òw&vkÑfr;¨a ls lacafèkr gS] fdarq

,sfrgkfld foLrkj ls budh vfèkdre mi;¨fxrk g¨rh gSA

Òw&vkÑfr foKku dk lacaèk eq[;r;k orZeku LFkykÑfr dh mRifÙk ls

gS] ysdu vfèkdka‚k LFkykÑfr;¨a dk orZeku Lo:i iwoZ ÒwxfÒZd ;qx¨a dk ifj.kke

gSA blfy, Òw&vkÑfrosÙkk vius vè;;u esa ,sfrgkfld mikxe viukrk gSA igys

Òw&vkÑfrd bfrgkl dk fo‚ys’k.k fd;k tkrk gS rFkk çkphu vijnu lrgsa Kkr

dh tkrh gSaaA :gs u iqjk vkÑfrd LFky :i a d¨ rhu Òkx¨a esa foÒkftr fd;k&

vo‚ks’k LFky :i] ncs gq, LFky :i ,oa vuko`Ùk LFky :i LFkykÑfr;¨a dh

rkfdZd O;k[;k ,oa fo‚ys’k.k gsrq ;g vko‚;d gS fd LFkykÑfr; a d¢ ,sfrgkfld

fodkl dk Òh vè;;u fd;k tk,A

¼10½ HokÑfrd ekid dh ladYiuk

HokÑfrd ra= dh LFkykÑfrd fo‚ks’krkv¨a rFkk LFky :i a d¢ fodkl

dh O;k[;k esa HokÑfrd le; ,oa LFkkfud ekid egRoiw.kZ fopj ¼çkpy½ g¨rs gSaA

LFkykÑfrd le; ,oa LFkku dk çfrQy g¨rh gSaA

fdlh Òh HokÑfrd {ks= esa orZeku le; ls foxr dky esa ledkyhu

çØe&:i ¼LFky:i½ d¢ eè; vUrlZEcUèk¨a dh iqujZpuk rFkk LFky:i¨a d¢ Òkoh

fodkl d¢ iwoZdFku d¢ fy, ml {ks= d¢ fdlh fuf‚pr le; vofèk d¢ vUrxZr

fofÒUu HokÑfrd çØe¨a dh fØ;kfofèk rFkk dk;Z nj ,oa muls mRiUu LFky:i¨a

d¢ fodkl dk vè;;u vko‚;d g¨rk gSA HokÑfrd çØe¨a rFkk LFky:i¨a dk

vè;;u fofÒUu Lrjh; LFkkfud ,oa dkfyd ekid¨a ij fd;k tkrk gSA yÄq {ks=¨a

eas yÄq le; dh vofèk d¢ n©jku çØe dh fØ;kfofèk ,oa dk;Z nj¨a d¢ midj.k¨a

}kjk ekiu ,oa vè;;u ls fofÒUu le; vUrjky¨a esa mud¢ dk;Z djus dh çÑfr

,oa nj rFkk mud¢ LFkykÑfrd fo‚ks’krkv¨a ij çÒko d¢ fo’k; esa egRoiw.kZ ifj.kke

fudys gSaA

lkekU; Òw&vkÑfrd foKku esa n¨ çdkj d¢ HokÑfrd ekid ç;¨x esa

yk;s tkrs gSa& le; ekid ,oa LFkkfud ekidA ekid dk Lrj vè;;u d¢

mn~ns‚;¨a ij vkèkkfjr g¨rk gSA

mnkgj.k d¢ fy, ;nh ,d foLrr {ks= dh LFkykÑfr;¨a d¢ fodkl dh

çkoLFkkv¨a dh nhÄZdkfyd le; vofèk d¢ vUrxZr iqujZpuk djuh gS r¨ pØh;

le; ¼dà fefy;u o’kZ½ okyk Msfop dk vijnu pØ dk ekWMy vfèkd mi;qDr

g¨xkA ijUrq LFky:i lewg ¼Land Farm assomblage½ d¢ fdlh [kkl laxBu dk

vè;;u fd;k tkuk gS r¨ yÄq le; vofèk okyk dkfyd ekid vfèkd mi;qDr

g¨xkA

lkjka‚k

Òw&vkÑfr foKku d¢ vUrxZr i`Foh d¢ èkjkry ij feyus okys LFky

:i¨a dk vè;;u fd;k tkrk gSA bldh çd`fr esa rhu¨a Js.kh d¢ mPpkop¨a ¼çFke

Js.kh d¢ mPpkop] f}rh; Js.kh d¢ mPpkop o r`rh; Js.kh d¢ mPpkop½ d¨

lfEefyr fd;k tkrk gSA

Òw&vkÑfr foKku dh fo’k;&oLrq esa LFky:i¨a dh mRifÙk] fodkl o

fouk‚k d¢ lÒh :i¨a d¨ lfEefyr fd;k tkrk gSA Òw&vkÑfrd ladYiukv¨a esa

fofÒUu fo}ku¨a ¼fo‚ks’kdj FkkuZcjh½ }kjk nh xà ladYiukv¨a dk vè;;u {ks= dh

ifjfLFkfr;¨ a o ogk¡ ij fØ;k‚khy çØe¨a d¨ vkèkkj ekudj fd;k x;k gSA e©fyd

ladYiuk,¡ HokÑfrd foKku dk lcls egRoiw.kZ Òkx gSA blesa fofÒUu ;qx¨a esa

fufeZr LFky:i¨a dk vè;;u g¨rk gSA

egRoiw.kZ ç‚u

ç‚u 1 % Òw&vkÑfr foKku dk vFkZ crkrs gq, bld¨ ifjÒkf’kr dhft,\

ç‚u 2 % Òw&vkÑfr foKku dh çÑfr dk mYys[k dhft,A

ç‚u 3 % Òw&vkÑfr foKku dh fo’k; oLrq dk o.kZu dhft,A

ç‚u 4 % LFky:i a d¢ fodkl esa ÒwxkfÒZd lajpuk ,d egRoiw.kZ fu;a=d dkjd gS]

o.kZu dhft,A

ç‚u 5 % Òw&vkÑfr; a d¢ fodkl esa ljyrk dh vis{kk tfVyrk vfèkd feyrh gS]

mYys[k dhft,A

bdkà &2

Òw&lapyu

bdkà dh :ijs[kk

2-1 Òw&lapyu % ÒwiVy d¨ çÒkfor djus okys dkjd

2-2 vUrtkZr cy

2-3 oyu

2-4 foÒax

2-5 Òza‚ku ,oa Òza‚k¨a d¢ laÄVd

2-6 Òza‚k d¢ çdkj

2-7 Òza‚k }kjk fufeZr LFkykÑfr;k¡

2-8 cfgtkZr cy

2-9 vkdfLed lapyu % Tokykeq[kh

2-10 ÒwdEi

2-11 lefLFkfr

2-12 IysV foorZfudh

2-13 lkjka‚k

bdkÃ&2

Òw&lapyu ¼Earth Movement½

i`Foh ij t¨ èkjkryh; fo’kerk,¡ fn[kkà nsrh gSa] os cgqr gh foy{k.k gSa]

D;¨afd tgk¡ ;s lkekU; :i esa fLFkj fn[kkà nsrh gSa] ogÈ buesa Fk¨M+s le; esa gh

ÒwdEi ,oa Tokykeq[kh dh fØ;k d¢ ekè;e ls çy; tSls n`‚; fn[kkà nsrs gSaA Å¡ps

xxupqEch ioZr fÄl&fÄldj vjkoyh ,oa vIysf‚k;u tSlh fupyh igkfM+;¨a esa

cnyrs tkrs gSa ,oa mud¢ LFkku ij i`Foh d¢ uohu Òkx¨a esa vkYil o fgeky; tSls

fo‚kky ioZr J`a[kykv¨a dh mRifÙk g¨rh gSA bl çdkj èkheh ,oa vkdfLed xfr;¨a

d¢ }kjk u;k fuekZ.k v©j fufeZr èkjkryh; Lo:Ik¨a dk vijnu ;k dVko }kj

leryhdj.k g¨rk jgrk gSA

lf’V v©j fouk‚k dk ;g Øe vukfndky ls pyk vk jgk gSA bud¢ ihNs

ftu ‚kfDr; aa dk gkFk g¨rk gS os lÒh ‚kfDr;k¡ Òw&lapyu d¢ vUrxZr vkrh gSaA

vUrtkZr cy ckátkr cy

ÒwiVy d¨ çÒkfor djus okys cy

iVy fo:i.k vkdfLed cy

egkns‚ktd cy ioZr fuekZ.kdkjh cy

mifjeq[kh cy vèk¨eq[kh cy

mR{ksi voryu

Tokykeq[kh fØ;k ÒwdEi

vukPNknu

vi{k; vijnu lkewfgd

LFkkukUrj.k

ruko lEihMu

ÒwiVy foÒax ÒwiVy caQu

pVdu Òza‚ku laoyu oyu

vartkZr cy

i`Foh d¢ vkUrjfd Òkx vFkok ÒwxÒZ esa lfØ; cy¨a d¨ vUrtkZr cy

dgrs gSaA bUgsa fuekZ.kdkjh ‚kfDr;k¡ ¼Constructional Forces½ Òh dgk tkrk gSA ;s

cy i`Foh esa xqIr :i ls dk;Z djrs gSaA budh mRifRr o i`Foh d¢ vkUrfjd Òkx

esa g¨us d¢ dkj.k bud¢ fo’k; esa cgqr de Kku çkIr gSA lEÒor% bu cy¨a dh

mRifÙk Å’.k i`Foh d¢ Øe‚k% ‚khry g¨dj ladqpu] ifjÒze.k xfr ls âkl]

jsfM;¨,fDVo inkFk¨Za d¢ foÄVu ls mRiUu rki] laogfud èkkjkv¨a vkfn d¢ dkj.k

g¨rh gSaA

i`Foh d¢ Òhrj mPp rkieku gh dnkfpr~ ÒwiVy esa mRiUu ifjorZu¨a d¢

fy, mRrjnk;h gSA rkih; vUrj d¢ dkj.k ‚kSy¨a esa çlkj ,oa ladqpu g¨rk gS]

blls ‚kSysa LFkkukUrfjr g¨rh gSaA ifj.kker% vusd LFky:i mRiUu g¨rs gSaA

i`Foh d¢ Òhrj mRiUu g¨us okys cy¨a d¢ }kjk èkjkry ij n¨ çdkj dh

xfr;k¡ vFkok lapyu mRiUu g¨rs gSa&¼1½ {kSfrt lapyu] rFkk ¼2½ yEcor~ lapyu

bu xfr;¨a }kjk èkjkry ij vusd çdkj d¢ LFky:i¨a rFkk vkÑfr;¨a

dk fuekZ.k g¨rk gSA

rhozrk d¢ vkèkkj ij vartkZr cy a d¨ n¨ Òkx a esa foÒkftr fd;k tkrk gSa&

¼1½ vkdfLed lapyu rFkk

¼2½ iVy fo:i.kh lapyu

¼1½ vkdfLed lapyu

vkdfLed vartkZr cy¨a }kjk mRiUu lapyu d¨ blesa j[kk tkrk gSA

blls mRiUu ÄVuk,a vkdfLed ¼vpkud½ g¨rh gS rFkk vpkud gh buls Òwry

ij uhps rFkk Åij fouk‚kdkjh ifjorZu g¨rs gSaA vkdfLed lapyu¨a esa ÒwdEi o

Tokykeq[kh çeq[k gSaA Tokykeq[kh foLQ¨V ls vkdfled ØkfUrdkjh ifjorZu g¨

tkrs gSaA èkjkry ij ykok d¢ çokg d¢ dkj.k ykok iBkj] ijkok eSnku] fofÒUu

çdkj d¢ ‚kadqv¨a vkfn dk fuekZ.k g¨rk gSA ÒwdEi d¢ dkj.k dqN {k.k¨a d¢ vanj gh

Òwry ij >hy] lkxj vkfn dk fuekZ.k g¨ tkrk gSA

¼2½ iVy fo:i.kh lapyu

iVy fo:i.kh lapyu esa i`Foh d¢ vkarfjd Òkx ls mRiUu g¨us okyh

yEcor~ rFkk {kSfrt n¨u¨a xfr;¨a d¨ ‚kkfey fd;k tkrk gSA ;g cy èkheh xfr ls

dk;Z djrk gS rFkk bldk çÒko gtkj a o’k¨Za ckn ¼nhÄZdky½ esa n`f’Vx¨pj g¨rk gS

rFkk o`gnkdkj LFky :i¨a dk fuekZ.k g¨rk gSA

{ks=h; foLrkj d¢ vkèkj ij bl lapyu d¨ n¨ ox¨Za esa foÒDr fd;k

tkrk gS&

¼v½ egkns‚kh; lapyu rFkk

¼c½ ioZr fuekZ.kdkjh lapyu

¼v½ egkns‚kh; lapyu

bl lapyu esa egk}hi¨a esa mRFkku rFkk voryu rFkk fuxZeu o

fueTtu dh fØ;k,a g¨rh gSa- ;s n¨u¨a fØ;k,a yEcor~ lapyu dh ifjpk;d gSaA

egkns‚kh; lapyu n¨ çdkj d¢ g¨rs gSa &

¼1½ mifjeq[kh rFkk ¼2½ vèk¨eq[kh

¼1½ mifjeq[kh lapyu& bl lapyu }kjk LFky Òkx Åij dh v¨j mBrk gSA

Òw[k.M dk Åij dh v¨j mBuk n¨n çdkdj ls g¨rk gS &

v- mRFkku& egk}hi d¢ vkUrfjd ;k Lryh; Òkx tc viuh fudVorÊ lrg ls

Åij mBrs gS] mls mRFkku dgrs gSaA

c- mUeTtu& egk}hi d¢ rVorÊ Òkx t¨ igys tyeXu Fks] ;fn lkxj dh lrg

ls Åij mB tkrs gSa r¨ mls mUeTtu ;k fuxZeu dgrs gSaA çk;% çR;sd

egk}hi ij mRFkku ,oa mUeTtu d¢ çek.k feyrs gSaA

¼2½ vèk¨eq[kh lapyu& bl lapyu ls Òwfe dk èk¡lko g¨rk gSA ;g fØ;k n¨ çdkj

ls g¨rh gS&

¼v½ voryu& egk}hi d¢ vkUrfjd Òkx esa LFkkuh; vFkok çknsf‚kd Lrj ij Òwfe

vkl&ikl dh lrg ls uhps èk¡lrh gS rc mls voryu dgrs gSaA

¼c½ fueTtu& rVorÊ Òkx esa Òw[k.M d¢ lkxjry ls uhps Mwcus dh fØ;k

fueTtu dgykrh gSA mi;qDr n¨u¨a fØ;kv¨a d¢ çek.k O;kid :i ls ik;s

tkrs gSaA

¼c½ ioZr fuekZ.kdkjh lapyu

ioZr fuekZ.kdkjh lapyu {kSfrt vFkok Li‚kh Z; ‚kfDr }kj mRiUu g¨rs

gSaA {kSfrt lapyu ls ruko ,oa lEihMu mRiUu g¨rs gSaA tc fdlh Òw[k.M ij

{k Sfrt cy n¨ foijhr fn‚kkv¨a esa dk;Z djrk gS r¨ mls ruko dgrs gSaA blls ‚kSy

Lrj¨a esa LFkkukUrj.k g¨rk gS rFkk pVdus] njkj ,oa Òza‚k iM+rs gSaA fdUrq tc

Òw[k.M ij {kSfrt cy ,d gh fn‚kk esa d¢aæ dh v¨j dk;Z djrk gS rFkk lEihMu

mRiUu g¨rs gS ftlls Òw[k.kM ij o`gr~ lapyu ,oa oyu iM+ tkrs gSaA ÒwiVy ij

mPpkop d¢ fuekZ.k esa ioZr fuekZ.kdkjh lapyu vfèkd egRoiw.kZ gSA ioZr fuekZ.k

fØ;k vdLekr~ ugh g¨rhA d¢oy Tokykeq[kh ioZr vkdfLed :i ls curs gSa]

vU;Fkk ioZr¨a dk fuekZ.k ,d nhÄZdkfyd ÄVuk gSA ÒwxÒZ esa èkhjs&èkhjs vko‚;d

cy dk laxzg g¨rk jgrk gS ftld¢ }kjk O;kid :i ls Òza‚k ,oa oyu fØ;k }kjk

ioZr¨a ,oa vU; Òw&i`’Bh; lajpukv¨a dh mRifÙk g¨rh gSA bl fØ;k }kjk vkXus;

‚kSy¨a dh vis{kk volknh ,oa dk;kUrfjr ‚kSysa vfèkd çÒkfor g¨rh gSaA bl lapyu

ls o`gr~ lapyu] oyu] Òza‚k ,oa lfUèk;k¡ mRiUu g¨rh gSaA

ÒwiVyh; ‘kadu ;k eqM+ko&

tc {kSfrt lapyu vkeus&lkeus dk;Zjr g¨rk gS r¨ èkjkryh; pV~Vku a

esa ‘kadu ;k eqM+ko g¨ tkrk gSA ;g eqM+ko n¨ :i¨a esa g¨rk gS&laoyu ¼Wrap½ rFkk

oyu ¼Folds½] laoyu dk çÒko nwj rd foLr`r {ks=¨a esa g¨rk gSA bld¢ vUrxZr

Òwry ;k foLrr Òkx ;k r¨ Åij mB tkrk gS ;k uhps èk¡l tkrk gSA tc {kSfrt

lapyu d¢ dkj.k mRiUu laihM+u d¢ dkj.k èkjkry dk chp dk Òkx xqEcn d¢

vkdkj esa Åij mB tkrk gS r¨ mls mRlaoyu ¼upwraps½ dgrs gSa v©j tc

èkjkryh; Òkx uhps dh rjQ eqM+dj èk¡l tkrk gS rFkk csflu dk fuekZ.k g¨rk gS

r¨ mls vlaoyu ¼Down Wraps½ dgrs gSaA tc èkjkryh; pV~Vku¨a esa Åij mBus

vFkok uhps èk¡lus dh fØ;k gtkj¨a fd-eh- dh yEckà esa g¨rh gS r¨ mls o`gr

laoyu ¼Broad Wrap½ dgrs gSaA

ioZr fuekZ.kdkjh gypy¨a dk çÒko ÒwiVy ij fuEufyf[kr pkj çdkj¨a

ls g¨rk gS &

¼1½ oyu ¼2½ Òza‚ku

¼3½ laoyu ¼4½ lafèk

oyu

vartkZr ‚kfDr;¨a }kjk mRiUu {kSfrt Òw&lapyu¨a d¢ dkj.k i`Foh ry esa

e¨M+ iM+ tkrs gSaA lEihM+u ‚kfDr dh vfèkdrk d¢ dkj.k vis{kkÑr eqyk;e

pV~Vku¨a d¢ lery laLrj Åij&uhps ygjuqek vkÑfr esa eqM+ tkrs gSa] ftUgsa oyu

¼Folds½ dgk tkrk gSA

feyj d¢ vuqlkj] ßoyu ‚kSy laLrj ;k lajpuk esa ,d e¨M+ gSAÞ

okjlsLVj d¢ vuqlkj] ßoyu in dk ç;¨x yÄq lajpuk d¢ fy, fd;k

tkrk gS t¨ ‚kSy¨a d¢ Lrj¨a esa e¨M+ ls mRiUu g¨rk gSAÞ

;s o`gr~ laoyu¨a d¢ yÄq :i gSaA oyu dh lajpuk d¨ fuEu çdkj ls

O;Dr fd;k tk ldrk gS &

¼1½ oyu dh Òqtk& ;s oyu d¢ n¨u¨a v¨j d¢ Òkx gSaA

¼2½ oyu dk v{k& oyu dh Òqtk d¢ eè; viufr d¢ mPpre ,oa vfÒufr d¢

fuEure Òkx ls xqtjus okyh dfYir js[kk g¨rh gSA

¼3½ viufr v{k ,oa vfÒufr v{k& Øe‚k% viufr o vfÒufr d¢ vkèkkj ij fLFkr

oyu v{k g¨rs gSaA

¼4½ v{kh; ry& ;s oyu d¢ vfÒufr o viufr d¨ eè; fLFkr dfYir ry g¨rs

gSaA

¼5½ vfÒufr& ygjnkj e¨M+ dk xrZ okyk Òk vfÒufr dgykrk gSA

¼6½ viufr& e¨M+ d¢ ÅèoZ Òkx d¨ viufr dgrs gSaA

oyu d¢ çdkj

oyu lEihMu dh vfèkdrk rFkk pV~Vku¨a dh lajpuk d¢ vuqlkj

fofÒUu çdkj d¢ g¨rs gSaA ;fn pV~Vku vfèkd yphyh g¨rh gS r¨ oyu vfèkd

g¨rk gSA ysfdu bld¢ foijhr fLFkfr g¨us ij oyu lkèkkj.k g¨rk gSA blh rjg

lEihMu dh vfèkdrk d¢ dkj.k Òh oyu d¢ i;kZIr varj gksrs gSaA lkekU; oyu

dh n¨u¨a Òqtkv¨a d¢ >qdko cjkcj g¨rs gSa] ysfdu okLrfodrk ;g gS fd ,d oyu

dh Òqtkv¨a d¢ >qdko vyx&vyx g¨rs gSaA bl vkèkkj ij oyu esa ik;ZIr foÒsn

g¨rk gSA oyu d¨ fuEu Òkx¨a esa foÒDr fd; t ldrk gS&

¼1½ lefer oyu& lkèkkj.k ,oa [kqys gq, oyu dh n¨u¨a Òqtk,¡ ;fn leku >qdh

g¨rh gSa r¨ og lefer oyu dgykrk gSA

¼2½ vlefer oyu& ;fn oyu dh ,d Òqtk de o nwljh Òqtk vfèkd >qdh g¨

r¨ og vlefer oyu dgykrk gSA

¼3½ ,dufr oyu& tc oyu dh ,d Òqtk ean <ky ,oa nwlj Òqtk led¨.k

cukrs gq, rhoz <ky çLrqr djrh gS r¨ mls ,dufr oyu dgrs gSaA

¼4½ leur oyu& ;fn oyu dh n¨u¨a Òqtk,¡ leku fn‚kk d¨ >qdh gqà ,oa

lekUrj g¨rh gSa rc leur oyu fufeZr g¨rk gSA

¼5½ ifjoyu& oyu fØ;k rhoz g¨us ij vfèkd laihMu d¢ dkj.k oyu dh n¨u a

Òqtk,¡ vR;fèkd >qd tkrh gSa rFkk {kSfrt fn‚kk esa lekUrj Øe esa fLFkr g¨rh gSa

rc mls ifjoyu dgrs gSaA

¼6½ çfroyu& vR;fèkd lEihMu d¢ dkj.k tc oyu dh ,d Òqtk nwljs ij mrj

tkrh gS r¨ mls çfroyu dgrs gSaA bl rjg d¢ oyu dh Òqtk,¡ {kSfrt voLFkk esa

ugÈ g¨rh gSaA

¼7½ voueu oyu& tc fdlh oyu dh v{k] {kSfrt ry d¢ lekukUrj u g¨dj

mld¢ lkFk d¨.k cukrh gS r¨ mls voueu oyu dgrs gSaA

¼8½ ia[kk oyu& tc ,d o`gr~ oyu dh o`gn~ viufr rFkk vfÒufr esa dÃ

N¨Vh&N¨Vh viufr;k¡ feyrh gSa r¨ ml oyu d¨ ia[kk oyu dgrs gSaA budh

vkÑfr ,d ia[ks ls feyrh gSa] vr% bUgsa ia[kk oyu dgrs gSaA

¼9½ [kqyk oyu& tc fdlh oyu dh n¨ Òqtkv¨a d¢ chp dk d¨.k 900 ls vfèkd

ijUrq 1800 ls de g¨rk gS vFkkrZ~ tc Òqtkv¨a d¢ chp dk d¨.k vfèkd g¨rk gS] r¨

ml oyu d¨ [kqyk oyu dgrs gSaA budk fuekZ.k lkekU; lEihMu d¢ dkj.k

ygjuqek oyu iM+us d¢ QyLo:i g¨rk gSA

¼10½ can oyu& tc fdlh oyu dh n¨ Òqtkv¨a d¢ chp dk d¨.k U;wu d¨.k g¨rk

gS r¨ ml oyu d¨ can oyu dgrs gSaA bldk fuekZ.k vR;fèkd lEihMu d¢ dkj.k

g¨rk gSA

¼11½ tfVy ia[kkdkj e¨M+& ;s n¨gjs ia[kkdkj e¨M+ dgs tk ldrs gSaA buesa e¨M+¨a

dk mÒkj okyk Òkx Åij of.kZr ia[kkdkj e¨M+ ;k esgjkcnkj e¨M+ tSlk g¨rk gSA

bls levifufr dgrs gSaA e¨M+¨a dk fodkl tc vfÒufr okys Òkx esa ;k mYVs

esgjkc¨a dh Òk¡fr g¨ ,oa mlesa N¨Vs&N¨Vs e¨M+ ¼viufr;k¡ o vfÒufr;k¡½ cus g¨a r¨

mls le&viufr dgrs gSaA ,slh jpuk viokn Lo:i gh g¨rh gSA

¼12½ xzhok[k.M ;k ukis& Ýkalhlh Òk’kk esa ukis dk vFkZ esti¨‚k gSA ftl çdkj

esti¨‚k est ij fcNs g¨us ds ckn Òh mlls vyx jgrk gS mlh çdkj xzhok[k.M

¼ukis½ dh ‚kSysa vius uhps dh ‚kSy ls vyx jgrh gSA bldk fodkl vR;fèkd

lEihMu d¢ lkFk&lkFk fo‚ks’k Òza‚k dh lfEefyr fØ;k ls g¨rk gSA ifjoyu esa e¨M+

dh Òqtk,¡ {kSfrt g¨dj çk;% lekukUrj g¨ tkrh gSaA çfroyu esa lhfer Òza‚k ls

e¨M+ ,d&nwljs ij Nk tkrs gSa] fdUrq blesa e¨M+ dh pV~Vkusa foijhr fn‚kk esa

ifjofrZr e¨M+ ls Òh vkxs f[klddj nwljs [k.M ij QSy tkrh gSaA bl çdkj ;g

voLFkk çfroyu dh vxyh voLFkk gSA buesa Òza‚k d¢ çÒko ls pV~Vkusa f[kldus ls

xzhok[k.M dh pV~Vku¨a dh lajpuk vius uhps dh pV~Vku¨a esa iw.kZr% fÒUu g¨rh gS]

D;¨afd blesa Åijh pV~Vkusa dà fdeh nwj rd vkxs c<+ tkrh gSaA

la;qDr jkT; vesfjdk d¢ if‚peh dkfMZys; ioZr] fLol] vkYIl ,oa

eè;orÊ egk fgeky; esa ,sls xzhok[k.M d¢ vusd mnkgj.k ik;s tkrs gSaA

foÒax ,oa Òza‚ku

foÒax&

tc i`Foh dh lrg ij ruko d¢ dkj.k {kSfrt Òw&lapyu g¨rk gS r¨

mlls i`Foh dh lrg pVdus yxrh gSA blls fcuk LFkku ifjorZu d¢ Åijh ry

ij njkjsa Òh iM+ ldrh gSaA bldk çÒko d¢oy Åijh lrg rd gh jgrk gSA tc

ruko vfèkd c<+us yxrk gS r¨ pV~Vkusa fuf‚pr ry d¢ lgkjs VwVus yxrh gSaA

;fn ,slh pV~Vkusa viuk LFkku ugÈ cnysa r¨ ogk¡ lafèk;k¡ iM+ tkrh gSaA ftl ry

d¢ lgkjs ,slh pV~Vkus VwVrh gSa r¨ mls foÒax ;k foÒax ry dgrs gSaA

pV~Vku¨a esa [kfut¨a dh cukoV ,oa lajpuk dh ,d:irk ,oa fofoèkrk

d¢ vkèkkj ij gh foÒax ry dk Lo:i cnyrk gSA blh dkj.k pwus dk iRFkj]

xzsukbV] laxejej tSls iRFkj¨a d¢ foÒax ljy g¨axs ,oa ogk¡ lafèk;k¡ yEch o

led¨.k ij g¨xh] tcfd cyqvk iRFkj] xzsc¨] d¨Xy¨ejsV] isEisVkLV tSlh pV~Vku¨a

dh lafèk;k¡ fofoèk vkÑfr okyh ‚k adkÒ ;k vU; vkdkj g axhA budk foÒax ry

blh dkj.k tfVy cuk jgsxkA bl rjg la{ksi esa tc ruko }kjk Òwry ij

pV~Vku¨a ij çÒko r¨ iM+s] fdarq mlls pV~Vku¨a esa LFkkukUrj.k g¨us yxs ;k yxrk

gS r¨ v©j foÒax ,oa pVd ;k njkj dk çÒko xgjkà rd g¨rk gS rc ml fØ;k

d¨ Òza‚k ;k Òza‚ku ¼Fault or Faulting½ dgrs gSaA

Òza‚ku

tc lEihMu v©j ruko dh rhozrk d¢ QyLo:i fdlh foÒax ry d¢

lgkjs pV~Vku¨a dk lapyu cM+s Lrj ij g¨rk gS r¨ ml jpuk d¨ Òza‚k dgrs gSaA

ruko ,oa ladqpu fØ;k d¢ ifj.kkeLo:i pV~Vkusa pVdrh gSa v©j ruko bruk

vfèkd rhoz v©j yEcs le; rd jgrk gS fd pV~Vkusa VwVdj dkQh nwj rd

vkl&ikl d¢ {ks= esa f[kld tkrh gSaA

okWjlsLVj d¢ vuqlkj] ßi`Foh d¢ ,d foÒax ;k fonj d¨ Òza‚k dgrs gSaA

ftld¢ lgkjs ,d Òkx nwljs Òkx dh vis{kk ljd tkrk gSAÞ

g¨El d¢ vuqlkj] ß,d Òza‚k foÒax lrg og gS ftld¢ lgkjs ‚kSysa lkis{k

:i ls LFkkukUrfjr g¨rh gSaAÞ

Òza‚k¨a d¢ laÄVd

Òza‚ku ,d tfVy çfØ;k gS] t¨ dÒh&dÒh ljy fn[kkà nsrh gSaA Òza‚k¨a

ds laÄVd ls lEfUèkr eRoiw.kZ rF; fuEu gSa &

¼1½ foÒax ry ;k Òza‚k ry& ;g og lrg gS ftld¢ lgkjs lapyu d¢ QyLo:i

‚kSy¨a dk LFkkukUrj.k g¨rk gSA ;g ry {kSfrt] ufer] oØkdkj ;k vU; fdlh

çdkj dk g¨ ldrk gSA

¼2½ fpduk fdukjk& ;g Òza‚k lrg dk fpduk ;k [kqjpk gqvk Òkx g¨rk gS t¨

lapyu çfØ;k d¢ vUrxZr mld¢ ,d [k.M ls nwljs [k.M d¢ lkFk jxM+ }kjk

mRiUu g¨rk gSA

¼3½ Òza‚kufr& ;g og d¨.k g¨rk gS t¨ Òza‚k lrg rFkk {kSfrt ry d¢ eè; fufeZr

g¨rk gSA

¼4½ mR{ksfir [k.M& Òza‚k lrg dh nwljh v¨j d¢ [k.M dh rqyuk esa Å¡ps mBs Òkx

d¨ mR{ksfir [k.M ;k ßÅèoZikr ik‚oZÞ dgk tkrk gSA

¼5½ vèk%{ksfir [k.M& bls voikr ik‚oZ Òh dgrs gSa t¨ Òza‚k lrg dh rqyuk esa

fupyk [k.M g¨rk gSA

¼6½ ‚kh’kZ fÒfÙk& Òza‚k dh Åijh nhokj d¨ ‚kh’kZ ÒhfÙk dgrs gSaA

¼7½ ikn fÒfÙk& ;g Òza‚k dh fupyh nhokj g¨rh gSA

¼8½ ufrrEc& ,d Òza‚k dk ufrrEc mld¢ {kSfrt ry d¢ lkFk çfrPNsnu }kjk

fuèkkZfjr g¨rk gSA

¼9½ mUueu& yEcor~ ry d¢ lkFk Òza‚k ry d¢ >qdko d¨ mUueu dgrs gSaA ;g

ueu dk iwjd g¨rk gSA

¼10½ liZ.k& ;g og nwjh gS tks laLrj d¢ n¨ {ksfir [k.M¨a d¢ eè; Òza‚k ry ij

feyrh gSA ;g Òza‚k d¢ ufryEc d¢ lekukUrj.k dqy LFkkukUrj.k d¨ çnf‚k Zr

djrh gSA

¼11½ ufr liZ.k& ueu dh fn‚kk esa liZ.k dh ek=k d¨ ufr liZ.k dgk tkrk gSA

¼12½ ufryEch liZ.k& Òza‚k d¢ ufrrEc d¢ lekukUrj {kSfrt LFkkukUrj.k dh ek=k

d¨ ufrrEch liZ.k dgrs gSaA

Òza‚k d¢ çdkj

Òza‚k fuekZ.kdkjh cy¨a dh fn‚kk rFkk ek=k esa i;kZIr fo’kerk rFkk

fofoèkrk feyrh gS] ftld¢ vkèkkj ij Òza‚k¨a d¢ fuEufyf[kr çdkj feyrs gSa&

1½ ljy ;k lkekU; Òza‚k& pV~Vku¨a esa ruko rFkk lEihMu }kjk njkj iM+us ij

tc pV~Vku¨a d¢ n¨ [k.M Òza‚k ry d¢ lgkjs foijhr fn‚kk esa f[kldrs gSa r¨ mls

lkekU; Òza‚k vFkok lkèkkj.k Òza‚k dgrs gSaA Òza‚k ry ;k r¨ yEcor~ g¨rs gSa vFkok

<ky cM+k rhoz g¨rk gSA blesa Òza‚k ry ueu ;k r¨ djk tSlk ;k rst <ky¨a okyk

g¨rk gSA Åijh Òkx d¨ Òza‚k dxkj dgrs gSaA bldh Åapkà lsdM+¨a ehVj rd g¨

ldrh gSaA

2½ foijhr ;k O;qRØe Òza‚k& bls mRiØe ;k {kSfrftd Òza‚k Òh dgrs gSaA blesa

lEihMukRed dh fØ;k fo‚ks’k egRoiw.kZ jgrh gSA bl fØ;k esa pV~Vku esa njkj

iMu+s d¢ i‚pkr~ n¨u¨a [k.M vkeus&lkeus f[kldrs gq, ,d&nwljs dh rjQ c<+rs

gSaA blesa bl çdkj pV~Vku dk ,d Òkx nwljs ij Nk;k gqvk fn[kkà nsrk gSA

blesa Òza‚k dxkj esa yVdrh nhokj dh Òk¡fr fn[kkà nsrh gSA lEihMu ‚kfDr dh

eq[; Òwfedk g¨us d¢ dkj.k bUgsa lEihMu Òza‚k Òh dgrs gSaA

3½ lekukUrj l¨ikuh Òza‚k& tc fÒapko d¢ vkykok rhoz lEihMu dh fØ;k

ckj&ckj çÒkoh g¨ r¨ lEihMu dh vfèkdrk ls ogk¡ Fk¨M+h&Fk¨M+h nwj ij lekukUrj

Òza‚k ry njkjsa iM+s axahA ,sls LFkku ij lh<+huqek Òza‚k¨a dk fodkl g¨xkA ,sls Òza‚k ry

d¢ eè; nwjh de jgrh gSaA ioZr fuekZ.k dh tfVyrk c<+us ij ,sls Òza‚k dk fodkl

g¨ ldrk gSA

4½ ueu ufr Òza‚k& tc fdlh Òz a‚k dh fØ;k d¢ le; pV~Vkusa ueu dh fn‚kk esa

vFkkZr~ {kSfrt ry d¢ lgkjs dqN fMxzh d¢ d¨.k cukdj gh f[kld¢a r¨ mls ueu

Òza‚k dgrs gSaA ,sls Òza‚k dk dk;kUrfjr ;k ijrnkj pV~Vku¨a esa vfèkd fodflr g¨rs

gSaA

5½ ufrrEc Òz a‚k ;k vuqnSè;Z Òza‚k& blesa Òza‚k ry d¢ lgkjs {kSfrt fn‚kk esa gh

pV~Vkusa f[kldrh ;k ljdrh gSaA vr% blesa dxkj ;k r¨ ik, ugÈ tkrs ;k uke

ek= d¢ feyrs gSaA vr% ,sls Òza‚k¨a d¢ fodkl es a i`Foh dh lrg dh pV~Vkusa dkQh

xgjkà rd ,d&nwljs esa jxM+ [kkrh gqà fdukjksaa ;k Òza‚k ry ij f[kldrh gSaA

vr% ;g Òza‚k dh ,d fo‚ks’k fLFkfr Òh gSA

6½ frjNs Òza‚k& ,sls Òza‚k¨a dk fodkl ÒwdEi ,oa Tokykeq[kh çÒkfor {ks=¨a esa vfèkd

g¨rk gSA blesa Òza‚k yEcor~ ,oa {kSfrt n¨u¨a çdkj ls pV~Vku¨a esa Òza‚k ry d¢

lgkjs f[kldko g¨ ldrk gSA blesa Òza‚k ry frjNk ;k oØkdkj ;k fo’ke jpuk

okyk jgrk gSA ioZrh; ÄkfV;¨a esa Òh pV~Vkusa f[kldus ls Òza‚k ry blls vfèk{k¨i

Òza‚k cu ldrs gSaA

7½ vfèk{ksi Òza‚k& tc lEihMu dk ncko dkQh c<+ tkrk gS r¨ pV~Vku¨a dk ,d

[k.M ,d v¨j ls vkxs c<+dj Òza‚k ry d¨ vkxs mNkydj vkxs dh rjQ pV~Vkuh

Òkx ij p<+ tkrk gS r¨ ,sls Òza‚k dk fodkl g¨rk gSA

Òza‚k }kjk fufeZr LFkykÑfr;k¡

Òza‚k ls eq[;r% CykWd ;k Òza‚k¨R; ioZr] njkj ÄkVh ,oa fo‚ks’k n‚kk esa

Òza‚k dxkj dk fodkl g¨rk gSA bl çdkj fufeZr Òw&vkÑfr;k¡ fuEu gSaa&

1½ CykWd ;k Òza‚k¨R; ioZr

tc n¨ Òza‚k¨a d¢ chp dk Òkx ;Fkkor~ jgs ,oa fdukjs d¢ Òkx uhps èkal

tk;s] r¨ Åaps mBs Òkx d¨ Òza‚k¨R; ioZr dgrs gSaA budk <ky ,dne [kM+k v©j

f‚k[kj lery g¨rk gSA tSls ;wj¨i esa okWltsl v©j CySd Q¨jsLV] ,f‚k;k esa

ikfdLrku dh lkYV jsat] la;qDr jkT; vesfjdk esa nf{k.k v©jxu çkUr d¢ LdhUl

ekm.Vsu rFkk Òkjr dk lriqM+k ioZr bld¢ eq[; mnkgj.k gSaA

ysfdu tc n¨ Òza‚k¨a d¢ fdukj¨a d¢ Òkx ;Fkkor jgs ,o a chp dk Òkx

mB tk, r¨ gkLVZ ioZr ¼;s n¨u¨a CykWd ;k gkLVZ ,d g¨rs gSa fn[kus ij bud¢

fuekZ.k esa varj gS½ ;k fuekZ.k g¨rk gSA

2½ Òza‚k ÄkVh

Òza‚k ;k njkj ÄkVh d¢ fuekZ.k esa n¨ lekukUrj Òza‚k çk;% dkQh nwjh rd

fodflr g¨rs gSaA bud¢ chp dk Òkx uhps èkal tkrk gSA blh uhps èkals Òkx d¨

Òza‚k ÄkVh ;k njkj ÄkVh dgrs gSaA bls xzkscu Òh dgk tkrk gSA

loZçFke xzsxjh uked Òwx¨yfon~ us iwohZ vÝhdk dh egku njkj ÄkVh

d¨ ns[kus d¢ ckn njkj ÄkVh ;k flYV ÄkVh ‚kCn dk ç;¨x fd;k FkkA vfèkdrj

;s ÄkfV;k¡ vfèkd yaach] ladjh ,oa I;kZIr xgjh g¨rh gSaA fo‚o dh lcls yEch ,oa

vk‚p;Ztud njkj ÄkVh btjkby o t¨MZu ls çkjEÒ g¨dj yky lkxj g¨dj iwoÊ

vÝhdk d¢ Åa¡ps iBkjh Òkx dh if‚peh lhek ij tkfEc;k rd yxÒx 5000 fd-

eh- yEckà esa foLr`r gSA blesa vusd >hysa fLFkr gSaA

tc n¨ Òza‚k js[kkv¨a d¢ chp dk LrEÒ ;Fkk fLFkfr esa gh jgs ijUrq

lEihMukRed cy d¢ dkj.k fdukjs d¢ n¨u¨a LrEÒ Åij mB tkrs gSa] rc mls jSEi

ÄkVh dgrs gSaA vle dh czãiq= ÄkVh bldk mnkgj.k gSA

3½ Òza‚k dxkj

Òza‚k dxkj¨a dk fuekZ.k fo‚ks’k n‚kk esa Å¡ps èkjkry d¢ ,d v¨j Òza‚k ,oa

èkalko d¢ dkj.k g¨rk gSA Òkjr d¢ if‚peh ÄkV d¢ fdukjs [kM+k <ky okyk Òkx

Òza‚k dxkj dk gh fgLlk gS D;¨afd dj¨M+¨a o’kZ iwoZ nf{k.k dk iBkj vfèkd p©M+kÃ

esa nwj if‚pe rd foLrr FkkA fdUrq egk}hih; foLFkkiu d¢ le; if‚peorÊ Òkx

,d fo‚kky njkj ,oa Òza‚k <ky d¢ lgkjs VwV x;kA blh dkj.k if‚peh ÄkV d¢

leqæ dh v¨j [kM+s <ky¨a d¨ Òza‚k dxkj Òh dgrs gSaA

Òza‚k ÄkfV;¨a d¢ fodkl@mRifÙk lacafèkr fl)kUr

Òza‚k ÄkVh dh mRifÙk d¢ lEcUèk esa fo}ku¨a us n¨ fl)kUr çfrikfnr fd;s gSa&

1½ ruko ewyd ifjdYiuk

2½ lEihMukRed lacaèkh ifjdYiuk

1½ ruko ewy ifjdYiuk

bl ifjdYiuk dk fodkl esgjkc ¼Are½ d¢ eè; iRFkj ;k ÃaV d¢ fxj

tkus ls fjDr LFkku d¢ :i esa Òza‚k ÄkVh dh mRifÙk dh ifjdYiuk dh x;h gSA

blh çdkj ÒwiVy ij pV~Vku¨a d¢ ruko d¢ dkj.k n¨ Òw[k.M¨a d¢ foijhr fn‚kk esa

f[kld tkus d¢ dkj.k mud¢ chp dk Òkx uhps dh v¨j ljd tkrk gS] bl uhps

f[kld tkus okys Òkx esa fjDr gq, LFkku d¨ Òza‚k ÄkVh dgk tkrk gSA bl

ifjdYuk dh rhoz vky¨puk gqà v©j orZeku esa bl ifjdYiuk d¨ vekU; Bgjk;k

tk pqdk gSA

2½ lEihMukRed lEcUèkh ifjdYiuk

ruko d¢ dkj.k Òza‚k ÄkVh dh mRifÙk dh ifjdYiuk dh vky¨pukv a

d¨ nwj djus d¢ fy, ;g fl)kUr çfrikfnr fd;k x;k gSA bl ifjdYiuk d¢

çeq[k fopkjd fofyl] okjsu Mh- fLeFk v©j cykMZ gSaA bl ifjdYiuk d¢ vuqlkj

Åij mBrs gq, fdukj¨a d¢ dkj. mRiUu ncko d¢ QyLo:i chp dk Òkx uhps dh

rjQ èkal tkrk gS] bl chp d¢ èkals Òkx d¨ Òza‚k CykWd ¼Rift Block½ dgrs gSaA

CykMZ eg¨n; us 1933&34 esa viuh ifjdYiuk çLrqr dh] mld¢ vuqlkj Òza‚k ÄkVh

dk fuekZ.k ruko d¢ dkj.k ugh g¨rkA mud¢ vuqlkj n¨u¨a ik‚oZ Òkx¨a d¢ lEihMu

}kjk gh g¨rk gSA mUg¨aus flYV ÄkVd k fuekZ.kusd voLFkkv¨a esa g¨uk crk;k gS&

¼1½ çFke voLFkk esa iBkjh {ks=¨a dh pV~Vku¨a dh ijr¨a esa {kSfrftd lapyu d¢

dkj.k lEihMu g¨rk gSA

¼2½ {kSfrt cy LFky Òkx d¢ vkeus&lkeus d¢ n¨u¨a fdukj¨a ij çÒko Mkyrs gSaA

¼3½ LFky Òkx esa vkdaqpu (Bucking) g¨uk ‚kq: g¨ tkrk gSA ;g vdaqpu lEihMu

d¢ dkj.k c<+rk tkrk gS ftlls pV~Vku¨a esa foÒza‚k njkj mRiUu g¨ tkrh gSA ;g

njkj Òza‚k ÄkVh dk fuekZ.k djrh gSA

laoyu

laoyu esa ÒwiVy dk foLrr Òkx Åij uhps g¨ tkrk gSA egk}hi

fuekZ.kdkjh gypy¨a ls fufeZr lapyu ls Òw&i`’B dh pV~Vkusa vfèkd izÒkfor g¨rh

gS rFkk budk çÒko {ks= Òh cgqr vfèkd O;kid g¨rk gSA tcfd ioZr fuekZ.kdkjh

gypy¨a ls lEihMu d¢ }kjk èkjkry ij t¨ oyu iMrs gSa mlesa pV~Vku¨a dk cgqr

de Òkx çÒkfor g¨rk gSA mÙkjh vesfjdk dk if‚peh eSnku blh çdkj d¢ laoyu

dk |¨rd gSA

lfUèk;k¡ o foÒatu

LFkkuh; ruko ,oa ladqpu d¢ dkj.k det¨j pV~Vkusa pVd tkrh gSa

ijarq os pVd tkus d¢ ckn Òh mudk fdlh Òkx esa foLFkkiu ugÈ g¨rk gS] bl

çdkj ruko d¢ }kjk cuh njkj¨a d¨ lafèk (Joints) dgrs gSa] fdarq tc ruko vfèkd

‚kfDr‚kkyh g¨rk gS r¨ pV~Vku¨a esa lafèk;k¡ fufeZr g¨ tkus ij LFkkukarj.k dh fØ;k

g¨rh gS bls foÒatu (Fractuning) dgrs gSaA ruko ls vfèkd g¨us ij foÒax ry

(Fault Plane) d¢ lgkjs pV~Vku¨a dk o`gr~ iSekus ij lapyu g¨rk gSA

cfgtkZr cy

vUrtkZr ‚kfDr;k¡ Òwry ij tgk¡ oyu] Òza‚k] mRFkku ,oa èkalko vkfn

ÄVukv¨a d¢ }kjk vlekurk,¡ ,oa fo’kerkv¨a dk fodkl djrh gSa r¨ mud¢

lkFk&lkFk ogÈ nwljh rjQ Òwry ij gh cfgtkZr ‚kfDr;k¡ fofoèk çdkj d¢ vijnu

,oa teko ;k fu{ksi.k }kjk Åij [kM+s gq, ,oa mcM+&[kkcM+ Òkx¨a dk leryhdj.k

djrh jgrh gSaA bl çdkj bu n¨u¨a gh ‚kfDr;¨a dk dk;Z ,d nwljs ls iw.kZr%

foijhr g¨rs gq, Òh ,d&nwljs dk iwjd ,oa leUo;dkjh gSA

D;¨afd n¨u¨a gh ‚kfDr;k¡ le;&le; ij i`Foh dh lrg ij g¨us okyh

vlarqyu dh fLFkfr d¨ Òw&larqyu dh vkn‚kZ fLFkfr d¢ lehi Òwry ;k çR;sd

{k s= fo‚ks’k d¨ yku s dk ç;kl djrh gSa] ysfdu i`Foh d¢ dqN det¨j rFkk

vlarqfyr Òkx lnSo gh Òwry d¢ ,d Òkx ij ifjorZu ykrs jgrs gSaA tgk¡

vartkZr ‚kfDr;k¡ fjuarj fo’kerk,a iSnk dj nsrh gSaA vr% ,sls Òkx¨a esa ,oa vU;=

cfgtkZr ‚kfDr;k¡ vius dkjd¨a ;k vfÒdrkZv¨a d¢ ekè;e ls ,slh fo’kerkv¨a dk

iqu% leryhdj.k djrh jgrh gSaA bud¢ ,sls lÒh dk;Z vukPNknu d¢ uke ls

iqdkjs tkrs gSaA

cfgtkZr ‚kfDr;k¡

vukPNknu

vi{k; vijnu

Ò©frd vi{k; jklk;fud vi{k; tSfod vi{k;

unh iou fgekuh Òwfexr ty leqæh ty

fVªokFkkZ us cfgtkZr cy d¨ Js.khdj.k dh ‚kfDr;k¡ dgk gSA

ekWdgkmu d¢ vuqlkj] ßvukPNknu d¢ vUrxZr mu lÒh vfÒdrkZv¨a dk

dk;Z ‚kkfey gS t¨ fd Òwry d¢ fofÒUu çns‚k¨a d¢ inkFk¨Za dk fouk‚k ,oa dVko

}kjk gkfu igq¡pkdj mUgsa ogk¡ ls cgkdj vU;= tek djrs jgs gSa ftlls fd ogk¡

volknh ;k ijrnkj pV~Vku¨a dk fuekZ.k g¨ ld¢aAÞ

cfgtkZr ‚kfDr;¨a ¼vukPNknu½ d¨ n¨ Òkx¨a esa foÒkftr fd;k tkrk gS&

¼1½ LFkSfrd ‚kfDr;k¡ ¼2½ xfr‚khy ‚kfDr;k¡

¼1½ LFkSfrd ‚kfDr;k¡& ,d gh LFkku ij jgdj dk;Z djrh gSa ;g fØ;k vi{k;

¼Weathering½ dygkrh gSA

¼2½ xfr‚khy ‚kfDr;k¡& ;s os ‚kfDr;k¡ gSa ftud¢ }kjk vi{k; fØ;k }kjk ,df=r

fd;k x;k volkn ,d LFkku ls nwljs LFkku ij ys tk;k tkrk gSA

vkdfLed lapyu % Tokykeq[kh

Tokykeq[kh dk rkRi;Z ml fNæ vFkok njkj ls gS ftldk lEcUèk i`Foh

d¢ vkUrfjd Òkx ls g¨rk gSA Tokykeq[kh esa fiÄyk gqvk ykok] Òki rFkk dB¨j

pV~Vkuh VqdM+s èkjkry dh igkM+h d¨ r¨M+dj ÒwiVy ij fudyus yxrk gS] bl

çfØ;k d¨ Tokykeq[kh mn~xkj vFkok Tokykeq[kh dgrs gSaA

owyfjt ,oa ekxZu d¢ vuqlkj] ßTokykeq[kh fØ;k d¢ varxZr og laiw.kZ

çfØ;k vk tkrh gS ftud¢ ekè;e ls ÒwxÒZ Òwry dh rjQ vkrk gS vFkok èkjkry

ij cgk fn;k tkrk gSAÞ

vkFkZj g¨Dl d¢ vuqlkj] ßtokykeq[kh eq[;r% ,d njkj ;k fNæ gS

ftldk lacaèk ÒwxÒZ ls gS] blls ykok dk çokg] vR;ar rIr ty d¢ QOokj¨a ;k

xSl¨a dk Ò;adj foLQ¨V rFkk Tokykeq[kh; jk[k dk mn~xkj g¨rk gSAÞ

okjlsLVj us Tokykeq[kh fØ;k d¢ fy, Vaulcanism ‚kCn dk ç;¨x

fd;k gSA bud¢ vuqlkj] ßTokykeq[kh og fØ;k gS ftlesa xeZ inkFkZ dh èkjkry dh

rjQ ;k èkjkry ij vkus dh lÒh fØ;k,a ‚kkfey dh tkrh gSaAÞ

Tokykeq[kh dh lajpuk

Tokykeq[kh esa ,d x¨y fNæ vFkok njkj vFkok uyh g¨rh gSA blh

uyh dk lacaèk ÒwxÒZ esa dkQh xgjkà rd jgrk gSA bl uyh ls xje ykok] rIr

xSlas] ok’i] dB¨j v©j B¨l inkFkZ èkjkry ij vkrs gSaA bl uyh dh e¨Vkà dqy

l© QhV ls vfèkd O;kl dh ugÈ g¨rh gSA bls Tokykeq[kh uyh ¼Volcanic Pipe½

dgk tkrk gSA bl uyh d¢ Åij dk Òkx fofoj ¼Crater½ dgykrk gSA mn~Òsnu d¢

le; dÒh&dÒh Tokykeq[kh ls fudyus okyk ykok Tokykeq[kh d¢ lehi tek g¨

tkrk gSA Øe‚k% mn~Òsnu v©j ykok d¢ tek g¨rs jgus ls Å¡ps Vhy¨a dk fuekZ.k

g¨rk gS ftls Tokykeq[kh ioZr dgrs gSaA

Tokykeq[kh ls fudyus okys inkFkZ &

Tokykeq[kh mn~xkj ls fudys inkFkZ rhu çdkj d¢ g¨rs gSa&

¼1½ B¨l inkFkZ ¼èkwy ;k jk[k] r¨islh] ld¨fj;k] VQ] xed½

¼2½ rjy inkFkZ ¼vEyh; ykok] iSfBd ykok½

¼3½ xSlsa ,oa tyok’i ¼tyok’i] dkcZu MkÃ&vkDlkbM] xaèkd] vkxZu½

Tokykeq[kh ls fudyus okys inkFk¨Za esa ykok dk egRoiw.kZ LFkku gSA

ykok esa flfydk dh ek=k d¢ vkèkkj ij ;g n¨ çdkj dk g¨rk gSA

¼1½ vEyh; ykok& bl çdkj dk ykok vis{kkÑr xk<+k g¨rk gS] D;¨afd blesa

flfydk dh ek=k yxÒx 77 çfr‚kr rd ikà tkrh gSA

¼2½ csfld vFkok iSfBd ykok& bl çdkj d¢ ykok esa flfydk dh ek=k 44 ls 55

çfr‚kr gh g¨rh gSA bldh jpuk esa vfèkdrj os inkFkZ g¨rs gSa t¨ èkkrq oxZ d¢

rRo¨a d¢ vkWDlhtu d¢ lkFk ;©fxd cukrs gSaA bl çdkj dk ykok de rkieku ij

gh fiÄy tkrk gSA ;g ykok dkys jax dk o vfèkd nwjh rd çokfgr g¨us okyk

g¨rk gSA

èkjkry ij ;g foLrr Òw&Òkx esa QSy tkrk gS o èkhjs&èkhjs B.Mk g¨rk

gSA

Tokykeq[kh mn~xkj d¢ dkj.k

çfl) Òwx¨yosÙkk okjlsLVj d¢ vuqlkj Tokykeq[kh mn~xkj d¢ fuEu

çeq[k dkj.k gSa &

1½ fo‚o d¢ Tokykeq[kh v©j det¨j LFkyh; Òkx a esa fudV dk lacaèk ik;k tkrk

gSA ÒwiVy d¢ mu lÒh vfLFkj Òkx a esa tokykeq[kh ik;s tkrs gSa t¨ Òw&larqyu

dh n`f’V ls vfLFkj g¨rs gSa] vFkok egk}hi v©j egklkxj¨a d¢ feyus d¢ LFky¨a ij

tokykeq[kh vfèkd ik;s tkrs gSaA

2½ ykok d¢ eq[; :i ls rhu L=¨r ik, tkrs gSa &

¼1½ oslkfYVd vèk%Lrj

¼2½ LFkkuh; ykok iBkj rFkk

¼3½ cSFk¨fyFk ykok iBkj

Tokykeq[kh d¢ mn~xkj d¢ le; rjy ykok inkFkZ fudyrk gS] blls

çxV g¨rk gS fd ykok d¢ mRifÙk LFky ij rki dh vfèkdrk ik;h tkrh gSA

Tokykeq[kh dk oxÊdj.k

Tokykeq[kh vusd çdkj d¢ g¨rs gSaA Tokykeqf[k;¨a dk oxÊdj.k dÃ

vkèkkj¨a ij fd;k tkrk gS D; afd lÒh Tokykeq[kh ,d leku ugÈ g¨rsA bl dkj.k

Tokykeqf[k;¨a dk oxÊdj.k dà çdkj ls fd;k tk ldrk gS&

1½ mn~xkj dh fØ;k‚khyrk d¢ vkèkkj ij oxÊdj.k&

mn~xkj d¢ le; rFkk n¨ çdkj¨a d¢ eè; vodk‚k d¢ vkèkkj ij

Tokykeq[kh d¨ rhu Jf.k;¨a esa foÒDr fd;k trk gS&

¼1½ lfØ; tokykeq[kh& ftu Tokykeqf[k;¨a ls ykok] xSl rFkk fo[kf.Mr inkFkZ

lnSo fudyrk jgrk gS] mUgsa lfØ; Tokykeq[kh dgrs gSaA orZeku esa budh la[;k

500 gSA bVyh esa ,Vuk rFkk LVkªEc¨yh bld¢ mnkgj.k gSaA

¼2½ çlqIr Tokykeq[kh& bl çdkj d¢ Tokykeq[kh nhÄZdky rd ‚kkUr jgus d¢ ckn

vpkud fdlh Òh le; lfØ; g¨ tkrs gSaA tc dÒh buesa vuk;kl foLQ¨V g¨rk

gS r¨ vikj tu&èku dh gkfu g¨rh gSA bVyh dk folqfo;l o ØkdkVkv¨a esa bl

le; çlqIr Tokykeq[kh d¢ mnkgj.k gSaA

¼3½ ‚kkar Tokykeq[kh& os Tokykeq[kh ftuls mn~Òsnu dh d¨Ã laÒkouk ugÈ g¨rh gS

os ‚kkar Tokykeq[kh dgykrs gSaA bud¢ fNæ ;k uyh Tokykeq[kh d¢ tes gq, inkFk Za

ls Òj tkrs gSaA Ãjku dk d¨g lqYrku rFkk nsecan bld¢ çeq[k mnkgj.k gSaA

2½ mn~xkj dh rhozrk d¢ vkèkkj Ikj oxÊdj.k&

bl vkèkkj ij Tokykeq[kh d¨ rhu ox¨Za esa foÒDr fd;k tkrk gS&

1½ d¢aæh; mn~xkj okys tokykeq[kh&

d¢aæh; mn~xkj çk;% ,d ladjh uyh ;k æ¨.kh d¢ lgkjs ,d fNæ esa

g¨rk gS] d¢aæh; Tokykeq[kh mn~Òsnu ‚kkar çdkj dk Òh g¨ ldrk gS rFkk Ò;adj

foLQ¨V okyk fouk‚kdkjh Òh g¨ ldrk gSA bud¢ mn~xkj esa varj fuLi`r inkFk¨Za

dh fofÒUurk ,oa mn~xkj dh vofèk d¢ vuqlkj bUgsa dà mifoÒkx¨a esa j[kk tk

ldrk gSA

¼1½ gokà rqY;& lkekU; :i ls bu Toykeqf[k;¨a esa mn~Òsnu fcuk fdlh foLQ¨V

d¢ ‚kkafriwoZd g¨rk gSA bldk çeq[k dkj.k ykok dk iryk g¨uk o xSl dh rhozrk

eas deh dk g¨uk gSA gokà }hi lewg esa ,sls Tokykeq[kh gSa ftuesa ls cslkYV ykok

fudyrk gSA gokà }hi d¢ e¨uk yh ,oa e¨uk dh Tokykeq[kh bld¢ mnkgj.k gSaA

¼2½ LVªkEc¨fy;u rqY;& LVªkEc¨yh Tokykeq[kh Òweè; lkxj esa fllyh }hi d¢ mÙkjh

Òkx esa fLFkr gSA blesa lkekU;r% de xk<+k ykok fudyrk gSA mn~xkj d¢ le;

dÒh&dÒh Tokykeq[kh dh uyh esa xSl¨a dk ncko Fk¨M+k ;k eè;orÊ varjky yack

g¨us ij foLQ¨V Ò;adj vkokt d¢ lkFk g¨rk gSA bl mn~xkj esa xSl o èkqavk de

fudyrs gSaA

¼3½ oydSu¨ rqY;& bl çdkj dk Tokykeq[kh çk;% foLQ¨V ,oa Ò;adj mn~xkj d¢

lkFk çdV g¨rk gSA blls fudyus okyk ykok bruk fpifpik o ylnkj g¨rk gS

fd os mn~xkj¨a d¢ eè; Tokykeq[kh fNæ ij tedj mls <d ysrk gSA vr% nwljs

mn~Òsnu d¢ le; uyh esa tes ykok d¨ fudyrs le; Ò;adj foLQ¨V g¨rk gSA

Òweè; lkxj d¢ fyikjh }hi d¢ Tokykeq[kh oydSu¨ d¢ vkèkkj ij bl çdkj d¢

Tokykeq[kh d¨ ;g uke fn;k x;k gSA

¼4½ ihfy;u rqY;& bl çdkj d¢ Tokykeq[kh lcls vfèkd fouk‚kdkjh g¨rs gSa rFkk

budk mn~xkj lcls vfèkd foLQ¨Vd ,oa Ò;adj g¨rk gSA buls fudyus okyk

ykok lcls vfèkd fpifpik rFkk ylnkj g¨rk gSA

¼5½ folqfo;l rqY;& ;s Tokykeq[kh oydSu¨a Tokykeq[kh d¢ leku gh g¨rs gSa ysfdu

folqfo;l çdkj d¢ Tokykeq[kh esa xSl¨a dh rhozrk d¢ ifj.kkeLo:i ykok rFkk vU;

iknFkZ ¼xSl] èkwy] jk[k vkfn½ vdk‚k esa vfèkd Å¡pkà rd igq¡p tkrs gSaA bl

çdkj dk mn~Òsnu loZçFke 79 Ã- esa folqfo;l esa gqvk Fkk ftldh [k¨t fIyuh us

dh FkhA

2½ njkjh mn~xkj okys Tokykeq[kh&

bl çdkj d¢ Tokykeq[kh esa ykok dk mn~xkj fdlh ,d fNæ esa ls u

g¨dj vusd fNæ¨a esa ls g¨rk gSA dÒh&dÒh ;g ykok ,d yach njkj ls g¨us

yxrk gSA bl çdkj d¢ mn~Òsnu d¨ fonj vFkok njkjh Tokykeq[kh dgrs gSaA

bldk mn~Òsnu ‚kkafriw.kZ <ax ls g¨rk gSA

3½ ‚kkar@foyqIr mn~xkj okys Tokykeq[kh& bl çdkj d¢ Tokykeq[kh foLQ¨V

Òh’k.k ugÈ g¨rsA fiÄyk gqvk ykok vkfn fudy dj xqEcn d¢ :i esa tek g¨

tkrk gSA bl çdkj d¢ Tokykeq[kh mn~xkj¨a d¢ mnkgj.k vkblyS.M] le¨vk]

LVªkEc¨yh vkfn gSaA

Tokykeq[kh dk fo‚o forj.k

Tokykeq[kh dh fLFkfr;¨a esa fo‚oO;kid çk:i d¨ n¨ :i¨a esa O;Dr

fd;k tk ldrk gSA

¼1½ ijEijkxr forj.k çk:i& ftldk çpyu IysV foorZfudh ¼1960½ ls igys Fkk

rFkk Tokykeq[kh d¨ rhu isfV;¨a ;k es[kykv¨a ¼ifjç‚kkar] eè; egk}hih; rFkk eè;

vVykafVd½ esa foÒDr fd;k x;k gSA

¼2½ IysV fdukj¨a d¢ ifjos‚k esa Tokykeqf[k;¨a dk forj.k& Tokykeq[kh ;k ijaijkxr

forj.k ç.kkyh rFkk foorZfudh d¢ vkèkkj ij vfÒuo forj.k ç.kkyh d¨ ikjLifjd

:i esa foy; djd¢ Tokykeqf[k;¨a dk fuEu es[kykc) forj.k ç.kkyh d¨ çLrqr

fd;k tk ldrk gSA

1½ ifjç‚kkar egklkxjh; es[kyk vFkok fouk‚kkRed fdukj s d¢ Tokykeq[kh& fo‚o

d¢ Tokykeqf[k;¨a dk yxÒx n¨ frgkà ç‚kkar egklkxj d¢ n¨u¨a rVh; Òkx a] }hi

pki¨a rFkk leqæh }hi¨a d¢ lgkjs ik;k tkrk gSA Tokykeq[kh dh bl J`a[kyk d¨

ç‚kkUr egklkxj dk Tokyko`Ùk dgrs gSaA ;g isVh vaVkdZfVdk d¢ [jscl ioZr ls

‚kq: g¨dj nf{k.kh vesfjdk d¢ if‚peh rV d¢ lgkjs fo‚ks’k dj ,.Mht ioZrekyk

dk vuqlj.k djrh gqà mÙkjh vesfjdk d¢ jkWdht ioZr d¢ Tokykeqf[k;¨a d¨ ‚kkfey

djd¢ if‚peh rVh; Òkx a d¢ lgkjs vykLdk rd igq¡prh gSA fo‚o d¢ vfèkdrj

Åaps Tokyke q[kh ioZr blh es[kyk esa fLFkr gSaA bDosM¨j d¢ Tykokeq[kh fo‚o

fo[;kr gSaA ;gk¡ 22 çeq[k Tokykeq[kh ioZr lewg ik;s tkrs gSa ftuesa ls 15

Tokykeqf[k;¨a dh m¡pkà 15]000 QhV ls vfèkd gSA

2½ eè; egk}hih; es[kyk& ;g es[kyk ;wjsf‚k;k egk}hi d¢ eè;orÊ Òkx esa uohu

ofyr ioZr¨a d¢ lgkjs iwoZ ls if‚pe dh v¨j foLrr gSA ;g isVh vkblyS.M ls

vkjaÒ g¨dj dukjh }hi d¢ fudV bl es[kyk dh n¨ ‚kk[kk,¡ g¨ tkrh gSaA ,d

‚kk[kk if‚peh dh v¨j if‚peh }hi rd tkrh gSA iwoÊ ‚kk[kk Lisu] bVyh] fllyh]

rqdÊ] dkd¢f‚k;k] vkjehfu;k] Ãjku] vQxkfuLrku] ikfdLrku] Òkjr dk fgeky;

ioZrh; {ks=] E;kaekj v©j eysf‚k;k g¨dj b.M¨usf‚k;k rd foLrr gSA bld¢ vyko

t¨MZu dh Òza‚k ÄkVh] vÝhdk dh Òza‚k ÄkVh g¨rh gqà n-vÝhdk laÄ rd pyrh

x;h gSA ;wj¨i dh jkbu Òza‚k ÄkVh esa Òh dà foyqIr Tokykeq[kh ik;s tkrs gSaA

3½ vaèk egklkxjh; es[kyk& vaèk egklkxj esa d¢oy eè; vejhdk dh Tokykeq[kh

J`a[kyk yÄq ,.Vyhl }hi¨a esa ços‚k dj tkrh gSA ;g J`a[kyk vaèk egklkxj d¢

iwoÊ Òkx esa fLFkr ,t¨apZ] d¢ioMZ rFkk dukjh }hi¨a ij pyh x;h gSA vkÃlyS.M esa

vusd lfØ; Tokykeq[kh ik;s tkrs gSaA vaèk egklkxj dh eè; dVd d¢ lgkjs Òh

dà Tokykeq[kh fLFkr gSaA

4½ vU; fc[kjs Tokykeq[kh& mi;qZDr rhu es[kykv¨a d¢ vykok egk}hi¨a] egklkxj a

v©j dà }hi¨a esa dqN Tokykeq[kh ik, tkrs gSaA eSMkxkLdj] dukjh] ekjh‚kl v©j

fj;wfu;u }hi¨a esa Tokykeq[kh ik, tkrs gSaA vaVkdZfVdk egk}hi ij jkl lkxj d¢

rVorhZ Òkx esa bjscql v©j Vscj Tokykeq[kh gSaA

vkdfLed lapyu % ÒwdEi

Òwry ij ifjorZu djus okyh ‚kfDr;¨a esa ÒwdEi ,d egRoiw.kZ ‚kfDr

ekuh tkrh gSA bld¢ çÒko ls {k.k ek= esa çÒkoh {ks= esa vusd ifjorZu g¨ tkrs

gSaA blh ls ogk¡ ij dqN gh {k.k¨a esa lc dqN u’V g¨us ls vikj tu&èku dh gkfu

g¨ tkrh gSA ÒwdEi esa i`Foh dqN {k.k a d¢ fy, Kkr o vKkr dkj.k¨a d¢ çÒko ls

fgyus ;k dkaius yxrh gSA

lsfylcjh d¢ vuqlkj] ßÒwdEi èkjrky d¢ os çdEi vFkok dEiu gSa t¨

ekuo ls vlacafèkr fØ;kv¨a d¢ QyLo:i g¨rs gSaAÞ

ts-ch- eslyosu d¢ vuqlkj] ßÒwdEi ÒwiVy dk dEiuk vFkok ygj gS

t¨ èkjkry d¢ uhps vFkok Åij pV~Vku¨a d¢ yphysiu vFkok xq#Rokd’kZ.k dh

lefLFkfr esa {kf.kd vO;oLFkk g¨us ij mRiUu g¨rh gSAÞ

ÒwdEi dk çÒko çk;% n¨ :i¨a esa n`f’Vr g¨rk gS&

1½ mRifÙk d¢aæ ls ygjsa pkj¨a rjQ d¨ çokfgr g¨rh gSa] ftudk çokg {kSfrt g¨rk

gSA

2½ vfèkd rhozrk g¨us ij èkjkryh; Òkx¨a esa Åij rFkk uhps dh rjQ yEcor~ :i

ls èkalko g¨us yxrk gSA ÒwdEi dk ;g :i vR;ar fouk‚kdkjh g¨rk gSA

ÒwdEi dk loZçFke tgk¡ vkfoÒkZo g¨rk gS] mls ßÒwdEi ewyÞ dgrs gSa

rFkk tgk¡ ij loZçFke ygj¨a dk vuqÒo g¨rk gS] ls ßÒwdEi d¢aæÞ dgrs gSaA

ÒwdEi dh mRifÙk

vfr çkphudky esa Òwdai d¨ iw.kZr% nSoh; ÄVuk ekuk tkrk FkkA bls

çÑfr ,oa Âoj d¢ بèk dk vkèkkj ekuk x;kA fdarq foKku d¢ fodkl d¢

lkFk&lkFk Òw&oSKkfud¨a us ÒwdEi dh mRifÙk d¢ lacaèk esa vusd rdZlaxr dkj.k¨a

dh fuf‚pr vkèkkj ij rFkk çÒko ,oa dkj.k&çÒko d¢ Lo:i d¢ vkèkkj ij

tkudkjh çLrqr dh gSA ÒwdEi dh mRifÙk dk çeq[k dkj.k fuEu d¨ ekuk x;k gS&

1½ ÒwxÒZ esa mPp rkieku ij tyok’i ,o xSl¨a dh fØ;k‚khyrk&

i`Foh dh xgjkb;¨a esa tc fdlh d¢ dkj.k d¢ ifj.kkeLo:i ty dkQh

uhps rd igq¡pus yxrk gS r¨ og rsth ls xeZ g¨dj ok’i esa cny tkrk gSA iwoZ

d¢ Tokykeq[kh {ks=¨a esa tc ikuh ÒwxÒZ esa ços‚k djrk gS r¨ og rsth ls ,oa cgqr

Å¡ps ncko ij ok’i esa cnyus d¢ lkFk&lkFk pV~Vku¨a esa vusd çdkj dh xSlsa Òh

ok’i d¢ lkFk ,df=r g¨ tkrh gSaA ,slh xSl fefJr mPp nkc okyh ok’i

xfr‚khy ,oa vfLFkj g¨rh gSA ;g ok’i o xSl dk lewg i`Foh dh lrg dh v¨j

vkus dk ekxZ <+w a<+rk gSA dÒh&dÒh ;s xSlsa det¨j i`Foh dh lrg dh iiM+h ls

;k njkj¨a ls ekxZ <+a w<dj Òh i`Foh dh lrg ij ,sls ekx¨Za ls rsth ls ckgj vkus

yxrh gSaA bu lÒh fØ;kv¨a d¢ ifj.kkeLo:i i`Foh dfEir g¨us yxrh gS o Òwry

ij ÒwdEi vkrs gSaA

2½ Tokykeq[kh fØ;k&

i`Foh d¢ vlarqfyr Òkx¨a esa tgk¡ lehiorÊ xgjs lkxj¨a dh uyh esa

lhek dh ijr lrg d¢ dkkQh lehi vk xà gS ogk¡ Li’Vr% vlarqyu dh fLFkfr

ikà tkrh gSA blh dkj.k ,sls ns‚k¨a esa Tokykeq[kh fØ;k d¢ lkFk vFkok fcuk

Tokykeq[kh QVs gh ÒwdEi vkrs gSaA Tokykeq[kh foLQ¨V tc Òh fglad g¨rk gS rc

mld¢ lkFk ÒwdEi Òh vkrk gSA blh rjg ÒwxÒZ ls tc xSlsa ,oa ykok rsth ls

i`Foh dh lrg dh rjQ c<+rk gS r¨ pV~Vku¨a dh O;oLFkk fcxM+us vFkok çokg dh

rsth ls Òh ÒwdEi vk tkrk gSA

3½ Òza‚k ,oa lEihMu dh fØ;k&

i`Foh dh lrg ij vusd dkj.k¨a ls Òza‚k ,oa lEihMu dh fØ;k,a g¨rh

jgrh gSaA ,slh fØ;kv¨a d¢ çÒko ls i`Foh dh pV~Vkusa Òza‚k d¢ çÒko ls VwVrh rFkk

f[kldrh gSa vFkok i`Foh dh lrg ij njkjsa v©j njkj ÄkVh] Cykd ioZr fodflr

g¨rs jgrs gSaA ;s lÒh ruko lEcUèkh fØ;k,a gSaA bud¢ çÒko ls lacafèkr {ks=¨a esa

rsth ls pV~Vku¨a d¢ f[kldko ;k fopyu ls ÒwdEi vkrs gSaA tc ,slh fØ;k,a i`Foh

dh xgjkà esa g¨rh gSa r¨ vfèkd foLrr {ks= esa ÒwdEi vkrs gSaA bl rjg oyfud

xfr;¨a d¢ çÒko ls i`Foh ij e¨M+ ;k tfVy e¨M+ ,oa Òza‚k vkfn dh fØ;k,a ,d

lkFk ioZr fuekZ.k d¢ le; g¨rh gSaA bud¢ çÒko d¢ dkj.k Òh i`Foh d¢ cM+s Òkx esa

xgjs ÒwdEi vkrs gSaA

4½ Òw&larqyu dh vO;oLFkk&

;|fi i `Foh d¢ vfèkdka‚k Òkx¨a esa Òw&larqyu lacaèkh Fk¨M+h&cgqr

vO;oLFkk ikà tkrh gS] fdarq dqN Òkx ,sls gSa tgk¡ fd xxupqEch ioZr ,oa

fupys Òkx ;k xgjs lkxj ikl&ikl fLFkr gSaA ,sls Òkx¨a esa larqyu dh

vO;oLFkk lokZfèkd ikà tkrh gSA blh dkj.k ogk¡ iqu% O;oLFkk dh fLFkfr

LFkkfir djus dh fn‚kk esa ÒwxÒZ esa vkarfjd ‚kfDr;¨a }kjk ,oa Òwry ij lery

LFkkid ‚kfDr;¨a }kjk fujarj çÒkoh fØ;k,a g¨rh jgrh gSaA blls dà ckj

Òw&lrg ij ÒwdEi Òh vkrs gSaA

5½ çR;kLFk iqu‚pu fl)kar&

;g fl)kUr MkW- jhM dk gSA bld¢ vuqlkj çR;sd pV~Vku esa Fk¨M+h

ek=k esa èkheh xfr ls g¨us okyh f[kapko ;k fÒapko vFkok ncko d¨ lgu djus dh

{kerk g¨rh gSA blh vkèkkj ij MkW- jhM us viuk fl)kUr pV~Vku¨a esa çR;kLFk

iqu‚pyu fl)kUr çLrqr fd;kA MkW- jhM d¢ vuqlkj tc pV~Vku¨a ij {kerk ls

vfèkd ruko ;k ncko dh fLFkfr vk tkrh gS ;k tc rsth ls ,slk ruko ;k ncko

c<+us yxrk gS r¨ ,slh vfèkd ‚kfDr d¨ pV~Vkus lgu ugÈ dj ikrh v©j VwV

tkrh gSaA ;gh ugÈ] ,slh VwVh gqà pV~Vkusa iqu% f[kapdj viuh iqjkuh fLFkfr esa Òh

vkus yxrh gSaA

6½ tyh; Òkj&

dÒh&dÒh fo’ke èkjkryh; ,sls çns‚k esa tgk¡ fd dÒh Òza‚k ,oa rst

lEihMu fØ;k dk çÒko jgk g¨ ogk¡ ij ;fn fo‚kky ckaèk cukdj cM+h >hy dk

fuekZ.k fd;k tk, r¨ ,sls {ks= esa LFkkuh; tyh; Òkj dh fn‚kk esa dÒh&dÒh

ÒwdEi vkrs gSa Òkjr esa 1967 dk d¨;uk dk ÒwdEi budk çeq[k mnkgj.k gSA

ÒwdEi d¢ çdkj

ÒwdEi¨a dk oxhZdj.k n¨ çdkj ls fd;k tk ldrk gS&

¼d½ çkÑfrd dkj.k¨a d¢ vuqlkj&

bl vkèkkj ij ÒwdEi fuEu çdkj d¢ g¨rs gSa&

¼1½ Tokykeq[kh ÒwdEi& tc fdlh LFky ij d¢aæh; mn~xkj }kjk Tokykeq[kh

foLQ¨V g¨rk gS r¨ foLQ¨V ,oa rst xfr ls xSl o ykok d¢ fudyus ls ogk¡

ÒwdEi vkrs gSaA bl Òkafr esXek ,oa mlls laacafèkr xSls tc rsth ls n©M+rs gq,

pV~Vku¨a ij fo‚ks’k ncko o ruko Mkyrh gSa r¨ bld¢ çÒko ls Òwry ij ÒwdEi vk

ldrs gSaA

2½ foorZfud ÒwdEi& i`Foh dh Åijh ijr o fl;kl ijr esa g¨us okyh Òza‚k o

oyudkjh vFkok {kSfrt ,oa yEcor~ ‚kfDr;¨a d¨ foorZfud ‚kfDr;k¡ dgrs gS aA

bud¢ çÒko ls pV~Vkusa vius ewy LFkku ls Åij uhps vFkok {kSfrt fLFkfr esa gh

bèkj&mèkj g¨us yxrh gSaA

3½ ikrkyh; ÒwdEi& tc ÒwdEi dh mRifÙk ÒwxÒZ esa vfèkd xgjkà ij g¨ r¨ mls

ikrkyh; ÒwdEi dgrs gSaA lkekU;r% ,sls ÒwdEi dk ewy 250 ls 680 fdeh d¢ eè;

jgrk g SA ,sls ÒwdEi dh mRifRr o ,oa fo‚ks’k ‚kfDr;¨a d¢ ckjs esa cgqr de

tkudkjh çkIr gSA

¼[k½ xgjkà d¢ vuqlkj ÒwdEi&

bl vkèkkj ij ÒwdEi fuEu çdkj d¢ g¨rs gSa&

1½ fNNys ÒwdEi& ftu ÒwdEi¨a dh mRifRr dk vkèkkj ;k ewy 30 fdeh rd dh

xgjkà ij jgrk gS] mUgsa fNNys ÒwdEi dgrs gSaA blesa ÒwdEi d¢aæ ls dqN fdeh

dh ifjfèk esa vfèkd uqdlku g¨rk gSA

2½ eè;e xgjkà okys ÒwdEi& bu ÒwdEi a dh mRifÙk dk ewy 35 ls 150 fdeh d¢

eè; jgrk gSA ,sls ÒwdEi lkèkkj.kr% Òw&foorZfud dkj.k a ls mRiUu g¨rs gSaA buesa

Òwdai d¢aæ ls vfèkd nwj d¢ {ks= a esa det¨j pV~Vkuh {ks= a esa vfèkd uqdlku g¨rk gSA

3½ xgjs ÒwdEi& bu ÒwdEi¨a dh mRifÙk dk ewy 150 ls 500 fdeh d¢ chp jgrk

gSA ,sls ÒwdEi¨a dh mRifRr dk dkj.k vÒh Kkr ugÈ gSA

ÒwdEi¨ a dk fo‚o forj.k

fo‚o d¢ foLr`r Òw&Òkx ij ÒwdEi vkrs jgrs gSa] fo‚o dk d¨Ã Òh Òkx

ÒwdEi ls vNwrk ugÈ gS] ;g ,d fo‚oO;kih ÄVuk gS ysfdu vfèkdrj ÒwdEi mu

{ks=¨a esa vkrs gSa t¨ det¨j gSa] tgk¡ ncko] lEihMu rFkk ruko dh fLFkfr fujarj

cuh jgrh gSA ÒwdEi¨a dk fo‚o forj.k fuEu isfV;¨a esa feyrk gS&

1½ ç‚kkar egklkxjh; rVh; isVh& ç‚kkar egklkxj d¢ n¨u¨a rVh; Òkx¨a ij

vla[; ÒwdEi vafdr fd;s tkrs gSaA ;g fo‚o dk lcls cM+k ÒwdEi {ks= gSA tgk¡

ij leLr Xy¨c d¢ 63 çfr‚kr ÒwdEi vkrs gSaA

2½ eè; egk}hih; isVh& ;g ÒwdEih; isVh ;wjsf‚k;k d¢ uohu e¨M+nkj ioZr¨a d¢

lgkjs foLr`r gSA bldk çkjaÒ fijsuht ioZl ls fgeky; rd gSA bl isVh esa

vfèkdrj ÒwdEi Ò za‚ke wyd gSaA bl isVh dh ,d ‚kk[kk eè; vVykafVd rV rd

QSyh gS] nwljh ‚kk[kk t¨MZu ÄkVh g¨rh gqà vÝhdk d¢ o`gn~ flYV ÄkVh rd gSA

3½ eè; vVykafVd isVh& vaèk eklkxj d¢ eè; Òkx esa fLFkr vaèk egklkxj d¢

lgkjs ,d det¨j {ks= gS t¨ vklblyS.M v©j fLiV~ otZu esa c¨osV }hi rd

foLrr gSA bl {ks= d¢ eè; Òkx esa fo’kqor~ js[kk d¢ lehi d¢ {ks= esa lokZfèkd

ÒwdEi vkrs gSaA

lefLFkfr

ÒwiVy ij Å¡ps ioZr] fo’ke iBkj] lery eSnku] fuEu lkxjh; csflu]

vkfn fofÒUu Òw&vkÑfr;k¡ fLFkr gSaA ;gh ugÈ èkjkry ij ,d v¨j tgk¡ vUrtkZr

cy LFky :i¨a d¢ fuekZ.k ,oa ifjorZu esa lfØ; jgrs gSa] r¨ nwljh v¨j ckátkr

cy èkjkry dk fujUrj vijnu djrs gq, inkFk¨Za d¨ lkxj a esa fu{ksfir djrs jgrs

gSaA bu ijLij foj¨èkh cy¨a }kjk ÒwxÒZ rFkk èkjkry ij lnSo mFky&iqFky g¨rh

jgrh gS] rFkkfi ;g vk‚p;Z dk fo’k; gS fd ÒwiVy ij leLr vkd`fr;¨a d¢ eè;

lUrqyu ,oa fLFkjrk cuh jgrh gSA vo‚; gh] bl lUrqyu d¢ ihNs d¨Ã vn`‚;

kfDr dk;Z djrh gS] ftls fo}ku¨a us ßÒw&larqyuÞ ;k ßlefLFkfrÞ uke fn;k gSA

‘Isostasy’ ‚kCn ysfVu Òk’kk d¢ ‘Isostatius’ ‚kCn ls cuk gS ftldk vFkZ

ßleku fLFkfrÞ gSA

g¨El d¢ vuqlkj] ßlefLFkfr lUrqyu dh og n‚kk gS t¨ ÒwiVy d¢

Åij foLr`r fofÒUu Å¡pkà okys fo‚kky ioZrekykv¨a] iBkj¨a rFkk eSnku¨a d¢ eè;

ikà tkrh gSAÞ

LVh;lZ d¢ erkuqlkj] ßi`Foh d¢ èkjkry ij tgk¡ dgÈ Òh lUrqyu

fo|eku gS] leku èkjkryh; {ks=¨a d¢ uhps inkFkZ dh ek=k leku g¨xhAÞ

,;jh dk er&

lefLFkfr ij ,;jh dk ;g ekuuk gS fd fl;ky lhek d¢ Åij rSj jgk

gSA mud¢ vuqlkj fofÒUu LrEÒ¨a dk ÄuRo cjkcj gS ,oa mudh xgjkÃ

vyx&vyx gSA ,;jh d¢ vuqlkj fofÒUu LFky [k.M¨a dh rqyuk ikuh esa rSjrs gq,

ydM+h d¢ VqdM+¨a ;k cQZ d¢ VqdM+¨a ls dh tk ldrh gSA vfèkd Åaps mBs Òkx

vfèkd xgjkà rd çfo’V gSa] tcfd de Å¡ps Òkx var%Lrj esa de xgjkà rd

çfo’V gSaA vr% ,;jh dk ;g ekuuk gS fd ioZr¨a dh tM+s g¨rh gSaA g¨El us ,;jh

dh tM+ ladYiuk dk leFkZu fd;kA

çkV dk er

çkV d¢ vuqlkj igkM+¨a dh pV~Vku¨a dk ÄuRo iBkj¨a ls de] iBkj¨a dk

eSnku¨a ls de rFkk eSnku¨a dh pV~Vku¨a dk ÄuRo leqæ dh ryh dh pV~Vku¨a ls

de gSA vFkkZr~ Åapkà ,oa ÄuRo esa foijhr lacaèk gSA t¨ LrEÒ ftruk uhpk gS]

mldk ÄuRo mruk gh vfèkd g¨xkA

çkV d¢ vuqlkj bl çdkj fofÒUu LrEÒ¨a dk Òkj larqyu js[kk ij

cjkcj g¨xkA bl çdkj çkV Iyou d¢ fu;e esa ugÈ] cfYd {kfriwfrZ ry fu;e esa

fo‚okl djrs gSaA gSQMZ rFkk c¨oh uss çkV d¢ er dk leFkZu fd;k gSA

IysV foorZfudh

IysV foorZfudh fl)kUr 20oÈ ‚krkCnh dh egRoiw.kZ nsu gSA egk}hi o

egklkxj¨a dh mRifÙk ls lacafèkr ;g uohure fl)kUr gSA

loZçFke Vwt¨ foYlu us lu~ 1965 esa IysV ‚kCn dk ç;¨x fd;k] oSls

Vwt¨ foYlu ls iwoZ 1960 esa ç¨- gsjh gsl us bldk çfriknu fd;k Fkk] ysfdu bls

ekU;rk ugÈ feyhA Vwt¨ foYlu d¢ ckn ekxZu] Ld¢IVj] osysUVkbu o ewlZ rFkk

gkyl vkfn fo}ku¨a us Òh bl fn‚kk esa egRoiw.kZ dk;Z fd;s gSaA

i`Foh dk Åijh Òkx Òw&iVy rFkk Åijh eSUVy ls fufeZr gSA ;g n¨u¨a

Òkx LFkye.My dgykrk gSA bl LFkye.My esa dB¨j ,oa n`<+ Òw&IysV¨a dk ,d

laxBu gSA LFkye.My dh e¨Vkà 200 fdeh gSA LFkyh; n`<+ Òw[k.M d¨ IysV

dgrs gSaA bu IysV¨a d¢ LoÒko rFkk çokg ls lacafèkr vè;;u d¨ IysV forZfudh

dgrs gSaA

vc rd 6 çeq[k rFkk 20 x©.k IysV¨a dk fuèkkZj.k fd;k tk pqdk gS&

izeq[k IysVsa & 1- ;wjsf‚k;u

2- vÝhdu

3- Òkjrh;

4- v.VkdZfVdk

5- ç‚kkar egklkxjh; rFkk

6- vesfjduA

x©.k IysVsa& fQyhihu] vjsfc;u] tqvku&fM&Qqdk] dSj¨lhu] fcLekdZ] utdk]

d¨d¨l] dSjhfc;uA

IysV fdukjs

lkekU;r% IysV fdukjs rhu çdkj d¢ g¨rs gSa&

1- jpukRed IysV fdukjs& bu fdujk¨a d¨ vilkjh IysV lhek Òh dgk tkrk gSA

jpukRed IysV lhek vilkjh e.My d¨ çnf‚kZr djrh gSA tgk¡ ij ykok dk

fujUrj Åij dh v¨j viokg g¨rk jgrk gS rFkk u;h lkxjh; ØLV dk fujUrj

fuekZ.k g¨rk jgrk gSA

IysV¨a d¢ vilkjh lapyu ls uà lkxjh; ØLV dk fuekZ.k] cslkYV eSXek

d¢ njkjh çokg lEcUèkh Tokykeq[kh fØ;k] vUr% lkxjh; ioZr Jsf.k;¨a rFkk mÒ¨ajk

dk fuekZ.k] de xgjs ÒwdEi¨a dk vkuk vkfn ÄVuk,a g¨rh gSaA

2½ fouk‚kkRed IysV fdukjs& bUgsa vfÒlkjh IysV lhek Òh dgrs gSaA tc n¨ IysVsa

vkeus&lkeus bl çdkj xfr‚khy g¨rh gSa fd os ijLij Vdjkrh gSa rFkk gYd¢

inkFkZ ls fufeZr IysV dk vxz fdukjk Òkjh inkFkZ ls fufeZr lÄu IysV d¢ Åij

p<+ tkrk gS rFkk Òkjh inkFkZ okyk IysV fdukjk eqM+dj gYd¢ inkFkZ okyh IysV d¢

uhps eSUVy esa {ksfir g¨dj foyhu g¨ tkrk gSA

3½ laj{kh IysV fdukjs& bUgsa :ikUrj Òza‚k lhek Òh dgrs gSaA bud¢ vUrxZr n¨

IysVsa vxy&cxy ljdrh gSaA bu fdukj¨a d¢ lgkjs u r¨ IysV dk fouk‚k g¨rk gS

v©j u gh uà ØLV dk fuekZ.k g¨rk gSA buls :ikUrj Òza‚k curs gSaA Tokykeq[kh

fØ;k rFkk ÒwdEih; ÄVuk,a Òh g¨rh gSaA ç‚kkUr rFkk vesfjdu IysV d¢ eè; lku

,fM~;kl Òza‚k dk fuekZ.k blh çfØ;k }kjk gqvk gSA

t¨ IysV egk}hi dk fuekZ.k djrh gS mlss egk}hih; IysV rFkk t¨

egklkxjh; csflu dk fuekZ.k djrh gS mls egklkxjh; IysV dgk tkrk gSA

IysV foorZfudh ,oa ioZr fuekZ.k

èkjkry ij ofyr ioZr¨a dk fuekZ.k pØh; :i esa gqvk gS ioZr fuekZ.k

fØ;k rFkk mldk pØh; fodkl IysV foorZu fl)kUr }kjk Li’V fd;k tk ldrk

gSA ÒwIysV¨a d¢ la;¨x rhu çdkj d¢ g¨rs gSa&

1½ egk}hi&egk}hi IysV¨sa dk vfÒlj.k& tc n¨ egk}hi IysVs ijLij fudV vkrs

gq, Vdjkrh gSa r¨ vfèkd lÄu inkFkZ ls fufeZr IysV de ÄuRo dh IysV d¢ uhps

{ksfir g¨ tkrh gSA vkyl ,oa fgeky; ioZr¨a dh mRifÙk blh çdkj gqà gSA

2½ egk}hi&egklkxj IysV¨a dk vfÒlj.k& tc egk}hi rFkk egklkxjh; IysVsa

ijLij Vdjkrh gSa r¨ vfèkd lÄu egklkxjh; IysV dk fdukjk de lÄu

egk}hih; IysV d¢ uhps {ksfir g¨ tkrk gSA egk}hih; eXu rV d¢ lgkjs fu{ksfir

volkn¨a esa lEihMu d¢ dkj.k oyu iM+rs gSa rFkk ioZr¨a dh jpuk g¨rh gSA mÙkjh

,oa nf{k.kh vesfjdk d¢ if‚peh rV ij foLrr jkWdh ,oa [k.Mht ioZr blh çdkj

fufeZr gSA

3 egklkxj&egklkxj IysV¨a dk vfÒlj.k& n¨ egklkxjh; IysV¨a d¢ Vdjko ls

,d lkxjh; iVy nwljs lkxjh; IysV d¢ uhps {ksfir g¨ tkrk gSA blls mRiUu

lEihMukRed cy ls }hi r¨j.k rFkk }hih; pki d¢ ioZr mRiUu g¨rs gSaA tkiku

d¢ f}ih; ioZr] fQyhikbUl pki] efj;kuk pki] fgUn egklkxj d¢ mÙkjh iwohZ }hi

r¨j.k ,oa }hih; pki blh çdkj mRiUu gq, gSaA

fgeky; dk fodkl

dkc¨ZfuQ¢jl ;qx esa isaft;k dk foÒktu gqvk v©j x¨aMokuk yS.M ls

çk;}hih; Òkjr vyx g¨dj mÙkj iwoZ dh v¨j foLFkkfir gqvkA VsfFkl lkxj esa

;wjsf‚k;k ls volkn tek g¨us yxs v©j çk;}hih; Òkx d¢ Vdjkus ls volkn¨a esa

oyu iM+s v©j fgeky; ioZr dh mRifÙk gqÃA fgeky; dk fuekZ.k volknh pV~Vku¨a

ls gqvk gS v©j f‚kaokfyx bldh lcls uohu ‚kk[kk gSA

lkjka‚k

Òw&lapyu d¢ vUrxZr ÒwiVy d¨ çÒkfor djus okys vkUrfjd o czká

cy¨a d¨ ‚kkfey fd;k tkrk gSA vkUrfjd cy¨a esa iVyfo#i.k o vkdfLed cy¨a

d¨ ‚kkfey fd;k x;k gSA iVyfo:i.k }kjk egkns‚ktud cy o io Zr fuekZ.kdkjh

cy¨a dk fuekZ.k g¨rk gSA

ioZr fuekZ.kdkjh cy¨a }kjk ruko o lEihMu dk fuekZ.k g¨rk gS]

ftlls oyu o Òza‚k¨a dk fuekZ.k g¨rk gSA vkdfLed cy¨a esa Tokykeq[kh o ÒwdEi

d¨ lfEefyr fd;k tkrk gS t¨ vpkud mRiUu g¨dj rhoz ifjorZu ykrs gSaA

lefLFkfr esa èkjkry ij feyus okys lUrqyu d¨ ‚kkfey fd;k tkrk gSA

blesa izkV o ,;jh d¢ er¨a dk vè;;u fd;k tkrk gSA

i`Foh dk Åijh Òkx dB¨j pV~Vku¨a ls fufeZr gS t¨ IysV dgykrh gSA

vc rd 6 çeq[k o 20 x©.k IysV¨a dk fuèkkZj.k fd;k tk pqdk gSA IysV foorZfudh

d¢ ekè;e ls ioZr¨a dh mRifRr d¨ le>k ldrk gSA

egRoiw.kZ ç‚u

ç‚u 1- ÒwiVy dh xfr;¨a ¼lapyu¨a½ dk mYys[k djrs gq, mud¢ Ò©x¨fyd çÒko

crkb;s\

ç‚u 2- ÒwiVy ij ifjorZu ykus okys vUrtkZr cy¨a dk o.kZu dhft,A

ç‚u 3- vdkfLed ÄVukv¨a dk mYys[k dhft,A

ç‚u 4- egkns‚kh; lapyu dk o.kZu dhft,A

ç‚u 5- oyu D;k gS\ oyu d¢ çdkj¨a dk mYys[k dhft,A

ç‚u 6- Òza‚k D;k gS\ Òza‚k¨a d¢ laÄVd¨a dk o.kZu dj¨A

ç‚u 7- Òza‚k¨a d¢ çdkj crkb;sA

ç‚u 8- Òza‚ku }kjk mRiUu LFky:i¨a dk mYys[k dhft,A

ç‚u 9- Tokykeq[kh dk vFkZ crkrs gq, Tokykeq[kh ls fudyus okys inkFk Za d¨ crkb;sA

ç‚u 10- ÒwdEi D;k gS\ ÒwdEi dh mRifÙk d¢ dkj.k crkb;sA

bdkÃ&3

ckgjh ‚kfDr;k¡

bdkà dh :ijs[kk

3-1 ckátkr cy

3-2 vukPNknu

3-3 vi{k; vFkZ o çdkj

3-4 o`gr~ lapyu

3-5 e`nk fuekZ.k

3-6 <yku fodkl

3-7 <ky¨a d¢ rRo

3-8 <ky¨a dk oxÊdj.k

3-9 <ky fodkl d¢ ekWMy

3-10 lkjka‚k

bdkÃ&3

ckátkr cy

ÒwiVy ij vUrtkZr cy¨a ,oa çØe¨a }kjk mRiUu fo’kerkv¨a d¨ nwj

djus dk ç;kl fofÒUu çdkj d¢ ckátkr cy¨a }kjk mRiUu lery LFkkid

çØe¨a }kjk g¨rk gSA ;s çØe ÒwiVy d¢ fofÒUu LFky:i¨a d¨ dkaV&NkaVdj

fÄlrs jgrs gSaA vr,o bUgsa] ßfouk‚kkRed cyÞ dgk tkrk gSA fdUrq bu çØe¨a

}kjk LFky:i¨a d¢ fouk‚k ;k Ä’kZ.k dh fØ;k d¢ lkFk&lkFk inkFkZ d¢ fu{ksi.k

}kjk Òh vusd çdkj d¢ LFky:i fufeZr g¨rs gSA bl çdkj LFky:i¨a dk fujUrj

:ikUrj.k g¨rk jgrk gSA

e¨adgkml d¢ erkuqlkj] ßtSls gh i`Foh d¢ èkjkry dk d¨Ã Òkx nwljs

Òkx dh rqyuk esa Åij mBrk gS] bud¢ y{k.k¨a dk vukPNknu d¢ fofÒUu cy¨a

}kjk :iUrj.k g¨us yxrk gSAÞ

bl çdkj èkjkyr ij vusd çdkj dh vkÑfr;¨a d¢ fuekZ.k esa vusd

çdkj d¢ lkèku¨a rFkk çØe¨a dk gkFk g¨rk gSA

ckátkr çØe èkjkry d¢ Åij lfØ; g¨us okys cy¨a ;k ‚kfDr;¨a }kjk

lEiUu g¨rs gSaA ckátkr cy èkjkry ij ikà tkus okyh fo’kerkv a d¨ nwj djd¢

mls likV cukus dk dk;Z djrs gSaA bl çdkj èkjkry dh dkaV&Nk¡V esa layXu

mu lkèku¨a d¨ foèoaldkjh cy dgk tkrk gSA

vukPNknu

èkjkry dh cká ‚kfDr;¨a d¢ dkj.k pV~Vku¨a esa dk aV&NkaV] fÄlus rFkk

{kh.k cukus dh fØ;k d¨ vukPNknu dgk tkrk gSA cfgtkZr cy vukPNknu dh

fØ;k }kjk lery LFkkiuk dk dk;Z djrk gSA

e¨adkgkml d¢ vuqlkj] ßvukPNknu esa mu lÒh lkèku¨a d¢ dk;Z

lfEefyr fd, tkrs gSa ftud¢ }kjk i`Foh ry d¢ fdlh Òkx dk vR;fèkd fouk‚k

g¨] viO;;u ,oa gkfu g¨rh gS] bl çdkj fouk‚k ls t¨ inkFkZ nwljs LFkku ij

fu{ksfir g¨rk gS mud¢ }kjk ijrnkj pV~Vku¨a dk fuekZ.k g¨rk gSAÞ

vukPNknu çØe esa n¨ çdkj dh çfØ;k,a dk;Z‚khy g¨rh gSaA

¼1½ LFkSfrd ,oa ¼2½ xfr‚khy

¼1½ LFkSfrd çfØ;k& bl çfØ;k d¢ varxZr pV~Vkus VwVdj vius LFkku ij iM+h

jgrh gSaA

¼2½ xfr‚khy çfØ;k& bl çfØ;k esa LFkSfrd çfØ;k }kjk pV~Vku a d¢ VwVs gq, inkFkZ

,d LFkku ls nwljs LFkku ij ys tk, tkrs gSaA bUgsa

vyx&vyx vi{k; ,oa vijnu d¢ :i esa tkuk tkrk gSA

vukPNknu d¢ varxZr vi{k; v©j vijnu n¨u¨a fØ;kv¨a d¨ ‚kkfey

fd;k tkrk gSA vr% n¨u¨a gh ‚kfDr;¨a d¢ lkewfgd çÒko d¨ gh vukPNknu ;k

Js.khdj.k dgk tkrk gSA

vi{k;

vi{k; ls rkRi;Z Òw&iVy dh pV~Vku¨a d¢ {kj.k g¨us ls gSA vi{k; esa

pV~Vku¨a d¢ vius LFkku ij VwVus&QwVus dh fØ;k rFkk mlesa ml pV~Vku fo‚ks’k

;k LFkku fo‚ks’k d¢ vukoj.k dh fØ;k d¨ ‚kkfey fd;k tkr gSA blesa pV~Vku¨a d¢

pw.kZ ifjogu d¨ ‚kkfey ugÈ fd;k tkrk gSA vijnu dh fØ;k d¢ varxZr VwVs gq,

pV~Vku¨a d¢ VqdM+¨a d¢ ifjogu rFkk VqdM+¨a }kjk vkil esa lfUuÄ’kZ.k ¼jxM+½ ,oa

mud¢ }kjk dyo dh fØ;k d¨ ‚kkfey fd;k tkrk gSA

fg.Ml eg¨n; d¢ vuqlkj] ßvi{k; ;kaf=d ;k jklk;fud viÄVu dh

og fØ;k gS t¨ pV~Vku¨a esa Ò©frd Lo:i d¨ lekIr djrh jgrh gSAÞ

LikDQZ d¢ vuqlkj] ßi`Foh dh lrg ij çkÑfrd dkj.k¨a }kjk pV~Vku¨a

d¢ vius gh LFkku ij ;kaf=d fofèk }kjk VwVus vFkok jklk;fud fo;¨tu dh fØ;k

d¨ vi{k; dgk tkrk gSAÞ

vi{k; d¢ çdkj

pV~Vku¨a esa foÄVu rFkk fo;¨tu eq[; :i ls Øe‚k% ;kaf=d ;k Ò©frd

jklk;fud ifjorZu¨a }kjk g¨rk gSA tho a rFkk ouLifr;¨a }kjk Òh vi{k; g¨rk gS

rFkk bud¢ dk;Z Òh ;kfU=d rFkk jklk;fud n¨ :i¨a esa lEiUu g¨rs gSaA bl vkèkkj

ij vi{k; esa Òkx ysus okys dkjd¨a d¨ fuEu :i esa foÒktfr dj ldrs gSaA

1- ;kaf=d dkjd & ¼1½ ty

¼2½ lw;Z rki

¼3½ rq’kkj

¼4½ ok;q rFkk

¼5½ nkc

2- jklk;fud dkjd & ¼1½ vkDlhtu

¼2½ dkcZu Mkà vkWDlkbM

¼3½ gkbMª¨tu

3- çkf.koxÊ; dkjd& ¼1½ ouLifr;k¡

¼2½ tho tUrq

¼3½ ekuo

mi;qZDr dkjd¨a d¢ vkèkkj ij vi{k; dk fuEu :i esa foÒktu fd;k

tk ldrk gS &

1½ Ò©frd ;k ;kaf=d vi{k;

¼1½ rki d¢ dkj.k cM+s&cM+s VqdM+¨a dk foÄVu

¼2½ rki d¢ dkj.k N¨Vs&N¨Vs d.k¨a esa foÄVu

¼3½ rq’kkj d¢ dkj.k cM+s&cM+s VqdM+¨a esa foÄVu

¼4½ rki rFkk ok;q d¢ dkj.k vinyu

¼5½ nkc eqfDr d¢ dkj.k pV~Vku dk VwVuk

2½ jklk;fud dkjd

¼1½ vkDlhdj.k ;k vkDlhtuhdj.k

¼2½ dkc¨ZusVhdj.k ;k dkc¨Zus‚ku

¼3½ flfydk dk i`FDdhdj.k dkc¨Zus‚ku

¼4½ ty;¨tu ;k gkbMª¨tu

3½ çkf.kdoxÊ; dkjd

¼1½ ouLifrd vi{k;

¼2½ tSfod vi{k;

¼3½ ekuo }kjk vi{k;

o`gr~ lapyu

o`gr~ lapyu d¢ vUrxZr os lÒh lapyu vkrs gSa] ftuesa ‚kSy¨a d¢ eyok

dh o`gn~ dk xq#Rokd’kZ.k d¢ lhèks çÒko d¢ dkj.k <ky d¢ vuq:i LFkkukUrj.k

g¨rk gSA o`gn~ lapyu d¢ fy, vi{k; vfuok;Z ugÈ gS] ijUrq ;g bls c<+kok nsrk

gSA o`gn~ lapyu esa xq#Rokd’kZ.k ‚kfDr lgk;d g¨rh gS rFkk d¨Ã Òh Òw&vkÑfrd

dkjd ¼çokfgr ty] fgekuh] ok;q] ygjsa ,oa èkkjk,a½ o`gn~ lapyu dh çfØ;k esa

lhèks :i esa lfEefyr ugÈ g¨rs vFkkZr~ o`gn~ lapyu vijnu d¢ vUnj ugÈ vkrk

gSA vlEc) det¨j inkFkZ] fNNys laLrj okyh ‚kSys] Òza‚k] rhozrk ls >qd¢ laLrj]

[kM+s Ò`xq ;k rhoz <ky] i;kZIr ;k ewlykèkkj o’kkZ ,oa ouLifr dk vÒko o`gr~

lapyu esa lgk;d g¨rs gSaA

o`gr~ lapyu rhu çdkj d¢ g¨rs gSaA ;Fkk &

¼1½ eaan lapyu& ean lapyu d¢ çdkj d¢ :i esa ean fo#i.k gSA ;g eè;e rhoz

,oa e`nk ls vkPNkfnr <ky ij ÄfVr g¨rk gSA blesa inkFk¨Za dk lapyu bruk ean

g¨rk gS fd nhÄZdkfyd i;Zos{kd ls gh bldk irk pyrk gSA

¼2½ rhoz lapyu& rhoz lapyu vkæZ tyok;q çns‚k¨a esa fuEu ls ysdj rhoz <ky a

ij ÄfVr g¨rs gSaA e`nk çokg] dhpM+ çokg rFkk eyok voèkko bl lapyu d¢

çdkj gSaA

¼3½ ÒwL[kyu& ÒwL[kyu vis{kkÑr rhoz ,oa voxE; lapyu gSA blesa Lopfyr

g¨us oys inkFkZ vis{kr;k ‚kq’d g¨rs gSaA

LFkykÑfr;k¡

o`gn~ lapyu }kjk fuEu LFkykÑfr;k¡ curh gSa&

¼1½ {kfr fpg~u& tc fdlh ioZrh; <ky ij ‚kSysa VwVdj uhps dh v¨j yq<+drh gqÃ

fxjrh gSa r¨ VwVs gq, LFkku ij ,d fjDr LFkku dk fuekZ.k g¨rk gS] ftls {kfr

fpg~u dgrs gSaA

¼2½ osfndk,¡& budk fuekZ.k ioZrh; Òkx¨a esa cgqfoèk vk;ru dh çfØ;k d¢

QyLo:i g¨rk gSA liZ.k ;k voikru dh ÄVukv¨a esa tSls gh vkèkkj ry L[kfyr

g¨rs gS r¨ ‚kh’kZ esa i‚pxkeh Äw.kZu dh ço`fÙk feyrh gSA

¼3½ dSfu;u nhokj¨a dk vixeu& vkXus; ‚kSy¨a d¢ {ks=¨a esa vusd dSfu;u feyrs

gSaA bu dSfu;u¨a d¢ eè; vo‚ks’k èkjkryh; Òkx g¨rs gSa] ftud¢ Åij çfrj¨èkh

ckyqdk iRFkj rFkk uhps ‚ksy ikà tkrh gSA vfèkdka‚k lgk;d dSfu;u¨a esa çk;%

vkUo;f;d èkkjk,¡ feyrh gSa] ftuesa vfèkdka‚k ‚kq’d g¨rh gSaA chp d¢ Òkx vi{k;

}kjk det¨j g¨ tkrs gSa] t¨ ty ls lar`Ir g¨dj cM+s&cM+s [k.M¨a esa VwVdj fxjus

yxrs gSaA

¼4½ foli¨Za dk p©M+hdj.k& unh foli¨Za d¢ foLrkj.k esa voikru dk egRoiw.kZ

;¨xnku g¨rk gSA unh ÄkVh dh nhokj¨a esa det¨j ‚kSysa vi{k; d¢ dkj.k foÄfVr

g¨rh gSa rFkk unh vius n¨u¨a fdukj¨a dk vèk¨jnu djrh gSa] ftld¢ QyLo:i

Åij dk Òkx vyEc foghu g¨dj VwV&VwV dj fxjrk jgrk gS rFkk unh foli¨Za

dk foLrkj g¨rk jgrk gSA

e`nk fuekZ.k

fufoZokfnr :i ls fefV~V;¨a d¢ fuekZ.k esa fuEufyf[kr ik¡p çeq[k dkjd¨a

dk fu;a=.k jgrk gS&

1- iSr`d inkFkZ& blesa e`nk fuekZ.kdkjh inkFkZ dk xBu rFkk lajpuk d¢ vfrfjDr

[kfuth; rFkk jklk;fud laÄVu lfEefyr gSaA

2- tyok;q& rkieku rFkk o’kkZ dh ek=k ,oa çÑfr eq[; gSA

3- LFkykÑfr& ;g ty d¢ cká rFkk vkUrfjd viokg d¨ çÒkfor djrh gSA

4- enk ck;¨Vk& blesa okuLifrd vkoj.k rFkk enk esa ik;s tkus okys tho lfEefyr

gSaA

5- le;& le;kofèk ftld¢ n©jku e`nktuu d¢ çØe lfØ; g¨rs gSaA

mij¨Dr dkjd¨a esa ls rhu& èkjkryh; jpuk] iSr`d inkFkZ ,oa le;

Ò©fedh; çÑfr d¢ gSaA tyok;q Òh dqN lhek rd Ò©fedh; oxZ esa vkrh gS D; afd

tyok;oh; n‚kk,¡ LFkykÑfr ls çÒkfor g¨rh gSA

<yku fodkl

<ky] LFkyLo:i d¢ çeq[k vax gS] t¨ fd igkM+h rFkk ÄkVh d¢ eè;

mifjeq[kh ;k vèk¨eq[kh >qdko g¨rs gSaA budk vkdkj] mÙky] vory] ljy js[kh]

eqDr i`’B ;k rhoz nhokyuqek g¨ ldrk gSA lery eSnkuh Òkx d¨ N¨M+dj <ky

loZ= n`‚; g¨rs gSa rFkk igkM+h Òkx a esa budk fodkl lokZfèkd g¨rk gSA <ky d¢

vkèkkj ij gh fdlh {k s= dh vkÑfrd fo‚ks’krkv¨a dk fuèkkZj.k fd;k tkrk gSA

Ò©frd LFky:i eq[; :i ls dà çdkj d¢ <ky¨a d¢ lewg ek= g¨rs gSaA bl

dkj.k ls LFky:i¨a d¢ vè;;u rFkk O;k[;k esa <ky ,d dqUth dk dk;Z djrs gSaA

bruk gh ugÈ <ky¨a d¢ dkj.k fdlh Òh LFkku fo‚ks’k d¢ LFky:i¨a es a gh

fofoèkrk dk lw=ikr g¨rk gSA LFky:i a dk fuekZ.k rFkk fodkl Òh <ky d¢ vkdkj

rFkk mld¢ fodkl dh çfØ;k ij fuÒZj g¨rk gSA bUgÈ dkj.k¨a ls orZeku le; esa

Òw&vkÑfr foKku d¢ {ks= esa <ky¨a d¢ fo‚ys’k.k ij lokZfèkd cy fn;k tk jgk gSA

<ky¨a d¢ rRo

;fn fdlh igkM+h <ky ;k lkxj rVh; <ky dh vuqnSè;Z ifjPNsfndk

dk voy¨du fd;k tk;s r¨ Li’V g¨ tk;sxk fd ‚kh’kZ ls ryh rd <ky eas

le:irk ugÈ ik;h tkrh gSA dgÈ <ky dk vkdkj mÙky] dgÈ ij rhoz [kM+k]

dgÈ ij eUn <ky rFkk dgÈ ij vory <ky n`f’Vxr g¨rk gSA <ky d¢ bu

fof‚k’V vax¨a d¨ <ky dk rRo dgrs gSaA

,d vkn‚kZ igkM+h <ky dh vuqnSè;Z ifjPNsfndk d¢ Åij ls uhps pkj

çeq[k rRo&mRryrk] eqDr i`’Brk] ljy js[kkRedrk rFkk voryrk ik;s tkrs gSaA

;g vko‚;d ugÈ gS fd çR;sd <ky esa ;s pkj¨a rRo mifLFkr g¨a ghA

¼1½ mÙky rRo& ioZrh; <ky d¢ lcls Åij okys Òkx esa mÙky <ky ik;k tkrk

gS] ftl dkj.k bls f‚k[kjh; mÙkyrk dgk tkrk gSA ;g Òh lEÒkO; gS fd lewpk

<ky mÙky g¨ ijUrq lkekU; :i ls mld¢ Åijh Òkx esa gh mÙkyrk dk g¨uk

vfèkd LokÒkfod g¨rk gSA

¼2½ eqDr i`’B rRo& eqDr i`’B nhoky&ln‚k [kM+s <ky okyk g¨rk gS t¨ fd uXu

g¨rk gSA okLro esa bldk <ky bruk rhoz g¨rk gS fd bl ij fdlh Òh çdkj d¢

‚kSy eyok dk #duk dfBu g¨rk gSA bl <ky ls g¨dj ‚kSy eyok yq<+d dj

uhps pyk tkrk gSA bl vkèkkj ij eqDr i`’B <ky d¨ fuL=ko.k <ky dgrs gSaA

¼3½ ljyjs[kh rRo& eqDr i`’B rFkk vory <ky d¢ eè; ,d lhèkh js[kk okyk <ky

g¨rk gS] ftls ljy js[kh <ky dgk tkrk gSA çkjEÒ esa bldk foLrkj lokZfèkd

g¨rk gSA le:irk d¢ dkj.k bls le <ky ;k fLFkj <ky dgrs gSaA bl <ky ij

‚kSy eyok dk teko vklkuh ls g¨ tkrk gSA vr% bls eyok <ky Òh dgrs gSaA

¼4½ vory <ky& fdlh Òh vkn‚kZ <ky ifjPNsfndk d¢ lcls fupys Òkx esa

vory rRo feyrk g S] t¨ fd igkM+h dk lcls fupyk fgLlk g¨rk gS rFkk ‚kuS%

‚kuS% ÄkVh dh ryh d¢ :i esa foyhu g¨ tkrk gSA tSls&tSls bldk foLrkj g¨rk

tkrk gS] <ky de g¨ tkrk gS] ftl dkj.k bls {kh;ek.k <ky dgrs gSaA bls ÄkVh

rykxkj <ky ;k vèk% Äqyu <ky Òh dgrs gSaA bl <ky dk vkfoÒkZo çk;%

vukPNknu }kjk g¨rk gS rFkk <ky ;k r¨ uXu ‚kSy okyk g¨rk gS ;k ml ij

eyok dk ,d vkoj.k g¨rk gSA

<ky¨a dk oxÊdj.k

<ky¨a d¢ oxÊdj.k esa i;kZIr erkUrj gSA bldk çeq[k dkj.k <ky¨a d¢

rRo rFkk mud¢ :i¨a esa Òze dk g¨uk gh gSA <ky¨a dk oxÊdj.k mudh mRifÙk d¢

vkèkkj ij vfèkd oSKkfud g¨xkA bl rjg d¢ oxÊdj.k d¨ tufud oxhZdj.k

dgrs gSaA <ky¨a dk oxÊdj.k ifjek.kkRed Òh g¨ ldrk gSA bld¢ fy, {ks= esa

<ky¨a dk ekiu rFkk mlls çkIr vk¡dM+¨a dk vè;;u vko‚;d g¨ tkrk gSA

¼v½ tufud oxÊdj.k

mRifÙk d¢ vkèkkj ij <ky¨a d¨ fuEu rhu çdkj¨a esa foÒkftr fd;k

tkrk gS &

¼1½ fooZrfud <ky& foorZfud <ky dk fuekZ.k eq[; :i ls ÒwxfÒZd gypy d¢

dj.k èkjkry esa Òza‚ku rFkk ueu d¢ dkj.k g¨rk gSA blesa dxkj <ky vfèkd

egRoiw.kZ g¨rs gSaA

¼2½ vijnukRed <ky& eq[; :i ls ufn;¨]a fgeufn;¨a rFkk lkxjh; rjax¨a }kjk

vijnu d¢ dkj.k fufeZr <ky¨a d¨ bl Js.kh d¢ vUrxZr lfEefyr fd;k tkrk gSA

¼3½ laxzghr <ky& vijnu d¢ lkèku¨a }kjk fu{ksi.k rFkk fofÒUu volkn¨a d¢

lap;u d¢ dkj.k cus <ky¨a d¨ lap;ukRed ;k fu{ksitfur <ky dgrs gSaA ufn;¨a

}kjk fufeZr ty¨<+ ia[k rFkk ty¨<+ ‚kadq] ok;q }kjk fu{ksfir ckyqdk Lrwi v©j

fgekuh }kjk fu{ksfir fge¨<+ dVd d¢ <ky mnkgj.kLo:i çLrqr fd;s tk ldrs

gSaA fuekZ.k dh voLFkk d¢ vkèkkj ij <ky¨a d¨ fuEu n¨ çdkj¨a esa foÒkftr fd;k

tkrk gS &

¼1½ çkFkfed <ky& budk fuekZ.k unh] fgeun] gok] lkxjh; rjax¨a vkfn d¢ }kjk

vijnu g¨us ls g¨rk gSA unh }kjk oh ¼V½ vkdkj dh ÄkVh] xktZ bR;kfn dk

fuekZ.k g¨rk gS] ftud¢ [kM+s <ky g¨rs gSaA

¼2½ f}rh;d <ky& tc çkFkfed <ky¨a dk fuekZ.k g¨ tkrk gS r¨ mud¢ Åij

vi{k; d¢ dkj.k rFkk èkjkryh; vijnu d¢ }kjk x©.k vFkok mi<ky¨a dk fuekZ.k

g¨rk gSA

¼c½ <ky¨a d¢ rRo d¢ vkèkkj ij oxÊdj.k

<ky d¢ pkj¨a rRo¨a dk <ky dh vuqnSè;Z ifjPNsfndk esa lnSo ik;k

tkuk ;fn lS)kfUrd :i esa ugÈ r¨] O;kogkfjd :i esa lEÒo ugÈ gSA dÒh&dÒh

fdlh fodflr igkM+h <ky esa ;s pkj¨a rRo fey tkrs gSa ijUrq ,slk çk;% gh g¨rk

gSA pwafd <ky d¢ fofÒUu rRo¨a dk fodkl LFkkuh; ifjLFkfr;¨a ¼pV~Vku dh çÑfr]

vijnu dk çØe] tyok;q vkfn½ ij vkèkkfjr g¨rk gS] vr% dÒh&dÒh ,dkèk ;k

dà rRo¨a dk fodkl ugha g¨ ikrk gSA bl rjg fo‚kq) <ky dh txg fefJr <ky

gh vfèkd feyrs gSaA

fefJr <ky fuEu çdkj d¢ g¨rs ldrs gSa &

¼1½ mÙky vory <ky

¼2½ mÙky&ljyjs[kh vory <ky

¼3½ eqDr i`’B&ljyjs[kh&vory <ky

¼4½ mÙky&ljyjs[kh&eqDr i`’B&ljy js[kh&eqDr i`’B vaèk% vory <ky vkfnA

¼l½ ifjek.kkRed ¼ek=kRed½ oxÊdj.k

<ky¨a d¢ ek=kRed oxÊdj.k dk eq[; vkèkkj <ky¨a dk d¨.k g¨rk gS

ftls ;k r¨ {ks= esa ekiu rFkk ifjdyu }kjk ;k Òwi=d¨a ls ifjdyu }kjk Kkr

fd;k tkrk gSA <ky d¨.k¨a d¢ vkèkkj ij igkM+h <ky d¨ fuEu :i¨a esa foÒkftr

fd;k tkrk gSA

1½ lkekU; oxÊdj.k

¼1½ p©jl <ky 00 & 1

0

¼2½ eUn <ky 10 & 3

0

¼3½ lkekU; eUn <ky 30 & 8

0

¼4½ rhoz <yqvk <ky 80 & 15

0

¼5½ lkekU; rhoz 150 & 20

0

¼6½ vfr rhoz 300 & 90

0

2½ ;ax dk oxÊdj.k

¼1½ lery ls eUn <ky

¼v½ lery 00 & 0-5

0

¼c½ çk;% lery 0-50 & 1

0

¼l½ vfr ean 10 & 2

0

¼2½ eUn <ky 20 & 5

0

¼3½ lkekU; <ky 50 & 10

0

¼4½ lkekU; rhoz 100 & 18

0

¼5½ rhoz 180 & 30

0

¼6½ vfr rhoz 300 & 45

0

¼7½ dxkj ls [kM+k <ky

¼v½ dxkj 450 & 70

0

¼c½ [kM+h nhoky ln`‚k 700 & 90

0

<ky fodkl d¢ ekWMy

igkM+h <ky ,oa lfjrk ÄkVh ik‚oZ <ky dh mRifÙk ,oa fodkl dh

O;oLFkk rhu çdkj d¢ ekWMy¨a ls dh tk ldrh gSA

¼1½ lS)kfUrd ekWMy ¼2½ ç;¨x ij vkèkkfjr ekWMy rFkk

¼3½ vkuqÒkfod ekWMy

<ky¨a d¢ fodkl ls lacafèkr fdlh Òh ekWMy esa fuEu ç‚u¨a d¢ mRrj dh

laÒkouk fufgr g¨uh pkfg,] tSls&

¼1½ D;k <ky¨ esa lekukarj fuorZu g¨rk gS rFkk <ky d¨.k jgrs gSa] ;k

¼2½ le; d¢ lkFk <ky d¢ d¨.k¨a esa çxkeh deh g¨rh tkrh gS ;k ¼3½ igkM+h <ky a

dk vèk%{k; g¨rk gS ;k i`’B vijnu vkfnA

<ky¨a ls lacafèkr n¨ çeq[k voèkkj.kkv¨a d¢ vkèkkj ij <ky fodkl ls

lacafèkr fopkj¨a d¨ n¨ ox¨Za esa foÒkftr fd;k tkrk gS&

¼1½ <ky iru ladYiuk rFkk ¼2½ <ky larqyu ladYiukA

<ky fodkl ls lacafèkr ekWMy¨a ¼fl)kUr¨a½ esa çeq[k gSa&

¼1½ Msfol dk <ky iru ekWMy

¼2½ isad dk <ky çfrLFkkiu ekWMy

¼3½ ,-mM dk <ky fodkl ekWMy

¼4½ ,y-lh- fdax dkigkM+h<ky Pdj ekWMy

¼5½ ;ax dk çØe vuqfØ;k ekWMy

Msfol dk <ky iru fl)kUr &

Msfol us <ky¨a d¢ fodkl esa pØh; O;oLFkk dk çfriknu fd;k gSA

vijnu pØ dh ;qokoLFkk esa unh }kjk fuEuorÊ vijnu rFkk vi{k; d¢ dkj.k

rhoz mÙky <ky dk fodkl g¨rk gSA bl voLFkk esa <ky dk fuorZu de rFkk

iru dk vÒko ik;k tkrk gSA ç©<+koLFkk esa unh }kjk ik‚oZorÊ vijnu vfèkd

lfØ; g¨ tkrk gS] ysfdu tyfcek.kd¨a d¢ ‚kh’k¨Za dk Òh vijnu g¨rk gSA bl

rjg ty foÒktd¨a d¢ uk‚k d¢ dkj.k <ky d¢ d¨.k esa deh g¨us yxrh gS rFkk

fu’d¨.k pØ okyh ifjPNsfndk dk fodkl g¨us yxrk gSA

bl voLFkk esa <ky çof.kr g¨ tkrk gS] D; afd loZ= <ky bruk g¨rk

gS fd vi{k; ls çkIr eyok dk ifjogu lqqxerk ls g¨ tkrk gSA thtkZoLFkk esa

<ky¨a dk iru bruk vfèkd g¨ tkrk gS fd mud d¨.k dgÈ Òh 50 ls vfèkd ugÈ

jg ikrk gSA leLr Òkx ,d lEçk; eSnku esa ifjofrZr g¨ tkrk gSA ftl ij

vory <ky dk fodkl g¨ tkrk gSA

Msfol us çof.kr vif‚k’V pknj <ky d¢ Åij pV~Vku pw.kZ dk vkoj.k

rFkk çof.kr ÄkVh ik‚oZ dh ladYiuk dk Òh çfriknu gSA <ky ifjPNsfndk ls

pV~Vku pw.kZ d¢ LFkkukarj.k d¢ fy, okafNr ifjogu lkeF;Z rFkk ifjogu d¢ dkjd

d¢ cy dh okLrfod lkeF;Z esa tc larqyu g¨ tkrk gS] r¨ ml fLFkfr esa ‚kSy

pw.kZ vkoj.k d¨ çof.kr vof‚k’V pknj dgrs gSaA vijnu pØ dh vafre voLFkk

esa laiw.kZ <ky ifjPNsfndk çof.kr g¨ tkrh gS rFkk igkM+h ‚kh’kZ d¢ <ky d¢ vkèkkj

rd laiw.kZ ekxZ xfr‚khy ¼ean xfr ls½ ‚kSy pw.kZ vkoj.k ls <d tkrk gS rFkk

igkM+h ‚kh’kZ lekIr g¨ tkrk gSA bl çdkj Msfol }kjk ladfYir çof.kr <ky dh

ifjPNsfndk d¢ fdlh Òh Òkx ij ogk¡ ij vi{k; ls ftruk inkFkZ çkIr g¨rk gS

rFkk Åijh <ky ls e`nk liZ.k }kjk ftruk çkIr g¨rk gS mu lÒh d¨ uhps <ky

dh rjQ LFkkukarj.k g¨ tkrk gSA bl rjg çof.kr <ky d¢ gj fcanq ij eyok

vkiwfrZ rFkk mld¢ LFkkukarj.k esa lkeatL; jgrk gSA

çof.kr <ky ifjPNsfndk çjkfEÒd voLFkk eSa rhoz <ky okyh g¨rh gS

rFkk ml ij ‚kSy pw.kZ dk vkdkj cM+k g¨rk gS v©j mudh rFkk ‚kSy pw.kZ vkoj.k

dh e¨Vkà lkekU; g¨rh gSA tSls&tSls vijnu pØ dh voLFkk vxzlj g¨rh gS]

oSls&oSls çof.kr <ky ifjPNsfndk ean <ky okyh g¨rh tkrh gS rFkk ml ij

eyok vkoj.k dh e¨Vkà vfèkd g¨rh tkrh gSA blh rjg ÄkVh ik‚oZ cy dh

rhozrk pØ d¢ vxzlj g¨us ij ÄVrh tkrh gS rFkk <ky ‚kh’kZ mÙkyrk ,oa fupys

Òkx ij voryrk dk foLrkj g¨rk gSA

bl rjg <ky d¨.k esa iru g¨rk gSA KkrO; rF; gS fd eyok vkoj.k

fupyh ‚kSy d¢ vi{k; d¢ fo#) laj{k.k çnku djrk gS rFkk eyok vkoj.k dh

e¨Vkà fupys <ky dh v¨j c<+rh tkrh gS ,oa Åijh Òkx esa de g¨rh gS] rFkk

eyok vkoj.k dh e¨Vkà fupys <ky dh v¨j c<+rh tkrh gS ,oa Åijh Òkx esa de

g¨rh gS] vr% Åijh Òkx dk vi{k; vfèkd g¨rk gSA

isad dh <ky çfrLFkkiu ladYiuk&

isad us <ky ls lacafèkr fopkj¨a esa nq#g teZu Òk’kk esa g¨us d¢ dkj.k

çkjaÒ esa vusd Òzkafr;k¡ mRiUu dh xà FkhA dqN fo}ku¨a us isad d¢ <ky fodkl d¢

fopkj¨a d¨ lekukarj <ky fuorZu fl)kUr d¢ :i esa çdV fd;k FkkA bud¢

n`f’Vd¨.k dk okLrfod çn‚kZu 1952 esa gqvkA

isad dk eq[; mn~ns‚; cfgtkZr çØe¨a rFkk LFky:i¨a dk vartkZr çØe¨a

d¢ lkFk lacaèk LFkkfir djuk FkkA bl çdkj isad d¢ LFky:i flLVe esa n¨ rF;

egRoiw.kZ gSa& ¼1½ çØe¨a dh dk;Zç.kkyh ,oa ¼2½ <ky fodkl dk fuxefud ekWMyA

isad d ¢ vuqlkj cfgtkZr çØe¨a dh dk;Z ç.kkyh <ky ij fjx¨fyFk dh fo‚ks’krkv¨a

rFkk vi{k; ,oa èkjkryh; çØe dh fØ;kfofèk ij vkèkkfjr g¨rh gSA èkjkryh;

çØe¨a esa lokZfèkd egRo æO;eku LFkkukarj.k d¨ fn;k x;k gSA isad us çØe¨a dh

fØ;k fofèk vkdkj dh fo‚ks’krkv¨a ls çÒkfor g¨rh gSA rnarj muesa ¼vkdkj dh

fo‚ks’krkv¨a esa½ ifjorZu Òh ykrh gSA

isad us vkdkj dh lkr fo‚ks’krkv¨a rFkk çØe¨a d¢ dk;Z dh rhu nj¨a dk

mYys[k fd;k gSA

vkdkj d¢ xq.k&

¼1½ U;wuhdj.k dh ek=k ls rkRi;Z gS fd çLrj jsx¨fyFk fdl ek=k rd VwV dj

ckjhd inkFk¨Za esa ifjorZu g¨rk gSA

¼2½ fjx¨fyFk dh xfr‚khyrk& og xq.k gS ftlls fjx¨fyFk vukPNknukRed çØe¨a

}kjk <ky d¢ lgkjs xfr‚khy g¨rk gSA xfr‚khyrk ftruh vfèkd g¨xh mruk

gh fjx¨fyFk vukPNknukRed çØe¨a ls ‚khÄz çÒkfor g¨xkA

xfr‚khyrk ‚kSy dh fo‚ks’krk rFkk U;wuhdj.k dh ek=k ij vkèkkfjr g¨rh gSA

¼3½ fjx¨fyFk dh e¨VkÃ& ls rkRi;Z ifjPNsfndk ij fLFkr xfr‚khy ;k fLFkj <hys

inkFkZ d¢ vkoj.k dh e¨Vkà ls gSA fjx¨fyFk dh e¨Vkà U;wuhdj.k dh ek=k ls

çR;{k lhèks :i esa rFkk vukPNknu dh nj ls çfry¨e :i esa çÒkfor g¨rh gSA

¼4½ <ky lrg dk vukoj.k& og ek=k g¨rh gS ftlls ;g c¨èk g¨rk gS fd

fxj¨fyFk d¢ uhps fLFkr ‚kSy U;wuhdj.k d¢ çØe d¢ fy, vuko`Ùk g¨dj fdruh

ek=k esa lqyÒ g¨rh gSA <ky lrg dk vukoj.k fjx¨fyFk dh e¨Vkà ij

vkèkkfjr g¨rk gSA

¼5½ ‚kSy xq.k& ls pV~Vku¨a d¢ mu lÒh igyqv¨a dk c¨èk g¨rk gS ftudk U;wuhdj.k

dh nj rFkk fjx¨fyFk dh xfr‚khyrk dh nj ij çÒko g¨rk gSA

¼6½ tyok;q& dk lacaèk ogk¡ rd g¨rk gS tgk¡ rd og U;wuhdj.k ,oa vukPNknu

dh nj d¨ çÒkfor djrh gSA

fdax dk igkM+h <ky pØ fl)kUr &

;l-lh- fdax }kjk çfrikfr <ky fodkl d¢ fl)kUr mud¢ }kjk çLrqr

LFky:i¨a d¢ fodkl dh O;k[;k ls lacafèkr ;k ;¨ dgsa fd mud¢ ¼LFky:i fodkl½

vfÒUu Òkx gSA fdax dk <ky pØ rFkk LFky pØ ¼Øe‚k½ 1951] 1953 rFkk

1962½ ls lacafèkr gSA okLro esa fdax us {ks= esa <ky d¢ rRo¨a ,oa <ky fuekZ.kd ,oa

fu;a=.k dkjd¨a dk losZ{k.k ,oa ekiu ugÈ fd;k gSA

fdax d¢ vuqlkj ,d ekud <ky esa <ky d¢ lÒh pkj¨a rjQ ¼f‚k[kjh;

mÙkerk] eqDr i`’Brk] ljy js[kkRedrk ,oa vèk% voryrk½ fo|eku jgrs gSaA bl

çdkj dk vkn‚kZ <ky&<ky fodkl dk LokÒkfod çfrQy g¨rk gSA bldk fuekZ.k

,oa fodkl ;k r¨ çokfgr ty }kjk ;k æO;eku ¼eyok d¢½ d¢ LFkkukarj.k }kjk

g¨rk gSA

¼7½ <ky dk d¨.k& <ky fodkl dh çkjfEÒd voLFkk esa Lora= fopj g¨rk gS

ijUrq vkxs pydj ;g vuPNknu dh nj ij vkaf‚kd :i e s a vkèkkfjr g¨

tkrk gSA

çØe d¢ xq.k&

¼1½ U;wuhdj.k& dk rkRi;Z fjx¨fyFk dk ckjhd d.k¨a esa VwVus ls g¨rk gSA VwVus

dh ;g fØ;k vi{k; }kjk çÒkfor g¨rh gSA fjx¨fyFk d¢ ckjhd d.k¨a esa VwVus ij

‚kSy xq.k] tyok;q rFkk vukoj.k ij vkèkkfjr g¨rh gSA

¼2½ vukPNknu& ls rkRi;Z <ky lrg ls fjx¨fyFk inkFk¨Za d¢ fu’dklu ;k

viu;u ls gSA vukPNknu dh nj tyok;q] xfr‚khyrk ,oa <ky ds d¨.k ij

vkèkkfjr g¨rh gSA

¼3½ vukoj.k dk uohdj.k& ls rkRi;Z fjx¨fyFk vkoj.k d¢ uhps fLFkr ‚kSy lrg

d¢ U;wuhdj.k çØe d¢ fy;s vukoj.k ls gSA

<ky dk iw.kZ fodkl LFkkuh; n‚kkv¨a ij fuÒZj djrk gSA bu LFkkuh;

n‚kkv¨a esa n`<+ ‚kSy laLrj rFkk i;kZIr mPpkop eq[; dkjd gSaA ;fn bu n¨u a

dkjd¨a esa ls d¨Ã Òh vuqifLFkfr gS r¨ <ky esa dxkj rFkk eyok <ky ugÈ cu

ikrs gSaA ,slh fLFkfr esa mRry vory igkM+h <ky dk fodkl g¨rk gSA

fdax dk igkM+h <ky fodkl dk fl)kUr isMhIysu dk fuekZ.k ls

lacafèkr gSA isMhIysu n¨ çfØ;kv¨a dk çfrQy g¨rk gS dxkj fuorZu rFkk

isMhesaVs‚kuA <ky fodkl d¢ çkjafÒd pj.k esa vi{k; d¢ dkj.k dxkj d¢ ihNs dh

rjQ lekukarj fuorZu g¨rk gSA dxkj dk ;g lkekU; fuorZu laiw.kZ <ky d¢

fodkl d¨ fu;af=r djrk gSA fdax us crk;k fd dxkj <ky d¢ uhps fLFkr eyok

<ky Åij dh rjQ ugÈ c<+rk gS ftlls dxkj u r¨ og vkPNkfnr dj ikrk gS

v©j u gh mls u’V dj ikrk gSA Li’V gS fd eyok <ky okys [k.M ij eyok

vkiwfrZ rFkk mld¢ fu’dklu esa iw.kZ lefLFkfr g¨rh gSA bl rjg igkM+h f‚k[kj ij

eyok vkiwfrZ ,oa eyok fu’dklu esa iw.kZ lefLFkfr g¨rh gS rFkk igkM+h f‚k[kj

fLFkr jgrk gSA <ky ifjPNsfndk d¢ Åijh Òkx esa fLFkr <ky rRo esa ihNs dh

rjQ fuorZu d¢ dkj.k <ky ifjPNsfndk d¢ fupys Òkx ij fodflr vory <ky

okys isMhes.V dh yEckà esa o`f) d¢ dkj.k <ky d¢ Åijh rRo fo‚ks ’kdj eqDr

i`’B ¼dxkj½ lekIr g¨ tkrs gSaA bl rjg isMhes.V esa yxkrkj ¼Åij dh rjQ½

o`f) g¨us ls mldh Øec)rk fo{kqCèk g¨ tkrh gS ysfdu og ‚khÄz gh iqu% Øec)

g¨ tkrh gS ysfdu mld¢ d¨.k esa fujarj deh vkrh tkrh gSA varr% isMhes.V

laoèkZu ,oa dxkj d¢ lekIr g¨ tkus ij vory <ky okyh foLr`r vijnu lrg

dk fuekZ.k g¨rk gS ftls isMhIysu dgrs gSa v©j bld¢ fodkl rFkk mld¢ n©jku

<ky fodkl dh laaiw.k Z çfØ;k d¨ Øe‚k% isMhIyus‚ku pØ ,oa igkM +h <ky fodkl

pØ dgrs gSaA

lkjka‚k

ÒwiVy d¨ çÒkfor djus okys ckátkr cy¨a esa vukPNknu lcls

egRoiw.kZ gSaA vukPNknu d¢ n¨ çØe vi{k; o vijnu èkjkry dh ‚k Sy¨a dk

dVku dj uà LFky:i¨a dk fuekZ.k djrs gSaA

vi{k; d¢ vUrxZr pV~Vkusa vius gh LFkku ij Ò©frd rFkk jklk;fud

fofèk;¨a }kjk VwV tkrh gSa v©j vijnu d¢ fy, lkexzh miyCèk djkrh gSaA ftld¢

fu{ksi ls LFky:i¨a dk fuekZ.k g¨rk gSA o`gr~ lapyu esa <ky o xq#Rokd’kZ.k lcls

egRoiw.kZ g¨rk gS ftld¢ }kjk <hys inkFkZ <ky d¢ lgkjs uhps dh v¨j çokfgr g¨rs

gSaA ;g Òh vijnu d¢ fy, vko‚;d lkexzh miyCèk djkrh gSA

enk fuekZ.k esa iSrd inkFkZ] tyok;q] LFkykÑfr o le; lcls egRoiw.kZ

dkjd rRo g¨rs gSaA <ky a dk fodkl ioZrh; o iBkjh {ks= a ij lcls T;knk g¨rk gSA

<ky a d¢ pkj rRo ¼mÙkyrk] eqDr i’Brk] ljy js[kkRedrk o voryrk½ feyrs gSaA

egRoiw.kZ ç‚u

ç‚u 1- vukPNknu ls D;k rkRi;Z gS\ vukPNknu d¢ lkèku¨a d¨ crkb;sA

ç‚u 2- vi{k; D;k gS\ vi{k; d¢ çdkj crkb;sA

ç‚u 3- o`gn~ lapyu D;k gS\ bld¢ çdkj crkb;sA

ç‚u 4- e`nk fuekZ.k esa lgk;d rRo¨a dk o.kZu dj¨A

ç‚u 5- <ky¨a d¢ rRo¨a dk o.kZu dj¨A

ç‚u 6- <ky¨a dk oxhZdj.k dhft,A

ç‚u 7- Msfol dk <ky iru fl)kUr dk o.kZu dj¨A

ç‚u 8- isad dh <ky çfrLFkkiuk fl)kUr dk mYys[k dhft,A

ç‚u 9- fdax d¢ igkM+h <ky pØ fl)kUr dk o.kZu dj¨A

bdkÃ&4

Òw&vkÑfrd çfØ;k,¡

bdkà dh :ijs[kk

4-1 vijnu

4-2 unh d¢ dk;Z % vijnu,oa fu{ksi.k

4-3 unh vijnu }kjk fufeZr LFky:i

4-4 unh fu{ksi.k }kjk fufeZr LFky:i

4-5 fgekuh d¢ dk;Z % vijnu ,oa fu{ksi.k

4-6 fgekuh vijnu }kjk fufeZr LFky:i

4-7 fgekuh fu{ksi.k }kjk fufeZr LFky :i

4-8 iou d¢ dk;Z % vijnu ,oa fu{ksi.k

4-9 iou vijnu }kjk fufeZr LFky:i

4-10 iou fu{ksi.k }kjk fufeZr LFky:i

4-11 lkxjh; ty d¢ dk;Z % vijnu ,oa fu{ksi.k

4-12 lkxjh; ty ¼rjax¨a½ d¢ vijnu }kjk fufeZr LFky:i

4-13 lkxjh; ty ¼rjax¨a½ d¢ fu{ksi.k }kjk fufeZr LFky:i

4-14 dkLVZ LFkykÑfr;k¡

4-15 Òwfexr ty d¢ vijnu }kjk fufeZr LFky:i

4-16 Òwfexr ty d¢ fu{ksi.k }kjk fufeZr LFky:i

bdkÃ&4

Òw&vkÑfrd çfØ;k,¡

èkjkry ij ifjorZu ykus okyh vUrtkZr o ckátkr cy¨a d¢ }kjk

vusd Ò©frd o jklk;fud ifjorZu vkrs gSa èkjkry ¼Òwry½ ij ifjorZu ykus okys

bu cy¨a d¨ gh lfEefyr :i ls Òw&vkÑfrd çfØ;k,¡ dgrs gSaA

ckátkr Òw&vkÑfrd çfØ;kv¨a esa vijnu lcls egRoiw.kZ dkjd g¨rk

gSA vijnu d¢ fofÒUu xfr‚khy lkèku ¼unh] iou] fgekuh½ èkjkry ij fofÒUu

LFky:i¨a dk fuekZ.k djrs gSaA

vijnu

vijnu ls rkRi;Z dqrjus ls g¨rk gSA vr% vijnu ‚kCn ls rkRi;Z ml

fØ;k ls gS ftld¢ varxZr vijnu d¢ fofÒUu lkèku& unh] fgeunh] ok;q] Òwfexr

ty v©j leqæh ygjsa èkjkry dh pV~Vku¨a d¨ [kqjprs gq, rFkk mud¢ pV~Vkuh

eycs d¨ vyx dj mls vius lkFk cgkdj vU;= ys tkrs gSaA bl çdkj la{ksi esa]

pV~Vku¨a d¢ viÄ’kZ.k] {kj.k rFkk ifjogu d¢ lkewfgd :i d¨ vijnu dgk tkrk

gSA

vijnu dh lEiw.kZ çfØ;k d¢ rhu çeq[k vax gSa] t¨ fuEu çdkj gSa &

1- vi{k; }kjk rS;kj ‚k Sy eycs d¨ xfr‚khy ‚kfDr;¨a }kjk xzg.k djukA

2- çkIr ‚kSy eycs d¨ xfr‚khy ‚kfDr;¨a }kjk vU;= cgkdj ys tkuk vFkkZr~

ifjogu djukA

3- ifjogu d¢ lkFk pV~Vkuh VqdM+¨a dk ikjLifjd Ä’kZ.k ls VwVuk&QwVuk rFkk

lEidZ esa vkus okyh Òw&iVy dh pV~Vku¨a dk viÄ’kZ.k djuk vFkkZr~ [kqjpukA

blesa pV~Vkuh VqdM+s vijnu d¢ fy, v©tkj dk dk;Z djrs gSa] rFkk

vius ekxZ esa vkus okyh pV~Vku¨a dk fofÒUu çdkj ls vijnu djrs gSaA

unh dh xfr‚khyrk

Òwry ij lery LFkkid cy¨a esa cgrs gq, ty ¼unh½ dk dk;Z

lokZfèkd egRoiw.kZ g¨rk gSA

unh d¢ dk;Z

lsfylcjh d¢ vuqlkj unh d¢ eq[; dk;¨Za esa lss ,d ßLFky d¨ lkxj

rd ys tkuk gSAÞ

unh d¢ rhu dk;Z g¨rs gSa&

1½ unh dk vijnukRed dk;Z % unh vijnu dk rkRi;Z unh d¢ ty }kjk unh

èkkjk rFkk mld¢ n¨u¨a ik‚o¨aZ dk fdlh fofèk }kjk r¨M+us&Q¨M+us dh fØ;k ls gSA

unh dk vijnukRed dk;Z eq[;r% n¨ çdkj ls lEikfnr g¨rk gS&

¼1½ jklk;fud rFkk ¼2½ Ò©frd

2½ unh dk ifjogu dk;Z % vukPNknu d¢ lÒh lkèku¨a esa ufn;¨a }kjk ifjogu

lcls vfèkd egRoiw.kZ gSA

unh ifjogu dk;Z fuEu pkj fofèk;¨a }kjk djrh gS&

¼1½ d’kZ.k ¼2½ mRifjorZu ¼3½ fuyEcu ¼4½ Äqydj

3½ unh dk fu{ksi.k dk;Z % unh esa tc c¨> dh ek=k bruh g¨ tkrh gS fd og

mldk ifjogu ugÈ dj ikrh r¨ og mls tgk¡&rgk¡ tek dj nsrh gS] bls fu{ksi.k

dgrs gSaA

unh d¢ osx esa deh rFkk unh d¢ c¨> esa o`f) g¨us ij fu{ksi.k dk dk;Z

djrh gSA

unh vijnu ls fufeZr Òw&vkÑfr;k¡

unh vijnu }kjk fufeZr çeq[k LFky:i fuEu gSa&

1½ ßohÞ vkdkj dh ÄkVh& ufn;k¡ vius ;qokoLFkk esa ioZrh; {ks=¨a esa yEcor~

vijnu }kjk xgjh ,oa ladh.kZ vFkkZr~ V- vkdkj dh ÄkVh dk fuekZ.k djrh gSaA

ijUrq tgk¡ ‚kSysa dB¨j g¨rh gSa ogk¡ ij V xgjh v©j ladh.kZ g¨rh gSA ftls xktZ

djrs gSaA

2½ ty çikr& tc ufn;¨a dk ty Å¡pkà ls [kM+s <ky ls vR;fèkd osx ls uhps

fxjrk gS r¨ mls ty çikr dgrs gSaA tc dB¨j ‚kSy¨a dk <ky unh d¢ lkFk g¨rk

gS r¨ f{kfçdk cu tkrs gSaA

3½ f{kfçdk,¡& unh dh ryh esa vleku lajpuk okyh ‚kSysa fcNh g¨us ij mudk

fo’ke vijnu g¨rk gS ftlls rhoz <ky mRiUu g¨rk gS ¼fdUrq ;g <ky çikr

tSlk rhoz ugha g¨rk½ bls f{kfçdk,¡ dgrs gSaA

4½ tyt xfrZdk,¡& unh dh ryh esa ty dh Òoj¨a }kjk dadM+] iRFkj vkfn çkokj

‚kSy d¢ inkFkZ cjes dh rjg Nsnu dh fØ;k djrs gSa ftlls N¨Vs&N¨Vs xrZ cu

tkrs gSaA ;s xrZ Øe‚k% fodflr g¨dj tyt xfrZdk curs gSaA

5½ lajpukRed l¨iku& unh d¢ ekxZ esa dÒh&dÒh dB¨j rFkk ewyk;e pV~Vku a dh

ijrsa Øe ,d nwljs d¢ ckn {kSfrt voLFkk esa feyrh gSaA bl ifjfLFkfr esa dVko

fÒUu nj ls g¨rk gSA dB¨j pV~Vku a dh vis{kk d¨ey pV~Vkusa ‚khÄz dV tkrh gSaA

bl rjg fo‚ks’k vijnu }kjk l¨ikukdkj lhf<+; a dk unh dh ÄkVh d¢ n¨u a v¨j

fuekZ.k g¨ tkrk gSA bUgsa lajpukRed l¨iku dh laKk çnku dh tkrh gSA

6½ unh osfndk,¡& unh dh ÄkVh d¢ n¨u¨a v¨j l¨ikudkj osfndk,¡ feyrh gSa] t¨

unh d¢ çkjfEÒd ck<+ eSnku d¢ vof‚k’V fpUg g¨rh gSaA unh osfndk,¡ ,d :i esa

unh d¢ iqu;qZou dh ifjpkf;dk g¨rh gaSA vFkkZr~ çkphu ÄkVh uohu ÄkVh ls ,d

lh<+h ;k l¨iku }kjk vyx g¨rh gSaA blh l¨iku d¨ unh osfndk dgrs gSaA

unh u{ksi.k }kjk fufeZr LFkykÑfr;k¡

unh fu{ksi.k }kjk fuEu LFkykÑfr;¨a dk fuekZ.k djrh gSa &

1½ ty¨<+ ia[k ,oa ‚kadq& ufn;¨a }kjk ioZrh; <ky d¢ vkèkkj ry d¢ ikl

v)Zo`Rrkdkj :i esa inkFk¨Za dk fu{ksi.k] t¨ vkÑfr esa ia[k d¢ leku g¨rk gS]

ty¨<+ ia[k dgykrk gSA ia[k dh jpuk ml le; g¨rh gS] tcfd ioZrh; <ky

vfèkd rhoz u g¨ ty dh ek=k eyos dh vis{kk vfèkd g¨A

tc <ky ls vfèkd o`f) g¨us ij rFkk ty dh vis{kk eyok vfèkd g¨us

ij eyok nwj rd u QSydj lhfer {ks= esa ‚kadq dk :i èkkj.k dj ysrk gS] ftls

ty¨<+ ‚kadq dgk tkrk gSA

2½ unh foliZ& eSnkuh {ks=¨a esa ufn;¨a dk {kSfrt vijnu vfèkd lfØ; g¨us d¢

dkj.k ufn;k¡ lhèks ekxZ ls u çokfgr g¨dj cy[kkrh gqà Vs<+s&es<+s jkLrs ls g¨dj

pyrh gSA bl dkj.k unh d¢ ekxZ esa N¨Vs&cM+s e¨M+ cu tkrs gSaA bu e¨M+¨a d¨ gh

unh foliZ dgrs gSaA

3½ NkM+u >hy ;k x¨[kqj >hy& tc ufn;k¡ vius foliZ d¨ R;kxdj lhèks çokfgr

g¨us yxrh gS] rc ufn;¨a dk foliZ vof‚k’V Òkx NkM+u ;k x¨[kqj >hy dgykrk

gSA

4½ ck<+ dk eSnku& eSnkuh Òkx esa Òwfe lery g¨rh gSA vr% unh esa tc ck<+ vk

tkrh gS r¨ ck<+ dk ty unh d¢ lehiorÊ lery çk;% Òkx esa QSy tkrk gSA

bl ty esa ckyw ,oa feV~V feyh gqà jgrh gSA ck<+ d¢ gVus d¢ ckn ;g feV~Vh

ogÈ tek g¨ tkrh gSA feV~Vh d¢ fu{ksi.k ls lEiw.kZ eSnku lery v©j ygjnkj

çrhr g¨rk gSA ,sls eSnku d¨ ck<+Ñr eSnku dgk tkrk gSA

5½ rVcUèk& unh d¢ n¨u¨a fdukj¨a ij fefV~V;¨a d¢ teko }kjk cus yEcs&yEcs cUèk¨a

d¨] t¨ fd de Åapkà okys dYd d¢ leku g¨rs gSa] rVcUèk dgrs gSaA pwafd ;s

cUèk çÑfr }kjk cuk;s tkrs gSa rFkk buls ck<+ d¢ le; lqj{kk g¨rh gS] vr% mu

rVcUèk¨a d¨ çkÑfrd rVcUèk dgrs gSaA

6½ MsYVk& unh tc >hy ;k lkxj esa fxjrh gS r¨ og yk, x;s eyok d¢ fu{ksi.k

ls ,d fo‚ks’k çdkj d¢ LFky:i dk fuekZ.k dj nsrh gS ftls MsYVk dgrs gSaA

vFkkZr~ MsYVk unh d¢ vfUre Òkx dk og lery eSnku g¨rk gS] ftldk <ky

lkxj dh v¨j g¨rk gSA vkÑfr d¢ vuqlkj MsYVk fuEu çdkj d¢ g¨rs gSa&

1- pkikdj MsYVk ¼uhy] jkbu] xaxk unh½

2- iatkdkj MsYVk ¼felhflih unh½

3- Tokjuneq[kh MsYVk ¼eSd¢ath unh½

4- ifjR;Dr MsYVk ¼gkaxg¨½

fgekuh d¢ dk;Z

fgekuh d¢ dk;Z fuEu gSa &

1½ fgekuh dk vijnu dk;Z& fgekuh dk vijnu dk;Z fooknkLin gSA laj{k.koknh

fo}ku¨a d¢ vuqlkj LFkk;h ;k fLFkj fge uhps dh ‚kSy¨a d¨ <ddj mUgsa laj{k.k

çnku djrk gSA vijnu d¢ leFkZd¨a d¢ vuqlkj xfr‚khy fge fofÒUu

çfØ;kv¨a }kjk ‚kSy¨a dk vijnu djrh gSA

2½ fgekuh dk ifjogu dk;Z& unh dh Òk¡fr fgekuh esa Òh fofÒUu vkdkj okys

f‚ky[k.M¨a o f‚kyk pw.kZ dk ifjogu g¨rk gSA fdUrq unh d¢ foijhr fgekuh esa

lÒh çdkj d¢ inkFkZ ,d lkFk vkxs c<+rs gSa rFkk unh dh vis{kk fgekuh esa

vfèkd Òkjh f‚kyk[k.M¨a d¨ <¨us dh {kerk g¨rh gSA

3½ fgekuh dk fu{ksikRed dk;Z& fge d¢ fiÄyus ij vfèkdka‚k inkFkZ ogÈ ij NwV

tkrs gSaA

fgekuh vijnu }kjk fufeZr LFkykÑfr;k¡

fgekuh vijnu }kjk fuEu LFkykÑfr;¨a dk fuekZ.k g¨rk gS &

1½ ‘U’- vkdkj dh ÄkVh& fgekuh }kjk ÄkfV;¨a dh jpuk ugÈ g¨rh vfirq iqjkuh

ÄkfV;¨a dk :i ifjorZu vo‚; g¨rk gSA T;¨a&T;¨a fgekuh ÄkVh esa vkxs c<+rh gSa

R;¨a&R; a ‚kSysa fÄlrh tkrh gSa v©j ‚kSy ckgqv a d¢ vxz Òkx ,oa rhoz èkkjs

fÄl&fÄldj fpduh v©j lhèkh g¨ tkrh gSaA V- vkdkj dh ÄkfV;k¡ vkdkj esa

cny tkrh gSaA bUgsa U- vkdkj dh ÄkVh dgrs gSaA

2½ ldZ& ldZ fgeun~ dh ÄkVh d¢ ‚kh’kZ Òkx ij ,d v)Zo`Ùkkdkj ;k vkjke dqlÊ

dh rjg vkd `fr okyk fo‚kky xrZ g¨rk gS] ftldk fdukjk [kM+s <ky okyk ;k

vory g¨rk gSA bls fgexrZ Òh dgrs gSaA

3½ [kjhV& fdlh ioZr d¢ n¨u¨a v¨j lQZ d¢ fodflr g¨us ls eè; dk Òkx

vijfnr g¨dj uqdhyk g¨ tkrk gS ftls [kjhV dgrs gSaA

4½ gkuZ& tc fdlh igkM+h d¢ ik‚o¨Za ij ,d lQZ cu tkrs gSa rFkk tc fujUrj

viÄ’kZ.k }kjk ;s ihNs gVrs tkrs gSa r¨ mud¢ fey tkus ij ,d fijkfeM d¢

vkdkj dh p¨Vh dk fuekZ.k g¨rk gSA bl rjg dh uqdhyh p¨Vh d¨ gkuZ dgrs gSaA

5½ uqukVd& fgekPNknu d¢ chp Å¡ps mBs Vhys] t¨ fd pkj¨a rjQ ls fge ls fÄjs

g¨rs gSa] uqukVd dgs tkrs gSaA

6½ jkW‚keqV¨us& fgekuhÑr {ks=¨a esa fge vijfnr f‚kyk,¡ nwj ls ns[kus ij ,slh

fn[krh gS eku¨ eqyk;e Åu okyh ÒsM+ cSBh gSA bUgsa jkW‚keqV¨us ;k ÒsM+ ihB ‚kSy

dgrs gSaA

7½ fgel¨iku& ÄkVh fgeun~ d¢ vijnu }kjk mRiUu LFky:i¨a ls lQZ d¢ ckn

lokZfèkd fpÙkkd’kZd fdUrq vk‚p;Zpfdr djus okyk LFky:i fgel¨iku g¨rk gSA

fgekuh fu{ksi.k }kjk fufeZr LFkykÑfr

fgekuh fu{ksi.k }kjk fuEu LFky:i¨a dk fuekZ.k g¨rk gS&

1½ fge¨<+& tc fgeufn;k¡ ioZr¨a ls f[kld dj fge js[kk ls uhps mrjrh gS r¨

rkieku c<+us ls os fiÄyrh gS v©j vius lkFk cgk, gq, volkn dk fu{ksi dj

nsrh gSA ;g fu{ksi fofÒUu vkdkj v©j :i d¢ g¨rs gSaA bud¨ fge¨<+ dgrs gSaA

fge¨<+ fuEu çdkj d¢ g¨rs gSa&

¼1½ ikf‚oZd fge¨<+ ¼2½ ryLFk fge¨<+ ¼3½ eè;LFk fge¨<+ ¼4½ vUrLFk fge¨<+

2½ ,Ldj& fgekuh&ty¨<+ fu{ksi }kjk fufeZr LFky:i¨a esa ,Ldj lokZfèkd

egRoiw.kZ g¨rs gSa fge d¢ fiÄyus ls çkIr tyèkkjkv¨a }kjk eyok d¢ fu{ksi.k ls

fufeZr ,Ldj yEcs] ladjs] dYd g¨rs gSa ftud¢ fdukjs rhoz <ky okys g¨rs gSaA

3½ d¢e& fgeun~ d¢ vxzÒkx ij fge d¢ fiÄyus d¢ dkj.k dqN eyok dk fu{ksi

<sj d¢ :i esa ;k Vhys d¢ :i esa g¨ tkrk gSA bl rjg d¢ Vhy¨a d¨ d¢e dgk

tkrk gSA d¢e d¢ fdukjss rhoz <ky okys g¨rs gSaA d¢e dh jpuk jsr rFkk ctjh

}kjk g¨rh gSA

4½ Mªefyu& ;g eq[; :i ls Òwfe fge¨<+ }kjk fufeZr fof‚k’V çdkj dh lhèkh]

x¨y Vhy¨a okyh igkfM;k¡ g¨rh gSa ftud vkèkkj nhÄZ o`Ùkkdkj g¨rk gSA ,d mYVh

uko d¢ leku budh vkd`fr g¨rh gSA

iou d¢ dk;Z

1½ iou dk vijnukRed dk;Z& iou dk vijnukRed dk;Z Ò©frd rFkk ;kfU=d

çØe¨a }kjk g¨rk gSA Lo;a iou }kjk dqN jklk;fud fØ;k vo‚; g¨rh gSA

vijnu d¢ iwoZ ;kfU=d vi{k; d¢ }kjk ‚kSysa <hyh iM+ tkrh gSa] ftls iou ljyrk

ls vijfnr djd¢ LFkkukUrfjr djrh gSA

2½ iou dk ifjogu dk;Z& vijnu d¢ vU; dkjd¨a dh vis{kk iou dk ifjogu

dk;Z vfuf‚pr g¨rk gSA bldk dkj.k Li’V gh gS] iou dk osx lnSo ,dlk ugÈ

g¨rk] bldh çokg fn‚kk Òh vfuf‚pr g¨rh gSA

3½ iou dk fu{ksikRed dk;Z& iou dk fu{ksi.k dk;Z lcls vfèkd egRoiw.kZ g¨rk

gSA rhoz osx ls pyrh gqà iou vius lkFk vfèkd inkFkZ dk ifjogu djrh gSA

tSls gh iou d¢ ekxZ esa d¨Ã ckèkk vkrh gS vFkok iou dh xfr fdlh vU; dkj.k

ls #d tkrh gS r¨ iou d¢ }kjk ifjofgr inkFkZ dk fu{ksi.k g¨uss yxrk gSA blls

vkÑfr;¨a dk fuekZ.k g¨rk gSA

iou vijnu }kjk fufeZr LFkykÑfr;k¡

iou vijnu }kjk fuEu LFkykÑfr;¨a dk fuekZ.k g¨rk gS&

1½ okr xrZ& iou èkjkry dh <hyh rFkk vlaxfBr ‚kSy¨a d¨ viogu fØ;k }kjk

mM+kdj ys tkrh gSA blls N¨Vs&N¨Vs xrZ cu tkrs gSa ftUgsa okrxrZ dgrs gSaA

2½ bUlsycxZ& mPp e#LFkyh; çns‚k esa ;=&r= dqN Å¡ps Vhys fn[kkà iM+rs gSaA

;s xzsukbV ‚kSy d¢ vijnu d¢ dkj.k curs gSaA budk vkdkj fijkfeM rFkk xqEcn

dh rjg g¨rk gSA bud¨ bUlsycxZ dgrs gSaA

3½ N=df‚kyk& e#LFkyh; Òkx¨a esa ;fn dB¨j ‚kSy d¢ :i esa Åijh vkoj.k d¢

uhps d¨ey ‚kSy yEcor~ :i ls feyrh gSa r¨ og iou d¢ viÄ’kZ.k d¢ çÒko ls

Nrjhuqek vkÑfr èkkj.k dj ysrh gS] ftls N=d f‚kyk dh laKk nh tkrh gSA

4½ Òw&LrEÒ& ‚kq’d çns‚k¨a esa tgk¡ ij vlaxfBr rFkk d¨ey ‚kSy d¢ Åij dB¨j

rFkk çfrj¨èkh ‚kSy dk vkoj.k g¨rk gS ogk¡ ij bl vkoj.k d¢ uhps dh d¨ey ‚kSy

d¨ laj{k.k fey tkus d¢ dkj.k vijnu ugÈ g¨ ikrk tcfd lehiorÊ d¨ey

‚kSy¨a dk vijnu g¨rk jgrk gSA dB¨j vkoj.k okyk Òkx ,d LrEÒ d¢ :i esa

fn[kk;h nsrk gS ftls Òw&LrEÒ dgrs gSaA

5½ T;wtsu& e#LFkyh; Òkx a esa tc dB¨j pV~Vku¨a d¢ Åij d¨ey lajpuk okyh

pV~Vkusa {kSfrt :i esa fcNh g¨rh gSa rc d¨ey pV~Vku¨a d¨ dkVdj gok;sa

<+Ddunkj nokr dh vkÑfr cukrh gSa] t¨ fodflr g¨dj ladjh ÄkVh dk :i ys

ysrh gS] ,slh vkÑfr d¨ T;wtsu dgrs gSaA

6½ ;kjMax& ;kjMax dh jpuk T;wtsu d¢ foijhr g¨rh gSA tc d¨ey rFkk dB¨j

pV~Vku¨a dh ijrsa iou çokg dh fn‚kk esa yEcor~ g¨rh gSa r¨ dB¨j pV~Vku¨a dh

vis{kk d¨ey pV~Vkusa vfèkd vijfnr g¨us yxrh gSa v©j ogk¡ xgjh v©j yEch

ukfy;k¡ fufeZr g¨ tkrh gSa] ftls ;kjMax dgrs gSaA

7½ MªkbdkaVj& rhu Qyd okys o¨YMj d¨ MªkÃdkaVj dgrs gSa iFkjhys e#LFky esa

lrg ij [kM+s f‚kyk[k.M¨a ij iou }kjk dà fn‚kkv¨a ls g¨us okys vijnu ls ,slh

vkd`fr fufeZr g¨rh gSA

8½ tkyhnkj f‚kyk& e#LFkyh; Òkx a esa tc l‚kDr iou d¢ lkeus ,slh f‚kyk;sa

iM+ tkrh gSa ftud¢ fofÒUu Òkx¨a esa dB¨jrk dh I;kZIr fÒUurk g¨rh gS r¨ iou

jsr d.k¨a dh lgk;rk ls viÄ’kZ.k }kjk ‚kSy d¢ d¨ey Òkx¨a d¨ vijfnr dj

tkyh dk fuekZ.k djrk gS] ftls tkyd ‚kSy dgrs gSaA

iou fu{ksi.k }kjk fufeZr LFkykÑfr;k¡

iou fu{ksi.k }kjk fufeZr LFkykÑfr;k¡ fuEu gSa&

1½ ckyqdk Lrwi& iou }kjk jsr ,oa ckyw d¢ fu{ksi ls fufeZr Lrwi¨a d¨ ckyqdk

Lrwi dgk tkrk gSA ;g LFkykÑfr ‚kq’d ,oa vèkZ&‚kq’d jsfxLrku¨a] lkxjrVh;

Òkx a rFkk vU; LFkku¨a ij tgk¡ fd jsr vfèkd ek=k esa lqyÒ g¨ curh gSaA

2½ cj[kku& v)ZpUækdkj vkÑfr okyk ckyw dk Vhyk t¨ ioukfÒeq[kh fn‚kk esa n¨

lÈxkdkj uqdhyh vkÑfr cukrk gS] cj[kku dgykrk gSA ;s rqdÊ esa vfèkd la[;k

esa ik;s tkrs gSaA

3½ ckylu] Iys;k] ctknk ,oa isMhesaV& jsfxLrkuh Òkx a esa ioZr¨a ls fÄjh csflu d¨

ckylu dgk tkrk gSA pkj¨a rjQ ls N¨Vh&N¨Vh ufn;k¡ fudydj ckylu esa

tkrh gSaA ijUrq dqN r¨ jkLrs esa gh lw[k tkrh gSaA bu ufn;¨a ls ckylu esa ty

d¢ ,d= g¨ tkus ls vYidkfyd >hy¨a dk fuekZ.k g¨ tkrk gSA ty lw[krs gh ;s

>hys lekIr g¨ tkrh gSaA ftl dkj.k ckylu dh ryh esa flYV ,oa ued d¢

fu{ksi d¢ dkj.k og ¼ryh½ lery rFkk Å¡ph g¨ tkrh gSA bls Iys;k dgk tkrk

gSA

Iys;k rFkk ioZrh; vxzÒkx d¢ eè; eUn <ky okys eSnku g¨rs gSaA bl

eSnku dk fupyk Òkx t¨ fd Iys;k ls feyrk gS] ctknk dgk tkrk gSA ioZrh;

vxzÒkx rFkk ctknk d¢ eè; vijfnr ‚kSy lrg okys lkekU; <ky okys Òkx d¨

isMhes.V dgrs gSaA

4½ y¨;l& e#LFkyh; {ks=¨a d¢ ckgj iou }kjk mM+kdj yk;s x;s eghu d.k¨a d¢

c`gn teko d¨ y¨;l dgk tkrk gSA blesa laLrj¨a dk vÒko g¨rk gSA

lkxjh; ty d¢ dk;Z

lkxjh; ty d¢ fuEu dk;Z g¨rs gSa&

1½ lkxjh; vijnu& lkxjh; rjxsa rVorÊ Òwfe dk vijnu djrs gSaA lkxjh;

rjaxsa fuEu :i esa rVorÊ Òwfe dk vijnu djrs gSaA

¼1½ viÄ’kZ.k ¼2½ la{kkj.k ¼3½ lkafuÄ’kZ.k

¼4½ tyh; nkc dh fØ;k ¼5½ ty xfr fØ;kA

2½ lkxjh; ifjogu& vijnu d¢ vU; lkèku¨a dh vis{kk rjax¨a dk ifjogu dk;Z

fofp= g¨rk gSA ryNV ;k eyos dk ifjogu dÒh LFky dh v¨j g¨rk gS v©j

dÒh lkxj dh v¨jA dÒh ;g rV d¢ lekUrj g¨rk gS rFkk dÒh xgjs o [kqys

leqæ dh v¨jA

3½ lkxjh; fu{ksi& rVh; Òkx a ls vijfnr inkFkZ leqæ esa Øe ls fu{ksfir g¨rs

gSaA uhps Òkjh f‚kyk[k.M] fQj N¨Vs o cM+s dk.k] mld¢ Åij ckyw o feV~Vh d¢

Lrj fcNrs tkrs gSaA èkkjk,¡ rFkk Tokj Òh fu{ksi esa lg;¨x nsrs gSaA fu{ksi dh

vofLFkfr xqjRo ls fu;af=r g¨rh gSA fu{ksi¨a esa jsr] dop] lhih] ‚ka[k] pwuk;qDr

uyhi¨j thoko‚k’ks lfEefyr gSaA

lkxjh; vijnu }kjk fufeZr LFkykÑfr;k¡

lkxjh; rjax¨a d¢ vijnu ls fuEu LFkykÑfr;¨a dk fuekZ.k g¨rk gS&

1½ rVh; fDyQ& lkxj rjax¨a }kjk vijnu ls tc d¨Ã lkxj rV ,dne lhèkk

[kM+k g¨rk gS rc mls rVh; Ò`x ;k rVh; fDyQ dgk tkrk gSA

2½ [kkM+h rFkk lkxj¨Ueq[k dxkj Øe& rVh; Òkx esa d¨ey ‚kSy¨a d¢ ‚khÄz vijnu

ls dB¨j ‚kSy Lrj dxkj d¢ :i esa ‚ks’k jgrs gSa rFkk d¨ey ‚kSy¨a d¢ LFkku

ij [kkfM+;k¡ curh gSaA

3½ rVh; dUnjk ,oa egjkc& lkxjh; rjaxsa det¨j pV~Vku¨a d¢ laLrj ij fof‚k’V

vijnu fØ;kv¨a }kjk rVh; {ks= esa dUnjk dk fuekZ.k g¨rk gSA

tc leqæ dh v¨j c<+s Òkx ij n¨u¨a foijhr fn‚kkv¨a ls lkxjh rjax¨a

}kjk dUnjkv¨a dk fuekZ.k g¨rk gS r¨ n¨u¨a danjkv¨a d¢ feyus ls egjkc dk fuekZ.k

g¨rk gSA

4½ LVSd& esgjkc d¢ èoLr g¨us ls pV~Vku dk vxz Òkx leqæh ty d¢ chp ,d

LrEÒ dh Òk¡fr [kM+k jgrk gS] ftls LVSd dgk tkrk gSA

5½ yÄq fuosf‚kdk& tc rV d¢ lekUrj Øe‚k% dB¨j rFkk d¨ey pV~Vku¨a dh

ijr¨a dk foLrkj g¨rk gS r¨ rjax¨a }kjk d¨ey pV~Vku okys Òkx¨a esa v.Mkdkj

dVku rFkk mlls fufeZr vkÑfr d¨ yÄq fuosf‚kdk dgrs gSaA

lkxjh; fu{ksi.k }kjk fufeZr LFkykÑfr;k¡

lkxjh; rjax¨a d¢ fu{ksi.k }kjk fuEu LFkykÑfr;¨a dk fuekZ.k g¨rk gS&

1½ j¨fèkdk& rjaxksa rFkk èkkjkv¨a }kjk fu{ksi d¢ dkj.k fufeZr dYd ;k ckaèk d¨

j¨fèkdk dgk tkrk gSA tc j¨fèkdkv¨a dk fuekZ.k rV ls nwj bl rjg g¨rk gS

fd rV d¢ çk;% lekukUrj g¨rh gSa ijUrq rV ls lEc) ugÈ g¨rh gSa r¨ mUgsa

virV j¨fèkdk dgrs gSaA

2½ fLiV& tc lkxjh; eyok dk fu{ksi bl rjg g¨rk gS fd og j¨fèkdk d¢ :i

esa ty dh v¨j fudyk g¨rk gS r¨ mls fLiV dgrs gSaA fLiV dk ,d Òkx

rV d¢ ‚kh’kZLFky ls layXu g¨rk gS rFkk nwljk fljk lkxj dh v¨j fudyk

rFkk [kqyk g¨rk gSA

3½ la;¨td j¨fèkdk& n¨ ‚kh’k Z LFky¨a vFkok fdlh }hi d¨ rV¨a ls t¨M+us okyh

j¨fèkdk d¨ la;¨td j¨fèkdk dgrs gSaA

rV rFkk j¨fèkdk d¢ chp lkxjh; ty tc cUn g¨ tkrk gS r¨ mls

ySxwu dgrs gSa] t¨ [kkjs ty dh >hy g¨rh gSA

4½ gqd& tc fLiV dk lkxj dh v¨j fudyk gqvk Òkx rV dh v¨j eqM+ tkrk gS

r¨ og vadq‚k d¢ vkdkj dk g¨ tkrk gSA dÒh&dÒh ,d fLiV esa dà gqd cu

tkrs gSa rc mls fefJr gqd dgrs gSaA

5½ ywi& dÒh&dÒh fLiV eqM+dj iqu% rV ls tkdj fey tkrk gS rc Qans tSlh

vkÑfr curh gSA dÒh&dÒh fdlh }hi d¢ pkj¨a v¨j fLiV dk fodkl g¨rk gS

ftls ywi j¨fèkdk dgrs gSaA

6½ iqfyu& lkxj rVh; Òkx a esa ÒkVk&tyLrj v©j leqæh o leqæ rVh; js[kk d¢

eè; ckyw] ctjh rFkk x¨yk‚e d¢ vLFkk;h teko d¨ iqfyu dgrs gSaA

7½ [kkM+h j¨fèkdk& tc j¨fèkdk dk foLrkj [kkM+h d¢ lgkjs bl çdkj g¨rk gS fd

[kkM+h d¢ n¨u¨a fljs fey tkrs gSa rFkk mud¢ ihNs o rV d¢ eè; ySxwu fLFkr

g¨rk gS r¨ mls [kkM+h j¨fèkdk dgrs gSaA

8½ dLi iqfyu& vfèkdka‚k iqfyu d¢ lkxjorÊ Òkx esa jsr] x¨yk‚e] ctjh vkfn d¢

fu{ksi }kjk irys dYd cu tkrs gSaA ;s dYd lkxj dh v¨j fudys jgrs gSaA

,sls iqfyu dop dLi iqfyu dgykrs gSaA

dkLVZ LFkykÑfr;k¡

Òwfexr ty d¢ vijnu o fu{ksi.k }kjk fufeZr LFkykd`fr;¨a d¨ dkLVZ

LFkykd`fr;k¡ dgrs gSaA

Òwfexr ty d¢ dk;Z

Òwfexr ty d¢ dk;Z fuEu gSa&

1½ vijnukRed dk;Z& vi{k; fØ;k d¢ i‚pkr~ ‚kSy¨a d¢ lkewfgd LFkkukarj.k esa

Òwfexr ty egRoiw.kZ ;¨x nsrk gSA ;g vi{k; ls <hyh ‚k Sy¨a d¨ fpdukgV çnku

djrk gS ftlls os ckyw Òwfe ij ljyrk ls f[kld ikrh gSA

2½ ifjogu dk;Z& Òwfexr ty dk ifjogu dk;Z fcYdqy egRoghu g¨rk gSA

dkj.k Li’V gS] Òwfexr ty dh xfr cgqr ean g¨rh gSA vr% og inkFkZ dk

ifjogu djus esa leFkZ ugÈ g¨rkA d¢oy lw{e inkFk¨Za dk gh ifjogu g¨ ikrk gS]

og Òh d¢oy yq<+d dj pyrs gSaA

3½ fu{ksikRed dk;Z& Òwfexr ty dk fu{ksikRed dk;Z cgqr egRoiw.kZ g¨rk gSA

Äqyu fØ;k }kjk Òfexr ty esa vusd çdkj d¢ [kfut ,oa jklk;fud inkFkZ fey

tkrs gSaA volkn dh vfèkdrk g¨us ij Òwfexr ty esa ml inkFkZ d¨ cgkus dh

{kerk ugÈ g¨rh] blhfy;s ml inkFkZ dk fu{ksi.k g¨us yxrk gSA

Òwfexr ty d¢ vijnu }kjk fufeZr LFkykÑfr;k¡

Òwfexr ty d¢ vijnu }kjk fufeZr LFkykÑfr;k¡ fuEu gSa&

1½ Vsjk j¨lk& pwus dh lrg ij ty d¢ fjldj Òwfexr g¨us ls Äqyu fØ;k }kjk

yky rFkk e`fRrdk ;qDr fefV~V;¨a d¢ vo‚ks’k NwV tkrs gSaA ;s lrg ij rFkk

[kqys gq, t¨M+¨a esa ik;s tkrsgSaA ;s ysVjkbV fefV~V;¨a ls feyrs&tqyrs gSaA

2½ ySiht& tc pquk;qDr ‚kSy¨a ij ty iM+us ls [kM+h lfUèk;¨a ij foy;u fØ;k

rsth ls g¨us yxrh gS r¨ pwuk Äqy tkus ls ogk¡ xM~<s cu tkrs gSa] ftudh

nhokjsa lhèkh g¨rh gSaA ,slh jpuk,a ,d&nwljs d¢ lekukUrj fn[kk;h iM+rh gSaA

bUgsa ySiht ;k vodwV dgk tkrk gSA

3½ Ĩy jUèkz& pwus d¢ çns‚k esa Ĩy jUèkz¨a dk fuekZ.k cgqr O;kid :i ls g¨rk gSA

{kSfrt ijr¨a ;qDr pwus d¢ lery èkjkry ij dkcZu MkÃZvkWDlkbM fefJr ty

dh Äqyu fØ;k ls vla[; Ĩy jUèkz curs gSaA

Äqyu fØ;k }kjk Ĩy jUèkz¨a dk foLrkj g¨us ij vfèkd cM+s vkdkj d¢

foy;u fNæ curs gSaA

4½ M¨ykbu& foy;u fNæ¨a dk vkdkj cM+k g¨us ij mUgsa M¨ykbu dgrs gSaA

5½ ;qokyk& fujUrj Ĩyhdj.k d¢ QyLo:i dà M¨ykbu feydj ,d o`gnkdkj

xrZ dk fuekZ.k djrs gSaA bl foLr`r xrZ d¨ ;qokyk dgk tkrk gSA

6½ i¨fyts& tc dà ;wokyk fey tkrs gSa r¨ vR;Ur fo‚kky [kkb;k¡ cu tkrh gSaA

bu foLr`r [kkb;¨a d¨ jktdq.M ;k i¨fyts dgrs gSaA

7½ dUnjk ;k xqQk& Òwfexr ty d¢ vijnu }kjk fufeZr dUnjk;sa dkLVZ çns‚k¨a

dh lokZfèkd egRoiw.kZ LFkykÑfr g¨rh gSaA dUnjk;sa Åijh lrg d¢ uhps ,d

fjDr LFkku d¢ :i esa g¨rh gSa ftudh jpuk Òwfexr ty dh Äqyu fØ;k rFkk

viÄ’k Z.k }kjk g¨rh gSA

Òwfexr ty d¢ fu{ksi.k }kjk fufeZr LFkykÑfr;k¡

Òwfexr ty d¢ fu{ksi.k }kjk fuEuLrkÑfr;¨a dk fuekZ.k g¨rk gSA

1- LVSysDVkbV& dUnjk dh Nr ls fjlrk gqvk ty èkhjs&èkhjs Vidrk jgrk gSA

bl ty esa vusd inkFkZ Äqys jgrs gSaA vfèkd rki d¢ dkj.k ok’ihdj.k g¨us ij

ty lw[kus yxrk gS rFkk dUnjk dh Nr ij inkFk¨Za dk fu{ksi g¨us yxrk gSA bl

fu{ksi dh vkÑfr igys LrEÒ d¢ :i esa g¨rh gS t¨ Øe‚k% Q‚kZ dh v¨j fodflr

g¨rh gSA bUgsa vkdk‚kh; LrEÒ Òh dgrs gSaA

2½ LVsysXekbV& dUnjk dh Nr ls Vidrk gqvk ty Q‚kZ ij Øe‚k% ,df=r g¨rk

jgrk gSA blls Q‚kZ ij Òh LrEÒ tSlh vkÑfr cuus yxrh gSA ;g èkhjs&èkhjs Nr

dh v¨j fodflr g¨rh gSA bUgsa ikrkyh; LrEÒ Òh dgrs gSaA

3½ xqgk LrEÒ& dÒh&dÒh LVSysDVkbV ,oa LVsysXekbV ,d&nwljs dh v¨j c<+rs

gq, fey tkrs gSa rc ,d LrEÒ dh jpuk g¨rh gSA

4½ ft;¨M& ‚kSy lfUèk;¨a rFkk fooj¨a esa flfydk d¢ fu{ksi ,df=r g¨ tkrs gSa bUgsa

ßftv¨MÞ dgrs gSaA

5½ f‚kjk;sa& ‚kSy lfUèk;¨a esa [kfut¨a dk fu{ksi.k g¨rk gSA

lkjka‚k

Òw&vkÑfrd çfØ;kv¨a vFkkZr~ ÒwiVy ij LFky:i¨a d¢ fuekZ.k esa

vijnu lcls egRoiw.kZ ckátkr dkjd gSA vijnu d¢ fofÒUu lkèku ¼unh] iou]

fgekuh] lkxjh; ty½ èkjkry ij fofÒUu LFky:i¨a dk fuekZ.k djrs gSaA

unh d¢ vijnu }kjk ¼V-vkdkj dh ÄkVh] xktZ] ty çikr]unh foliZ½

rFkk fu{ksi.k }kjk ¼ty¨<+ ia[k] ‚kadq] çkÑfrd rVcUèk] ck<+ dk eSnku o MsYVk½

vkfn dk fuekZ.k g¨rk gSA

fgekuh d¢ vijnu dk fu{ksi.k dk;Z mPp {ks=¨a esa ns[kus d¨ feyrk gSA

fgekuh d¢ vijnu }kjk ¼U- vkdkj dh ÄkVh] lQZ] gkuZ] uqukVd] ÒsM+ f‚kyk] fge

l¨iku] ,jhV½rFkk fu{ksi.k }kjk ¼fge¨<+] Mªefyu] [kLdj o d¢e½ vkfn dk fuekZ.k

g¨rk gSA

iou dk dk;Z ‚kq’d o v)Z‚kq’d {ks=¨a esa ns[kus d¨ feyrk gSA iou d¢

vijnu }kjk ¼okrxrZ] balsyoxZ] T;wxzsu] ;kjMax½ o fu{ksi.k }kjk ¼d¨fjM¨j]

cj[kku] y¨;l feV~Vh] ckylu] Iys;k] ctknk½ vkfn dk fuekZ.k g¨rk gSA

lkxjh; rjax¨a d¢ vijnu }kjk ¼rVh; fDyQ] rVh; danjk] egjkc]

LVSd½ o fu{ksi.k }kjk ¼iqfyu] j¨fèkdk] fLiV] gqd] ywi½ vkfn LFky#i¨a dk fuekZ.k

g¨rk gSA

Òwfexr ty dk fo‚ks’k dk;Z dkLV çns‚k¨a esa ns[kus d¨ feyrk gSA

Òwfexr ty d¢ vijnu }kjk ¼ySiht] ĨyjUèkz] M¨ykbu] ;qokyk] i¨Cts] danjk½ o

fu{ksi.k }kjk ¼LVSysDVkbV] LVSysXekbV o danjk LrEÒ½ vkfn dk fuekZ.k g¨rk gSA

egRoiw.kZ ç‚u

ç‚u 1- Òw&vkÑfrd çfØ;k,¡ D;k gSa\

ç‚u 2- unh d¢ dk;¨Za dk o.kZu dj¨A

ç‚u 3- unh vijnu }kjk fufeZr LFkykÑfr;¨a dk mYys[k dj¨A

ç‚u 4- unh fu{ksi.k }kjk fufeZr LFky :i¨a dk mYys[k dj¨A

ç‚u 5- fgekuh vijnu }kjk fufeZr LFkykÑfr;¨a dk o.kZu dj¨A

ç‚u 6- fu{ksi.k }kjk fufeZr fgekuh d¢ LFky:i¨a d¨ crkb;sA

ç‚u 7- iou d¢ dk;¨Za dk o.kZu dj¨A

ç‚u 8- iou d¢ vijnu }kjk fufeZr LFkykÑfr;¨a dk mYys[k dj¨A

ç‚u 9- iou fu{ksi.k }kjk fufeZr LFky:i¨a dk o.kZu dj¨A

ç‚u 10- lkxjh; ty ¼rjax¨a½ d¢ vijnu }kjk fufeZr vkÑfr;¨a dk o.kZu dj¨A

bdkÃ&5

vuqç;qDr Òw&vkÑfr foKku

bdkà dh :ijs[kk

5-1 vuqç;qDr Òw&vkÑfr foKku % vFkZ

5-2 Òwfe mi;¨x

5-3 Òwfe vkdkfjdh esa tyfoKku

5-4 Òw&vkÑfr foKku ,oa uxjhdj.k

5-5 Òw vkdkfjdh ,oa i;kZoj.k

5-6 Òw&vkÑfr foKku ,oa çd¨i çcUèku

5-7 lkjka‚k

bdkÃ&5

vuqç;qDr Òw&vkÑfr foKku

vuqç;qDr Òw&vkÑfr foKku d¨ vuqç;qDr Òw&vkÑfr Òh dgrs gSaA

vuqç;qDr Òw&vkÑfr dk eq[; è;s; i`Foh ij ekuo dh lq[k le`f) rFkk leqUufr

d¢ fy, Òw&vkÑfr;¨a ,oa Òw&lalkèku¨a dk vuqdwyre mi;¨x djus esa losZ{k.k rFkk

fo‚ys’k.k djus dh Òw&vkÑfrdh; fofèk; a rFkk rduhd¨a dk vuqiz;¨x djuk ,oa

mu vuqiz;¨x¨a ls ekuoh; vko‚;drkv¨a dh iwfrZ v©j leL;kv¨a d¨ gy djuk gSA

fiNys dqN o’k¨Za esa ekuoh; leL;kv¨a d¨ lqy>kus rFkk çkÑfrd i;kZoj.k d¢

mfpr mi;¨x d¢ fy, vuqç;qDr Òw&vkÑfr foKku dk egRo cgqr c<+ x;k gSA

fodkl‚khy ns‚k¨a esa tula[;k dh foLQ¨Vd o`f) ls çkÑfrd lalkèku¨a ij ncko

cgqr c<+ x;k gSA cM+s iSekus ij ou¨a dk uk‚k rFkk igkM+h ,oa mikar Òwfe ij Ñf’k

d¢ foLrkj ls e`nk vijnu] ÒwL[kyu] lw[kk] ck<+ tSlh ekuoÑr vkinkv¨a esa cgqr

vfèkd o`f) gqà gSA dà bykd¨a esa cM+s iSekus ij uxjhdj.k rFkk mlls lEcfUèkr

fuekZ.k dk; Za ls i;kZoj.k lEcUèkh leL;k,¡ mRiUu g¨ xà gSaA Òw&vkÑfr foKku

vfèkdka‚k leL;kv¨a dh igpku djd¢ mudk leèkku <+wa<+us esa gekjh lgk;rk dj

ldrk gSA

Òw&vkÑfr foKku esa ek=kRed fofèk;¨a] lqnwj laosnu] ok;q Q¨V¨

fo‚ys’k.k vkfn d¢ ç;¨x ls bldh O;kogkfjd mi;¨fxrk cgqr c<+ xà gSA bld¢

ifj.kkeLo:i Ñf’k oSKkfud¨a] bathfu;j¨a] Òw&oSKkfud¨a] Òwx¨yosÙkkv¨a] ;¨tukdkj a

rFkk vk; fo‚ks’kK¨a d¨ vuqç;qDr Òw&vkÑfr foKku dk egRo vfèkdkfèkd eglwl

g¨us yxk gSA Li’V gS fd vkèkqfud ;qx esa vuqç;qDr vkÑfr foKku dh mi;¨fxrk

cgqr c<+ x;h gSA vuqç;qDr Òw&vkÑfr foKku dk ç;¨x cgqr ls {ks=¨a esa fd;k

tkrk gSA ojlrEiu us lu~ 1983 esa fuEu {ks=¨a esa vuqç;qDr Òw&vkÑfr foKku d¢

mi;¨x dk o.kZu fd;k %

1½ çkÑfrd lalkèku¨a d¢ LFkykÑfrd rFkk FkhesfVd ekufp=.k lfgr Òw&foKkuA

2½ i;kZoj.k dk vè;;u fo‚ks’kr;k çkÑfrd vkink,a] Òw&L[kyu] fgeÄko] ÒwdEi]

Tokykeq[kh foLQ¨V] ck<+] lw[kk vkfnA

3½ xzkeh.k fodkl rkFk ifj;¨tuk ftuesa Òwfe mi;¨x] e`nk vijnu fu;a=.k]

lalkèku¨a dk laj{k.k rFkk unh csflu dk fodkl lfEefyr gSA

4½ uxjhdj.k] uxj¨a d¢ fodkl] uxj¨a dh fLFkfr dk p;u rFkk [kuuA

5½ bathfu;jh ftlesa lapkj unh rFkk rVorÊ bathfu;jh lfEefyr gSA

Òwfe mi;¨x

Ñf’k {ks= esa fofÒUu Qly¨a] i‚kqikyu] ckxokuh vkfn d¢ fy, ç;¨x dh

tkus okyh Òwfe dk mi;¨x fuf‚pr djus d¢ fy, Òw&losZ{k.k rFkk Òwfe&ewY;kadu

vko‚;d g¨rk gSA bld¢ vfrfjDr çR;sd {ks= esa Òwfe dk oxÊdj.k djus d¢ fy,

ml çns‚k dk èkjkryh; losZ{k.k djrs le; mld¢ fofÒUu [k.M¨a dk ewY;kadu

djuk Òh cgqr ykÒdkjh g¨rk gSA bld¢ fuEufyf[kr rhu çØe gSa&

¼1½ mPpkop dk losZ{k.k

¼2½ LFkykÑfr fo‚ys’k.k

¼3½ ‚kSy çdkj¨a dk vè;;u v©j e`nk fo‚ys’k.k

Ñf’k {ks= es a fofÒUu Qly¨a d¢ mRiknu d¢ fy, feV~Vh esa mRiknd rRo¨a

dh vko‚;drk g¨rh gSA ;g tkudkjh çkIr djus d¢ fy, e`nk ekufp=¨a dh jpuk

dh tkrh gSA e`nk ekufp= dkQh gn rd LFkykÑfrd ekufp= gh g¨rs gSaA e`nk

dk vkèkkjÒwr oxÊdj.k] bldh Ò©frd lajpuk rFkk d.k¨a ij vkèkkfjr g¨rk gSA

bl lUnÒZ esa ioZrh; {ks=¨a dh e`nk esa cM+s&cM+s vkdkj d¢ d.k] iRFkj d¢ x¨y

VqdM+s rFkk cgqr lh vU; vkÑfr;¨a d¢ e¨Vs&e¨Vs d.k g¨rs gSaA bld¢ foijhr

eSnkuh e`nk ckjhd d.k¨a ls fufeZr g¨rh gS v©j blesa mitkÅ rRo vfèkd ek=k esa

g¨rs gSaA bUgÈ rRo¨a rFkk xq.k a d¢ vkèkkj ij e`nk ekufp=¨a dk fuekZ.k djus d¢ fy,

Òw&vkÑfrdh dk vuqiz;¨x fd;k tkrk gSA

Ñf’k dk;¨Za esa Òwfe dk mi;¨x mldh mRikndrk d¢ vkèkkj ij fd;k

tkrk gSA og mRikndrk ml {ks= dh Òwfe ds mitkÅiu ij fuÒZj djrh gSA e`nk

d¢ mitkÅiu d¢ lkFk&lkFk e`nk vijnu Òh ,d eq[; dkjd g¨rk gSA e`nk

vijnu dk fu;a=.k vd¢ys <ky dh ço.krk gh ugÈ djrh cfYd mld¢ lkFk&lkFk

‚kSy¨a dh jpuk] ikjxE;rk] Äqyu‚khyrk Òh fu;af=r djrs gSaA

tyfoKku esa Òwvkdkfjdh dk vuqç;¨x

ekuo thou esa ty ,d ewyÒwr vko‚;drk gSA bld¢ fofoèk L=¨r gSa

tSls unh] >hy] ty L=¨r] dq¡vk rkykc vkfnA çR;sd d¢ xq.k rFkk mi;¨x dk

vè;;u LFkykÑfr d¢ lUnÒZ esa fd;k tkrk gSA LFkykÑfr dk LoÒko gh ty dh

ek=k rFkk mld¢ fon¨gu d¨ fu;af=r djrk gSA

mnkgj.k d¢ fy, pwuk iRFkj d¢ {ks= esa pV~Vku dh çÑfr o ty dh

ek=k esa xgjk lEcUèk g¨rk gSA pwuk iRFkj ‚kSy ljUèkz rFkk ços‚; g¨rh gSA vijnu

pØ dh vkjfEÒd voLFkk esa lrg ij ogh ty dh ek=k vfèkd g¨rh gS fdUrq

Äqyu fØ;k }kjk Øe‚k% ty fjldj Òwfexr g¨rk gS r¨ èkjkryh; ufn;k¡ Òwfexr

g¨ tkrh gSa rFkk èkjkry ij ty dh vkiwfrZ de g¨ tkrh gSA ,slh fLFkfr esa dkLVZ

ty L=¨r¨a ls gh ty çkIr g¨rk gSA budk Kku Òwvkdkfjdh d¢ vè;;u ls g¨

ikrk gSA pwuk iRFkj {ks= esa dq¡vk [k¨nus esa Òwvkdkfjdh d¢ fl)kUr lgk;d g¨rs

gSaA pwuk iRFkj d¢ Åij ogk¡ ckyqdk iRFkj dh ijrsa fLFkr g¨a] ogk¡ dqv¨a d¢ fy;s

i;kZIr ty feyrk gSA

fgekuhd`r {ks=¨a esa Òh LFkykÑfrd bfrgkl d¢ vè;;u ls gh ty dh

miyCèkrk ij i;kZIr izdk‚k iM+rk gSA vo{ksi eSnku] vUrj&fVy ctjh rFkk

oSyhVsu {ks=¨a esa Òwfexr ty dh ek=k vfèkd g¨rh gSA ifjfgekuh {ks=¨a esa Òh

Òwfexr ty cgqrk;r ls feyrk gSA nch gqà ÄkfV;¨a esa ty dh ek=k fu{ksfir

volkn¨a dh çÑfr ij fuÒZj djrh gSA bu lcd¢ vè;;u ,oa ekufp=.k ls ty

çkfIr esa lqfoèkk g¨rh gSA fgeuhÑr {ks=¨a esa Òwfexr ty dk ç;¨x Äjsyw rFkk

v©|¨fxd dk;¨Za d¢ fy, fd;k tkrk gSA

la;qDr jkT; vesfjdk dh Vht ÄkVh esa 400 QhV e¨Vs fge¨<+ fu{ksi

fcNs gSa ftlls Òwfexr ty dh vikj lEÒkouk,¡ gSaA

Òw&vkÑfr foKku ,oa uxjhdj.k

HokÑfrd n`f’V ls det¨j ,oa vuqi;qDr {ks=¨a ¼;Fkk&vfLFkj igkM+h]

<ky ty¨<+ lfjrk {ks=] lEÒkfor voryu okys {ks=] fDyQ fuorZu okyk lkxj

rVh; {ks=] foorZfud ,oa ÒwdEih; n`f’V ls det¨j {ks=] ijekÝkLV vkfn½ esa

uxjhdj.k ,oa uxjh o`f) d¢ fuèkkZj.k esa HokÑfrd tkudkjh dk vR;fèkd egRo

g¨rk gSA uxjh; fodkl esa HokÑfrd Kku dk ç;¨x uxjh Òw&vkÑfr foKku d¢

{ks= d¢ vUrxZr vkrk gSA uxjh Òw&vkd`fr foKku t¨ O;kogkfjd Òw&vkdkfjdh dh

vfÒuo ijUrq mi;¨xh ‚kk[kk gSA LFky:i¨a ,oa muls lEcfUèkr çØe¨a] ÒwinkFk¨Za ,oa

çd¨i¨a uxjhÑr ;k uxjhdj.k d¢ lEÒkfor {ks=¨a d¢ fu;¨tu] fodkl ,oa çcUèku

d¢ fy, mi;¨xh çfØ;kv¨a dk vè;;u djrk gSA

bl çdkj uxjh Òw vkÑfr foKku d¢ vUrxZr fdlh uxj dh ‚kSfydh;

,oa èkjkryh; fo‚ks’krkv¨a] HokÑfrd çØe¨a ,oa tyh; n‚kkv¨a] t¨ uxjhÑr {ks=¨a

d¢ vkdkj ,oa uxjhdj.k dh nj ,oa èkjkryh; lrg dh fLFkjrk d¨ fuèkkZfjr

djrh gS dk vè;;u fd;k tkrk gSA ,d uxjh Òw&vkÑfrd foKku dh n¨gjh

Òwfedk g¨rh gS&

uxjh fodkl d¢ igys vè;;u ¼bld¢ vUrxZr {ks= losZ{k.k] èkjkry d¢

oxÊdj.k½ rFkk

uxjhdj.k d¢ le; ,oa mld¢ ckn vè;;u ¼uxjh fodkl ij çkÑfrd

ÄVukv¨a d¢ çÒko rFkk çkÑfrd i;kZoj.k ij uxjh fodkl d¢ çÒko ls

lEcfUèkr vè;;u djuk½

dà HokÑfrd leL;kv¨a d¨ fu;¨td¨a ,oa vfÒ;Urkv¨a }kjk u le>

ikus d¢ dkj.k fofÒUu i;kZoj.k okys {ks=¨a esa uxjh vfèkokl¨a d¨ {kfr g¨rh gSA ;s

lÒh v©j dà vU; leL;k,a vkaf‚kd :i ls HokÑfrd n‚kkv¨a dh ukle>h ;k

dqçcUèku ls mRiUu g¨rh gSaA ,d uxjh Òw&vkÑfr foKkuh ls ;g vis{kk dh tkrh

gS fd og HokÑfrd n‚kkv¨a ¼èkjkryh; lrg dh n‚kk½ HokÑfrd çØe¨a dh çÑfr]

Òwfe d¢ xyr mi;¨x ,oa dqçcUèku vkfn ls lEcfUèkr fooj.k uxj fu;¨td¨a]

i;kZoj.k çcUèkd¨a ,oa vfÒ;Urkv¨a d¨ lqyÒ djk;sA [kkldj fodkl‚khy ns‚k¨a esa

uxjh {ks=¨a d¢ foLrkj ,oa fodkl d¢ igys HokÑfrd n‚kkv¨a d¨ tkuus d¢ cgqr

de ç;kl fd;s tkrs gSaA

mÙkjh Òkjr esa xaxk unh d¢ fdukj¨a ¼;Fkk&bykgckn] okjk.klh vkfn½

,oa mldh lgk;d ufn;¨a d¢ fdukjs ij vofLFkr ty¨<+ uxj¨a esa Òwi;kZoj.kh;

leL;k,a mRiUu g¨ x;h gSa D;¨afd HokÑfrd n`f’V ls vuqi;qDr {ks=¨a ¼fupyh Òwfe

okys ck<+ eSnku½ esa <kxj dh o`f) gqà gSA xaxk ,oa ;equk ufn;¨a d¢ lekxe LFky

ij clk bykgkckn uxj rhu v¨j ls ufn;¨a ls fÄjk gSA 1970 ls bl uxj d¢

ckgjh Òkx a d¢ HokÑfrd n`f’V ls vuqi;qDr fupys Òkx¨a esa vfu;af=r vfèkokl a

dk vaèkkèkqaèk clko gqvk gSA

Òwvkdfjdh ,oa i;kZoj.k

çokg csflu ,d ,slh ÒwvkÑfrd bdkà gS ftlesa mPpkop] tyh;

lalkèku] ÒwvkÑfrd çØe rFkk leLr i;kZoj.k d¢ chp lg&lEcUèk ik;k tkrk gS

rFkk ,d O;kid le:irk nf’Vx¨pj g¨rh gSA Ò©frd i;kZoj.k dk çÒko ekuoh;

fØ;k&dyki¨a rFkk çfrfØ;kv¨a esa ifjyf{kr g¨rk gSA mnkgj.k d¢ fy;s pEcy dk

çokg csflu Ò;adj ck<+¨a rFkk chgM+¨a d¢ dkj.k nhÄZdky rd vlkekftd rRo a]

Mkdqv a vkfn dk ‚kj.k LFkyh jgkA pEcy d¢ chgM+¨a esa ck<+ d¢ n©jku [ksrh]

tuthou vkfn {kfrxzLr g¨rs Fks] LokLF; ij Òh nq’çÒko iM+rk FkkA nqxZe chgM+¨a

esa Mkdqv¨a dk fuokl FkkA fdUrq chgM+ Òwfe ds m)kj d¢ ckn vc ogk¡ Ñf’k ,oa

i‚kqpkj.k fodflr g¨ x;k gS] lM+d¢a rFkk cfLr;k¡ fodflr g¨ x;h gSa] blls

lkekftd n‚kkv¨a esa lqèkkj gqvk gSA pEcy ÄkVh dh gh Òk¡fr nke¨nj] egkunh]

d¨lh] xaxk] ;equk] x¨erh] ÄkÄjk vkfn ufn;¨aa d¢ çokg csflu¨a esa Òh ck<+¨a d¢

çdksi ls i;kZoj.k fouk‚k g¨ jgk gSA vr% bu lÒh ÒwvkÑfrd bdkb;¨a esa Òh

fu;¨tu dh ifj;¨tuk,a cukuk vko‚;d gSA Òwvkdfjdh dk vuqç;¨x djd¢ vusd

{ks=¨a rFkk lalkèku¨a dk fodkl fd;k tk ldrk gSA

Òw vkÑfr foKku ,oa çd¨i çcUèku

mu leLr ÄVukv¨a ;k nqÄZVukv¨a d¨] t¨ ;k r¨ çÑfrd dkjd¨a ;k

ekuotfur dkjd¨a ls ÄfVr g¨rh gSa] pje ÄVuk dgrs gSaA t¨ dÒh&dÒh ÄfVr

g¨rh gSa rFkk çkÑfrd çØe¨a ij bruk vfèkd çfrdwy çÒko iM+rk g S fd fouk‚k

dh fLFkfr mRiUu g¨ tkrh gSA ;Fkk& vpkud foorZfud lapyu d¢ dkj.k ÒwdEi

rFkk Tokykeq[kh dk vkfoÒkZo] yEch vofèk rd lw[ks dh fLFkfr] ck<+] ok;qe.Myh;

rwQku ¼VkbQwu] gfjd¢u] VkjusM¨] lqukeh½ vkfnA çkÑfrd ;k ekuotfur pje

ÄVukv¨a d¨] ftud¢ }kjk çy; ,oa fouk‚k dh fLFkfr mRiUu g¨ tkrh gS] èku&tu

dh vikj {kfr g¨rh gS] i;kZoj.k çd¨i dgrs gSaA

lkekU;r;k çd¨i d¨ çkÑfrd rFkk ekuotfur çØe d¢ :i esa fy;k

tkrk gS tcfd fouk‚k Rofjr nqÒkZX;iw.kZ pje ÄVuk d¨ dgrs gSa ftld¢ }kj

lkekU; :i esa leLr thoèkkfj;¨a ,oa eqF; :i ls ekuo leqnk; d¢ fy, {kfr

g¨rh gSaA fouk‚k Rofjr] rkRdkfyd ,oa vaèkkèkqaèk :i ls ÄfVr g¨rk gS bl rjg

Li’V gS fd çd¨i çØe gSa rFkk fouk‚k mud¢ ifj.kke gSaA

çd¨i a dh xgurk dk vkdyu mud¢ }kjk gqà tu&èku dh {kfr dh

ek=k d¢ vkèkkj ij fd;k tkrk gSA fdlh Òh rjg d¢ ifjorZu d¨] pkgs o çkÑfrd

g¨ ;k ekuotfur t¨ LFky:i a dh HokÑfrd fLFkjrk d¨ bl rjg çÒkfor djs fd

og thoèkkfj; a d¢ fy;s vkink cu tk,] HokÑfrd çd¨i dgrs gSaA HokÑfrd çd¨i

nhÄZdkfyd çd¨i ¼;Fkk&Òwalpyu }kjk tfur èkjkryh; vfLFkjrk] ioZr fuekZ.k]

Òza‚ku] oyu½ ls vYidkfyd çd¨i ¼;Fkk&Tokykeq[kh mn~xkj] ÒwdEi] ck<+½ g¨rs gSaA

çkÑfrd HokÑfrd çd¨i¨a d¢ lEÒkfor [krj¨a ,oa çÒko¨a d¢ fuèkkZj.k]

iwoZdFku ,oa vkdyu rFkk mud¢ çcUèku esa HokÑfrd Kku ls i;kZIr lgk;rk

feyrh gSA fdlh Òh {ks= esa tgk¡ ij igys Tokykeq[kh d¢ mn~xkj gq, gSa mudh

fuxjkuh d¢ vkèkkj ij rFkk Tokykeqf[k;¨a dh dfri; vkÑfrd fo‚ks’krkv¨a ,oa

mud¢ iwoZorÊ mn~xkj¨a d¢ vkèkkj ij mud¢ Òkoh mn~xkj dh psrkouh nh tk ldrh

gSA fuEu }kjk Tokykeq[kh d¢ mn~xkj dh Òfo’;ok.kh dh tk ldrh gS&

ÒwdEiys[kh }kjk ÒwdEih; ÄVukv¨a ,oa ÒwdEiu dk fu;fer ekiuA

fVLV ehVj }kjk èkjkryh; lrg esa ifjorZu dk yxkrkj ekiuA

ØSVj >hy] xeZ tyL=¨r] xslj vkfn d¢ rkieku dk fu;fer ekiu ,oa

vaduA

ØSVj] xeZ tyL=¨r] xslj vkfn ls fudyus okyh xSl¨a dh fuxjkuhA

ystj }kjk lqlqIr ,oa ‚kkUr Tokykeqf[k;¨a dh cukoV dh fuxjkuhA

LFkkuh; xq#Ro ,oa eSXusfVd QhYM vkfn dk ekiu vkfnA

unh ra= ,oa mldh vkÑfrd fo‚ks’krkv¨a ¼;Fkk&tyèkkjk] T;kfefr]

tyèkkjk vkdkfjdh ,oa çfr:i] unh :ikUrj.k] unh rV vdkfjdh vkfn½ d¢

HokÑfrd vè;;u ls unh dh ck<+ dh j¨dFkke esa i;kZIr lgk;rk fey ldrh gSA

bl lUnÒZ esa fuEu fofèk;k¡ lgk;d g¨rh gSa &

ewlykèkkj o`f’V ls mRiUu èkjkryh; okgh ty d¢ ufn;¨a rd igqapus d¢ le;

esa ty nsjh djukA

unh dh Äqekonkj tyèkkjk d¨ lhèkk djd¢ ‚khÄz ty fltZu djukA

oSdfYid tyèkkjk dk fuekZ.k djd¢ eq[; tyèkkjk d¢ cgko d¨ e¨M+uk ¼nwljs

ekxZ ls cgkuk½A

ck<+ vkus dh iwoZ lwpuk nsukA

lkjka‚k

vuqç;qDr Òw&vkÑfr foKku esa Òw&vkÑfrd foKku dh O;ogkfjdrk dk

vè;;u fd;k tkrk gSA blesa vuqç;qDr Òw&vkÑfr foKku d¢ vFkZ o egRo d¨

le>us dk ç;kl fd;k tkrk gSA

blesa Òwfe mi;¨x d¢ fofÒUu :i¨a dk vè;;u fd;k tkrk gSA ty d¢

egRo d¨ le>k tkrk gS v©j mld¢ laj{k.k dk ç;kl fd;k tkrk gSA

Òw&vkÑfr foKku o uxjhdj.k d¢ lEcUèk¨a dk vè;;u fd;k tkrk gS

v©j vko‚;d ifjfLFkfr;¨a d¨ ns[kk tkrk gSA uxjhdj.k }kjk mRiUu leL;kv¨a

dk vè;;u fd;k tkrk gSA

Òw&vkdkfjdh es ia;kZoj.k o mRiUu leL;kv¨a dk vè;;u dj mud¢

laj{k.k d¢ fofÒUu rjhd¨a d¨ cryk;k tkrk gSA fofÒUu i;kZoj.k çd¨i¨a ¼ck<+]

lw[kk½ d¢ çÒko¨a dk vè;;u g¨rk gSA

egRoiw.kZ ç‚u

ç‚u 1- vuqç;qDr Òw&vkÑfr foKku fdls dgrs gSa] mYys[k dj¨A

ç‚u 2- vuqç;qDr Òw&vkÑfr esa Òwfe mi;¨x dk o.kZu dj¨A

ç‚u 3- tyfoKku esa Òw&vkdkfjdh d¢ vuqç;¨x dk mYys[k dj¨A

ç‚u 4- Òw`&vkÑfr foKku ,oa uxjhdj.k dk lEcUèk crkv¨A

ç‚u 5- Òw&vkÑfr foKku ,oa i;kZoj.k çd¨i dk o.kZu dj¨A

lanÒZ xzaFk

Bloom, A.L.,2002 Geomorphology, Printice-Hall of India Private Limited,

New Delhi

Carson, R., 1962 Silent Springs, Penguin, Harmonds Worth

Durg,G.H., 1966 Essays in Geomorphology, Heinmann, London

Lobeck, A.K., 1939 Geomorphology, Mc Graw Hill, New York.

Singh, R.P.,1969 Geomorphological Evolution of Chota Nagpur,

Highlands, National Geographical Society of India,

B.H.U., Varanasi, Research Pubication No. 5

Sparks, B.W., 1960 Geomorphology, Longmas, Green, London

Singh, Savindra, 1974b Cycle of erosion, its changing perspective, National

Geographer, Vol.9, pp. 99-101