نقاشی دیواری دورة ساسانی در ایران، عراق و سوریه: د. والا، ترجمه ایرج رضایی

٩٢ نقاشي ديواري دورة ساساني در ايران، عراق و سوريه

1388شناسي مدرس، سال اول، شماره دوم، پاييز و زمستان هاي باستان پژوهش

ور اق و ان، ی ا واری دوره ساسا ی د *قا

د. واال

**ايرج رضائي ترجمة

دانشگاه تهران) شناسيباستان آموخته كارشناسي ارشددانش(

12مقدمههايمان از درحد دانسته ،هدف از اين مقاله ارائه نگاهي كامل

اق و سوريه است. ساساني در ايران، عر هاي ديواري دورةنقاشيآوري، بررسي و در اطالعات ممكن جمع در اين تحقيق همة

شود نهايت بازيابي شده است. موضوعاتي كه به آن پرداخته ميها، ها و كاركرد اين مكانعبارتند از: موقعيت دقيق نقاشي

نگاري (موضوع، تركيب، سبك)، اندود، رنگ مورد استفاده شمايلاي هو تكنيكهاي نقاشي، تاريخگذاري و سرانجام كاركرد نقاشي

ديواري (تزئيناتي، جنبه ايدئولوژيك، نمادگرايي). در پايان نيز، اين كلي ر و با ساير هنرهاي ساساني مقايسةها با يكديگنقاشي

نقاشان نيز توجه خواهد شد. بايد نقشخواهند شد. به عالوه، به اين مطالعه فقط از اطالعات منتشر شده، تأكيد شود كه درها استفاده شده (امكان مطالعه خود نقاشيها ترسيمات و عكس

شود. فراهم نبوده است) و بنابراين در اينجا مورد جديدي ارائه نميبه عالوه، فهرستي از منابع نيز براي تشريح و آناليزهاي بيشتر

اين مقاله ترجمه اي است از: *

Waele, An. De, 2004."The figurative wall painting of the Sasanian period from Iran, Iraq and Syria", Iranica Antiqua, vol.XXXIX, pp.339-381.

است كه به راهنمايي پرفسور دكتر نگارنده MAبخشي از رساله مقاله خالصةبه پايان رسيد و در آن به »گنت«در دانشگاه 2002در ماه مي »ارني هرينك«

.هاي پارت و ساساني پرداخته شدمطالعه هنر نقاشي ديواري امپراطوري** [email protected]

هاي مرتبط با هنر ساساني تقريباً ارائه خواهد شد. در نوشتهتر موارد فقط توجهي به نقاشي ديواري نشده است. در بيش

شود. با وجود اين، ها ارائه ميسرشماري ناقص و كوتاه از مكاناروپوس و مانند دورا ها (حفاري و ساير نوشته معدودگزارشهاي

راستي از به كند كه نقاشي ديواري ساسانيان آباد) ثابت ميحاجي ارزش تحقيقي برخوردار است. ت كه مقاله را اين اس روشترين براي اين تحقيق، مناسب

تسلط كنيم كه زمان ترسيم آنها به دورة هايي محدودبه نقاشيدهد كه نشان مي 1نقشه گردد. ساسانيان بر آن مكان باز مي

اند، دور از هم ها از آنجا بدست آمدهكه نقاشي معدوديهاي مكانقرار دارند؛ دورا اروپوس در شرق سوريه و تيسفون در شرق عراق

شوش و ايوان كرخه اند. در ايران نيز چهار محوطةواقع شدهشناسايي شده آباد (فارس) و تپه حصار (دامغان)(خوزستان)، حاجي

هاي ديواري گذاري نامطمئن بناها و نقاشيبه دليل تاريخ .استموجود، كوه خواجه در اين فهرست قرار نگرفته است. از آغاز قرن

براي چند بنا (در كوه هاي مختلفي رابيستم، محققين تاريخ ها از دورةند. اين تاريخاخواجه) و مراحل تزئين آنها پيشنهاد كرده

(قرن ي، ساسان2پارت (قرن اول تا سوم ميالدي)تا 1هخامنشياسالمي متغير بوده و نيز اوايل دورة 3سوم و چهارم ميالدي)

است. به هر حال به دليل عدم وجود اتفاق نظر، نگارنده تصميم ضوع تحقيق رفت كه اين محوطه را به عنوان يك استثناء موگ

مجزاي ديگري قرار دهد.

ها و سر خرسهاي يگر نمونه

پنجم تا هشتم Panjiken و (

) senmurw ،(هر حال، فقط رفت. با وجود

از لسل زماني، چهارم (شوش، (تپه حصار و

هايي روي اتاقجالب توجه ها

هاي رد نقاشيعنوان به توان ي

يم و يا نمادها ده نقاش نبوده فت كه تمايل

گرايانه/م آرمانيست؛ توجه به ت دارد كه به

خوبي دربارةه ايد.

كنند. به ي ميته در نقاشي و

هاي مرواريد باساساني) دارد. د

دي (قرن پي سغnt، پنجيكنت (

نها سنموروهابه ه 6.اندم شده

قرار خواهند گرصورت تسلبه ها

پوس) تا قرن چساساني دورة

اين مقاله بر رهدازي از نقاشيشتري به كاركري ديواري را مينها بيانگر مفاهير عمدتاً به عهدگري صورت مي

ان دهد. مفاهيممروزي روشن ني

آن جهت اهميتبهكند و ك مي

نماوشنگري مي

يفات را همراهيكار رفتبه مواد

هاني و مداليونه با منسوجات س

هايرخي نقاشيل در افراسياب،

Vكه در آنه (يمـ و غيره ترسي مورد بحث

هاري، نقاشيگذاروپ سانيان (دورا

آباد) و پايانيواهند شد. در ااند داشتن چشم

يگر، توجه بيشهايگرچه نقاشي

ا ممكن است آناب موضوع آثاراست كارفرمايي به بينندگان نشاراي محققين امطبيعي آنها از

مان و اتاق كمكو تفكرات آنها رو

G(.

ير باشند، توصيي كمي دربارة

بودا با تاج ساساگان (قابل مقايسهمند عبارتند از بري) براي مثال

Varakhshaشا (

زازـاهت اي در و نواحي غربي

هاي تاريخگاريي حكومت ساس كرخه و حاجيون) تشريح خو

شود كه باز ميند. از طرف ديي خواهد شد؛ گن تصور كرد، اماوده باشند. انتخا

ه درخوا بلكه بت موضوعاتي را

گرايانه هميشه برها در محيط طي

ف عملكرد ساختم مردم، اجتماع و

)Grent, 1999: 67

انند بسيار فراگيهايفقط نمونه ،ه

1388ن

يك بپرندگاارزشمميالدورخشنوارهاايرانواـدش

ابتدايايوانتيسفوتمركزاندبوده

ديواريتزئيننيز بواست،داشتنمادگرنقاشيكشفتاريخ

ز نقاشي ديواري (

توميعالوه

وم، پاييز و زمستا

هاي ديواريشيGeert verho(.4

هاي ديوارييرة مجاور تا دو

كوشانيـساساني) Ghulbiyan(

ل مناسبي حفظيك فرمانرواي

).1طرح ( نقاشي ديواري از اين تحقيق

توان بهي ميدخترِ نوشيروانر ساساني نظير

ولبيان. طرحي از

اين مطالعه تغيرمشخص كه

سال اول، شماره د

هايي است كه نقاشoeven: نقشههيه

كند كه نقاشييحلي و نواحي

ه مناسب هنر سر در قولبيان

آمده و به شكلا در حضور ي ر

دهدا نشان مي ساسانيان، اين

،هاي محليههاي شرقينمونه

ي در باميان و د كرد كه عناصر

قو .1طرح

خي از مشكالت كم و بيش غ

شناسي مدرس، س

هان دهنده مكانتهف شده است (

ختلف ثابت ميهاي محكومت

نمونه 5.وده استكه از يك غا

دستبه هارم؟) اشي مراسمي

سه يا چهار خداپذيري قوي از

هاي سلسلهشيز اين قبيل ني معابد بوداييمشخص) اشاره

گارنده بر بر نهي اصطالحات

واال

هاي باستان ژوهش

ها نشان. مثلث1هساني از آنها كشف

هاي مخيافتهحك اني بر هنر

مي تأثيرگذار بوهايي است كي

نستان، قرن چه است. اين نقا

ساساني و ـانيبا وجود تأثيرپ مانند ساير نقاش

شود. اثني ميايهاي صخرهي

نستان، تاريخ نام

باالخره اينكهنمايد. گاهد مي

٩٣

پژ

نقشهساس

ساسااسال

نقاشي(افغانشدهكوشا

نيزمستث

نقاشي(افغان

تأكيد

٩٤

1

شي ت،

سه رين ري وان يك هيم ران دام ط او

آنها هاي ن را ك، ونه در كه ز به

اند. با م لَ

) و 8/3

خته شي وي هاي وي ست ينها

Al

يت اين

٤ ن، عراق و سوريه

388يز و زمستان

بخشي از نقاشخودش قرار داشت

در سمت چپ مياني و بزرگتر

نگهدار نامناسبيوتشخيص و ح

زير اين اسب ي ري از يك ديهنج گروه از سوار

اند و هركدگرفتها در حال سقوط

ش موي بيشتر آشلواره وسبان

آنها دشمنانشانخود باريكهك كال

تند. اسبهاي گوسرانجام، .اندده

ار تصوير شدهروباه نيزشغال يا

ي تصوير شدهني پوشيده كهروي تختخوابي

سانتيمتر ارتفاع 8شاك و تخت (

هاي فروريختكهن قسمت از نقاشن و نماي روبروهرگتر از سوار

يك آرايش مول تشخيص اس

). هر دوي اي5 ن شده است.

an M.Gل (

كشف كرد. اهميگرفته شود. ا

ة ساساني در ايران

ل، شماره دوم، پايي

به دليل اينكهدرجاي خو 8ق

).2طرح كرد (سيم شده است.

اند (اسبشاهدهن وجود شرايط

قابل ت 9چهارنعلست. به عالوه،

و روي آن آثارت اين اسبها، پن

متر را دربرگ 2/ در حال گريز يا

م هستند؛ آرايشتاه، تونيك چس دارند. برخي از آنها داراي يك

تي هسسپر بيضنشان داده شد

يك صحنه شكاكند و يك شمي ت.

هايي روي تختهاي چسبانيس). او ر3طرح ت (

5/5شده است (ويزان است. پوشن نشده است. ت متعلق به همينسمت فوقاني بدن

شود (بزده مييگر شخصي با

ش قابلـت راستطرح( سه اسب)

حات فلزي تزئينليتل ج آالن ام.

يژگي ساساني كئناً نبايد ناديده

نقاشي ديواري دور

مدرس، سال اول

اشي ديواري: بمتر) اتاق 78/3 خوبي بازسازي

يك نبرد ترس حنةواركاران قابل مش

سانتيمتر). با 7خت به حالت چ

اس 10سب نساييگ آويزان است

ت. سمت راست/03ي شدند كه

يراني و حريف

سيار شبيه به همت و لباس كوت صفحات فلزي

اند. رقيبانكردهوتاه رومي و س

نعلتاخت چهارست اين نبرد، يك

شي را تعقيب مش كوچكتر استه نبرد دو نفر(يك مرد؟) لبازئين شده استهايي آراسته شداي به ستوني آوئين نقش ديگر تز

يافت شد، 8ق يك طرف، قسر تشخيص داد

) و از طرف د4تــر دس گلي د

مياني از جمع ساند كه با صفحده

آ 1930ن، در شي ديواري با ويار جالب مطمئن

ن

شناسي هاي باستان

توصيف نقا×97/0يواري (

بهتوان آن را يدر مركز صحـ

سب بزرگ با سو1سب به طول

نمايش تاخ نها،سطي از گونه اس

ر بزرگشيء مدوابل مشاهده استجنگجو شناساييتشكل از يك اي

).3طرح ست (ها بسيايراني استسه قسمت

دكرده مزين به نيزه سرنگون كره، شمشير كوسائي در حال تگوشه سمت راسك سگ، خرگو

نبال يك خرگوشـ برفراز صحنه2

صوير بزرگتر (صفحات فلزي تزاده كه به متكاشت سر او پردهسانتيمتر ارتفاع)

كه روي كف اتاقيواري است. ازرسر يك كماندا

4 طرح( جنگجو)متي وـسه قس

اندازه اسب مهمهايي پوشيدباس

با وجود اينlittleيك نقاش (

بسياي ين نقاش

ه پژوهش

اين نيزحاتيالط قرارردنشارهنيكزيني

خوبيچنينيناتي كهغربيويت

داد، يفتند.معبدسبكمي، اريخ

دد.

Go

ديمي

1اساسآن

وسشقاجمتاس

سبابازرنسگ

يكدن2

تصصداپشسكديسجس(هلب

e

اي

دهند. دربارةميكرده و نگارنده

ها، اصطالحشتهverputzt /(مال

تفادهـورد اسـعمل اندود كر ة) frescoنيز اش (

دارد؛ خواه تكنعنوان جايگزه

خبه وان آن كهپارتي همچـكي

ي اغلب با تزئييالدي، هنگامي

ها بخش غراييخاك و سنگ تقو را پوشش ميري سالم يافي مسيحي و مها وجود يك س

هاي آرا انديشهبالً اشاره شد، تا

گرد دورا باز مي

C7 )ldman and

دست مبه ي راAstridبحث ك (

چنانكه در نوش/)enduit /()

mörـ) اغلب مت چيزي دربارةگان به فرسك

هام راترين اببه اين اصطالح

.

هاي ديواري فراو طول دورة سلوكهبي و مذهبيدر قرن سوم ميوي كردند، دوركل از خشت، خ بخشي از دورا نقاشي ديوار كنيسه، كليساي

آنه . ويژگي)1نبي از عناصر وه بود. چنانكه قب

يان بهساسان ملة

7، مجتمع F تمان

Little, 198(.

ردنظر اطالعاتيd Nunn نون (

كند؛ تأكيد مي) plastered/(

mortie /()rtel

ر واقع اين كلمااري از نويسندگ

كه بيشت صورتيه شده باشد يا

كار رود.به واري

ه واسطة نقاشيعروف است. در

هاي غيرمذه بنا. دشدآراسته مي

غرب پيشرو وييك حصار متشكن قسمت كه تعداد زيادي

ها ازنقاشين (پالن اندت آمده

ه از تركيب جالبايجاد شده رومي

دورة قبل از حم

پوس. پالن ساخت80: 284

هاي مورتكنيكموضوع استريدبر اين مشكل

شدهچون اندود)mortar /()er

ما درگيرند، اميآموزند. بسيانميكنند، در صمي

استفاده 7فرسكبراي نقاشي ديو

اروپوس دورااروپوس بهدورا

اند، معحفظ شدهستقرار رومي،نقاشي ديواري آ

سوساسانيان به ديوار شهر را با يكردند. در همين

شناسانباستانمشهورترين اين

دستبه ميتراييدورايي است كهپارتي، هلني و ر

ها بهين نقاشي

اروپ . دورا1پالن

تمبچ)منمفب

ددحانسدكبممدپا

وي اندود حك

ارهاي مختلف هاي طرح بانا)

زئين و قرمز تسه اسب بزرگ ر ديگر فقط با

توان گفت ميهاي به رنگهاي ي از طرح

ت آمد.

G(.

از نقاشي آن رو

روي ديو راكندةمتر پهنسانتي 57

هاي سياهمثلثود بوده است؛ سي و تمام تصاويردند. بنابراين آيا يا نقاش فقط

آثاري 2ر اتاق دستبه ارغواني

oldman and Lit

Goldman(.

اين نقش قبل

ني نامنظم و پر7 سه ستون (با

فاده از رديف مشدت محدوبه

آميزيسياه رنگ ترسيم شده بودتمام نشده بود

است؟ درداشته هايمز با نقطه

ttle, 1980, pl. II

n and Little,198

سانتيمتر). 23× بود.

گر به طرح ستونيز توجه كنيم،

سياه و با استفند. رنگ آميزي

هاي قرمز و سگهاي زمينه سياهقاشي ديواري تدي دسترسي دنجي سفيد و قرم

I( متر) 78/3× 0

80,285تر درازا) (

1388ن

18تا شده ب

گا -5اتاق نزمينهانشده

با رنگهطرحكه نقمعدودشطرن

/97نبرد: صحنة

مت 03/2( 8 ر اتاق


اساني در اختيار محدودة زماني

دهد. بهيش ميط دارد. نقاشي)8 اتاق (اتاق

اين بنا يك 8).1ي شهري متأخر

.ز يافت شدينه قرار دارد. ا

نقاشي اين رو دار بوده باشد.

شطرنجي بزرگسانتيمتر5/17×

(ص 8ر اتاق واري د

قاشي ديواري در


سا ه ما از دورةي ما را دربارة

به ساساني افزايشرد تاريخي ارتباطشرقي بزرگترين

1پالن ( شده بوده سبك بناهاي

نيز 2از اتاق رياگ با دواير سيازئيني است. از

دنقش يك پردة يك الگوي ش

×5/16 هايخانه

حي از نقاشي ديو

پوس، بخشي از نق


ه ديواري است كهادودي دانسته

ول هنر پارتي بر اثر با يك نب

يوار جنوب شرنقش شد C7مع

اندازه متوسط بههاي ديوارنقاشي

گ يك خط زيگزاتز ر يك حاشية

يني ارزان برايي صحنة نبرد،خمشاهده است (

اروپوس. طرح دورا

اروپ . دورا3طرح

واال


ترين نقاشيميم. اين اثر تا حد

تحو ك اما مهموه، احتماالً اينور بر روي د

درمجتم Fتمانتمان آجري با اي است. بقاياي ن

جنگ صحنةير احتماالً نشانگر

جايگزي شايدريدر هر دو سوي و سفيد قابل م

. د2طرح

ط

٩٥

پژ

قديمداريمتاريكعالومذكوساختساخترومي

ـ ز3الگوديوار

4-سياه

٩٦

1

گي برد ر را راي ش ظير ش راث س، ه و

س رجا به

با ري »ن

وير

253

شهر

يان بارة ي از يات شده يم) هي كه رتي

رتي ش ري ي را

٦ ن، عراق و سوريه


هاي جنگيدهق ا يافت، يك نبسربازان همديگر

طلبيدند (بر ميI ]نقش6 طرح ،[هاي پارتي نظي

حال سقوط، آرايشميرتوان را مي

اروپوس د. در دورايژه يك سنت و

ساساني (برعكس نهاي ديواري، هر

توانند را ميدان تا حدوديد و تحت رهبر

برنارد گولدمن«و

ها تا به تصوي ه اشرافي.

شده بيشتر است:3در سال »ورا

، هنگامي كه ش

از ايراني ن برخي انديشيدن دربين نبرد نمايشي

فرضيا باشد. واندطنتي مطرح شري از يك ديهياز شخصيت شاهگال، تصاويريپار كه در دورة

. در هنر پاردانهنقو مانند است (

حال نقاشي ديواراي اربابييِ خانه



است كه مطابقنيان نيز انتقالود كه در آن سن را به مبارزه

Iاي فيروزآباد ه

). ويژگيVIIستم ده سواران در حخت چهارنعل راني تشريح كرد دورافتاده بود،

بود.دارانت كه نيزه

هاند. در نقاشيهني برتن ندارنـ

؛ زيرا اين مرديافتندانطباق مي

و »االن ليتل«ر

حاكميت روميق مهمي از خانهي نقاشي بيان ش

دو«در اسانيان

ميالدي 256ل نشده بود.

ن، تصوير كردندهد. نشان مياي دهد،نشان مي

توميماندهان او يرِ الهي و سلط سواركار (با آثارمزين قرار دارد، ا

گون به گفتةاندخدايان محلي

ني انطباق يافتهشده ترسيم مي

). به هر حII كاالً اتاق پذيرايي



گفته »اشپيگلا كه به ساسان

تن بوبههاي تني از دشمنانشان

هاي صخرهسته] و نقش رس1 ر

ترسيم نسبتاً سادي و حالت تاخ

هنر ساسا تي درشاهي ساسانيوبي حفظ شده ب

دريافت »گال ونپوش بودهزره الً

ـش جوشـپوشبت داد؛ـلي نس

هاي ساساني احتند. مطابق نظر

ل است:مشخص تحت

ساسانيان در اتاقهاي زير براييخ

ستقرار كوتاه سا

س از پيروزي سالت شومش دچار ن قريب به يقينيي جنگ را

خ براي نقاشي نل يا يكي از فرمشناسايي تصاوي

بزرگترينرسد يوي يك تخت م از طرف ديگر

رد قرار دارند، خدالنهرينيبين ـري

،لميده بر تخت در تنگ سروكتاق مهم، احتما

ن


فرديناند ا«ثالهايشرفته پارتي

تشكل از جنگها كرده و يكيثال نقش برجس

[تصوير IVستممام رخ بودن، ت

وي سه قسمتيرجاي مانده پارتكه از مركز پادش

خوبه وي پارتي هوبرتوس«

معموال كمانداران)داران پزهـكه نيهاي محلييژگيها و سالحباس

يرانيان قرار داشتسه تاريخ محتمل

نام يـ از زمانكشيدن پيروزي س

اريـ احتمال ت3و2ف. در طول اس

12يالدي.

ب. بالفاصله پسهنوز به سرنوشت

لبه احتماگرايآور، تاريخم

ترين تاريخذيرفتهيروزي شاپور اول

ش ختلفي دربارةست. به نظر ميا شخصي كه رو

رخوردار است.الي صحنه نبر

هاي سور سنتغلب پيكرهايي ل

اي پارتيصخرهورد نظر، يك ات

ه پژوهش

مرورمركز شد. اينديل

،م).الديوسخليهماند.سانياريشش

يكب شيءدارد،هاي

به 1راي

مثپيمترهمثرستمموبركقو

ككويلبايس1ك2

الفميبه

ناپذپي

مخاسيارببابااغصمو

رBaur,Ro(.

دستBaur,Ro(.

را م اروپوس وراعنوان مبه كي

ك شهر تبديلLucius Veru(

ي روم شرقي تبد240-272ول (ميال 256 سال

اروپو پايان دورامعيت آن را تخ

اي برجاي مرابهالني مدت ساس

ديو في، نقاشيين مورد پوش اول

گشاد از مواد سبرد. دوم اينكه شب مياني) قرار د

هنگاره در سنگ1ين شده است.

كند. برساني مي

داراروپوس، كمانostovtzeff and B

گل به س، پيكرةostovtzeff and B

ديواريها، تاريخ دوشي

سلوك ه در دورةها به يكت پارتيusروس (وس وِ

م در خط دفاعييالدي، شاپور او شهر كرد و درروزي به معناياد نكرده و جماز شهر تنها خر

واستقراري ط ةنگارانه مختلفيل

دهد.نسبت ميساساني شلوار گش

كركاري باد ميسب بزرگ (اسبزرگي باشد كهبزرگ با آن تزئيوجه جامعه ساس

ا . دورا4طرح Bellinger, 1933

. دورا اروپوس5رح Bellinger, 1933

هاي د نقاشين به قدمت نقاش

كه »دورا«يم. نحكومت ةدر دور

ميالدي لوكيو 1ك دژ دفاعي مهم

ميال 253-254ي دام به محاصرهرر آن شد. اين پينيان شهر را آبان پس از اين، اوس يك مرحلة اما عناصر شماي

ساساني ن دورةس در آغاز دورة

كه هنگام سوارك يكي از سه اس

هاي بزز منگولهاص بهاي اشخ

شي ذهن را متو

): 189

طر): 188

گذاريتاريخقبل از پرداختن

كنمي مختصريدفاعي بنا شد، د

168ما در سالمكان را به يككرد. در سالهاي

اقد ،شاه ساسانيموفق به تسخيربود، زيرا ساسانكردند. يك قرنگرچه دورا اروپو

شود،تلقي نميذكر شده را به

ساساني است؛ دشد كساخته مي

يرري كه زمدوتواند يكي ازمي

هساساني، مركبعالوه، اين نقاش

تقمدامكشمبكاتذسسممسع

سورية رومي ه ين اثر تقليدي

بوده يك قصر

Va(.

شوش توسط ماالً ساختمان

در Aاز ناحيه هاي خشك ت

ماني بزرگ و ك اتاق مركزي

داري ي ستونم شده بود. در

شناسان به ستان

دن ورود آنها بهكن است ايمم ن

يي عمومي يا ي

Vanden(.

anden Berghe, 1

ي ساسانيان در بنايي كه احتم

IVها بر اليه

كه با خشت 14 بناشكل از ساختم

ها و يككنارهر هايوانـتر) با اي

ه قسمت تقسيمدار، باستِر ستون

د و جاودانه كردالور مورگنسترني مهم در بناي

n Berghe, 1984

pl. 33 ,1984) (م

استقراري مرحلة ، بقاياي1950

اهر شد. حفاريتمركز شد. اين

شده بود، متش از پايه ستون د

مت14×14اق (ـتش ستون به سه سردرِ اين تاالر

جديد ش سلسلةال است. به گفتة

ك نقاشي ديواري

fig. 8 ,4م)(. 224

.م 302- 309دوم (

شرسي مقدماتي گيرشمن در

ي بوده است، ظامتم 13ي سلطنتي

در آفتاب بنابا رديفيگوش

شت بود. اين اته و توسط ششت داخليِ نماي

1388ن

ستايشبوده ااز يكباشد.

- 240دشير اول (

متعلق به هرمز د

شوش بر در

رومنمهميوياليشدهگچهاردر پشاحاطهقسمت


شد بالفاصلهمينبرد ين صحنة

آنها را به دليليكي از اهداف،

از ارد I فيروزآباد

IVرستم در نقش

ارتش ساسانيد. با وجود اين،ر بوده كه كميي از معيارهاي

؛ سنگ (همانIV 1 [تصوير،([

ويژه دربه ضوعكندري حالت س


رد اين مكان ميكرد. بنابراه مي

جلب و تحسينرانگيخته باشد.

رجسته ساساني ف

ي سنگي ساساني

س يا سربازي ازماندال باقي ميكارك شخص تازه

گيريجود بهرهسواركار جنگجو

V رستمو نقش

ت كه اين موض و نيز اسب در


شخصي كه واري او جلب توجهنده را به خود جامي ساسانيان بر

برنقش .6طرح

هايبرجستهنقش

اروپوس كن دوراصورت سؤبه ن

ر يك، اث نقاشيت، زيرا با وج

وردن سصوير درآ I و6 [طرح [

روبرو بوده است در حال سقوط

واال


كرد. هر شن ميري برايي ديوا

ايستي توجه بيننت سياسي و نظا

ن .1تصوير

نقاش ارةه آيا نقاش، ساك است، همچنان

رسد اينظر ميداد داشته استانيان در به تص

هاي فيروزآبادهارا با مشكالتين دادن سواران

شود.ن ديده مي

٩٧

پژ

تزئيننقاشي

باميقدرت

دربااينكهبودهبه نظاستعدساسانگارهآشكانشانرفتن

٩٨

1

يك زرد ف، س تند. شده وجه ي از ها و د و

وده ش و به يني هاي كه وير اين گاه

٨ ن، عراق و سوريه


ون خورشيد و يده شامل رنگ ز شمشير، غالد)، صورتي (لبااسب دوم) هستو كاه ساخته شگاه خود را متوز آنها نيز آثاريه هالل، ستاره

ي به رنگ سفيد

شخص مهمي بوين پالن شوش

قرين كه متعلّهاي تزئي نقاشي

هبيعي) و سايهالب بوده باشد

. شايد اين تصاودين مفهوم كه اة ساكنان اقامتگ



وه عناصري چوهاي مورد استفاد

برگ اسب،سازوويي و خورشيد

اي تيره (ا قهوهس وخاك ر ب

شي، به ناچار نگندار كرديم كه ا

يك آوار ميان بود كه همگي

د.

G.(

امتگاه شمان، اقNicole Chبي (النهريران و بين

مشاهده كرد.وبرابر اندازه طب

جا يك صحنةي گذاشته استار بوده است، بدريح مورد عالقة



اند. به عالوشدهشده است. رنگها

ها، سي، گوزنس سواركار جلو

آبي (زمينه) و ضخيمي از تركيبكامل نبودن نقاشغربي تاالر ستوند آمده است. در قابل تشخيصقرمز قرار داشتند

Ghirshman, 196

هايمن، اين ساختم

hevalier( واليه

رگ در فالت ايهايي را شباهت

لعاده بزرگ (دوكنندةستي ارائه

بر بينندگان باقينوي نيز برخوردا

اي به تفر اشاره باشد.

ن


خمي يا كشته شگل نيز نقاشي شگرازهاي وحشيزئين روي لباس

جلويي)، سواركارندود از اليه ض

به دليل ك 15ود.وارهاي گوشه غ

دستبه قاشي،انتزاعيبرهاي

وي يك زمينه ق

183 :2( مسكوني

كاركرد نقاشيه عقيدة گيرشمست. نيكول شو

امتگاه بزرچند اقهمان دوره بود،ال تصاوير فوقبايسنگارنگ مي

أثير خوشاينديز يك مفهوم ثان

تواندقاشي ميعني شكار بوده

ه پژوهش

ي از

كهشكارن زئي

نظري كهقش هايي نيز

زخگ(گتزساندبوآونقابررو

كشوفه از بناي م

مانحملهسانيهركن بههارماريخ اري

آنها16

كبهاسچهبارنتأازنقيع

تا به امروز يكي ست.

دهدها نشان مي يك صحنه شدر حال گريز تز

كه به. درحالي، سواركار دوميدر طرف چپ نقهحشي و گوزن تعدادي از آنها

شكار مك ش، صحنة

اي كه او ساختمه اين تخريب، ح

) پادشاه ساس.م3ان اين شهريحي

ختن سردرِ مزيناول قرن چه مة

گذيم كه تاريخشناسان تانستا

دهند.رجيح مي6.وده استوني ب

كه دست يافتندر شوش بوده اس

يآنه ها، بازسازي

آبي بوده و باوانات مختلف د

).2 (تصوير عي)كندرا پرتاب مي

آن باقي است، دامل گرازهاي و

اند.شده ترسيم

. شوش10 تصوير

، يعني اليه4يهدهد كه منشأي

379-309ردوم (ب شورش مسيله باعث فروريخ

ها نيميخ نقاشيخاطر داشته باشيت؛ زيرا برخي با

پارتي را تر ورةم ميالدي مسكو

هاي ديواري دييات ساسانيان د

هاي ديوارييهه شدن نقاشي

ايداراي زمينهسوار و حيوسب

ر از اندازه طبيعر جلويي تيري ري جلوي اسب آنات شكاري شا

نعلحالت چهار

ها نقاشين، آوار روي الي كرد، نشان ميكه توسط شاپوربا هدف سركوب

. اين حمل گرفت. در نتيجه، تاري اين، بايد به خا

زا استز مشكلكرده و اواخر دوتگاه در قرن دوم

بقايايي از نقاشيترين كشفيجالب

توصيف نقاشيتكهبا وجود تكهها دين نقاشي

متشكل از دو اسشده بود (بزرگتر

رسد سواركارميفقط سر و پاهايشده است. حيوا

در حند كه هست

گذاريتاريخبه گفتة گيرشمنرا از آن كشفكويرانگري بوده

ب 341 در سالكوچك صورتدنقاشي شده بوست. با وجود

هنوز نيز 4اليةساساني را رد كمعتقدند كه اقامت

بج

ت

امشمفشه

تبرودكناالسم

واال ٩٩


ايوان كرخهپيش ايوان كرخه بسيار محدود است. هاي ما دربارةهنوز دانسته

كوشك مانند برجسته و مهم ساساني طاق ايوان، عمارت از اينانجام 1950شد. تنها حفاري آن را رومن گيرشمن در مي معرفي

منفرد بر تپةويژه به خود را به بخش سلطنتي توجهداد. او تمام و ساختماني با 17جنوبي طاق ايوان معطوف كرد ةمقابل درواز

متر) 12×8ايوان سه طرفه از آن كشف نمود. تنها، بخش مركزي ( آن بقاياي نقاشي مورد كاوش قرار گرفت كه در نتيجة اين ايوان

روي ديوارها و نيز روي آوارهايي كه از طاق ضربي فروريخته بود، كشف شد.

كرخه ديواري از بخش مركزي ايوانهاي بقاياي نقاشي .3 تصوير)Gyselen and Gasche, 1994, pl. X.(

هاتوصيف نقاشينها ها، بازسازي آتكه شدن نقاشيبه دليل اندازه كوچك و تكه

از معدوديبرخي محققين عقيده دارند كه غيرممكن بود. اما نگاري ساساني قرار داد:توان در راستاي شمايلقطعات را مي

هايش كامالً شبيه ) با توجه به رنگ3 قطعه (تصويريك -1 ).2 پوشش سواركار ترسيم شده در شوش است (تصوير

هاي مايه) و نقشa:3 روي قطعه دوم (تصوير ميان طرح -2 شمشيرهاي ساساني شباهتي وجود دارد./برخي از غالف

وي شخصي را نشان احتماالً بخشي از آرايش م سوم قطعةيك ند تصاوير شوش دو برابرين شخص هماناندازه ا دهد.مي

هاي استفاده شده، رنگ سفيد شخص معمولي است. در ميان رنگ)، d:3 )، سرخ شرابي (تصويرb:3 )، زرد (تصويرd, e:3 (تصوير

اي )، و قهوهc:3 اي روشن (تصوير)، قهوهb:3 صورتي (تصوير ) وجود داشت.c, e:3 (تصوير

هاگذاري نقاشيتاريخگذاري ايوان حفاري، به تاريخ ازشده مطالب پراكندة منتشردرميان اي نشده است. به هرحال، ايوان كرخه توسط ها اشارهيا نقاشي، بعد از حمله او به دقيقاً) و .م 379-309ساساني ( شاپوردوم

ساساني اين ميالدي بنا شد و در طول دورة 341 شوش در سالها بعد احتماالً نقاشي شهرك به فراموشي سپرده شد. بنابراين

اند. و قبل از پايان حكومت ساساني ايجاد شده 341ازسال ها در دورة حكومت شاپور دوم كند كه نقاشيگيرشمن پيشنهاد مي

اند.ترسيم شده

هاكاركرد نقاشيعنوان يك عمارت به ، احتماالً ي قرار داردباغ اين بنا كه در

و در آن اعضاي خانوادة گرفتپذيرايي مورد استفاده قرار ميكردند. با توجه به سلطنتي و اشرافي همديگر را مالقات مي

از مفهوم تزئيني و نيز هانقاشي ،اين ايوان سلطنتي (؟) اهميت، احتماالً اين از طرفي .ايدئولوژيكي برخوردار بود نمادگرايانه/

اين ؛ بنابرعتبار پادشاه حائز اهميت بودندها در نشان دادن انقاشيشاپوردوم، تأكيد بر از احداث اين مركزِ آباد تجاري از سويهدف

كسب برايقدرت و اهميت شاه بود. احداث شهرهاي جديد هاي حاكمان ساساني بود. به آن از سياست ساكنانحمايت

هرحال، با توجه به ابعاد بزرگ حداقل يك تصوير، تزئين ديواريِ بر بازديدكنندگان گذاشته بايستي تأثير عميقيايوان كرخه مي

ورت گيرد و تري صهاي جالبامكان دارد كه در آينده كشف باشد.گذاري و عملكرد نگاري، تاريخشمايل بتوان اطالعاتي دربارة

دست آورد.به ها نقاشي

آبادحاجيشناسان ايراني به سرپرستي مسعود آذرنوش باستان 1978در سال

را در تل سفيدك در شمال 18يك ساختمان بزرگ ساساني

١

1

اي ه بود مرد ي تا يده ت و و ست.

اي ههاي

شده اند.

/26 دو قاب ك يا ت؛

٠٠ عراق و سوريه


نقشهاي طاقچه موضوع اصلي

پيكره يك ماي) و ريشيقهوه

ون آستين پوشي تزئين شده است

اييل به قهوهوشيده شده اسرنگ قرمز قهوهه اشاره به چين

زئيات است.ك مرد تصوير شمديگر جدا شده

/8متر درازا، ي داشته است.

داراي يك ق وا دواير كوچك

بل مشاهده نيست

ساساني در ايران، ع


، ن149ي ايوان سانتيمتر عمق)

شده و شامليسياه (قه ي بافتة

تنة بدالً يك نيمت ي متحدالمركزهاي قرمز متماي (روي يقه) پووي شانه كه با رطوط كوچك كه

تصوير جز دريژه چهار سرِ كوچك

همهايي از چك±40/1حتماالً

متر پيش آمدگياندر حفظ شده

سانتيمتر) كه با قاب 15ر تصوير

شي ديواري دورة س


شمال شرقيوار س 2/6 و حداقل

بنديهايي قابطبيعي) با موهايودند. او احتماالً

هايدايرهن با نيمنگي كه با گله

L شكل وارونهد چرميِ پهن رو

حضور خط ست.دهنده توجه وين

حداقل چ مذكورهاي مزين به پيچاوير كوچك اح

سانتيم 1 حداقل بهتر )4 (تصوير

± 6/26 قطر

اند (دزئين شدهت

Azarnoush,1(.

نقا


در شمال ديو -متر ±1×1بعاد

بيضيكه با نيماز اندازه ط بزرگتر) بو7 طرحسينه (

هاي آنكه حاشيهيز پيراهن زردر

Lهاي مايهقش

همچنين، يك بندابل تشخيص اسباس است، نشان

موسط ديوار -2ست كه با نوارهين حاشيه تصاسانتيمتر پهنا و

B21و Aصوير

ر هستند (بهدوقوش زيگزاگ ت

22).هاشبيه مهره

pl. C ,994دك (

ه پژوهش

شدهB و

يوانخلي ) در214 ( Bو

ما در شد. تلها ي

ف بهار رااوبيزي

برد پنج

1(اك(بسكنينقهقالب2اسايستصمدنقش

اقامتگاه تل سفيد

ت خام ساخته شخش خصوصي

A شامل دو ايف يك حياط داخ

)149ن ايوان (4ن كوچكتر (Aهر دو بخش

فاده شده بود، امواري نيز يافتي بولدوزرها در

ل برخي از نقاشي

كفو نيز رويح هندسي و گلد

متنا بيضينيم 8آمي) رنگ7 طرح

چهار برگ سفيدحداقل ).8 رح .است شده

آباد، بازسازي اي

مجموعه از خشت، بخAاداري ـي

). بخش اصليهر كدام در اطراف

كه بزرگترينحاليگرفت، از ايواي

شد. هستفاده مياز گچ استفيشتر

ديو هاي نقاشيهايم كه فعاليت

به نابودي كامل

ر شمال شرقي واول يك طرح ة8ها متشكل از ح

ط با رنگ قرمز (شكل كه از چي

طر شده است (شناسايي ش نيز ي

. حاجي2پالن

ي كردند. اين مز بخش تشريفاتي

C ) 2 پالنبود() بود كه ه214

). درح221 و17ستفاده قرار مييراييِ محدود اسد. براي تزئين بي

بقاياي 214و طر داشته باشيم

ممكن است 19.

19هاي

ديوار بر 149ن در مرحلة 20).7ح

ص داد. اين طرحگ سياه ترسيم و

مايه صليبينقشري ايجادكست

صحنه سواركاري

آباد حفاريحاجياز بود و متشكل

Cبخش مذهبي

و 149گانه (سه78قرار داشت (

بارعام مورد اسحتماالً براي پذتزئين شده بودند

149هاي يوانگرچه بايد بخاط

976سفيدك درمنجر شده باشد.

توصيف نقاشيهاي ايواننقاشي

طرح( دست آمدتوان تشخيصمي

ست كه با رنگاند و يك نشدهخاـي آبيسطح

شخص و يك ص

حببسقباتااسم

تندماشسش

چنان ت؛نداش زرگ غيرعادي

رخ و تمامهرة دهندة س نشان

ز روبرو ترسيم خ (سر) ر و سه

مز و يا زرد و به واسطه A ة

متقارن، كه به ست. پشت اين

ديگر چهرة دو با تي دو اسب (

Azarnoush,(.

كامل ص تسلطبز هايچشم و

چهخيلي بلند و هاي لباسچين تقريباً از A رة

ها و سينه)شانهنها با دواير قرم

چهرةشده است. زرد با دو بال مل تشخيص اسشخيص است.نكه بخشِ پشت

Azarnoush, (.

1994, pl. XXX

كردن اشخاصير و سبيل تيره

هاي خي، گوش.اندنقش شده

چهرئيات است. ( خرصورت تمام

هاي زرد آباسخرايي مزين شز اُ

رجستة قرمز ولاند، قابش يافته

مز رنگ قابل تشرند. سرانجام اين

178 :1994( آباد

XV) (سانتيمتر ±

نقاش در تصويمرداني با ريشيً مدور يا بيضي بسيار پهن

در ايجاد جزئي شصبه B چهرة و

م شده است. لباي تزئيني قرمزن يك ديهيم برت افقي گسترش

نورِ قرم يك هالةت بسيار بدي دا

1388ن

آحاجي 149يوان

±6/26قاب مدور:

كه مرتقريباًگردنيتالششده وترسيمنوارهاداشتنصورتمرد يكيفيت


هاي ايضي نقاشي

ققطر ير كوچك (

Azarnou(.


بازسازي فرض. 7ح

حاشيه با تصاوي ،

) ush, 1994: 168


طرح

آباد. حاجي4 وير

دارآباد، طرح گل

واال ١


تصو

آحاجي .8 طرح

١٠١

پژ

١٠٢ نقاشي ديواري دورة ساساني در ايران، عراق و سوريه


خرايي و سياه نقاشي سانتيمتر) كه با قرمز اُ 40و 60ارتفاع حداقل اند، شناسايي شد. دم يكي از حيوانات به طرف باال متمايل و شده

). 7 طرحاي تزئين شده بود (ه سياه و قهوهكفل او با يك منگول). 7طرح نزديك به ربع پسين ديگر، دو سم قابل مشاهده است (

هاي جنگ و شكار ها اغلب در صحنههاي مقيد و منگولهمد شدند. با توجه به فقدان جانوران شكاريِتصوير مي ساسانيان

درحال گريز در اين صحنه و جهت هر دو ربع پشتي كه به يكسمت است، آذرنوش نوعي نبرد را تصور كرد كه يك سواركار،

كند اي براي كشتن او پرتاب ميسواركار ديگري را تعقيب و نيزهساساني بوده است (نگاه كنيد به كه از موضوعات محبوب دورة

ها رنگ ]).1 از هرمزدوم [تصوير IV رستماي نقشنقوش صخرهي، خاكستري و سياه محدود اقهوهخرايي، قرمز، به سفيد، زرد، اُ

كو روي يك پوشش گلي نازك شده بود. نقاش از تكنيك سپس از 23.االً با كاه آميخته شده بود)استفاده كرده بود (احتم

هايي از با تكه 214شناسان دريافتند كه كف ايوان كاوش، باستان نقاشي ديواري پوشيده شده بود. اما اين قسمت حفاري نشد، زيرا

شت، جدا كردن اگرچه يك بولدوزر آوارهاي روي قطعات را بردا. در سال قطعات نقاشي از تودة فشردة خاك نياز به تخصص دارد

چنين متخصصاني در محوطه حاضر نبودند. امروزه، تمام 1978شود و اي از خاك و اندود كاهگل محافظت مياين قسمت با اليه هاي تازه است.در انتظار فعاليت

هاگذاري نقاشيتاريخشاه را نشان بهرام دوم كوشان بنا يافت شد، گچي كه در تنةنيمگذاري در تاريخ يكمكي و بسيار مهم تنه نقشدهد. اين نيممي

گذاري مطلق تاريخ كند. اگرچه بايد بدانيم كه دربارةايفا ميفرامانروايان كوشان توافقي وجود ندارد. مطابق نظر بيوار

)Bivar،( ت، ميالدي قدرت داشته اس 359بهرام دوم حدود سالخود را از دست داد. بيشتر موقعيت برجستة اندكي بعد اما

دانند. محققين، حكومت اين فرمانروا را در قرن چهارم ميالدي مياشخاص مهم در پادشاهي ساساني عرضه تنةاز آنجا كه فقط نيم

ق به قرن چهارم است. شد، مجموعه يا حداقل تزئينات آن متعلميم) كامالً با . 309-379تنه از پادشاه ساساني شاپور دوم (دو نيم

گذاري مطابقت دارد. آذرنوش به تاريخ كمي قبل يا اين تاريخاما خود او اين پيشنهاد را كند؛ميالدي اشاره مي 369حدود

طي دانيم كه ساختمان مي داند. همچنينتاحدودي فرضي ميمتروك شده و هرگز مسكوني نشده است، زيرا مرحلة ساخت

شناسان قطعاتي از وسايل خانگي يا ظروف پيدا نكردند، اما باستان

سازي مورد استفاده بود مصنوعاتي كه در حين فعاليتهاي ساختمانساب با رنگ قرمز). علت يا زكدست آمد (نگاه كنيد به يك ببه

و استادكاران، علل رها كردن ناگهاني بنا توسط هنرمندان نامشخص است.

هاكاركرد نقاشيها در تاالر بارعام بخش رسمي اقامتگاه با توجه به موقعيت نقاشي

اصلي، چهرةاند. ساساني، احتماالً آنها فقط نقش تزئيني نداشته كه در نقطةبزرگ و فاخري بوده تنةنيم از شدهنقاشي مشابة

مركزي بنا يافت شد و احتماالً تصويري از ارباب خانه است. مرد ساساني، ـ) احتماالً فرمانرواي كوشانيA چهرةبا ديهيم بالدار (

هايش تاجي مشابه بر سر دارد و هرمزد بوده كه روي برخي سكهدهد كه صاحب قضاوت از طريق برخي عناصر ظاهري نشان مي

بوده است. A چهرة، از لحاظ مقام سياسي زيردست B چهرة هاييهبا ايجاد چهر خواستنداحتماالً نقاش يا نقاشان مي

و سازگاريِ مناسبِ گسترده، ارتباطات 24هاي گچيتنهمشابه نيمهاي ساكنان اقامتگاه را با مردم نشان دهند. بنابراين، نقاشي

اجتماعي ارباب خانه در ديواري براي نشان دادن موقعيت مهم ها كه رهرفته است. چشمهاي بزرگ چهجامعة آن زمان به كار مي

قرار داشت. ايوان اند، در جهت نگاه بينندگانبه روبرو خيره شدهجنگ كه موضوع محبوبي در هنر ساساني با يك صحنة 149

بود، تزئين شده بود. قابل توجه است كه اين نقش روي يك ديوار مستقيم ايوان. به گفتة ه روي ديواريم شده بود و نجانبي ترس

تواند به دليل وجود يك در، در ديوار آذرنوش اين موضوع ميها براي نقاشي ا اين حقيقت كه ايوان با طرحي قبلي،پشتي باشد ي

).ايوان طاق بستانده است (مشابه نقوش برجستة ساخته نش

ارباب اقامتگاهد و سياسي جديدي به وجود آمچهارم، وضعيت سدةدر پايان

اشراف، بيشتر امور را به عهده قدرت سلطنتي ضعيف شد و طبقةگرفتند. ممكن است اين بنا متعلق به يكي از اين اعضاي اشرافي

باشد كه قدرت آنها در كشور در حال افزايش بود.

تپه حصارآمريكايي به سرپرستي اريك هيأتيك 1932-1931در سال

ساساني را در تپه حصار مورد بررسي قرار داد كه ياشميت بنايمشهور پيش از تاريخي تر به طرف جنوب غربي محوطةم 200±

هاي خام متر) كه از خشت ± 50×50قرار داشت. اين مجموعه (ساخته شده بود، متشكل از يك بخش خصوصي و يك بخش

اند. بنابراين، دهقطعي است، ه

به . ه بعيد است نيز ترديدآميز

يك مرحلةي

احتمال بيشتر جه به موقعيت د نمايشي نيز تأثير قرار داده

تواند اربابي ميدهندة كار نشان

موضوع تزئين

) bistam( »امدر كلي عنوان

به هر حال، مطمئن است و

نظر زيركايي »المعاريد«تل

يعني تيسفون الهاي ساساني تاق تزئين شده فاده شده بود،

Iقرار المعاريد ي ديواري نيز حدودي مبهم

اند. در ط داشتهز آثاري چون رمر و نقاشي

.

م) نسبت داد. 4ومت اين شاهحك

ويرانيِ مجموعهين تاريخگذاري

را دارااين بنا »

ش رسمي و بهاد شد. با توجهاي يك كاركردن خود را تحتا در اينجا خانةي نقش سوارك

توان گفت كهي

بيستا«با عنوان ي كرد كه يك.ر ساساني بود

نام بسيارجموعه ضي است.

آمريكـك آلماني استقرارهاي تتخت ساسانيان

ويال العات دربارةنه حداقل يك اتمدتاً از گچ استف

هاي استقو طاقهابقاياي نقاشي

ها تاق نقاشيارتباط 11تاق ا

ت بسيار غني اچي، سنگ مرسري حفاري شد

488 -531ول (تمان در طول حي كف، پس از و

، ايقطعي چهره »هاوسر ترينك

.داندت مي

براي تزئين بخش

بار ايجا تاالرِها احتماالً داراي

بايستي بينندگانكردند.نتقل مياگر بقايا د، زيرا

شد، بنابراين مي كند.قا مي

ن ساختمان را ب

معرفي 25پهلوـبدمتأخر دورة در گذاري مج تاريخكامالً فرض »تام

هيأت مشتركك برخي مطالعة

د متعلق به پايتخدي اطالقدار زيا

اينكه در هر خانهبراي تزئين عمن روي ديوارها وخته شده بود، ب موقعيت دقيق

ها احتماالً بايرمابه با تزئينات

هاي گچ پيكرهق تخت طاق كس

ل بيشتر قباد اوساخت وني بودن

فتادن سكه رويشناسايي عدم

كاترين ماورر«راري كوتاه مدت

هاكرد نقاشيهاي ديواري بي

هاي نزديك بهگاه، اين نقاشيبند، زيرا آنها ميمن مي را به آنها

خانة شكار باشدشكار باش صحنة

عملكرد بنا را الق

حب اقامتگاه هانسمن ساكن

نه اسپهبي از خال شرقي ايران

شود كهري ميبيست«ين عبارت

فونيك 193-1931

به »ست كونلت. تل المعاريدز اين بررسي مق

از جمله ا ؛ل شدشته است. ب دا

شناسانه باستان خشت خام ساكردند. توصيف اما اين نقاشين زمان يك گر

ها،ه، موزاييكي در غرب اتاق

1388ن

احتمالمسكوافزيرا دليلاست.

تقراس

كاركرنقاشيهاتاق

اقامتگاندبوده

و پياميك خيك صديوار

صاحجان

عضويشماليادآوربنابراي

تيسف32 درارنس«

پرداختبود. ازحاصلوجوداگرچهكه ازپيدا كاست،همينشيشهديواري


هايالً با نگارهشي ديواري به

همچنين بود.مجاور آن (اتاق بر اينكه تاالرك ورودي براي

اصلي در ق بار

4هاي اتاق ي.

است، زيرا ستپردازد.رنگ مي

رد؛ اتاقي كه دركيفيت با وجود

ساساني، سر و).9 طرح شد (

ز الكي، آبي و

هايدارد. تاريخي چندان دقيق

رفتنيپذي چنداناي پيداي سكه

به ،شاه ساسانيسال اول، شماره د

ش رسمي كامالاشـداد زيادي نق

بي، تزئين شده) و اتاق م1تاق

يافتند. عالوهعنوان يكبه

مد و احتماالً اتاق

ي بخشي از نقاشيSchmidt and K(.

ي در دسمبهم تي ديواريِ چندر

وجود دار 4 اتاقبار امتداد دارد. ب

ايهاي نقرهباييـركار شناس

خرايي، قرمزيد، اُ

مجموعه وجود دكيِ تزئين گچي

ها نيز چ سفالينهكف تاالر ورودي آن را به يك ش


ي مختلف بخشها و تعديكره

رمز مايل به آباالر ستوندار (اتا

هاي ديوارييت، در بنا داش

آمبه حساب مي

ر، بازسازي فرضيKimball, 1937:

ااطالعات ورودي

هايكشف نقاشيهاينقاشي بارة

و اتاق باي تاالر به كمك بشقا

وارـپاي يك سفاده شامل سفيد

است.

هاشيتاريخ دقيق م

هاي سبكويژگياستنباط شده ازشناسان روي كل و هوالند وود

واال ١


هايي بود. اتاقيرگذار، پيـتأثيهاي آبي و قرگ

شناسان در تاانبقايايي از نقاشيرين تزئين راترين اتاق نيز ب ت رسمي بود.

. تپه حصار9 طرح)337

هاصيف نقاشيهاي تاالرقاشي

ها بيشتر به كتهعات بهتري دربسر بخش طولي

ها،اين نقاشي نب و پ يك اس

هاي مورد استفگز متمايل به آبي

گذاري نقاشيخد زيادي دربارة شده بر پايه و

هاي ات و تاريخت. البته باستانند كه ادوارد نول

١٠٣

پژ

رسميگچيرنگباستا

) ب4بيشترمهمت

قسمت

ط

توصنقا از

نوشتاطالسراسپايينبدنرنگقرمز

تاريترديدارائه

نيستنيستكردند

١٠٤ نقاشي ديواري دورة ساساني در ايران، عراق و سوريه


هاتوصيف نقاشيتوان از لحاظ موضوع، تركيب و يا تل المعاريد را مي هاينقاشي

مانده بندي كرد. قضاوت بر اساس اجزاي برجايتقسيمسبك ها در اندازةدهد كه پيكرهچون سر، دست و لباس نشان مي

خ، راند و شامل مرداني با سرهاي تمامشدهطبيعي نقش ميهاي باشكوه شكل، دستهاي برافراشته و لباسچشمهاي بادامي

دهندةنشان باال بردن دستها» نس كروگرجِ« بوده است. به گفتةست. الور مورگنسترن نيز اشاره هاموضوع نقاشيمذهبي بودن

باستاني انحطاط يسبك ها در واقع دارايكند كه اين نقاشيميكار رفته شامل زرد، به هاي واقعاً ساساني. رنگ يسبكتا انديافته

آبي سير و خرايي، قرمز (روشن)، صورتي، سبز متمايل به زرد، اُتزيين زراندود هستند و اندود نيز از داراي رخي مواردسياه و در ب

به هاي سياه كه تكنيك فرسك در آنها گچ بود. به استثناي زمينهكو ايجاد شده ها با استفاده از تكنيك سنقاشي كار رفته بود، اين

هاي گرمابه نيز وجود داشت. نقاشي در ،اييـبودند. مشكلِ شناسترسيم شده، تنها طرح برجاي مانده هاي تزئيني كوچك مايهنقش

كار رفته قرمز و سياه هستند. اندود نيز مشابه به هاي بود. رنگ بود. Iالمعاريد هاگذاري نقاشيتاريخ

ناسان استقرارها را متعلق به دورةشبر اساس آثار گچبري، باستاناند. گذاري كردهساساني متأخر (قرن ششم ـ هفتم ميالدي) تاريخ

محتمل براي گرمابه منتشر نشده است. يتاريخ تاكنون هاعملكرد نقاشي

توان نتيجه گرفت كه خانةتل المعاريد، مي بر اساس آثار نقاشيشده هاي ديواري تزئين ميتر نيز با نقاشياهميتمردمان كم

ا امكان وجود اند، امها جنبه تزئيني داشتهاست. احتماالً اين نقاشينيز منتفي نيست. به علت اطالعات ايدئولوژيك/نمادگرايانهمفهوم د. كيفيت پايين د كامالً فرضي باشتوان، پيشنهادات ما ميمحدود

تزئينات ديواري گرمابة سلطنتي بيش از همه جاي تأسف دارد، توانست تصوير بسيار جالب و باارزشي از هنر زيرا اين نقاشي مي

گذاري براي تاجكه تيسفون مكاني درباري ساساني ارائه دهد. چراتكه شدن شديد، . با وجود تكهپادشاهان و اقامت زمستاني آنان بود

كاركردها بيش از هر چيز داراي يك رسد نقاشيبه نظر مي تزئيني هستند.

اطالعاتي از يك منبع ادبي باستانيآميانوس ،رومي هاي نويسندةاي نيز به گفتهدر پايان، اشاره

363شود. او در سال م) مي. 330-391(حدود وسمارسلين

هاي نزديك هايي را در بنايي در يكي از ييالقميالدي نقاشيهايي از هاي اين بنا با نقاشيهمه اتاق 26.تيسفون مشاهده كرد

تزئين شده بود. اين شاهانة انواع مختلف حيوانات شكار صحنة تزئين ديواري تاكنون يافت نشده است.

گيريتطبيقي و نتيجه مطالعةساساني فقط از شش محوطه يافت هاي دورةتاكنون، آثار نقاشي

اند. به عالوه، تكه شده و ناقصشدت تكهبه ده است كه عموماً شاروپوس در هم قرار دارند؛ چنانكه از دورا ها بسيار دور ازمحوطه

آباد در ه حصار در شمال شرق ايران و حاجيشرق سوريه تا تپاند. بقاياي برجاي مانده، ) پراكنده شده1 نقشهجنوب شرقي ايران (

د يا از ـدست آمده باشبه ايتخت پادشاهي فون پـخواه از تيسيت كمتري دارد، همگي اروپوس كه اهم هايي نظير دورامكان

اروپوس و المعاريد هاي دورادارند. آثار خانه جنبه غيرمذهبيطول حكومت ساسانيان منازل دهند كه در(تيسفون) نشان ميهاي در اقامتگاهقطعاتي نيز اند. شدهتزئين مي خصوصي با نقاشي

باد و تپه حصار) يا در آ(شوش، حاجي متعلق به اشخاص معروف(عمارت پذيرايي سلطنتي(؟) هاييمتعلق به چنين اقامتگاه بناهاي

كاخ مجموعةاي از در ايوان كرخه) قرار داشتند. نمونة آخر، گرمابههاي ايوان كرخه سلطنتي در طاق كسري (تيسفون) است. نقاشي

پارتي اند. اين نوع بناهاي دست آمدهبه ها آباد از ايوانو نيز حاجيبا كه همچنان در دورة ساساني محبوب ماند، تاالرهاي مستطيل

طاق ضربي بودند كه فقط يك طرف آنها باز بود و اغلب به يك مانند اين شدند. ورودي وسيع و سردر قابتهي ميحياط داخلي من

ها باعث شده بود كه به جايگاهي ويژه تبديل شوند. بنابراين ايوانها اغلب به طرف تاالرهاي بار نبايد تعجب كرد كه چرا اين ايوان

هاي ) و با نقاشيآبادايوان كرخه و حاجي يافتند (مانندتوسعه مي ند. شدديواري پرمعنايي تزئين مياروپوس نيز اره، كه در دورا مورد اش نه تنها در دو محوطة

دست آمد (در تپه حصار در دو به هاي پذيرايي تزئين ديوار در اتاقرسد نقاشي ديواري ساساني اتاق مجاور يك تاالر بار). به نظر مي

كه ساكنان ساختمان هاي مهم، يعني جايياول در اتاق در درجةشد. در اين مورد، پذيرفتند، ايجاد ميبه حضور ميمهمانان خود را

ها يك كاربرد عمومي داشتند و مفهوم ايدئولوژيكي آنها نقاشيهايي از استفاده شان بود. اگرچه نمونهتر از نقش تزئينيمهم

كنار طاق مانند گرمابةدست آمده است (به ها نيز خصوصي نقاشيكسري). موضوع، تركيب و سبك تزئين ديواري در المعاريد و

توان بيش از اين بازيابي كرد، اما به هرحال ايوان كرخه را نمي

واال ١٠٥


شد. در گرمخانة كنار طاق كسري تصوير اشخاصِ بزرگ نقش ميكه بتوان آنها را بازسازي كرد. ردتر از آن بودها بسيار خُنيز نقاشي

هاي كوچك تزئيني ترسيم شده مايهكه در اينجا نقشدانيم اما ميهاي آميانوس مارسلينوس ، گفتهي ديگرهامحوطه بود. آثار

سلسلةكند كه پيكرتراشان و نقاشان نويسنده رومي را تأييد ميهاي شكار و جنگ ساساني تقريباً هيچ چيز ديگري غير از صحنه

دورا اروپوس در شوش يك صحنة شكار و در كردند.ترسيم نميشد. در تپه حصار نيز پيكار شناسايي آباد يك صحنةحاجي و

هاي شكار رسد كه صحنهشده بود. به نظر مي سواركاري تصويراند. اين ساساني بوده ترين موضوعات دورةواقعاً يكي از محبوب

ر تفريح مورد اند، زيرا شكاها مربوط به زندگي درباريصحنهرچين هاي بزرگ پرفت. پاركه شمار ميب عالقه شاه و اشراف

سلطنتي و ها ايجاد شده بود كه خانوادةدر نزديك اقامتگاه شده توانستند با فراغ بال به شكار بپردازند. اشراف مي

بشقاب اء مختلفي از جمله تعداد زياديدر اين دوره اشياي به كردند. ظروف نقرههاي شكار تزئين ميرا با صحنه اينقره

اند. هاي ديواري تپه حصار كمك كردهبازسازي بخشي از نقاشيهاي شكار نقش اي نيز صحنههاي صخرهنگارههمچنين بر سنگ

ها بدون شك تعقيب گرازهاي شد، مشهورترين اين نمونهميها در ايوان طاق بستان است (به ترتيب طاق وحشي و گوزن

حققين، اين دو برخي م ). بنا به گفتةIV] و 10طرح [ Vبستان اند. برجسته احتماالً تحت تأثير نقاشي ديواري ايجاد شدهنقش

با توجه به تركيب و «نويسد: در اين باره مي »ي شفردتدرو«هاي شكار توان گفت كه صحنهمي ،مفهوم تجسمي آنها

ها و دهنده تأثير نقاشيديوارهاي طاق بستان مطمئناً انعكاس »نس هارپرپروند«و »اديت پرادا«. »هاي همزمان استموزاييك

در (هاي شكار نگاريِ نگارهاشاره كردند كه سبك و شمايل زنيهاي ديواري است تا ساير نقاشيبه طاق بستان) بيشتر شبيه

... «اي. الور مورگنسترن بر اين باور است كه : هاي صخرهنگاره، با رنگ پوشانده شده بود برجستهاين نقش كه در شرايط اوليه

داشته هاي ديواريبه نقاشي تريشباهت قابل توجه بايستمينقش نقاشي ديواري را در احياء هنر حجاري ،. بنابراين»باشد گرفت. ناديده تواننميم) . 591-628خسرو دوم ( زمان

هاي بايستي به محبوبيت تمثالهاي شكار، ميصحنه دربارةنزديك باستان نيز توجه كنيم. در اين هنر خاورشاه شكارچي در

ند، زيرا داراي يك مفهوم نمادگرايانه بود ميان، چنين تصاويريند. دي بودكنندة توان و اقتدار سلطنتي و غلبه خوبي بر ببيان

حاكم مورد استفاده عنوان تبليغي براي سلسلةبه شاهان شكارگر

هاي آميانوس مارسلينوس گرفتند، اما بدون توجه به گفتهقرار مياز هاي ديواري نزديك تيسفون، هيچ نمونة قطعينقاشي دربارةساساني شناسايي شدة شكار شاهان در دورةهاي نقاشيصحنه

هاي جنگ بسيار مورد عالقه بودند. چنين نشده است. صحنهاهان ـاول بر قدرت، افتخار و شكوه پادش هايي در درجةهـصحن

براي نمونه تزييـن ديوارهاي دورا اروپوس راكردند. تأكيد ميمتعلق به اردشير اول Iسنگي فيروزآباد برجستةتوان با نقوشمي

) 1 متعلق به هرمز دوم (تصوير IV) و نقش رستم 6 طرح( انواع تصاوير در ارتباط با تكريم فرمانروايان ساساني مقايسه كرد.

محبوبيت داشت، زيرا هنر ملي ساسانيان در خدمت تبليغات نيز آباد بيانگرهاي حاجيرهنتي قرار داشت. سرانجام اينكه چهسلط

. دقيقاً مشابةارباب اقامتگاه با مردم پادشاهي است گستردةروابط شده از گچ، نقره يا برنز، مفهوم هاي مختلف ساساني ساختهتنهنيم

كه نيز از اهميت بااليي برخوردار بود، چنانها اجتماعي اين نقاشيگرايانه اهميت چنداني نداشت و بيشتر به واقع ايجاد يك چهرة

شد.ارزش نمادگرايانه و ايدئولوژيكي آنها اهميت داده ميشده، از رويدادهاي غيرمذهبي و هاي ديواري شناختهنقاشي

با مجموعة موضوعات نيز در پيوند گرفت وزندگي روزانه الهام ميها، اندازة آنها از كوچكتر از ابعاد نقاشي هنر ساساني بود. دربارة

طبيعي (المعاريد) آباد) تا اندازةاندازة طبيعي (دورا اروپوس و حاجيطبيعي (شوش و ايوان كرخه) متفاوت بوده برابر اندازة دو نيزو

اري ها با هدف تأثيرگذاست. در برخي موارد، نمايش بزرگترِ پيكرهايوان ك پيام صورت گرفته است (مانندبر بينندگان و انتقال ي

هايِ ديواري پيش از هر كه قبالً اشاره شد، نقاشيچنان كرخه).وجود آوردن يك محيط به ي تزئيني بوده و براينقش چيز داراي

Ĥتوجه بايستمي هاي ديواريشدند. نقاشيمي نقشيند خوشدادند. اين مورد پيامي را انتقال مي و كرده بيننده را به خود جلب

هاي نزديك به اتاق تواند در عمارت پذيرايي ايوان كرخه وميتاالر پذيرايي در تپه حصار صادق باشد. با وجود اين، بهترين

ها اول نقاشي آباد هستند؛ در نمونةها دورا اروپوس و حاجينمونهدهد و قدرت سياسي جديد ساساني را مورد تجليل قرار مي

دوم بيانگر ارتباطات اجتماعي مناسب هستند. هاي محوطةنقاشيدر واقع در اينجا فقط هنر براي هنر نبود. مقايسه مختصر با

ممكن است جالب باشد. در ، وري پارتهاي ديواري امپراطنقاشيهاي ديني هاي غيرمذهبي، كه ساختمان، نه تنها بافتدورة پارتي

اروپوس و معبد اول و دوم در هترا) نيز ا(مانند شش معبد در دورابل شد. بناهاي غيرمذهبي قبا تزئينات نقاشي ديواري آراسته مي

هاي خصوصي (مانند ساساني عبارتند از خانه مقايسه با دورة

١

1

شور در

هترا

رتي كن ي، ي وشن رابرابل ل از يان شي س،G ،(

٠٦ عراق و سوريه


كاخ پارتي در آش4آباد و اتاق ي

ار در ههاي شك ) است. 10ير

خي از عناصر پار و ساساني ممك

هاي سواركارنهقسمتيموي سه

موضوع را روشبراران پارتي در

ي قاجنگ دوراي لتجلي هدف با

ت پارتيين پايتخ مذهبي نيز نقاشمله معابد آرتميس

Gaddé)، گاده (

ساساني در ايران، ع


شمال شرقي كحاجي 149يوان هصحنه ،عالوه

شي شوش (تصوي

(Fukai, 1927.

ذيرش برخ، اما پهنر پارت ميان

داد زيادي صحنسايي، آرايش م

اين ،ي ديوارييخي (؟) سواركاي نسا با صحنةپوس اين پيكار

در اولين يمهم يتي، موضوعات

را اروپوس از جم)aphladآفالد (

شي ديواري دورة س


جه است؛ ايوانواركار همانند اي شده بود. به ع

نقاش ) مشابة12

(101 :984م) 59

ن معرفي كردند،مكه گسستگي

باشد. وجود تعد نژاد اسب نس

يـدر نقاش رخمي از پيروزي تاريرد در بناي برجي

اروپ خالف دورايبنا پارتيان) درپارتي ت. در دورة

شش معبد در دورazzanathkآ ،(

نقا


و دوره قابل توجي سوها صحنه

ينپه حصار تزئو 11 هايطرح

1- 628سرو دوم (

هخامنشيانارثيانگر آن است

آميزست مبالغهنعل،اخت چهار

صويرنمايي تمامكند. تصويريي

صحراگرشمنانقايسه است. برخدرت سلطنتي (

ي شده استقاشحداقل ش شد.ي

konaزاناسكونا (

ه پژوهش

قصر (؟)س وي هر

دوباتپ(ط

V متعلق به خس

A

چه نوان

وابياستا

تصميدشمققدنق

ميآز

و ق Aمسكونيبار/ تاالر تختاروپوس ها (دورا

هايي اقامتگاه

اي طاق بستانره

A ر بناي مسكوني

دهد كه اگريعنبه ودشان را

هم (ساختمان مدر آشور)، يكدر نسا) و حمامهاار بين نقاشي

برجسته صخرش

در ي صحنة شكارRicciardi, 19(.

نشان مي هادادهصله گرفته و خو

هاي اشخاص مهر پارتي دو قص

الر چهارگوش دهاي آشكاشباهت

. نقش10 طرح

طرحي از نقاشي)996: 154

ديگر، تحليل دشاهي پارتي فاص

هبابل)، اقامتگاهشمالي در هترا

(ساختمان با تاالروك). وجود شب

. هترا،11 طرح

از طرفساسانيان از پادش

بش)ا

س

گچي صورت ةها به دورة شي

راي مثال شود؛ ب ترسيم شده و

ا نواري مقيد بن قرار دارد. از

هاي به ويژگي

است. بنابراين يا ءاكنون امض

ه هرحال براي ،ند يا هنرمندشد

بوده است. آيا محدود كند؟ ه كرد، ولي در ي

سيم تباط با ترست كه آيا اين دستي مختلفي

پاسخ مانده بينقاشي ديواري است (از اين

شد). ستفاده ميست به راحتي

ه اين شكل از ،كمتري داشته

هاي ه در كاوشهاي در محوطه

سؤاالت پاسخي هبي هم وجود ني كه توسط سياري از نقوش

ي وجود زمان تهاي كي نقاشي

آثار قابل مقايسةعلق برخي نقاششساني تأييد مي از نوع ساساني

ساساني شيوةگ روي كفل آنس فقط با توجه

ه نشدهن پرداخت

ي وجود دارد. تاكت. به نيامده اس

شدعتگر تلقي ميي عمل نقاش

دهندتة سفارشرا تعيين مي يد

هايي را در ارتبگر اين اسل دي

استاد هنرهاي داند كه تاكنونصور كرد كه ن

تهـي داشـساساناس نيز ون مرمر

توانسها، ميقاشي

ها، گفتن اينكهيت بيشتر يا كن اميدوار بود كه

شده ديد نقاشي

سياري از اين سهاي مذهر بافت

قدرت و شاهاني(نظير بسي شدمياي يا تغييراتقه

د به جنبه تكنيك

ريخ محوطه يا آارد معدودي تعجود عناصر ساس

شمشير غالف/ها بهي از اسب

تزئيني بزرگ گولةاروپوسي دورا

اري شده است.چندان به نقاشانضوع خالء بزرگي

دستبه دوره ه اين افراد صنعيگر ميزان آزادي

خواستدش را به كه كارفرما مواردهز آزادي عمل

ت. سؤاليره) داشياد و يا اينكه آ

خي از سؤاالتيتوان تصمي ،جه

اهي سـنر پادشچو ارزشمنديد

اي غني اين نق كند. نقاشي زيادريِ

اهمي ي ديگرهاتوانباره فقط مي

ن به بقاياي جدي.

توان براي بسميهاي ديواري درهاي اعطاي قاند نيز نقاشي ما تنوعات منطقه

بايد شته از اينها،شتري نشان داد.

تار د و به كمكه است. در مواوج ني با توجه بهكوان كرخه ي

م يكيآباد داجياست و يك منگ

هاي ديگر نمونهگذني آنها تاريخدبي چدر منابع ا

اين موض دربارة از نقاشان اين

اينكه رنظر دربارةست. مشكل ديش مجبور بود خودد فرض كرد ك حال نقاش نيزب، سبك و غير

نداي بودن حرفه؟ اينها فقط برخ

عنوان نتيجبه ش مهمي در هن

ها در كنار موايهابزرگ و رنگ

ايجاد ك ي عميقبه دليل ناپايدارنسبت به هنرهر است. در اين ب

شناسان، باستاناني) دست يابنداز اين طريق، م؛ آيا اين نقاشيهد؟ آيا صحنههان احاطه شدهسته سنگي)؟ آيا

يره. گذش؟ و غتتوجه بيش نيز ي

1388ن

موجودگرفتهساساندر ايودر حاشده اطرفساسان

هنوزنامياظهارزود اسنقاشيا بايدعين

(تركيبنقاشان

ند؟بوداست.

شـنقينقاش

ابعاد بتأثيري

هنر ندشوارآينده،(ساسا

يافت؛ندداشت

همراهبرجسداشتديواري


از نيايشگران وشدند.كشيده مي

ن و احترام آنهاد به اين طريق آنجا كه بقاياي

نيان اماكنساسا شند.

Aي مسكوني

). با1د (جدول زيرا در بسياريست. به عالوه، كنند (به دليل

بنديت) و طبقه

شيهاي نقايكي شيميايي و نيز

بيستم سدةاولسي هنوز توجهامل تركيب لومفون از گچ بودهكودو تكنيك س

شيده شده رويسابي باباد بزك

به راحتي غلب بر اساس بافت


هايي با صحنهز به تصوير ك ني

پارسايي مؤمنينخواستندران مي

با وجود اين، تارسد سنظر نمي

ي تزئين كرده باش

در بناي حنة شكارRicciard.(

استفاده كردند يت كامل نباشد،

ها ارائه نشده اگل زمان تغيير

معرض رطوبت متفاوت است.

ها و تكنينگدانهفقدان آناليزهاي

ا ها در نيمةشيشناس در باستان

شوش اندود شا گلي و در تيسفدر تيسفون هر د

خراش ترسيماتآبست. در حاجي

ها اغي نقاشيها تعيين تاريخ


)adonisنيس (ه است. خدايانوف و جالب، بر

كردند. نيايشگري جاودانه سازند.

به ن ،دهدن ميهاي ديواريشي

حي از نقاشي صح)di, 1996: 160

متنوعيهاي نگست اين فهرستوشمندي از رنگ

توانند در طوليقرار گرفتن دربه شخص ديگروط به اندود، رن

تواند فن امر ميه تقريباً همه نقاني زماني كه

شد. درعي نمياز يك اليه آباد

كو و دتكنيك سشد. آثاري ازي

شده اس ديدهس گذاري شد. تاريخ

در بيشتر موارد،

واال ١


تئوس و آدونـسنيون تزئين شده

هاي معرو نقاشيخدايان تأكيد مي

خود را ف زاهدانةشناختي نشانان

تي خود را با نقاش

. هترا، طرح12 رح

ساسانيان از رند اين، ممكن اس

شمارش رو ،نابعهاي اصلي ميگ

ط خاك و يا قها از شخصي بهگ

اطالعات مربو ك است. علت اينحقيقت باشد كه

اند، يعنش شدهي به علوم طبيع

loa(28آ، درحاجيآباد تت. در حاجي

رسكو استفاده مياروپوس ر در دورا

گ قرمز يافت پذير نيست. دن

١٠٧

پژ

زئوسروحااينبه خوقفباستا

زيارتي

طر

وجودمن از

رنگشرايطرنگ

اندكاين حكاوشزيادي

)am

استو فرديواررنگامكان

١٠٨ نقاشي ديواري دورة ساساني در ايران، عراق و سوريه


ساساني هاي نقاشي دورةها و تكنيك. رنگ1جدول

نقاشي تكنيك سياه (خاكستري) اي (اخرايي)قهوه سبز آبي زرشكي (صورتي) قرمز زرد سفيد محوطه

* * * * دورااروپوس

* * (*) * * * شوش

* (*) * * * كرخه ايوان

كوس (*) * (*) * * * * * آبادحاجي

(*) * * * * * تپه حصار

كو و فرسكوس * (*) * * * (*) * * المعاريد تيسفون

* * حمام

هاي ديواري ساساني مورد بحث در اين مقالهنگاهي اجمالي به نقاشي .2جدول

هامحوطه (تاريخ)

ساختمان اندازه هاي ديوارينقاشي اتاق (معموالً غيرمذهبي)

دورا ـ اروپوس بزرگترين اتاق خانه خصوصي (قرن سوم)

(اتاق پذيرايي؟) تاريخي(؟) جنگ،

پيكرهايي برروي تخت، كماندار، اي با گلپيكره

طبيعي كوچكتر از اندازة

شوشاول قرن متأخر پارتي؟/ نيمة(

؟)چهارستوندار در سالن سرپوشيدة اقامتگاه يك شخص مهم

طبيعي دو برابر اندازة صحنه شكار، هالل، ستاره و ابرها مجاورت يك حياط داخلي

ايوان كرخه (نيمه دوم قرن چهارم)

اقامتگاه سلطنتي (؟) پاويليون

بخش مركزي يك ايوان حداقل يك شخص دو برابر اشخاص گانهسه

طبيعي اندازة

آبادحاجيتاالر بارعام و تاالر پذيرايي اقامتگاه يك شخص مهم (قرن چهارم)

كوچكتر هاي هندسي و گلدار،طرح

صحنه شكار (؟) ،رهپنج چهچهرة اصلي بزرگتر از اندازة

ها كوچكتر پيكره طبيعي و بقية طبيعي اندازة از

تپه حصار (زمان حكومت قباد اول) ميالدي)531-488(

يك سواركار دو اتاق مجاور يك تاالر بار اقامتگاه يك شخص مهم

تيسفون المعاريد طبيعي اندازة پرندگان، اشخاص ويالي شخصي (قرن ششم و هفتم ميالدي)

هاي تزئيني كوچكمايهنقش گرمابه (؟) نزديك طاق كسري

واال ١٠٩


ها:نوشتپي

. اين تاريخ كه توسط جورجيو گوليني پيشنهاد شده، بسيار بحث برانگيز بوده 1 ).Ghanimati,2000,140است (

2. Herzfeld, 1976: 293; Ghanimati, 2000: 14 3. Ghanimati, 2000: 141,145 تغييرات اندكي توسط مترجم ايجاد شده است.در اين نقشه . 4هاي ديواري ساساني در موضوع نقاشي دهندةانعكاس هاي. بهترين نمونه5

هشتم سدةاز اقامتگاه اموي در قصر الحير غربي (سوريه، دورة اسالمي،دست آمده به نهم ميالدي) سدهميالدي) و نيز كاخ عباسي در سامرا (عراق،

).Rice, 1971: 32; Overlaet,1993: 137است (6. Azarpay, 1975: 168; Azarpay, 1981: 27; Overlaet, 1993:136.

كه شود، در حالياندود مرطوب استفاده مي) از fresco. در تكنيك فرسك (7كو (تكنيك سseccoخشك است. ياندود ) نيازمند

) انتقال يافتYale Gallery. نقاشي ديواري به گالري ياله (8(Goldman and Little, 1980: 284).

به ،موسوم به چهارنعل ظاهر شد. از اين پس حيواناتي دورة پارتي شيوة. در 9شدند: هر چهار پا در هوا و تقريباً با اغلب به اين شيوه ترسيم مي ،ويژه اسبها

شكم حيوان در يك خط قرار دارند. اين شيوه تبديل به يك طرح محبوب پا با زمين تماس ايرانيان شد، زيرا احساس حركت از وقتي كه هر دو جفت

).Hopkins, 1936: 16; Perkins, 1973: 123 (دارد، بيشتراست ايي را ترجيح ـتها و بعد از آن ساسانيان اسبهاي موسوم به نژاد نس. پار10و پاهاي كوتاه بود ه مشخصة آنها بدن سنگين، سركوچكدادند كمي

(Goldman and Little,1980: 289). :Goldman and Little, 1980)ترندپارتي بسيار كوچكهاي . منگوله11

289). ها در شهر را نابود كردند، سكهده باقي مانبقاياي ساساني هادورايي گرچه. 12

.(Goldman and Little, 1980: 294)كنند اين اشغال را تأييد ميدر شمال ويالي سلطنتي و در چند صد متري شرق كاخ A. ناحيه 13

). ويالي سلطنتي در شرق Chevalier, 1997: 168هخامنشي قرار دارد ( )Harper, Aruz and Tallon, 1992, map. XVIIمحوطه قرار دارد (

شده بزرگتر بود، تنها بخشي از آنجا كه ابعاد ساختمان از ترانشة ايجاد. از 14 ).Chevalier, 1997: 172بنا مطالعه شد (

ترين روش اندود در . استفاده از لوم (مخلوط خاك رس و كاه) ساده15 ).Nunn, 1988: 6خاورنزديك باستان بوده است (

تشخيص نيز ثانويه اي از استقرارشناسان براي ساختمان مرحله. باستان16ها با ميالدي پايان يافت. در اين مدت، نقاشي 300دادند كه حدود سال ).Steve,Vallat and Gasche, 2002: 509( اندودي پوشيده شده بود

اي نشده است.. در منابع به موقعيت دقيق اشاره17هاي ها در ساخت اقامتگاهادامه سنت ايرانيرسد اين پالن . به نظر مي18

).Azarnoush, 1994: 92بزرگ اشرافي بوده است (هاي ديواري رجوع شود به جزئيات نقاشي . براي توضيحات بيشتر دربارة19

(Azarnoush, 1994: 167-174)و ذرنوش ما را از وجود فضاهاي خالي. آنيز امكان عدم دقت در كاتالوگ آگاه ساخت، زيرا وقتي كه او آنها را آناليز

).Azarnoush, 1994: 167ها در حال مرمت بودند (كرد نقاشيمي

آوري و به شناسي ايراني جمعهاي نقاشي توسط هيأت باستانتكه . همة20 ).Azarnoush, 1994: 174تهران منتقل شد ( موزةبه فرد نباشند، اما هاي منحصراست تصوير واقعي با ويژگي . اينها ممكن21

ر فيزيكي آنها (مانند حالت ) و يا عناصAها (مانند ديهيم بالدار در نمونه نشان كند.را داراي شخصيت مي ) تصاويرB رخ، مو و ريش در مورد چهرةسهمركزي هاي ديواري آسياي نقاشي نمونة مانند. چهرة اصلي نيز قابي مدور 22

هاي كوچكتري با اشياء ثانويه احاطه (قرن پنجم ـ ششم ) داشته كه با دايره اند.شدهها روي براي چسباندن بهتر رنگدانه هنگام نقاشي روي زمينة خشك،. 23در خاورنزديك باستان، به كارگيري موادي مانند ، از روشهاي مرسومندود ا

).Nunn, 1988: 5( گياهي بود هايتخم مرغ، كازئين، چسپ حيواني و رزينگچي در قسمت مذهبي مجموعه تنةآذرنوش كشف چند نيم . به گفتة24تواند به نقش اين آثار گچي در آيين نياكان اشاره داشته باشد مي

)Azarnoush, 1994: 174.( ,Hansmanپهلو يكي از هفت خانواده معروف ايران بود ( . اسپهبدـ25

1968: 137.( هايي شاه را در ... در هر قسمت خانه ... نقاشي« نويسد:نويسنده مي. اين 26

.»دهدكشتن جانوران وحشي نشان مي و هاي مختلف شكارحالتوضوح باالتر توسط تصويري با . به دليل وضوح پايين تصوير اصلي، 27

از منبع زير جايگزين شده است:مترجم Fukai et al, Taq-i Bustan IV, 1984: 101.

. تركيب خاك رس و كاه.28

كتابنامه Al-Salihi, W., 1996. Mural Paintings from the North Palace

at Hatra, Mesopotamia, XXXI: 197-202.

Andrae, W., 1997. Das wiedererstandene Assur, München: Verlag C.H. Beck.

Andrae, W. and Lenzen, H., 1933. Die Partherstadt Assur, Die Wissenschaftliche veörffentlichung der Deutschen Orient- Gesellschaft 57, Leipzig: j. c. Hinrichs’-sche Buchhandlung.

Azarnoush, M., 1983. Excavations at Hâjîābād, 1977.First Preliminary Report, Iranica Antiqua, XVIII:159-176.

------------------, 1994. The Sasanian Manor House at Hâjîābād, Iran, Monografie di Mesopotamia III, Firenze: Casa Editrice Le Lettre.

Azarpay, G., 1975. Some Iranian Iconographic Formulae in Sogdian Painting, Iranica Antiiqua, XI: 168-177.

--------------, 1981. Sogdina Painting. The Pictorial Epic in Oriental Art, Berkeley-Los Angeles-London: University of California Press.

Baur, P.v.c.; Rostovtzeff, M.I. and Bellincer, A.r. (eds.), 1933. The Excavations at Dura-Europos. Preliminary Report of the Fourth Season of Work. October 1930- March 1931, New Haven-London: Yale University Press.

Chevalier, N. (ed.), 1997. Une mission en perse 1897-1912. Les dossiers du Musée du Louvre, Paris: Réunion Des Musées Nationaux.

١١٠ نقاشي ديواري دورة ساساني در ايران، عراق و سوريه


Dieulafoy, M., 1889. L’art antique de la perse. Achéménides. Parthes. Sasanides. V. Monuments Parthes ET Sassanides, Paris: A. Morel & Cie.

Erdmann, K., 1942. Eberdarstellung and Ebersymbolik in Iran, Bonner Jahrbücher des rheinischen Landesmuseums, 147: 345-382.

Facenna, D., 1981. A New Fragment of Wall-painting from Ghāga Šāhr (kūh-i Hvūğa- Sīstān, Iran), East and West. n.s. 31, 1-4: 83-97.

Fukal, S., 1960. The Artifacts of Hatra and Parthian Art, East and West. n.x. 11, 1: 135-181.

Ghanimati, S., 2000. New Perspectives on the Chronological and Functional Horizons of Kuh-e Khwaja in Sistan, Iran, XXXVIII: 137-150.

Ghirshman, R., 1951. L’Iran. Des origins à l’Islam, Paris: Payot.

-----------------, 1952. Cinq campagnes de fouilles à Suse (1946-1951), Revue d’assyriologie ET d’ archéologie orientale, XLVI, 1: 1-18.

-----------------, 1962. Iran. Parthes et Sassanides, L’Univers des Formes, Paris: Librairie Gallimard.

Goldman, G., 1993. The Later Pre-islamic Riding Costume, Iranica Antiqua, XXXVIII: 201-246.

Goldman,B. and Little, A.M.G, 1980. The Beginning of Sasanian Painting and Dura-Europos, Iranica Antiqua, Xv: 283-298.

Grenet, F.; Lee, J. and Pinder-Wilson, R., 1980. Les monuments anciens du Gozivân (Afghanistan du nord-ouest), Studia Iranica 9, 1:69-98.

Grenet, F., 1999. La Peinture Sassanide de Ghulbian (Afghanistan), Dossiers d’ archeology, 243: 66-67.

Gyselen, R. and Gasche, H., 1994. Suse ET Ivān-e Kerkha, capitale provinciale d’Ēran-xwarrah-Šāpūr. Note de géographie historique Sasanide , Studia Iranica 23, 1: 19-35.

Hansman, J., 1968. The Problems of Qūmis, Journal of the Royal Asiatic Society 3, 4:111-139.

Harper, P.O., 1986. Art in Iran, History of. V. Sasanian, in Yarshater, E. (ed.), Encyclopaedia Iranica II, 6, London- Boston-Henley: Routledge & Keagan Paul, 585-594.

----------------; Aruz, J. and Yallon, F. (eds.), 1992. The Royal City of Susa. Ancient Near Eastern Treasures in the Louvre, New York: Metropolitan Museum of Art.

Herrmann, G., 1977. The Iranian Revival, the Making of the Past, Oxford: Elsevier-Phaidon.

Herzfeld, E. E., 1976. Iran in the Ancient East, the Pahlavi Commemorative Reprint Series, Oxford: Oxford University Press.

Hopkins, C., 1936. Aspects of Parthian Art in the Light of Discoveries from Dura-Europos, Berytus III, I: 1-30.

-------------, 1979. The Discovery of Dura-Eurioos, London-New Haven:Yale University Press.

Huff, D., 1078. Architecture. iii. Sasanian, in Yarshater, E. (ed.), Encyclopaedia Iranica II, London-Boston-Henley: Routledge & Kegan Paul, 329-334.

Invernixxi, A., 1999. Nisa. Capitale des Parthes au Turkménistan, Dossiers d’archéologie, 243: 38-39.

Jayne, H. H. F., 1933.Joint Expedition to Damghan, Bulletin of the American Institute for Persian Art and Archaeology, V: 3-7.

Kawami, T. S., 1987. Kuh-e Khwaja, Iran, and Its Wall Paintings: the Records of Ernst Herzfeld, Metropolitan Museum Journal, 22: 13-52

Keall, E. J., 1987. Architecture.iii. Parthian, in Yarshater, E. (ed), Encyclopaedia Iranica II, 3, London-Boston-Henley: Routledge& Kegan Paul, 327-329.

Kroger, J., 1982. Sasanidischer Stuckdekor, Baghdader Forschungen 5, Mainz am Rhein: Verlag Philipp von Zabern.

Leriche, P., 1996. Dura Europos. i. Archaeology and History, in Yarshater, E. (ed.), Encyclopaedia Iranica VII, 6, California: Mazda Publishers, 589-593.

Maurer Trinkhaus, K., 1983. Pre-Islamic Settlement and Land Use in Damghan, Northeast Iran, Iranica Antiqua, XVIII: 119-144.

Nunn, A., 1988. Die Wandmalerei und der glasierte Wandschmuck im Alten orient, Handbuch der Orientalistik VII, I.2.B.6., Leiden-New York: E.J.Brill.

Overlaet, B. (ed.), 1993. Hofkunst van de Sassanieden. Het Perzische Rijk tussen Rome en China (224-642), Brussel: Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis.

Perkins, A., 1973. The Art of Dura Europos, Oxford: Clarendon Press.

Pilipko, V.N., 1994. Excavations of Staraia Nisa, Bulletin of Asia Institute, n.s. 8: 101-116.

Pilipko, V. N., 2000. On the Wall-paintings from the Tower-Building of old Nisa, Parthica, 2: 69-86.

Pope, A. U. and Ackerman, P. (eds.), 1938. A Survey of Persian Art. From Prehistoric Times to the Present, London-New York: Oxford University press.

Porada, E., 1965. Ancient Iran. The Art of Pre-Islamic Times, Art of the World, London: Methuen.

Reuther, O., 1926. Die Innenstadt von Babylon (Merkes), Wissenschaftliche Veröffentlichung der Deutschen Orient-Gesellschaft 47, Leipzig: J.C. Hinrichs’ Sche Buchhandlung.

Ricciardi, R.V., 1996. Wall Paintings from Building A at Hatra, Iranica Antiqua, XXXI: 147-165.

Rice, D.T., 1971. Islamic Painting. A Survey, Edinburgh: Edinburgh University press.

Rolfe, J.c., 1950. Ammianus Marcellinus II, The Loeb Classical Library, Cambridge-Massachusetts: Harvard University press.

Rostovtzeff, M.I. (ed.), 1943. The Excavations at Dura-Europos. Preliminary report of the Fifth Season of work. October 1931-March 1932, New Haven London: Yale University press.

-------------------, 1938. Dura-Europos and its Art, Oxford: Clarendon Press.

-------------------; Brown, F.E. and Welles, C.B., 1939. The Excavations at Dura-Europos, Preliminary Report of Seventh and Eight Season of work. 1933-1934 and 1934-1935, New Haven-Yale-London: Yale Unevrsity press.

واال ١١١


Rowland, B. Jr., 1946. The Dating of Sasanian Paintings at Bamiyan and Dukhtar-i-Nushirvan, Bulletin of the Iranian Institute, VI: 35-42.

Schmidt, E. F. and Kimball, F., 1937. Excavations at Tepe Hissar Damghan, Philadelphia: University of Pennsylvania press.

Schmidt, J. H., 1934. L’expédition de Ctésiphon en 1931-1932, Syria XV, 1:1-23.

Schmidt, J., 1970. Uruk-Warka. Zusammenfassender Bericht über die 27. Kampagne 1969, Baghdader Mitteilungen, 5:50-96.

Shepherd, K., 1983. Sasanian Art , in Yarshater, E. (ed.), the Cambridge History of Iran 3(2). The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods, Cambridge London-New York: Cambridge University Press, 1055-1112.

S.n., 1932-1933. Wissenschaftliche Berichte. Ktesiphon, Archiv für Orient forschung, 8: 331-332.

Steve, M. J.; Vallat, F. and Gasche, H., 2002. Suse: Suse dans I’Histoire, in Briend, J. and Quesnel, M. (eds.), Supplément au Dictionnaire de la Bible 73, Paris: Letouzey & AnV, 403-512.

Upton, J. M., 1932. The Expedition to Ctesiphon, 1931-1932, Bulletin of the Metripolitan Museum of Art XXVII, 8: 188-197.

Vanden Berghe, L., 1984. Oud-Iraanse rotsreliёfs, Brussel: Koninklifke Musea voor Kunst en Geschiedenis.

Vanden Berche, L., 1987. L’heritage parthe dans I’ art sasanide, Studia Iranica. Cahier 5. Transition Periods in Iranian History. Actes du Symposium de Fribourg-en-Brisgau (22-24 mai 1985), Leuven: Peeters,241-252.

Von Gall, H., 1990. Das Reiterkamfbild in der iranischen und iranisch beeinfluβten Kunst Parthischer und Sasanidischer Zeit, Teheraner Forschungen VI, Berlin: Gebr.Mann Verlag.

Wetzel, F.; Schmidt, E. and Mallwitz, A., 1957. Das Babnylon Der Spätzeit, Wissenschaftliche Veröffentlichung der Deutschen Orient-Gesellschaft 62, Berlin: Verlag Gebr. Mann.

White, L. M., 1997. Dura Europos, in Meyers, E.M. (ed.), The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East 2, New York-Oxford University Press, 173-177.

نقاشی دیواری دورة ساسانی در ایران، عراق و سوریه: د. والا، ترجمه ایرج رضایی

Documents