ORTA ASYA’DA VE AVRUPA’DA KURULAN İLK TÜRK DEVLETLERİ ...img.eba.gov.tr/361/79a/4c1/731/384/3a4/a5e/af7/aab/392/28e/3ae/72b/d1e/002... · 1 orta asya’da ve avrupa’da kurulan

1

ORTA ASYA’DA VE AVRUPA’DA KURULAN İLK TÜRK DEVLETLERİ

BÜYÜK HUN DEVLETİ

İLK TÜRK DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE UYGARLIK

KAVİMLER GÖÇÜ VE AVRUPA HUN DEVLETİ

I. KÖKTÜRKLER DEVLETİ

II. KÖKTÜRKLER DEVLETİ

UYGUR DEVLETİ

2

Orta Asya Türklerinin günlük yaşamını gösteren temsilî resim

3

Orta Asya’da kurulan ilk Türk devletleri hangileridir?

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

Orhun Abideleri’nin Türk tarihi açısından önemi nedir?

4

İKİLİ TEŞKİLAT

ONLU SİSTEM

FEODALİTE

KURULTAY

KURGAN

BALBAL

TÖRE

KUT

TEMEL KAVRAMLAR

Yanda verilen kavramlar size neleri

çağrıştırmaktadır?

5

BÜYÜK HUN DEVLETİ (ASYA HUN DEVLETİ) (MÖ 220-MS 216)

Teoman (Tu-man) Dönemi (MÖ 220-MÖ 209)

Asya Hun İmparatorluğu

arması ve temsili Teoman

resmi

6

7

Bilgi Hazinesi

ÇİN SEDDİ

Çin Seddi, 2450 km uzunluğunda, 11 m yüksekliğinde ve 7,5 m

genişliğinde duvardan oluşmakta, 100 metrede bir gözetleme kulesi

bulunmaktadır. Çinliler Hun akınlarını durdurabilmek için büyük

emek ve sermaye harcayarak “Çin Seddi” adıyla anılan dünyanın en

büyük savunma sistemini meydana getirdiler. Dünyanın hiçbir

yerinde savunma amacıyla yapılmış böylesine muazzam bir eser

bulunmamaktadır. Bu da zamanın en güçlü en mükemmel ve en

süratli ordusunun Hunlar tarafından eğitilmiş olduğunu gösterir. Çin

Seddi ile birlikte Çinliler arasında ilk defa devlet sınırı fikri doğmuş ve

gelişmiştir. Ayrıca bu surlar, Çinliler için hem güvenlik açısından hem

de ekonomik bakımdan çok büyük yararlar sağlamıştır.

Prof. Dr. Salim KOCA

Türkler (C 1, s. 689’dan düzenlenmiştir.)

8

Mete Han Dönemi (MÖ 209-MÖ 174)

9

yorumlayalım

METE HAN’IN ÇİN İMPARATORUNA MEKTUBU

Batıda Yüe-çileri, göğün yardımı ile askerlerimizin üstün yetenekleri

ve dayanıklı atlarımızın gücü ile yendim. Bundan sonra yirmi altı

kavmi daha hâkimiyetim altına aldım. Bunların hepsi Hun oldu. Yay

çekebilen bütün kavimler tek bir aile gibi birleştiler. Şimdi kuzeydeki

bütün ülkelerde dirlik ve düzeni kurdum. Artık silahları bir tarafa

koymak, subay ve birliklerimi dinlendirmek, atlarımızı beslemek

istiyorum. Çocuklarımız ve gençlerimiz büyüsünler, yaşlılarımız rahat

ve huzur içerisinde yaşasınlar.

Prof. Dr. Salim KOCA

Türkler (C 1, s. 702-703’ten düzenlenmiştir.)

10

yorumlayalım

İKTİDAR MÜCADELESİ

Teoman’ın diğer hanımı, kendi oğlunu tahta geçirmek istedi. Bu

yüzden Teoman, Mete’yi Yüe-çilere rehin olarak verdi. Bir fırsatını

bulan Mete kaçarak ülkesine geri döndü. Teoman, Mete’nin on bin

atlıya komuta etmesi için emir çıkardı. Mete ıslık çalan bir ok yaptı.

Eğittiği askerlere, “Islıklı ok nereye atılırsa herkes aynı hedefe ok

atacaktır. Okunu atmayanların ise başı kesilecektir.” dedi. Mete, bir

gün babası Teoman ile ava çıktı. Avda ıslıklı okunu babasına attı.

Mete’nin askerleri Mete’nin yaptığını yaptılar ve Teoman’ı öldürdüler.

Böylece Mete Teoman’dan sonra hakan oldu.

Prof. Dr. Bahaettin ÖGEL

Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi I

(s. 216-217’den düzenlenmiştir.)

11

cevaplayalım

Mete Han’ın Çin’e yerleşmeyip Çin’i sadece vergiye bağlamasının

sebepleri neler olabilir?

12

13

Asya Hunları ile Çinliler arasında yaşanan en büyük sorun aşağıdakilerden hangisinden kaynaklanmıştır?

A) Çinlilerin Hunlara bağlı kavimler arasında yaptıkları propa-gandalar

B) Çin sınır boylarında Hun ticaretinin denetlenmesiC) Hun ileri gelenlerinin Çin ipeğine düşkün olmasıD) Bazı Hun hükümdarlarının Çin prensesleriyle evlenmesiE) Hunlularla Çinliler arasında İpek Yoluna egemen olma

mücadelesi

İLK TÜRK DEVLETLERİ

Asya’da kurulanlar Asya ve Avrupa’da kurulanlar

Avrupa’da kurulanlar

Asya Hun Devleti Hunlar Avrupa Hun Devleti

Göktürkler Avarlar Avarlar

Kutluk Sibirler Peçenekler

Uygur Oğuzlar Bulgarlar

Akhun Sibirler

Kırgız Hazarlar

Türgiş Kumanlar(Kıpçak)

Karluk Macarlar

Oğuzlar

14

15

İLK TÜRK DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE UYGARLIK

Devlet Yönetimi

Veraset anlayışı

16

Kağan

17

Hatun

18

Kurultay

19

İkili teşkilat

20

Kut anlayışı

21

TARTIŞALIM

İlk Türk devletlerindeki kut anlayışının devletin devamlılığı açısından

ne gibi etkileri olmuştur?

22

yorumlayalım

HÜKÜMDARLARIN GÖREVLERİ

Orhun Kitabeleri’nde hükümdarın görevleriyle ilgili şu ifadeler yer almaktadır:

Türk milleti için gece uyumadım, gündüz oturmadım. Küçük kardeşim Kül Tigin

ile, iki şad ile öle yite kazandım.

Tanrı bağışlasın, devletim var olduğu için, kısmetim var olduğu için ölecek

milleti diriltip besledim. Çıplak milleti elbiseli, fakir milleti zengin kıldım.

Az milleti çok kıldım. Değerli illiden, değerli kağanlıdan daha iyi kıldım. Dört

taraftaki milleti hep tabi kıldım, düşmansız kıldım.Prof. Dr. Muharrem ERGİN

Orhun Abideleri (s. 25’ten düzenlenmiştir.)

23

etkinlikYukarıdaki metinden edindiğiniz bilgilerden hareketle

hükümdarın görevlerini verilen örnekteki gibi söyleyiniz.

• Sosyal devlet anlayışı ile ülkeyi idare eder.

• ………………………………………………………………..

• ………………………………………………………………..

• ………………………………………………………………..

24

Bağımsızlık anlayışı

Türklerin en büyük özelliklerinden biri de bağımsızlıklarına son derece düşkün

olmalarıdır. Bağımsızlık duygusunun oluşmasında bozkır kültürünün etkisi

büyüktür. Türkler bağımsızlıklarını kaybetmeyi çok büyük bir felaket olarak

görürlerdi. Bağımsızlık duygusu, Türklerin millî benliklerini günümüze kadar

korunmalarında etkili olmuştur.

25

Türklerde Askerlik

26

Türk ordusunun savaş taktiklerinden en

önemlisi yandaki resimde temsilî çizimleri

gösterilen turan taktiği (Çember taktiği, hilal

taktiği adları da verilir.) denilen sahte geri

çekilme sistemi idi. Buna göre merkez de ki

kuvvetler kaçıyor görünerek geri çekilir ve

onları izleyen düşman diğer kuvvetler

tarafından çember içine alınarak yok

edilirdi.

27

Askerliğin bir vatan hizmeti veya vatan borcu olması sözünden neler anlıyorsunuz?

28

Sosyal ve ekonomik hayat

29

cevaplayalım

İlk Türklerin konargöçer bir yaşam sürmelerinde hangi faktörler

etkili olmuştur?

Atın, Türklerin sosyal, iktisadi ve askerî hayatlarındaki önemi

hakkında neler söylenebilir?

30

Dini inanış

Balbal

Aşağıdakilerden hangisi İslamiyet’ten önce, Türkler-

de ölen kişinin eşyalarıyla birlikte gömüldüğü

mezarlara verilen addır?

A) Yuğ B) Şad C) Kurgan

D) Toy E) Tigin

Başlatan: Hunlar (Balamir komutasında)

En çok etkilenen: Roma İmparatorluğu

Yerl. oynayan kavimler: Alan, Vizigot, Ostrogot, Vandal, Germen vs.

32

KAVİMLER GÖÇÜ VE AVRUPA HUN DEVLETİ

.

33

34

etkinlikKavimler Göçü’nün Avrupa’daki siyasi, sosyal, kültürel ve

dinî sonuçlarını söyleyiniz

35

Derebeyi şatosu

Aşağıdakilerden hangisi, Hunların neden olduğu

Kavimler Göçü’nün sonuçlarından biri değildir?

A) Avrupa’nın etnik yapısının değişmesi

B) Avrupa’da bir Hun Devleti kurulması

C) Roma İmparatorluğu’nun bütünlüğünü ve

üstünlüğünü yitirmesi

D) Avrupa’da skolastik düşüncenin egemen olması

E) Göktürk Devleti’nin yıkılması

AVRUPA HUN İMPARATORLUĞU ( 375- 469)

Kurucusu: Balamir/ Uldız

37

38

ATTİLA

Avrupa Hun Hükümdarı Attila’nın kişisel özellikleriyle ilgili

çeşitli görüşler vardır:

Hristiyanların günahlarından dolayı Allah’ın kendilerini

cezalandırmak maksadıyla Attila’yı gönderdiğini

düşünmüşlerdir ve ona Flagellum Dei (Allah’ın kamçısı)

unvanını vermişlerdi. Got efsanelerinde Attila; harpten

hoşlanan, ılımlı tabiatta ve keskin zekâlı bir hükümdardı.

Galya’da meydana gelen menkıbelerde Attila, genellikle

çok kan dökücü ve merhametsizdir.

Buna karşılık Cermen efsanelerinde Attila, çok büyük ve

alicenap bir hükümdardır. Attila’nın sarayında birçok

Cermen hükümdarı yaşar. Macarlar arasında Attila ve

Hunların çok değişik bir yeri vardır. Bir zamanlar Hunlarla

Onogurların karışarak yeni bir siyasi Türk topluluğu

meydana getirdiği sırada onlarla beraber yaşadıkları

sanılan eski Macarlar, Hunları Macarların ceddi sayar ve en

eski Macar kroniklerinde bu görüş yer tutar.

Prof. Dr. Şerif BAŞTAVTürkler (C 1, s. 878’den özetlenmiştir.)

TANIYALIM

ATTİLA

40

Papa I. Leo’nun Attila’yı karşılayışı (temsil î resim), Mihály Munkácsy

41

Bilgi Hazinesi

AVRUPADA HUN İZLERİ

Avrupa Hun Devleti, Avrupa’da yaklaşık 100sene hâkimiyet kurdu. Bu dönemde Avrupa’nınsiyasi, kültürel ve askerî hayatında etkili oldu.Avrupalılar, Türklerden savaş tekniklerini öğrendiler.Ayrıca pantolon, ceket ve iç çamaşırı giymeyi, at koşumları ve atları eyerlemeyi Türklerdenaldılar. Hunlarla yaptıkları mücadeleleri anlatan destanlar meydana getirdiler (NibelungenDestanı, Hun-Burgant çatışmalarını anlatmaktadır.).

Prof. Dr. Gyula NEMETHTürkler (C 1, s. 900’den düzenlenmiştir.)

42

Kurucusu: Bumin Kağan

Kurulduğu yer: Ötüken

I. KÖKTÜRKLER DEVLETİ (552-659)

43

Tarih şeridine göre I. Köktürk Devleti hangi devletlerle siyasi ilişkilerde

bulunmuştur?

44

45

46

yorumlayalım ERGENEKON DESTANI

Bu dağların arasında sıkışarak çoğalmaya başlayan halklar, artık bu dağ ve

ormanlıklar içinde yaşayamaz hâle geldiler. Dağlar arasında tek geçitten

geçmek de yine çok zor idi. Hepsi bir araya gelip bu dar geçitten nasıl

geçeceklerini düşündüler ve kurtuluş için bir yol aradılar.

Bu geçitte bir demir madeni vardı. Bu madeni işletir ve demir çıkarırlardı.

Başka bir yol bulamayınca bu demir kapıyı eritip oradan çıkmaya karar

verdiler. Hepsi bir araya gelip ormandan odunlar topladılar ve eşeklerle yük

yük kömürler getirdiler. Ayrıca da körükler yaptılar. Topladıkları dağ gibi odun

ve kömürleri geçidin önüne yığdılar. Körükleri öyle dizdiler ki ateş yanıp da

körükler üflenmeye başlayınca dağ hemen eriyip delinecekti.

En sonunda ateşler yandı, körükler işledi ve geçitte eriyip parçalandı. Tabii

olarak yolda açılınca içeride hapsolan halkın hepsi dışarıya kolaylıkla

çıkabildiler. Bu suretle bozkırlara yayılıp her biri bir yerde yerleştiler.

Prof. Dr. Bahaettin ÖGEL

Türk Mitolojisi (C I, s. 62-63’ten özetlenmiştir.)

47

48

Kurucusu: Kutluk Kağan (İlteriş, derleyen- toplayan)

Kurulduğu yer: Ötüken

II. KÖKTÜRKLER DEVLETİ (682-744) (KUTLUK DEVLETİ)

49

50

51

cevaplayalım

Kürşat ve arkadaşlarının bağımsızlık mücadelesi, esaret

altındaki Türk boylarını nasıl etkilemiş olabilir?

52

yorumlayalım KÖKTÜRK KİTABELERİ (ORHUN YAZITLARI)

Orhun Nehri civarında bulunan Köktürk Kitabeleri ile Güney Sibirya’da Talas

şehri havzasında bulunan Talas ve Yenisey Yazıtları, Türk dili ve tarihinin

en eski örnekleridir. Bu yazıtlar 1893 yılında Danimarkalı dil bilimci Wilhelm

Thomsen (Vilhem Tomsen) tarafından okundu. Orhun Yazıtları Tonyukuk, Kül

Tigin ve Bilge Kağan adına Yolluğ Tigin tarafından yazıldı.

Bilge Kağan yazıtında Köktürk Devleti’nin kuruluşu ve elli yıllık tutsaklık

dönemi şöyle anlatılmaktadır: “Üstte mavi gök , altta yağız yer kılındıkta, ikisi

arasında insanoğlu kılınmış. İnsanoğlunun üzerine ecdadım Bumin Kağan,

İstemi Kağan oturmuş. Oturarak Türk ilini, töresini tutuvermiş düzene sokuvermiş.

Beyleri milleti ahenksiz olduğu için, Çin milleti hilekâr ve sahtekâr olduğu

için, küçük kardeş ve büyük kardeşi birbirine düşürdüğü için, bey ve milleti

karşılıklı çekiştirdiği için Türk milleti il yaptığı ilini elden çıkarmış, kağan yaptığı

kağanının kaybedivermiş.

Prof. Dr. Muharrem ERGİNOrhun Abideleri (s 11-12, 17-24’ten özetlenmiştir.)

53

cevaplayalım

Orhun Kitabelerinin Türk tarihindeki önemi hakkında neler

söylenebilir?

Çin, Türk devletlerini yıkmak için nasıl bir siyasi politika

izlemektedir?

BİLGE KAGAN HAZİNESİ54

55

etkinlikAşağıda İpek Yolu’nun Asya güzergâhı ve kullanılan ulaşım

araçlarına göre tahminî ulaşım süreleri gösterilmektedir. Siz

de İpek Yolu merkezlerinden hareketle, İpek Yolu

güzergâhını yukarıdaki harita üzerinde çiziniz.

Göktürkler’le ilgili bilgilerden bazıları şunlardır:

I. İlk kez “Türk” adını taşıyan kavim olarak ortaya çıkmışlardır.II. Doğu batı olmak üzere iki koldan yönetilmişlerdir.III. Kendilerine özgü yazıyı kullanmışlardır.IV. Orta Asya’da devlet kurmuşlardır.V. Hükümdarları, komşu ülke hanedanlarıyla akrabalık kurmuştur.

Bu bilgilerden hangilerine dayanarak Göktürkler’de ulusçu birdevlet anlayışı olduğu söylenebilir?

A) I ve III B) II ve III C) II ve IVD) III ve IV E) IV ve V

57

Kurucusu: Kutluk Bilge Kül Kağan

Kurulduğu yer: Ötüken

UYGURLAR DEVLETİ (744-840)

58

Bilgi HazinesiMANİ DİNİ

Mani dini, hayvan eti yemeyi yasaklayan, savaşa karşı

çıkan, askerliğe önem vermeyen bir felsefeye sahipti.

Minyatür: Mani rahipleri

59

TARTIŞALIM

Mani dini Türk inançlarını ve yaşantısını nasıl etkilemiş olabilir?

60Uygurlu Budist rahipler

61

yorumlayalım UYGUR SANATI

Uygurlar yerleşik hayata geçince mimari alanda gelişmişlerdir. Genellikle iki kanatlı

kapı ile açılan ve küçük bir evcik şeklinde giriş yeri olan yarı yükseklikte duvarla

çevrili evlerde oturuyorlardı. Evler yarım metre yüksek bir tuğla duvar üzerinde

yükseliyor, uzun kenarın ortasında bir merdiven yukarı götürüyordu. Asıl ev çok

defa tek katlı, pencereler ilk zamanlarda yuvarlak kemerli, sonraları dört köşelidir.

Uygurlar eski Türk resminin asıl temsilcileridir. VII. ve IX. yüzyıllardan kalma

Budizm ve Manihaizmle ilgili duvar resimleri ile minyatürler Türk resminin bugüne

kadar bilinen en eski örnekleridir. Heykel sanatı alanında da benzersiz eserler

bırakan Uygurlar daha çok dinî heykeller ve hayvan heykelleri yapmışlardır. At,

deve, keçi, fil gibi hayvanların başları şaşılacak bir doğrulukla resmedilmiştir.

Uygurlarda gelişmiş olan sanat gittikçe kuvvetlenerek devam etmiş, Uygur devleti

dağılınca bu kabiliyetli Türklerin parlak mirası yeni hâkimiyet kuran Moğollarla

Batı’ya ve İslam dünyasına geçmiştir.

Turk Dünyası El Kitabı (C 2, s. 302-306’dan düzenlenmiştir.)

Genel olarak Türklerde sanat Uygurlara kadar taşınabilirmalzemeden deri, ahşap, metal ve taş işçiliğine dayalıdır.Uygurlarda ise sanat manastır, saray yapımı ve bunların içdonanımı biçiminde gelişme göstermiştir.

Türklerde sanatta görülen bu gelişme, aşağıdakilerdenhangisinin bir göstergesidir?

A) Göçebe hayattan yerleşik hayata geçildiğininB) Ülke sınırlarının genişlediğininC) Komşu devletlerle ilişkilerin zayıfladığınınD) Ticaret anlayışının değiştiğininE) Ülkenin istilalardan korunduğunun

63

YAZILI ÜRÜNLER

II. GÖKTÜRKLER

KIRGIZLAR

UYGURLAR

UYGURLAR

64

o Kaşgarlı Mahmut, ……… ………… ………… adlı eserinde Türk

kelimesinin ‘’ olgunluk çağı’’ anlamına geldiğini söyler.

o Türklerin ilk ana yurdu …… ..….. ‘dır.

o Orta Asya’da siyasi birlik kuran ilk Türk devleti ………. Devleti’dir.

o Türkler Orta Asya’da ilk siyasi birliği ………. Han öncülüğünde

kurmuştur.

o Türk devletlerinde siyasi teşkilatlanmanın en üst basamağı ……

yani devlettir.

o Türk hükümdarlarına devleti yönetme hakkının Gök Tanrı

tarafından verildiğine inanmaya …… denir.

İl

Orta Asya

Divan-ı Llügati-t- Türk

kut

Mete

Hun

o İlk Türk devletlerinde ülkeyi daha kolay yönetmek amacıyla doğu-

batı şeklinde ayırarak yönetmeye ….... teşkilat (federe sistem)

denir.

o Türklerde kadın erkek farkı gözetmeden herkesin asker

sayılmasına ……… …… anlayışı denir.

o Türk tarihinde ilk düzenli ordu ………. Han tarafından kurulmuştur.

o Türklerde mezarın başına ölen kişinin öldürdüğü düşman sayısı

kadar dikilen heykelciklere ……….. denilmiştir.

o …… …………..., tarihçiler tarafından İlk Çağ’ı bitiren Orta Çağ’ı

başlatan olay olarak kabul edilir.

Mete

Kavimler Göçü

Ordu millet

ikili

balbal