OPRACOWANIE METODOLOGII, NARZĘDZI ORAZ … NR 1.pdf · Metody badawcze zastosowane w badaniu - zestandaryzowany kwestionariusz wywiadu dla osób ... badań socjologicznych oraz najważniejszym
Post on 01-Mar-2019
219 Views
Preview:
Transcript
1
ZAŁĄCZNIK NR 10 DO PRODUKTU FINALNEGO
OPRACOWANIE METODOLOGII, NARZĘDZI ORAZ
PRZEPROWADZENIE BADAŃ
SOCJODEMOGRAFICZNYCH DOTYCZĄCYCH GENEZY I
SKALI BEZDOMNOŚCI NA TERENIE GMINY – MIASTA
KOSZALIN.
RAPORT Z BADAŃ
Opracował:
Maciej Dębski
Sylwiusz Retowski
Łukasz Browarczyk
Redakcja:
Maciej Dębski
Gdańsk – Koszalin 2011
2
Zawartość
Wstęp ................................................................................................................................................................. 3 1.1. Problematyka badawcza, cele główne oraz szczegółowe. ..................................................................... 8 1.2. Główne zagadnienia badawcze .............................................................................................................. 9
1.3. Hipotezy badawcze ...................................................................................................................... 13 1.4. Metody badawcze zastosowane w badaniu - zestandaryzowany kwestionariusz wywiadu dla osób
bezdomnych i zagrożonych bezdomnością ..................................................................................................... 16 1.5. Dobór respondentów do badania w badaniu ........................................................................................ 18 1.6. Raport z badań terenowych ................................................................................................................. 19 1.7. Przygotowanie do badań terenowych .................................................................................................. 21 1.8. Główne problemy związane z realizacją badań w świetle sprawozdań ustnych, pisemnych oraz
ankiety do ankietera ......................................................................................................................................... 22 2.1. Ogólna charakterystyka respondenta. .................................................................................................. 28 2.2. Przyczyny bezdomności w retrospektywnej ocenie osób bezdomnych oraz postrzeganie szans wyjścia
z bezdomności ................................................................................................................................................. 38 2.3. Ogólna charakterystyka psychologiczna osób bezdomnych oraz zagrożonych bezdomnością, na tle
porównawczym populacji ogólnej ................................................................................................................... 50 2.4. Modele radzenia sobie z zagrożeniem bezdomnością bądź sytuacją własnej bezdomności –
konsekwencje psychologiczne ......................................................................................................................... 58 2.5. Aktywność zawodowa osób bezdomnych oraz zagrożonych bezdomnością ...................................... 70 2.6. Zdrowie osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością .................................................................. 81 2.7. Relacje rodzinne osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością ................................................... 105 2.8. Sytuacja ekonomiczna osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością .......................................... 123 2.9. Kapitał społeczny w koszalińskiej populacji osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością ........ 145 ANEKS nr 1. Kwestionariusz wywiadu dla osoby bezdomnej ..................................................................... 161 ANEKS nr 2. Kwestionariusz wywiadu dla osób zagrożonych bezodmnością ............................................ 187
3
Wstęp
Miasto Koszalin, podobnie jak inne miasta Polski, obok swoich mocnych stron
wynikających z położenia geograficznego, historii, tradycji, ma swoją społeczną specyfikę.
Wynika ona przed wszystkim z najważniejszych problemów społecznych, które zidentyfikowane
wymagają pilnych działań w celu ich ograniczenia. Nie wdając się zbytnio w tej części pracy w
ideę problemów społecznych wskazać należy, że występowanie określonych problemów
społecznych jest elementem konstytuującym społeczeństwo (podobnie jak sfera języka,
tożsamości, kultury). Zaryzykować można stwierdzenie, iż społeczeństwo istnieje jedynie
wówczas, gdy w jego obrębie mamy do czynienia z odstępstwami stanowiącymi zagrożenie dla
funkcjonowania społeczeństwa, które zostały uznane za problem przez większość członków
społeczeństwa (Maris, 1988, s. 6-11). Innymi słowy problemy społeczne były, są i będą integralną
częścią życia jednostki i całości społeczeństwa. Do najważniejszych problemów społecznych
w Polsce, zaliczyć należy takie kwestie jak ubóstwo, alkoholizm, przemoc w rodzinie czy
przestępczość (Frysztacki, 2009). Ze swojej strony dodałbym jeszcze zagadnienia związane z
problemem niepełnosprawności, bezrobocia oraz bezdomności. W zależności od wieku
mieszkańców, posiadania bądź nieposiadania pracy, sytuacji rodzinnej w rodzinie założonej i
rodzinie pochodzenia, miejsca zamieszkania owe problemy przybierają bądź tracą na sile i swojej
wyrazistości. Każdy z nich chcąc nie chcąc staje się integralną częścią życia mieszkańców wielkich
aglomeracji miejskich oraz terenów małych miast i wsi.
Wydaje się, że istniejące problemy społeczne wynikają z innych i generują kolejne.
W aspekcie ubóstwa, niepełnosprawności, bezdomności czy innych problemów społecznych
możemy zidentyfikować problemy pochodne takie jak wykluczenie społeczne, stygmatyzacja
społeczna czy problem nierówności społecznej. Ważne jest również to, że pojawienie się
określonego problemu społecznego wymusza na członkach społeczeństwa określone działania
zmierzające do zlikwidowania „tymczasowego stanu zagrożenia”. W ten sposób powstają różnego
rodzaju ustawy, uchwały, rozporządzenia oraz innego rodzaju dokumenty o charakterze prawnym,
których głównym celem jest zmniejszenie skutków oddziaływania na społeczeństwo określonego
problemu społecznego. W tym kontekście wymienić należy takie dokumenty jak ustawa
o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, ustawa o przeciwdziałaniu
narkomanii, ustawa o finansowym wsparciu tworzenia lokali socjalnych, mieszkań chronionych,
noclegowni i domów dla bezdomnych, gminne programy przeciwdziałania przemocy w rodzinie,
4
gminne strategie rozwiązywania problemów społecznych czy programy wsparcia osób
bezdomnych, które mają zasięg zarówno lokalny, jak i ogólnopolski.
Mając świadomość, iż żadnego z wyżej wymienionych problemów nie można
bagatelizować, nie można też ich rangować ze względu na ważność w niniejszym opracowaniu
postanowiono bliżej przyjrzeć się problematyce bezdomności i zagrożenia braku dachu nad głową.
Przyznać należy, że o problemie tym pisze się coraz częściej w odmiennych kontekstach, ukazując
jego różnorodne oblicza i manifestacje. Można powiedzieć, że w ostatniej dekadzie XX wieku
mamy do czynienia z rozwojem lokalnych badań naukowych w tym zakresie, najczęściej
prowadzonych przez różnego rodzaju instytucje naukowe, jak również organizacje świadczące
pomoc osobom bezdomnym. Warto wskazać, że w różnorodnych opracowaniach naukowych coraz
częściej problem bezdomności łączony jest z innymi zagadnieniami, takimi jak przemoc w
rodzinie, przestępczość czy uzależnienia. O bezdomności pisze się również w kontekście polityki
społecznej, pracy socjalnej czy mieszkalnictwa. Mimo, że do tej pory nie udało się zrealizować
żadnych badań o zasięgu ogólnopolskim, w sytuacji głęboko odczuwanego deficytu teoretycznego
zakorzenienia w teoriach socjologicznych czy psychologicznych, można jednak powiedzieć, że o
problemie bezdomności wiemy coraz więcej. Coraz częściej słowo „bezdomność” pojawia się w
oficjalnych dokumentach gminnych, wojewódzkich i ogólnopolskich, coraz powszechniej znajduje
swoje miejsce w planach zajęć realizowanych przez różnego rodzaju jednostki edukacyjne
szkolnictwa wyższego. Rosnąca ilość realizowanych badań, ich wysoka jakość
i interdyscyplinarność ujawnia znaczenie problemu bezdomności, która staje się dla wielu gmin w
Polsce zadaniem kluczowym do rozwiązania, zaraz po problemie bezrobocia, niepełnosprawności
czy przemocy w rodzinie.
Problem społeczny, jakim jest bezdomność, choć piszę o nim przede wszystkim
w kontekście społecznym, nie jest intelektualną własnością socjologii. W tym kontekście
interesujące mnie zjawisko wpisuje się w interdyscyplinarne zagadnienia problemów społecznych
i jako takie może być udziałem innych nauk społecznych (psychologia, pedagogika, filozofia), jak
również przedmiotem zainteresowania religijnego, artystycznego, dziennikarskiego czy
ekonomicznego. Interdyscyplinarność zjawiska bezdomności wymusza nie tylko zastosowanie
różnych ujęć i koncepcji naukowych, ale również różnorodność praktycznego podejścia do
problemu celem jego ostatecznego rozwiązania. Można powiedzieć, że tak jak w przypadku
wielości istniejących podejść stricte naukowych istnieje obecnie w Polsce wielość form
praktycznego wsparcia, z którego osoba bezdomna może, ale nie musi skorzystać. Mowa tutaj nie
tylko o otrzymywanej pomocy finansowej, ale o możliwościach realnego uczestnictwa
5
w programach nastawionych na aktywizację zawodową i społeczną, o możliwej samopomocy
poprzez większą partycypację czy o korzystanie z usług różnorodnych narzędzi pracy socjalnej
takich jak indywidualny program wychodzenia z bezdomności czy metody streetworkingu.
Wielość podejść teoretycznych i praktycznych do zjawiska bezdomności powoduje
powstawanie różnorodnych organizacji, instytucji, których głównym celem staje się świadczenie
pomocy osobom bezdomnym. Ogólnie rzecz biorąc można podzielić je na instytucje publiczne,
takie jak ośrodki pomocy społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie oraz organizacje sektora
pozarządowego (stowarzyszenia, fundacje). Wachlarz organizacji/instytucji niosących pomoc
osobom bezdomnym uzupełniają wyznaniowe organizacje charytatywne takie jak katolicka
organizacja charytatywna Caritas Polska. Pomijając wątki związane z formalną osobowością
prawną organizacji / instytucji wskazać trzeba, iż wszystkie one pracują z osobami bezdomnymi
bądź to w celu zabezpieczenia życia i minimalnego funkcjonowania osoby bezdomnej, bądź to
w kierunku wyjścia z bezdomności. Do najważniejszych i największych organizacji
pozarządowych tego typu w Polsce zaliczyć należy Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta,
Sieć Współpracy Barka, Caritas Archidiecezji Kieleckiej czy placówki i oddziały prowadzone
przez Stowarzyszenie Monar. Wszystkie one posługują się różnorodną metodologią pracy z osobą
bezdomną, raz to kładąc nacisk na wychowanie i formację religijną, raz to na życie we
wspólnotach osób bezdomnych. Wśród wyżej wymienionych instytucji warto zwrócić uwagę na
ośrodki pomocy społecznej, które są gminnym „narzędziem” do realizacji zapisów ustawy o
pomocy społecznej. Najczęściej niestety ograniczają się one do świadczenia pomocy w postaci
zapewnienia schronienia, wyżywienia i odzieży oraz do finansowego wsparcia w postaci różnego
rodzaju zasiłków.
Omawiając strukturę raportu można powiedzieć, że składa się onz dwóch zasadniczych
rozdziałów. Pierwszy z nich charakter rozważań stricte metodologicznych. W tej części raportu
w sposób szczegółowy opisane zostały najważniejsze aspekty natury metodologicznej badania
osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością w Koszalinie. Najbardziej istotną częścią tego
rozdziału wydają się być rozważania poświęcone głównym i szczegółowym celom prowadzonych
badań socjologicznych oraz najważniejszym motywom realizowanych badań. W rozdziale
metodologicznym zawarto również treści odnoszące się do poruszanej problematyki badawczej, jak
również postawiono najważniejsze hipotezy badawcze, których statystycznej weryfikacji dokonano
w rozdziale trzecim niniejszej pracy. Na zakończenie rozważań metodologicznych opisane zostały
w sposób szczegółowy zastosowane w badaniu narzędzia badawcze dla osób bezdomnych
i zagrożonych bezdomnością.
6
Drugą część raportu z badań stanowi rozdział, w którym zaprezentowano analizę
statystyczną zebranych wyników badań. Raport z badań otwierają rozważania poświęcone ogólnej
charakterystyce osób bezdomnych pod kątem takich zmiennych niezależnych jak płeć, wiek,
wykształcenie, długość pozostawania w bezdomności czy miejsce zamieszkania osób bezdomnych
i zagrożonych bezdomnością. Analiza zebranego materiału przedstawiona została w postaci
dziesięciu artykułów tematycznych, skoncentrowanych wokół najważniejszych problemów
badawczych poruszanych w badaniach. Należą do nich rozważania o kondycji zdrowotnej
badanych osób, ich sytuacji ekonomicznej, kapitale społecznym, aktywności zawodowej, przyczyn
bezdomności i jej skutków, relacji rodzinnej. Ta część raportu ma swoich trzech autorów (Maciej
Dębski, Łukasz Browarczyk, Sylwiusz Retowski), którzy na etapie przygotowywania raportu
podzielili się między sobą zadaniami. Ostatnia część raportu – część czwarta – zawiera
podsumowanie najważniejszych wyników oraz rekomendacje dla pomocy społecznej i polityki
społecznej w zakresie wsparcia osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością w Koszalinie.
Całość raportu zamykają dwa aneksy, zawierające zastosowane w badaniu zestandaryzowane
kwestionariusze wywiadu.
Maciej Dębski
7
CZĘŚĆ I
METODYKA PROWADZONYCH
BADAŃ
8
1.1. Problematyka badawcza, cele główne oraz szczegółowe.
Wytycznymi dla realizacji badania okazały się badania realizowane w latach 2006-2007
przez Uniwersytet Gdański przy współpracy Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z
Bezdomności w Gdańsku wśród 194 osób bezdomnych zamieszkałych na terenie Gdańska, Sopotu
i Gdyni (Dębski, Retowski 2008)1. Podczas konstruowania narzędzi badawczych wykorzystano nie
tylko doświadczenie Uniwersytetu Gdańskiego, ale również wieloletnią współpracę Pomorskiego
Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności w Gdańsku i Miejskiego Ośrodka Pomocy
Społecznej w Gdyni. Ta ostatnia instytucja jako pierwsza w Polsce przeprowadziła badania wśród
osób zagrożonych bezdomnością zaś pytania pochodzące z badań gdyńskich znalazły swoje
miejsce w kwestionariuszu wywiadu wypełnianego przez osoby zagrożone bezdomnością (Dębska-
Cenian, Kowalewski, 2010, s.121-144).
Głównym celem badania było określenie genezy i skali bezdomności oraz zagrożenia
bezdomnością na terenie Gminy Miasta Koszalin. Chodzi tutaj o dokonanie diagnozy w takich
aspektach jak: płeć, wiek, wykształcenie, miejsce i forma przebywania, korzystanie z pomocy,
doświadczenie bezdomności: strukturalne i jednostkowe przyczyny bezdomności, długość
pozostawania osobą bezdomną, zdrowie osób bezdomnych, aktywność zawodowa osób
bezdomnych oraz sytuacja mieszkaniowa. Nie bez znaczenia w trakcie realizacji badań wśród osób
bezdomnych i zagrożonych bezdomnością były aspekty nawiązujące do zdrowia psychicznego
badanych respondentów, jak również kwestii relacji rodzinnych i prób wychodzenia z bezdomności
i zmiany swojego życia.
Obok celu głównego badania można wskazać również na cele szczegółowe, nie związane
bezpośrednio z uzyskaniem danych naukowych, lecz uzyskaniem praktycznych informacji
służących systemowi pomocy osobom bezdomnym. Wszystkie poniższe cele szczegółowe dotyczą
w dużej mierze osób bezdomnych przebywających poza placówkami. Do celów szczegółowych
zaliczyć można:
a) lepsze poznanie charakteru miejsc przebywania osób bezdomnych: wymierną korzyścią
z realizowanych badań socjodemograficznych jest również fakt lepszego poznania
1Badanie psychospołecznego profilu osób bezdomnych zrealizowane zostało w ramach Projektu „Agenda Bezdomności
– Standard Aktywnego Powrotu na Rynek Pracy” finansowane ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego (PIW
EQUAL)
9
charakteru miejsc, w których przebywają osoby bezdomne. Chodzi tutaj przede wszystkim
o rozpoznanie bieżących potrzeb osób bezdomnych i przekazanie ich do osób i instytucji
świadczących pomoc osobom bezdomnym. Podczas realizacji badania
socjodemograficznego dochodziło do sytuacji, w której osoba bezdomna była
informowana o możliwości korzystania z pomocy gminy a później z tej pomocy
korzystała,
b) nagłośnienie problematyki bezdomności: socjodemograficzne badania są doskonałą okazją
do zwrócenia uwagi społeczeństwa na problem bezdomności. Nie chodzi tutaj jedynie o
zaangażowanie mediów, ale przede wszystkim o udział wielu instytucji niekoniecznie
bezpośrednio związanych z systemem pomocy osobom bezdomnym,
c) stworzenie materiału do analiz porównawczych mających za zadanie określenie
najważniejszych różnic pomiędzy osobami bezdomnymi i zagrożonymi bezdomnością:
badanie socjodemograficzne to również doskonały materiał naukowy, który można
wykorzystać w procesie upowszechniania problematyki bezdomności. Poprzez porównanie
odpowiedzi osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością istnieje możliwość określenia
punktów krytycznych w życiu respondentów, które doprowadziły do bezdomności oraz
tych, które można wykorzystać w celu zapobiegnięcia stania się osobą bezdomną,
1.2. Główne zagadnienia badawcze
Problematyka badawcza poruszana w badaniu osób bezdomnych i zagrożonych
bezdomnością jest bardzo rozbudowana. Do najważniejszych zagadnień badawczych zaliczyć
należy:
a) Bezpośrednie i pośrednie przyczyny bezdomności i bycia w trudnej sytuacji życiowej,
w retrospektywnej ocenie osób bezdomnych – w poszukiwaniu konsekwencji
psychologicznych: celem prezentowanych analiz jest próba głębszego spojrzenia na
przyczyny bezdomności z perspektywy osoby jej doświadczającej i wykazanie, w czym
osoby bezdomne upatrują przyczyn własnej bezdomności (także czy lokują te powody
w sobie, czy poza sobą). Zagadnienie to podejmuje również problem, dlaczego
z psychologicznego punktu widzenia warto w ogóle badać powody bezdomności.
Stanowi próbę odpowiedzi na pytanie, na ile należy szukać interakcji pomiędzy
10
przyczynami bezdomności a ich korelatami psychologicznymi – czy w ogóle występuje
związek pomiędzy tym, jak osoby bezdomne postrzegają przyczyny własnej
bezdomności, a ich obecnym stanem psychologicznym i szansami na wyjście
z bezdomności? Ta część publikacji podejmuje również temat, w jaki sposób,
z psychologicznego punktu widzenia, najlepiej badać przyczyny bezdomności.
b) Modele radzenia sobie z trudną sytuacją życiową bądź z sytuacją własnej bezdomności –
konsekwencje psychologiczne: głównym problemem tej części pracy jest sprawdzenie,
jak przynależność do jednego z czterech modeli radzenia sobie z własną bezdomnością,
będzie wiązała się ze stanem psychicznym osób bezdomnych. W tym aspekcie
spodziewano się, że osoby bezdomne przyznające się do poczucia odpowiedzialności za
wyjście z tej trudnej sytuacji życiowej, jaką jest bezdomność, będą charakteryzowały się
lepszym stanem psychicznym, tzn. niższymi wskaźnikami poczucia beznadziejności,
mniejszym natężeniem negatywnych symptomów psychicznych. Przypuszczano również,
że osoby bezdomne funkcjonujące zgodnie z modelem kompensacyjnym i moralnym
częściej będą reprezentowały przyszłościową orientację czasową, będą miały wyższy
poziom nadziei na sukces, będą częściej przejawiały ukierunkowane, celowe myślenie
o własnej przyszłości.
c) Układ stosunków rodzinnych osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością: to próby
charakterystyki układu relacji rodzinnych osób bezdomnych. Wśród stawianych
problemów badawczych znalazły się pytania dotyczące częstości utrzymywania
kontaktów z rodziną i subiektywnej oceny tychże relacji (zarówno rodziny pochodzenia,
jak i prokreacyjnej); poczucia osób dotkniętych problemem bezdomności o możliwości
uzyskania wsparcia ze strony rodziny; częstotliwości występowania zjawisk o
charakterze patologicznym, jak nadużywanie alkoholu czy przestępczość; obecnej
sytuacji osobistej osób bezdomnych – formalnych aspektów związków oraz częstości i
jakości utrzymywania kontaktów z dziećmi. W tej części problematyki
badawczej zakładano, iż ze względu na często sygnalizowany w literaturze przedmiotu
rozpad więzi rodzinnych, charakterystyczny dla osób bezdomnych, stosunkowo rzadko
takie kontakty będą się utrzymywały, a jakość tychże relacji oceniana będzie jako raczej
zła. Wysoce prawdopodobny jest również fakt, iż znaczna część osób bezdomnych
wywodzić się będzie z tzw. rodzin patologicznych, w których można będzie
11
zaobserwować szereg zjawisk natury patologicznej. Obserwacje życia osób bezdomnych
skłaniają również do stwierdzenia, iż wśród aktualnych związków osób bezdomnych
przeważać będą te o charakterze nieformalnym, szczególnie w przypadku osób
zamieszkujących miejsca niemieszkalne lub działki i altanki ze względu na możliwość
przebywania ze swoim partnerem. Ze względu na sygnalizowany rozpad więzi
rodzinnych kontakty z dziećmi będą sporadyczne (przede wszystkim w
przypadku mężczyzn), a znaczna część spośród osób bezdomnych będzie sygnalizowała
utratę lub częściowe ograniczenie praw rodzicielskich.
d) Problem uzależnienia osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością od alkoholu:
w tej części pracy chodzi o określenie stopnia uzależnienia osób bezdomnych od
alkoholu, częstotliwości jego spożywania, stopnia świadomości własnych problemów
oraz poziomu motywacji do uczestniczenia w procesach terapeutycznych, mających na
celu pomoc w zakresie wychodzenia z uzależnienia od alkoholu. W trakcie
operacjonalizacji problematyki badawczej założono, iż problem nadużywania alkoholu
będzie powszechny wśród bezdomnych, przede wszystkim wśród bezdomnych mężczyzn
znajdujących się w ostatnich fazach bezdomności. Spodziewać się również można, że
ogólny poziom samoświadomości osób bezdomnych w zakresie własnych problemów
alkoholowych kształtować się będzie na niskim poziomie, podobnie jako poziom
motywacji terapeutycznej.
e) Kondycja zdrowotna osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością: problematyka
badawcza w tej kwestii odnosi się nie tylko do kondycji zdrowotnej w jej subiektywnym
wymiarze, ale również do obiektywnej strony zdrowia somatycznego. W części
poświęconej problematyce zdrowia poruszana jest również kwestia zdrowia
psychicznego oraz jego wpływu na różnorodne obszary życia osoby bezdomnej (np. na
postrzeganie wyjścia z własnej bezdomności). Zakłada się, że kondycja zdrowotna osób
bezdomnych, zarówno ta obiektywna, jak i subiektywna, dotycząca zdrowia
somatycznego jak i psychicznego, kształtuje się na niskim poziomie. Osoby bezdomne
i zagrożone bezdomnością często korzystają z opieki medycznej, często chorują na
choroby przewlekłe, często też muszą rezygnować z właściwego leczenia ze względu na
swoje ubóstwo.
12
f) Postrzeganie szans wyjścia z bezdomności i zmiany swojej trudnej sytuacji życiowej:
podczas badań nad profilem osób bezdomnych w Koszalinie zastanawiano się również
nad szansami wyjścia z sytuacji bezdomności. W świetle postawionych hipotez
badawczych wydaje się, że osoby bezdomne mają małe szanse na wyjście
z bezdomności, zaś winę za własną bezdomność respondenci upatrują przede wszystkim
w źle funkcjonującym państwie oraz we własnej rodzinie. Ważną kwestią poruszaną w tej
części pracy jest określenie narzędzi pomocnych osobom bezdomnym w procesie
wychodzenia z bezdomności.
g) Świat wartości osób bezdomnych i osób zagrożonych bezdomnością: część pytań
znajdujących się w kwestionariuszu postawiona była w celu określenia, co jest dla osób
bezdomnych najważniejszą wartością w życiu. Istotnym czynnikiem kształtującym
hierarchię wartości jest nie tyle płeć, poszczególna faza bezdomności ale również miejsce
realizacji wywiadu. Dlatego na świat wartości osób bezdomnych, na to, co dla nich jest
w życiu najważniejsze, należy patrzeć przez pryzmat tego, czy osoba bezdomna jest
osobą wierzącą czy też nie. W przekonaniu autorów narzędzia badawczego dla badanych
osób najważniejszą wartością jest rodzina oraz bycie osobą szczęśliwą. Wbrew
powszechnym opiniom mniejszą rolę w życiu osoby bezdomnej odgrywają wartości
samorealizacyjne oraz nawiązujące do rzeczy materialnych.
h) Ekonomiczne wyizolowanie osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością: celem tej
części badania jest dokonanie opisu ekonomicznego wyizolowania bezdomnych
i zagrożonych bezdomnością jako grupy, na który składa się m.in. brak pracy, bieda,
deficyt kwalifikacji oraz wykształcenia, które przyczyniają się do ekonomicznej
deprywacji. Problematyka badawcza skoncentrowana jest wokół zagadnień związanych
z aktywnością zawodową i zarobkową osób bezdomnych, skupiając swoją uwagę na
historii zawodowej osób bezdomnych oraz gotowości do podjęcia pracy. Analizując ten
obszar badawczy, poszukiwano również odpowiedzi na pytanie, na ile praca była w ogóle
wartością realizowaną w badanej grupie, jakie były przyczyny utraty ostatniej legalnej
pracy, a także jakie były bieżące marzenia i plany związane z pracą,
i) Kapitał społeczny osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością: celem tej części badań
jest określenie stopnia aktywności obywatelskiej, „stanu społeczeństwa obywatelskiego”
czy, innymi słowy, poziomu „kapitału społecznego” w badanej populacji osób
13
bezdomnych. Kluczowym problemem podjętym w badaniu jest dokonanie ogólnej
diagnozy dotyczącej wybranych zachowań obywatelskich osób bezdomnych. W
pierwszym rzędzie testowano/analizowano to, na ile badanych różnicowały cechy
socjodemograficzne, czyli m.in. takie zmienne, jak wiek, płeć, wykształcenie, ale i także
faza bezdomności, miejsce przebywania (placówka, miejsca poza placówkami), które, jak
wskazują niektórzy badacze zjawiska bezdomności, mogą mieć znaczenie dla
określonych zachowań, czy też postaw osób bezdomnych. W oparciu o wstępną hipotezę
o ewentualnych różnicach między bezdomnymi „placówkowymi”
i „pozaplacówkowymi”, a także osobami znajdującymi się w różnych fazach
bezdomności celem było sprawdzenie, na ile, prócz wspomnianych cech
demograficznych, okoliczności te mogą różnicować obywatelską (społeczną)
i ekonomiczną aktywność osób bezdomnych oraz wpływać na głębokość i zasięg
społecznego wykluczenia z tych sfer społecznego życia.
1.3. Hipotezy badawcze
Do głównych hipotez badawczych niniejszego badania należy zaliczyć następujące
przypuszczenia podzielone ze względu na przygotowywane artykuły tematyczne:
Przyczyny bezdomności:
H1: Osoby bezdomne w większym stopniu czują się winne zaistniałej sytuacji niż osoby zagrożone
bezdomnością.
H2: Poczucie winy u osób bezdomnych mocno różnicuje postrzeganie przyczyn własnej
bezdomności.
H3: Osoby bezdomne nie wykazują większej aktywności ukierunkowanej na wyjście
z bezdomności.
H4: Osoby bezdomne raczej nisko postrzegają szanse wyjścia z własnej bezdomności.
H5: Osoby bezdomne szanse na wyjście z bezdomności widzą raczej w pomocy udzielonej przez
instytucje zewnętrzne.
Charakterystyka psychologiczna osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością
H1: Osoby bezdomne charakteryzują się gorszym dobrostanem psychicznym niż osoby zagrożone
bezdomnością oraz osoby z populacji ogólnej Polaków.
14
H2: U osób bezdomnych występuje zjawisko tzw. „raju utraconego”, tzn. ocena własnej przeszłości
jest bardziej pozytywna niż ocena teraźniejszości oraz przyszłości.
H3: U osób zagrożonych bezdomnością zjawisko „raju utraconego” nie jest tak silne jak u osób
bezdomnych.
H4: Osoby bezdomne charakteryzują się raczej słabym przekonaniem o własnych możliwościach
odniesienia „sukcesu życiowego”, tzn. charakteryzują się niskim nasileniem nadziei na sukces.
Modele radzenia sobie z zagrożeniem bezdomnością i sytuacją bezdomności
H1: U osób bezdomnych dominują dwa „gorsze” (z punktu widzenia przystosowania) modele
radzenia sobie, tj. model medyczny i oświeceniowy.
H2: Bardziej negatywne konsekwencje psychologiczne pojawiają się w przypadku osób
funkcjonujących według modelu medycznego i oświeceniowego.
H3: U osób zagrożonych bezdomnością częściej (w porównaniu do osób bezdomnych) występują
„lepsze” (z punktu widzenia przystosowania) modele radzenia sobie, tj. model kompensacyjny
i moralny.
Aktywność zawodowa badanych osób
H1: Zarówno osoby bezdomne jak i zagrożone bezdomnością charakteryzują się relatywnie niską
aktywnością zawodową.
H2: Zarówno osoby bezdomne jak i zagrożone bezdomnością charakteryzują się złą sytuacją
materialną.
H3: Zarówno osoby bezdomne jak i zagrożone bezdomnością nie podejmują wielu prób aktywnego
poszukiwania pracy. Bardziej pasywne są osoby bezdomne.
Zdrowie osób bezdomnych
H1: Badane osoby nie są zadowolone z własnego stanu zdrowia.
H2: Osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością to w większości osoby chorujące na choroby
przewlekłe.
H3: Badane osoby w dużym stopniu to osoby niepełnosprawne z formalnym orzeczeniem o stopniu
niepełnosprawności. Owa niepełnosprawność bardzo często wyklucza osoby bezdomne
z aktywnego życia i podejmowania pracy zarobkowej.
H4: Korzystanie z usług medycznych przez osoby bezdomne kształtuje się na niskim poziomie.
15
H5: Badane osoby często spożywają napoje alkoholowe, które prowadzą do alkoholizmu
i pogorszenia sytuacji finansowej.
Sytuacja rodzinna osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością
H1: Poziom relacji rodzinnych w obu badanych grupach należy uznać za niski. Rozpad więzi
rodzinnych bardziej charakterystyczny jest dla osób bezdomnych niż zagrożonych bezdomnością.
H2: Wśród aktualnych związków osób bezdomnych przeważać będą te o charakterze nieformalnym
H3: Kontakty z dziećmi będą sporadyczne (przede wszystkim w przypadku mężczyzn), a znaczna
część spośród osób bezdomnych będzie sygnalizowała utratę lub częściowe ograniczenie praw
rodzicielskich
H4: Badane osoby w dużej mierze nie mogą liczyć na pomoc rodziny.
H5: Osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością to osoby, które negatywnie oceniają swoje
kontakty z najbliższą rodziną.
Sytuacja ekonomiczna osób bezdomnych
H1: Osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością są słabo wykształcone – dominują deklaracje
ukończenia szkoły zasadniczej.
H2: Większość osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością nie podejmuje pracy zarobkowej.
H3: Dominują dochody nie przekraczające 600 zł miesięcznie.
H4: Większość z pośród badanych jest zadłużona.
H5: Często pojawia się zadłużenie alimentacyjne.
H6: Osoby zagrożone bezdomnością częściej zamieszkują w lokalach zadłużonych.
H7: W zadłużonych lokalach dominuje zadłużenie do 4000 zł.
Kapitał społeczny
H:1. Respondenci nie angażują się w życie lokalnej wspólnoty, przedkładają interesy partykularne
nad ogólny.
H2: Respondenci nie ufają instytucjom publicznym. Im instytucja bardziej oddalona od ich
codzienności tym zaufanie mniejsze.
16
1.4. Metody badawcze zastosowane w badaniu - zestandaryzowany kwestionariusz
wywiadu dla osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością
Ogólnie rzecz biorąc, skategoryzowany wywiad kwestionariuszowy to ilościowa technika
badawcza, ściśle oparta o wcześniej przygotowany kwestionariusz, której celem jest uchwycenie
możliwie wszystkich szczegółów dotyczących wypowiedzi respondenta, jak również jego
zachowań przejawianych podczas prowadzenia rozmowy (Sztabiński, Sawiński, Sztabiński, 2005,
s. 50). Z racji tego, że na podstawie badania kwestionariuszowego formułujemy ścisłe, liczbowo
oszacowane wnioski, badanie takie należy traktować jako pomiar. Aby jednakże wyniki
odpowiedzi poszczególnych respondentów można było dodawać do siebie i na ich podstawie
wyciągać wnioski, muszą być spełnione dwa zasadnicze warunki: po pierwsze, musi być
zastosowane ujednolicone (identyczne dla wszystkich) narzędzie badawcze; po drugie,
ujednoliceniu muszą ulec warunki prowadzenia wywiadów (Sztabiński, Sawiński, Sztabiński,
2005, s. 50). Wywiad kwestionariuszowy, jako technika standaryzowana, oparty jest na
komunikacji bezpośredniej, co oznacza, że pytania zawarte w kwestionariuszu zadawane są przez
ankietera podczas osobistego, bezpośredniego kontaktu z respondentem2. Oznacza to, że
niedopuszczalna jest sytuacja, w której ankieter sam wypełnia wywiad po przeprowadzonej
rozmowie oraz kiedy prowadzi wywiad, na przykład przez telefon. Podczas realizacji badań
metodą skategoryzowanego wywiadu kwestionariuszowego bardzo ważna jest postawa samego
ankietera. Osoba przeprowadzająca wywiad nie powinna zmieniać słów w poszczególnych
pytaniach, kolejności zadawanych pytań czy kafeterii odpowiedzi. W badaniach nad
psychospołecznym profilem osoby bezdomnej w Trójmieście odstępowano od tego teoretycznego
wykładnika z powodu bądź to zmęczenia osoby bezdomnej, bądź z powodu niezrozumienia przez
niego zadawanych pytań.
Kwestionariusz wywiadu jest zbiorem pytań, które ankieter odczytuje respondentowi.
Pytania zawarte w zastosowanym badaniu miały różnorodny charakter ze względu na ich strukturę
oraz ze względu na to, czego pytanie dotyczy. Przede wszystkim w kwestionariuszu wywiadu
dominowały pytania zamknięte, w których „z góry” przewidziano możliwe odpowiedzi
odczytywane respondentom biorącym udział w badaniu. Były to zarówno pytania dychotomiczne
2 Bezpośredni kontakt z respondentem bądź jego brak jest podstawą odróżnienia wywiadu kwestionariuszowego od
innych technik ilościowych, na przykład ankiety.
17
(odpowiedzi tak i nie), pytania wielokrotnego wyboru (respondent mógł zaznaczyć więcej niż
jedną odpowiedź) oraz pytania tabelaryczne, oparte o skalę. W kwestionariuszu pojawiła się mała
liczba pytań otwartych, których odpowiedzi stanowiły pogłębienie pytań zamkniętych (np. pytanie
i powód korzystania z pomocy medycznej, opis sytuacji dyskryminacji przez pracowników służby
zdrowia, jakie były przyczyny utraty ostatniej pracy, itp.). Na etapie analizy zebranego materiału
wszystkie pytania otwarte poddano procedurze kodowania. W wachlarzu zadawanych pytań
znalazły się również pytania prekategoryzowane, czyli takie, które są zamknięte dla ankietera, lecz
otwarte dla respondenta (Sztabiński, Sawiński, Sztabiński, 2005, s. 61). Pytania te stosowano
w tych momentach kwestionariusza wywiadu, w których nie chciano sugerować osobie bezdomnej
żadnej odpowiedzi, jednocześnie chcąc ominąć procedurę kodowania. W badaniach osób
bezdomnych oraz zagrożonych bezdomnością w Koszalinie bardzo często stosowano pytania
filtrujące, zawierające tzw. reguły przejścia3. Pytania tego typu stosuje się wówczas, kiedy chcemy
w sposób świadomy wykluczyć pewną część respondentów z możliwości udzielenia odpowiedzi
(np. kiedy pytamy osoby bezdomne o to, czy w ciągu najbliższych dwóch tygodni są gotowe
podjąć aktywność zarobkową, a następnie dla osób, które odpowiedziały „nie”, pytamy o motywy
udzielenia takiej odpowiedzi).
Analizując pokrótce strukturę zestandaryzowanego kwestionariusza wywiadu (zgodnie
z Aneksem), można powiedzieć, że składa się on zasadniczo z kilkunastu części:
ogólne pytania metryczkowe
ocena zadowolenia z życia
własne samopoczucie
ocena własnej przyszłości
relacje i kontakty z rodziną
zdrowie i dobrostan psychiczny
hierarchia wartości
wyjście z bezdomności
życie rodzinne
przyczyny bezdomności
fazy bezdomności
ocena własnego życia – drabina szczęścia
3 Reguły przejścia są swoistymi instrukcjami dla ankietera, wskazującymi, które pytania należy zadać danemu
respondentowi jako następne (Sztabiński, Sawiński, Sztabiński, 2005, s. 61).
18
aktywność zawodowa
aktywność społeczna
kwalifikacje zawodowe
skutki bezdomności
problemy z alkoholem.
W kwestionariuszu, zastosowanym przy określaniu profilu osób bezdomnych oraz zagrożonych
bezdomnością w Koszalinie, obok pytań oraz odpowiedzi zawarte były również wszelkiego
rodzaju instrukcje skierowane tylko i wyłącznie do ankietera. Zawarte instrukcje szczegółowo
określają sposób zadania pytania i zapisu odpowiedzi respondenta, ukazują reguły przejścia oraz
pokazują konieczność zastosowania kart respondenta.
1.5. Dobór respondentów do badania w badaniu
Założono, że w badaniu głównymi respondentami będą:
a) osoby bezdomne przebywające w miejscach instytucjonalnego wsparcia (Schronisko
prowadzone przez Koło Koszalińskie Towarzystwa Pomocy im. św. Brata Alberta
w Koszalinie na ul. Mieszka I nr 16). W tym miejscu docelowo zaplanowano
przeprowadzić badania z wszystkimi osobami, które zgodzą się na badanie metodą
wywiadu kwestionariuszowego,
b) osoby bezdomne przebywające z miejscach niemieszkalnych takich jak: dworce,
działki, altanki, ulice, parki, pustostany. W tych miejscach trudno założyć konkretną
liczbę respondentów, jednakże zaplanowano dotarcie do wszystkich wskazanych przez
specjalistów oraz same osoby bezdomne miejsc niemieszkalnych. Przypuszcza się, że
najważniejszym terenem badawczym będzie dworzec w Koszalinie i jego najbliższe
okolice,
c) osoby zagrożone bezdomnością wskazane przez pracowników Miejskiego Ośrodka
Pomocy Społecznej w Koszalinie. W tym zakresie ustalono, że pracownicy MOPS
Koszalin zaproszą wybrane osoby zagrożone bezdomnością do przeprowadzenia
rozmowy w dwóch budynkach MOPS, zaś inni pracownicy socjalni wytypują osoby
mieszkające na osiedlu socjalnym w mieszkaniach socjalnych przy ul. Przemysłowej 4.
19
1.6. Raport z badań terenowych
Badania terenowe stanowią jeden z kluczowych etapów realizacji badań socjologicznych
prowadzonych wśród osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością w Koszalinie w ramach
realizowania projektu „WEKTOR ZMIAN – Koszaliński Program Wspierania Wychodzenia
z Bezdomności” (projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego
Funduszu Społecznego). Głównym celem tej części badań było zebranie zestandaryzowanych
kwestionariuszy wywiadów zawierających odpowiedzi osób bezdomnych i zagrożonych
bezdomnością.
Badania terenowe odbywały się w dniach 30 maj 2011 – 03 czerwiec 2011 w mieście
Koszalin i były realizowane przez grupę ankieterów pod kierunkiem dr Macieja Dębskiego.
Zgodnie ze specyfikacją istotnych warunków zamówienia (DO.S.331-01/2011) badaniem objęto
150 respondentów bezdomnych oraz zagrożonych bezdomnością. W ostatecznej bazie danych (do
prowadzenia analiz statystycznych) znalazło się 134 osoby w tym 69 osób bezdomnych oraz 65
osób zagrożonych bezdomnością. Nieco mniejsza (od pierwotnie założonej) ilość osób znajdująca
się w statystycznej bazie danych jest pochodną po pierwsze ośmiu odmów wzięcia udziału
w badaniu „od początku do końca” oraz ośmiu wywiadów, które po wstępnej analizie statystycznej
uznano za nierzetelne pod względem udzielanych odpowiedzi. W pierwszym przypadku (odmowy
odpowiedzi) wskazać należy, że podjęto wszelkie czynności badawcze zmierzające do zebrania
interesujących badacza informacji, jednakże w ostateczności zrezygnowano z wprowadzania
zebranych danych z powodu bądź to braku zgody respondenta na ich zapisanie
w zestandaryzowanym kwestionariuszu wywiadu bądź to nieudzielenia odpowiedzi na wszystkie
zadawane pytania.
W trakcie realizacji badań terenowych wyżej wymieniony zespół odwiedził następujące
miejsca w mieście Koszalin:
1. Dworzec PKP i teren za Urzędem Pocztowym przy ul. Dworcowej.
2. Dworzec PKS.
3. Schronisko dla Osób Bezdomnych przy ul. Mieszka I.
4. Jadłodajnia Caritas Diecezji Koszalińsko-Kołobrzeskiej.
5. Mieszkania socjalne przy ul. Przemysłowej.
20
6. Siedziba Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej na ul. Morskiej
7. Siedziba Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej na ul. Monte Cassino
8. Deptak i przejście podziemne przy ul. Dworcowej.
9. Polski Czerwony Krzyż Zarząd Rejonowy.
10. Plac przed Ratuszem - ul. Rynek Staromiejski.
11. Okolice sklepu KAUFLAND przy ul. Morskiej.
12. Okolice Centrum Handlowego FORUM.
13. Okolice targowiska przy ul. Drzymały.
14. Park Miejski:
a) okolice stawy przy ul. Młyńskiej,
b) okolice „Pałacu Młynarza”
c) okolice przepompowni,
d) wzdłuż rzeki Dzierżęcinki.
15. ul. Bosmańska – okolice garaży.
16. ul. Morska:
a) okolice stacji benzynowej Orlen,
b) okolice budynków nr 97-101, 103,
c) opuszczony budynek internatu,
d) budynek byłej restauracji „Dworek Kasztelański”.
17. ul. Władysława IV:
a) okolice pętli autobusowej przy ogrodach działkowych,
b) za terenem przemysłowym przy ul. Władysława IV 137 – legowisko w zaroślach.
18. ul. Rolna – legowiska w zaroślach.
19. ul. Spasowskiego – legowisko w zsypie.
20. ul. Wyki i Próchnika – Wąwozy Grabowe.
21. ul. Stawisińskiego – vis a vis stadionu „Bałtyk”.
22. Okolice ul. Kolejowej i Łużyckiej.
23. Zarośla przy starym dworcu kolejki wąskotorowej.
24. ul. Krakusa i Wandy – sklep „Carrefour”.
25. Ogrody działkowe - przy ul. Władysława IV, Lechickiej, Jasnej i Fałata.
26. Dom Samotnej Matki.
27. Ośrodek Interwencji Kryzysowej.
28. Bursa przy ul. Szarych Szeregów.
21
29. Okolice Góry Chełmskiej.
30. Zarośla przy ul. Słupskiej.
Analizując całość pobytu grupy realizującej badania terenowe warto wskazać, że kilka
miejscy z wyżej wymienionych trzydziestu okazała się kluczowa dla pomyślności realizowanych
badań. Oznacza to, że w takich miejscach jak: dworzec PKP i teren za Urzędem Pocztowym przy
ul. Dworcowej, dworzec PKS, schronisko dla Osób Bezdomnych przy ul. Mieszka I, jadłodajnia
Caritas Diecezji Koszalińsko-Kołobrzeskiej, mieszkania socjalne przy ul. Przemysłowej, siedziba
Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej na ul. Morskiej oraz siedziba Miejskiego Ośrodka
Pomocy Społecznej na ul. Monte Cassino dotarto do zdecydowanie wyższej liczby osób
bezdomnych bądź zagrożonych bezdomnością, niż w przypadku pozostałych miejsc.
1.7. Przygotowanie do badań terenowych
Generalnie rzecz ujmując, można powiedzieć, że praca ankietera polega na realizacji
wywiadów z określonymi osobami (respondentami), zaś sama rozmowa sprowadza się do
odczytywania wydrukowanych w kwestionariuszu pytań oraz zapisywania udzielanych
odpowiedzi. W takim ujęciu praca ankietera jawi się jako czynność banalnie prosta, jednakże
w rzeczywistości dobrze przeprowadzony wywiad to nie lada sztuka, przynajmniej z dwóch
powodów. Po pierwsze, należy pamiętać, że realizacja wywiadu z osobą bezdomną nie jest
sytuacją powszechną, a przez to normalną. Zarówno dla respondenta, jak i dla samego ankietera to
sytuacja w dużej mierze sztuczna, która musi odbywać się w określony sposób, według
określonych zasad. Zasady te w konsekwencji powinny prowadzić do standaryzacji warunków
realizacji wywiadu, przez co istnieje dalsza możliwość sumowania odpowiedzi udzielonych przez
osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością przedstawienie ich w formie zagregowanej. Poznanie
wszystkich zasad dobrze zrealizowanego wywiadu wymaga zatem dużego zaangażowania
ankietera i zdobycia fachowej wiedzy z zakresu fieldworkingu. Po drugie realizacja wywiadu
zakłada bezpośrednią styczność ankietera z osobą badaną (osobą bezdomną). Oznacza to, że
podczas realizacji wywiadu ankieter musi w sposób profesjonalny posługiwać się narzędziami
komunikacji, które pozwolą z jednej strony na zdobycie koniecznego zaufania respondenta do
rozmówcy, pozwolą na rzetelną aranżację wywiadu oraz pozwolą uniknąć poczucia „odpytywania
respondenta”.
Omawiając kwestię szkoleń ankieterskich zrealizowanych podczas realizacji badań
prowadzonych wśród osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością w Koszalinie, trzeba
22
zaznaczyć, że członkowie zespołu badaczy w większości zajmowali się wcześniej w swojej pracy
zawodowej zjawiskiem bezdomności. Dlatego równolegle z rozpoczęciem prac nad ustalaniem
interesujących badaczy obszarów Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności
zorganizowało cykl szkoleń mających na celu przybliżenie teoretycznych podstaw problematyki
bezdomności, pod kątem dostępnych w literaturze przedmiotu definicji i typologii czy dostępnych
na gruncie europejskim sposobów mierzenia bezdomności. Warsztaty szkoleniowe połączone były
z wizytacjami w placówkach dla osób bezdomnych (noclegownia, schronisko dla bezdomnych
mężczyzn oraz bezdomnych kobiet), jak również spotkaniami z liderami pomocy społecznej
i pracy socjalnej w województwie pomorskim.
Na etapie przygotowania ankieterów do realizowanych badań szkolenia z ankieterami
odbywały się na zasadzie spotkań grupowych oraz indywidualnych konsultacji z koordynatorem
badania. Każdy z ankieterów uczestniczących w realizowanych badaniach prowadzonych wśród
osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością otrzymał materiały niezbędne do realizacji badań
terenowych, w skład których wchodziły:
a) kwestionariusze wywiadu,
b) karty odpowiedzi,
c) zapasowe karty odpowiedzi,
d) pismo przewodnie od koordynatora badania oraz
e) identyfikator
1.8. Główne problemy związane z realizacją badań w świetle sprawozdań ustnych,
pisemnych oraz ankiety do ankietera
Na wstępie rozważań o głównych problemach związanych z realizacją badań terenowych
otwarcie należy powiedzieć, że określenie profilu osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością
w Koszalinie okazało się nie lada „ankieterskim wyzwaniem”. Sztuka „fieldworkingu” polega
bowiem nie tylko na tym, jak dobrze dobrać respondenta do badania, jak skłonić go do wzięcia
udziału w badaniu, ale przede wszystkim na tym, jak rzetelnie i sprawnie przeprowadzić rozmowę.
W części poświęconej trudnościom badań terenowych trzeba wskazać, że istnieją co najmniej trzy
zasadnicze źródła wiedzy o problemach napotkanych przez ankieterów podczas realizacji badań
terenowych: indywidualna rozmowa ankietera z koordynatorem badania, sprawozdanie pisemne
osoby realizującej wywiad oraz ankieta dla ankietera, załączona na końcu każdego
23
zestandaryzowanego kwestionariusza wywiadu (dotyczy to tylko części ilościowej). W badaniach
koszalińskich zastosowano dwie pierwsze wyżej wymienione metody
Zanim w sposób szczegółowy zostaną omówione główne problemy w realizacji badań
terenowych, dokonana zostanie syntetyczna oceny formalnej strony sytuacji wywiadu z osobą
bezdomną:
a) pierwsza rozmowa w oparciu o zestandaryzowany kwestionariusz wywiadu z osobą
bezdomną została przeprowadzona 30 maja 2011 roku w placówce prowadzonej przez
Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta w Koszalinie przy u. Mieszka I 16 (koło
godziny 10 rano), ostatnia zaś 3 czerwca 2011 roku w okolicy dworca PKP w Koszalinie
(koło godziny 15). Oznacza to, że badania terenowe w części ilościowej trwały 4 pełne
dni;
b) najkrótszy zrealizowany wywiad trwał zaledwie 35 minut, najdłuższy 2 godziny.
Wywiadów trwających do godziny czasu przeprowadzono 71 % powyżej 1 godzin –
29,0 % Przeciętnie wywiad z osobą bezdomną i zagrożoną bezdomnością trwał 52
minuty.
c) realizacja wywiadów z osobami bezdomnymi i zagrożonymi bezdomnością najczęściej
odbywała się przed południem (do godziny 12:00 rozpoczęto 40,5 % wszystkich
wywiadów). Między 12:00 a 18:00 rozpoczęto 23,0 % kolejnych wywiadów, zaś po
godzinie 18:00 zrealizowano ich 36,5 % Najwięcej wywiadów wieczornych
(rozpoczętych po godzinie 18:00) zanotowano w przypadku wywiadów realizowanych
w miejscach niemieszkalnych.
Poszukując klucza kategoryzacyjnego do napotkanych problemów, zdecydowano się na
stworzenie dwóch głównych kategorii problemowych: problemy odnoszących się do zastosowanej
metodologii oraz do osób bezdomnych biorących udział w sytuacji wywiadu:
a) Problemy odnoszące się do zastosowanej metodologii:
problem ze znalezieniem bezdomnych: realizowane badania w Koszalinie odbywały
się w porze letniej. Dla badań (w szczególności wśród osób bezdomnych
przebywających w miejscach niemieszkalnych) jest to mało odpowiednia pora ze
względu na trudności w zalezieniu osób bezdomnych. Jak wskazują doświadczenia
pomorskie najlepszym okresem dla realizacji badań w miejscach niemieszkalnych
zawsze pozostaje okres zimowy albowiem wtedy zjawisko bezdomności wytraca swoją
24
mobilność, zaś pozainstytucjonalne miejsca przebywania osób bezdomnych są bardzo
dobrze zlokalizowane (poprzez prowadzone działania interwencyjne zmierzające do
ograniczenia skali zamarznięć osób bezdomnych i zagrożenia ich życia).
trudne warunki przeprowadzania wywiadów w miejscach niemieszkalnych:
sytuacja wywiadu wymaga odpowiednich warunków do przeprowadzenia rozmowy.
W badaniach nad profilem osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością w
Koszalinie jedynie część wywiadów została zrealizowana w placówkach dla osób
bezdomnych bądź budynkach Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Koszalinie,
pozostałą część rozmów odbyto w trudnych dla ankietera warunkach – na terenie
działek, ogródków, dworcach, pustostanach, śmietnikach, prowizorycznych altankach,
czy na miejskich, parkowych ławkach. Wszystkie te miejsca należy uznać za mało
komfortowe dla realizacji rozmowy z osobą bezdomną i mało bezpieczne dla samego
ankietera.
obecność osób trzecich: jak uważają specjaliści zajmujący się sztuką realizacji badań
terenowych, wpływ osób trzecich na realizację wywiadu jest sytuacją dość powszechną.
Pomimo tego, że główną zasadą w prowadzeniu wywiadu jest realizacja jego sam na
sam z respondentem to, niestety w przypadku badań koszalińskich notowano niekiedy
obecność „osób trzecich”. W opinii ankieterów przeprowadzających badania terenowe
osoby trzecie były obecnej jedynie przez znikomą część wywiadu i zazwyczaj,
spontanicznie włączając się do rozmowy, nie wpływały w sposób zasadniczy na
udzielane odpowiedzi. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że obecność osób trzecich
podczas realizacji wywiadu dotyczy również ankieterów. Z sytuacją taką w badaniach
nad profilem osób bezdomnych oraz zagrożonych bezdomnością można spotkać się
było często, w przypadku kiedy dwóch ankieterów realizowało badania w tym samym
miejscu, w tej samej przestrzeni. Usprawiedliwieniem tego „odstępstwa
metodologicznego” było wyłącznie bezpieczeństwo ankietera realizującego wywiad
rozmowę z osobą bezdomną poza schroniskiem.
budowa narzędzia badawczego: narzędzia badawcze wypracowane do określenia
profilu osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością w Koszalinie okazały się nieco
za długie i uciążliwe dla respondenta. Pomimo tego, że starano się tak skonstruować
kwestionariusz, aby wytworzyć momenty „odpoczynku” pomiędzy zadawanymi
pytaniami, w wielu przypadkach osoby bezdomne zwracały uwagę na zbyt duży zakres
25
poruszanych problemów. Również wielu ankieterów stwierdziło, że przeprowadzany
wywiad kwestionariuszowy był długi i mógł powodować fizyczne oraz psychiczne
zmęczenie respondenta, obniżając rzetelność zebranych danych.
b) Problemy odnoszące się do zachowań i postaw osoby bezdomnej:
chęć odniesienia korzyści majątkowych przez osoby bezdomne z racji wzięcia
udziału w badaniu: w procesie badawczym bardzo często respondent biorący udział
w badaniu otrzymuje gratyfikację finansową. W przypadku realizacji badań nad profilu
osób bezdomnych oraz zagrożonych bezdomnością, mając na uwadze częste problemy
alkoholowe respondentów, w sposób całkowicie świadomy zrezygnowano z opłacenia
przeprowadzonego wywiadu. Jedyną gratyfikacją, jaką otrzymywał respondent były
papierosy, którymi respondent był częstowany podczas odpowiedzi na zadawane pytania.
Podczas przeprowadzania badań terenowych zdarzały się sytuacje, w których osoba
bezdomna uzależniała wzięcie udziału w badaniu od przekazania określonej sumy
pieniędzy. W takich przypadkach odstępowano od przeprowadzenia wywiadu i szukano
innych respondentów.
przerywanie realizowanych wywiadów: w badaniach koszalińskich w 8 przypadkach
zdarzyło się, że wywiady z respondentami zostały przerwane i niedokończone. Podczas
realizacji badań terenowych zdarzały się również i takie sytuacje, w których osoba
bezdomna bądź zagrożona bezdomnością przerywała wywiad i wychodziła
z pomieszczenia (przestrzeni), w którym badanie było realizowane, jednakże dokańczała
rozpoczęty wywiad. Wszystkie przerwane wywiady realizowane były w miejscach
niemieszkalnych.
ograniczona percepcja respondenta: z przeprowadzonych badań socjologicznych
w województwie pomorskim wiadomo, że osoby bezdomne są osobami nisko
wykształconymi. W związku z tym podczas operacjonalizacji narzędzi badawczych
starano się, żeby były one przede wszystkim jasne i czytelne dla osoby bezdomnej.
Pomimo zasadniczego uproszczenia języka zadawanych pytań w wielu przypadkach
okazało się, że niektóre pytania oraz instrukcje do tych pytań pozostawały niezrozumiałe.
Trudności sprawiały również pytania, do których stosowano specjalistyczne karty
z odpowiedziami w celu ułatwienia udzielenia odpowiedzi osobom bezdomnym.
26
Ograniczona percepcja respondentów w konsekwencji spowodowała znaczne wydłużenie
realizowanych wywiadów.
przebywanie potencjalnego respondenta w stanie upojenia alkoholowego: zdarzały
się sytuacje, że ankieter musiał zrezygnować z przeprowadzenia wywiadu z osobą
bezdomną w sytuacji, w której potencjalny respondent ukazywał odznaki spożycia
alkoholu. Pomimo tego, że sytuacje takie należały do rzadkości to w sposób zasadniczy
utrudniały realizację założonej próby badawczej.
27
CZĘŚĆ II
RAPORT Z BADAŃ
28
Maciej Dębski
Uniwersytet Gdański
Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności
2.1. Ogólna charakterystyka respondenta.
1. Kontekst
Ogólnie rzecz ujmując, pytania „metryczkowe” służą nie tylko do scharakteryzowania badanej
zbiorowości osób bezdomnych, ale również pozwalają opisać jej zróżnicowanie (Sztabiński,
Sawiński, Sztabiński, 2005, s. 205). Ich ważność w kwestionariuszu wywiadu podkreślają
następujące trzy czynniki. Po pierwsze bardzo często stanowią podstawę dobru próby, po drugie
znajdują się w każdym kwestionariuszu choć w różnych kombinacjach, po trzecie wreszcie bardzo
często stanowią najważniejsze zmienne niezależne, wykorzystywane podczas analizy statystycznej.
Jak zauważa F. Sztabiński, zmienne „metryczkowe”, znajdujące się w każdym kwestionariuszu, nie
zawsze znajdują się w takiej samej postaci i konfiguracji (Sztabiński, Sawiński, Sztabiński, 2005,
s. 206). Autor wskazuje, iż trudno w sposób jednoznaczny i powszechnie obowiązujący przyjąć
kanon cech „metryczkowych” z tego względu, że ich zastosowanie uzależnione jest po pierwsze, od
typu i problematyki badania; po drugie, od charakteru badanej zbiorowości i po trzecie, od
przewidywanego sposobu opracowania wyników. Posługując się nomenklaturą F. Sztabińskiego,
można powiedzieć, że w badaniach nad psychospołecznym profilem osób zmienne społeczno-
demograficzne poddają opisowi tak zwane cechy indywidualne (płeć, wiek, wykształcenie, stan
cywilny, sytuacja zawodowa, itp.). W przeciwieństwie do cech kontekstualnych (np. liczba osób w
gospodarstwie domowym, dochód, warunki mieszkaniowe itp.), w których określeniu osoba
bezdomna nie zawsze jest osobą kompetentną, określenie rozkładu cech indywidualnych jest dla
osób bezdomnych o wiele bardziej proste.
Gdzie (w którym miejscu kwestionariusza) powinny być umieszczane zmienne metryczkowe?
Jak wskazuje F. Sztabiński (Sztabiński, Sawiński, Sztabiński, 2005, s. 213), powinny one
znajdować się na końcu kwestionariusza, zaś powodów takiego postępowania jest co najmniej
kilka:
zmienne metryczkowe należą do tak zwanych pytań drażliwych,
mogą podważyć zapewnienie o anonimowości i poufności wyników,
29
są pytaniami faktualnymi, niewymagającymi zastanawiania się, przez co można
zadawać je na końcu rozmowy, kiedy ankieter i respondent są już zmęczeni realizacją
wywiadu.
2. Problem
Głównym celem pisanego artykułu jest określenie dwóch grup respondentów biorących udział
w badaniu (osoby bezdomne oraz zagrożone bezdomnością) pod względem najważniejszych
zmiennych o charakterze społeczno-demograficznym. W badaniu koszalińskim zmienne
metryczkowe pełnią zarazem funkcje zmiennych niezależnych, które stanowią ważny punkt
dokonywanej w raporcie analizy statystycznej. Do najważniejszych zmiennych niezależnych
zaliczyć należy płeć, wiek, wykształcenie, stan cywilny, miejsce zamieszkania czy długość trwania
bezdomności. W tej części pracy ukazane zostaną podstawowe rozkłady częstości zmiennych
niezależnych, które w wielu przypadkach stanowią punkt wyjścia do dokonywania dalszych analiz
statystycznych prowadzonych przez poszczególnych autorów.
3. Analiza zebranego materiału
Pierwszą analizowaną zmienną o charakterze społeczno-demograficznym jest płeć badanych
osób. Z przeprowadzonych badań koszalińskich wynika, że wśród osób bezdomnych w sposób
zdecydowany przeważają mężczyźni którzy stanowią 691 % wszystkich osób bezdomnych.
W przypadku osób zagrożonych bezdomnością możemy mówić o dokładnym odwróceniu
proporcji: w badane próbie osób zagrożonych bezdomnością znalazło się 64,6 % kobiet.
30
Pod względem wieku obu badanych grup respondentów możemy wskazać, że osoby
bezdomne są nieco starsze od osób zagrożonych bezdomnością. Wśród przebadanych osób ponad
połowa osób bezdomnych to osoby, które przekroczyły 50 rok życia (55,1 %). Dla porównania osób
najstarszych w drugiej badanej grupie jest 30,8 %. Osoby relatywnie najmłodsze, które nie
ukończyły jeszcze 30 roku życia częściej rekrutują się z grupy osób zagrożonych bezdomnością
(33,8 %). Dla porównania osób bezdomnych w tej grupie wiekowej jest zaledwie 13 % z
przeprowadzonych badań wynika, że badane osoby w średnim wieku (między 31 a 50 lat) stanowią
w przypadku obu badanych grup około 1/3 wszystkich badanych osób.
Jak można było się domyślać badane osoby, które zdecydowały się wziąć udział w badaniu
legitymują się niskim poziomem wykształcenia. Z poniższego wykresu jasno wynika, że najczęściej
reprezentowanym wykształceniem jest wykształcenie podstawowe, na które wskazuje 39,1 % osób
bezdomnych oraz dokładnie połowa osób zagrożonych bezdomnością (50 %). Na drugim miejscu
pod względem częstości występowania jest wykształcenie zawodowe, które częściej wskazywane
jest przez osoby bezdomne (36,2 %). Dla porównania odsetek osób posiadających wykształcenie
zawodowe wśród osób zagrożonych bezdomnością kształtuje się na poziomie 25 % Z danych
zawartych na wykresie nr 3 jasno wynika, że do rzadkości należą sytuacje, w których badane osoby
przyznają się do posiadania wykształcenia wyższego (ok. 2-3 %).
31
Podczas realizacji badań w Koszalinie prowadzonych wśród osób bezdomnych
i zagrożonych bezdomnością poproszono badane osoby o to, aby oceniły swoją aktualną sytuację
materialną. Jak się okazuje, na bardzo złe warunki finansowe zdecydowanie częściej wskazują
osoby bezdomne (29 %) niż osoby zagrożone bezdomnością (13,8 %). Ci drudzy zdecydowanie
częściej niż osoby bezdomne oceniaj swój aktualną sytuację materialną na poziomie dostatecznym
(27,7 %). Ogólnie rzecz ujmując w opinii badanych osób (bez względu na bycie osobą bezdomną
czy też nie) dominują odpowiedzi wskazujące na to, że aktualna sytuacja materialna pozostawia
„wiele do życzenia”.
32
Warto przyjrzeć się strukturze kolejnej zmiennej niezależnej, jaką jest stan cywilny
badanych osób. Z przeprowadzonych badań wynika, że ponad połowa osób zagrożonych
bezdomnością to osoby stanu wolnego (50,8 %), zaś co piąta osoba rekrutująca się z tej grupy
badanej wskazała na posiadanie małżonka (20 %) bądź na bycie wdową/wdowcem – 21,5 % W
przypadku osób bezdomnych sytuacja związana ze stanem cywilnym jest zgoła odmienna. Ogólnie
rzecz biorąc można powiedzieć, że w bezdomność bardziej niż w przypadku sytuacji zagrożenia
bezdomnością wpisana jest samotność. Analizując dane znajdujące się na poniższym wykresie
można powiedzieć, że osoby bezdomne to najczęściej osoby albo stanu wolnego (36,9 %) albo
osoby, których małżonkowie umarli – 35,4 % Dodatkowo wskazać należy, że 12,3 % osób
bezdomnych przyznało, iż jest osobą rozwiedzioną, zaś w przypadku 3,1 % deklaruje bycie w
formalnej bądź nieformalnej separacji.
33
Niezależnie od tego, jaki jest obecny i formalny stan cywilny badanej osoby można
powiedzieć, że 76,9 % osób bezdomnych nie jest aktualnie w żadnym związku. Odsetek osób
samotnych w przypadku osób bezdomnych, jest o wiele wyższy w porównaniu do osób
zagrożonych bezdomnością – z tej grupy respondentów na życiową samotność wskazało 54 %
badanych osób. 46 % osób zagrożonych bezdomnością przyznało w trakcie badania, że aktualnie
jest w związku z innym partnerem, odsetek ten wśród osób bezdomnych jest nieco niższy
i kształtuje się na poziomie 22,3 % Warto w tym miejscu wskazać, że jeśli badane osoby deklarują
bycie w związkach to raczej jest to związek nieformalny (życie na „kocią łapę”, konkubinat) niż
zalegalizowane w sposób formalny małżeństwo.
34
Kiedy pytamy respondenta o to, gdzie mieszkał w okresie swojego dzieciństwa ponad
połowa osób wskazuje na teren dużego miasta. W zdecydowanej większości badane osoby
wskazują na miasto Koszalin. ¼ osób bezdomnych (24,2 %) wskazała, iż dzieciństwo spędziła na
terenie małego miasta, zaś kolejne 21,2 % – na terenie wiejskim.
35
Ważną zmienną o charakterze społeczno-demograficznym jest zmienna traktująca
o długości bycia osobą bezdomną. Z przeprowadzonych wśród osób bezdomnych badań wynika, że
przeciętny wiek pozostawania w sytuacji bezdomności wynosi 7,7 lat i jest on zdecydowanie
wyższy w przypadku bezdomnych mężczyzn (8,6 lat) niż bezdomnych kobiet (6,3 lata). Stosując
nomenklaturę autorstwa M. Jaździkowskiego można powiedzieć, że co trzecia badana (32,8 %)
osoba bezdomna znajduje się we wstępnej fazie bezdomności (do 2 lat). Około 15 % osób
bezdomnych pozostaje w bezdomności miedzy 2 a 4 lata, kolejne 12,5 % znajduje się w fazie
adaptacyjnej bądź chronicznej (15,6 %). Osoby bezdomne z najdłuższym „stażem” bezdomności
stanowią 23,4 % wszystkich zbadanych osób bezdomnych.
Analizując ujęcie faz bezdomności w porównaniu na płeć osób bezdomnych zwrócić należy
uwagę na fakt, iż w badanej próbie w fazie wstępnej bezdomności (od 0 do 2 lat) przebywa
zdecydowanie więcej bezdomnych kobiet niż mężczyzn (stosunek 45 % wśród kobiet do 25,5 %
wśród mężczyzn). Jak wskazują dane zawarte na poniższym wykresie domeną bezdomnych
mężczyzn jest przebywanie w fazie chronicznej (23,3 %) bądź długotrwałej (23,3 %). W
prostej linii, pokazywał to również przeciętny czas pozostawania w bezdomności, bezdomni
mężczyźni w Koszalinie dłużej doświadczają stanu bezdomności niż bezdomne kobiety.
36
Na zakończenie warto odnieść wyniki badań realizowanych w Koszalinie do tych,
zaobserwowanych w województwie pomorskim. Analizując przeciętna liczba lat pozostawania
w bezdomności badanych w Koszalinie osób jest zbliżona do tej zaobserwowanej w badaniach
socjodemograficznych realizowanych w województwie pomorskim przez członków Pomorskiego
Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności w Gdańsku (Dębski, 2010, s. 189).
Kiedy przyjrzymy się rozkładowi procentowemu liczby lat spędzonych w bezdomności przy
zastosowaniu koncepcji pięciu faz bezdomności okazuje się, że w Koszalinie, w porównaniu do
osób bezdomnych zamieszkujących teren województwa pomorskiego notuje się zdecydowanie
więcej osób bezdomnych, którzy znajdują się w fazie wstępnej. W przypadku roku 2009 w woj.
37
pomorskim takich osób było 22,4 % , tymczasem w badaniach koszalińskich takich osób
zanotowano 32,8 %
38
Sylwiusz Retowski
Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej
2.2. Przyczyny bezdomności w retrospektywnej ocenie osób bezdomnych oraz postrzeganie
szans wyjścia z bezdomności
1. Kontekst
Wydaje się, że nie ma możliwości, aby rozpatrywać szanse wyjścia z bezdomności bez
dokładnej analizy przyczyn, które do niej prowadzą. Wiele prac badawczych stara się wyjaśnić,
dlaczego oraz w jaki sposób do bezdomności dochodzi (Dębska, 2007, Oliwa-Ciesielska, 2004,
Moczuk, 1999, Retowski, Dębska 2008). Charakterystyczne jednak wydaje się podejście, w którym
rozważa się dwie główne grupy przyczyn:
a) czynniki sytuacyjne - wynikające przede wszystkim z ogólnej sytuacji społeczno-
ekonomicznej panującej w kraju bądź na terenie, na którym pojawia się zjawisko
bezdomności
b) czynniki osobowe – związane przede wszystkim z cechami socjodemograficznymi oraz
charakterystyką psychologiczną osób bezdomnych.
2. Problem
Głównym celem prezentowanych badań była analiza przekonań osób bezdomnych na temat
przyczyn własnej bezdomności. Zgodnie z sugestiami badaczy bezdomności przyczyny
analizowano z dwóch perspektyw: jako czynniki (głównie zewnętrzne) działające niezależnie od
osoby bezdomnej oraz jako czynniki zależne od woli i postępowania osoby bezdomnej (głównie
wewnętrzne). Drugim celem badań było przedstawienie przekonań osób bezdomnych (przynajmniej
niektórych) na tle porównawczym przekonań osób zagrożonych bezdomnością. Kolejny cel
obejmował dokładną analizę poglądów osób bezdomnych na szanse wyjścia z bezdomności. W tym
przypadku zaplanowano także dokładną analizę preferowanych przez osoby bezdomne sposobów
39
udzielania im pomocy, które ich zdaniem prowadzić mogą do trwałego poradzenia sobie z własną
bezdomnością.
W tej części badań założono następujące hipotezy badawcze:
H1: Osoby bezdomne w większym stopniu czują się winne zaistniałej sytuacji niż osoby zagrożone
bezdomnością.
H2:Poczucie winy u osób bezdomnych mocno różnicuje postrzeganie przyczyn własnej
bezdomności.
H3: Osoby bezdomne nie wykazują większej aktywności ukierunkowanej na wyjście
z bezdomności.
H4: Osoby bezdomne raczej nisko postrzegają szanse wyjścia z własnej bezdomności
H5: Osoby bezdomne szanse na wyjście z bezdomności widzą raczej w pomocy udzielonej przez
instytucje zewnętrzne
3. Analiza zebranego materiału
Poczucie winy za bezdomność bądź problemy życiowe
Jak wynika z danych zebranych w tabeli 1 osoby bezdomne odczuwają silniejsze poczucie winy
za znalezienie się w zaistniałej sytuacji, niż osoby zagrożone bezdomnością. Na przykład jedynie
10 % osób zagrożonych bezdomnością odczuwa silne poczucie winy, podczas gdy silnego poczucia
winy doświadcza aż 38 % osób bezdomnych. W bardziej precyzyjnym pytaniu dotyczącym różnych
możliwych „winnych” zaistniałej sytuacji osoby badane w Koszalinie wybierały jedną odpowiedź
spośród kilku przygotowanych wcześniej opcji. Jak ilustrują to wyniki zawarte na rysunku 2,
obydwie grupy badanych różnią się istotnie. O ile wśród osób bezdomnych dominuje głównie
przekonanie o osobistej odpowiedzialności za własną bezdomność (42 %) bądź odpowiedzialności
własnej rodziny (36 %), o tyle wśród osób zagrożonych bezdomnością relatywnie najczęściej
występują opinie, że główną odpowiedzialność za trudną sytuację życiową ponoszą sami
zainteresowani (32 %), państwo/ rząd (30 %), bądź najbliższa rodzina (19 %). Potwierdza się zatem
hipoteza 1, zgodnie z którą, wśród osób bezdomnych występuje większe poczucie winy, niż wśród
osób zagrożonych bezdomnością. Jakie są uwarunkowania tego poczucia winy, wykazane zostanie
w dalszej części rozdziału.
40
41
Tabela 1. Czy czuje się winny zaistniałej trudnej sytuacji życiowej ?
Zdecydowanie tak
Raczej tak Raczej nie Zdecydowanie nie
Nie wiem
Osoby bezdomne 38 23 15 21 3 Osoby zagrożone bezdomnością 10 39 31 18 2
Seria kolejnych dwóch pytań ankietowych ujawnia, jakie są według badanych osób
bezdomnych przyczyny ich bezdomności. W tabelach zawarto odpowiedzi badanych bezdomnych
według poczucia winy oraz dla całej badanej grupy.
Jak wynika z danych zawartych w tabeli 2 poczucie winy za własną bezdomność tylko lekko
modyfikuje odpowiedzi na pytanie o zewnętrzne przyczyny bezdomności. Bezdomni z poczuciem
winy nieco częściej wybierają kategorie: „uzależnienie partnera/partnerki”, „konieczność
opuszczenia Domu Dziecka lub zakładu poprawczego”, „ucieczka przed przemocą w rodzinie”. Z
kolei osoby, które nie wykazują poczucia winy za własną bezdomność częściej wybierają opcję
„zadłużenie”. Bardziej widoczne różnice pomiędzy bezdomnymi z poczuciem winy bądź bez
42
poczucia winy występują w przypadku odpowiedzi na pytanie o wewnętrzne przyczyny
bezdomności. Charakterystyczny wydaje się fakt, że bezdomni z poczuciem winy trzykrotnie
częściej niż bezdomni bez poczucia winy wybierają kategorię „własny alkoholizm”. Niewątpliwie
problem z nadużywaniem alkoholu jawi się jako jedna z kluczowych przyczyn bezdomności, u
tych bezdomnych, którzy sobie przypisują winę za stanie się osobą bezdomną. Druga
charakterystyczna różnica dotyczy kategorii „ rozpad związku z własnej przyczyny”, która także jest
relatywnie częściej wybierana przez osoby bezdomne o wysokim poczuciu winy. Można zatem
uogólnić, że poczucie winy różnicuje postrzeganie przyczyn własnej bezdomności (potwierdzenie
hipotezy 2).
Tabela 2. Zewnętrzne przyczyny bezdomności (niezależne od osoby badanej) - rozkład opinii
badanych osób bezdomnych w zależności od poczucia winy za zaistniałą sytuację
Przyczyny Kategorie ( % odpowiadających osób)
Mają poczucie
winy
Nie mają poczucia
winy Wypędzenie z mieszkania przez rodzinę/ współlokatorów 27 30 Eksmisja, wymeldowanie, decyzja administracyjna 37 39 Utrata noclegów w byłej pracy 0 4 Uzależnienie partnera/partnerki 20 9 Koniecznośd opuszczenia Domu Dziecka lub zakładu karnego 10 0 Ucieczka przed przemocą w rodzinie 15 4 Zadłużenie 15 26 Choroba psychiczna partnera/ partnerki 5 0 Utrata pracy, bezrobocie 12 13 Rozpad związku partnerskiego 25 17 Niepełnosprawnośd partnera/ partnerki 5 0 Inne 20 17
Kwestia nadużywanie alkoholu przez osoby, które mają problemy na rynku pracy była już
poruszana w wielu badaniach psychologicznych. Na przykład jak wynika z badań podłużnych
prowadzonych od wielu lat przez Czapińskiego (2006, 2009) osoby bezrobotne już na 3-4 lata przed
utratą pracy charakteryzowali się nie tylko gorszą kondycją psychiczną i niższym poziomem
cywilizacyjnym, ale relatywnie częściej spożywały alkohol niż osoby, które w następnych etapach
badania podłużnego pracowały nadal. Oznacza to, że nadmierne spożycie alkoholu może być
uważane za ważny predykator pojawiających się później kłopotów na rynku pracy. Pozostaje
pytaniem otwartym, jak często osoby uzależnione od alkoholu są w stanie przyznać się przed
43
samym sobą oraz w badaniu kwestionariuszowym, że są już uzależnione oraz połączyć w związek
przyczyno-skutkowy własne nadmierne spożycie alkoholu z pojawieniem się osobistych
problemów życiowych, np. z pracą bądź bezdomnością.
Tabela 3. Wewnętrzne przyczyny bezdomności (zależne od osoby badanej) - rozkład opinii
badanych osób bezdomnych w zależności od poczucia winy za zaistniałą sytuację
Przyczyny Kategorie ( % odpowiadających osób)
Mają
poczucie winy Nie mają
poczucia winy Własny alkoholizm 60 21 Własna narkomania 3 5 Własna choroba psychiczna 5 0 Rozpad związku z własnej przyczyny 37 26 Własny wybór 32 21 Hazard 0 0 Zły stan zdrowia, własna niepełnosprawnośd 16 10 Inne 16 37
Warto zauważyć, że spośród pięciu najczęściej wymienianych przyczyn bezdomności
zależnych od osoby badanej jedynie w jednym przypadku istnieje wyraźna różnica na korzyść
kobiet (w pozostałych przypadkach różnice pomiędzy kobietami i mężczyznami są nieistotne
statystycznie). Ponad połowa badanych kobiet przyznaje, że sama dokonała takiego wyboru,
a jednocześnie przyznaje to jedynie co szósty z badanych bezdomnych mężczyzn. Oczywiście
warto w tym momencie zastanowić się nad interpretacją tego wyniku. Wydaje się, że istnieje wiele
przesłanek, aby sądzić, że silniejsza preferencja kategorii „własny wybór” oznacza w przypadku
bezdomnych kobiet, że same zdecydowały o odejściu z „domu”, gdzie prawdopodobnie warunki
życia (związane na przykład z występowaniem różnego typu patologii społecznych) uniemożliwiały
normalne funkcjonowania.
Proces wychodzenia z bezdomności
Dane zawarte w tabeli 4 wskazują na raczej mizerną aktywność osób bezdomnych w
podejmowaniu realnych działań ukierunkowanych na zmianę swojej sytuacji życiowej, co
potwierdza hipotezę 3. Właściwie tylko jedna kategoria zachowań „szukam pracy” wydaje się być
wybierana przez osoby bezdomne na tyle często, aby można było wnioskować o sporej aktywności
44
osób bezdomnych. Pozostałe czynności, pomocne w wychodzeniu z bezdomności, nie są w
większości w ogóle przejawiane przez respondentów, bądź przejawiane jedynie sporadycznie.
Tabela 4. Deklarowana częstotliwość podejmowania w ciągu ostatniego roku czynności
pomocnych przy wychodzeniu z bezdomności
w opinii badanych osób bezdomnych – rozkład odpowiedzi ( %)
Podejmowane czynności
Kategorie ( % odpowiedzi)
Tak, wiele razy
Tak, sporadycznie
Nie podejmowane
Szukam pracy 52 18 30 Szukam stałego miejsca zamieszkania 31 29 40 Korzystam z usług pośrednictwa pracy, doradztwa zawodowego
29 18 53
Pracuję 16 24 60 Staram się uregulowad kwestie dokumentów osobistych 23 15 62 Korzystam z usług poradnictwa psychologicznego 8 8 84 Staram się uregulowad kwestie rent/ emerytury 26 10 64 Uczestniczę w terapii uzależnieo 7 10 83 Uczestniczę w kursach, szkoleniach zawodowych 6 10 84 Staram się odbudowad relacje rodzinne 23 19 58
Bardziej szczegółowe analizy wykazały, że pasywność (nie podejmowanie działań) nasila
się wraz ze wzrostem długości okresu bezdomności. Niestety wykonane analizy nie potwierdziły,
aby podejmowanie określonych działań wiązało się z postrzeganiem większych szans na wyjście
z bezdomności. Wyjątek stanowią trzy kategorie:
podejmowanie starań ukierunkowanych na uregulowanie kwestii dokumentów osobistych
(ich wyrobienie bądź odtworzenie),
poszukiwanie stałego miejsca zamieszkania wiąże się z postrzeganiem większych szans na
wyjście z bezdomności,
korzystanie z usług pośrednictwa pracy negatywnie wiąże się z postrzeganiem szans na
wyjście z bezdomności.
Bardzo istotna wydaje się analiza sugestii osób bezdomnych, co do preferowanych form
pomocy, które są najbardziej potrzebne, aby wyjść z bezdomności. Jak wynika z danych zawartych
na rysunku 2, zdaniem badanych osób bezdomnych najważniejsze jest pozyskanie tymczasowego
miejsca zamieszkania, pomoc z znalezieniu pracy bądź uzyskanie wsparcia finansowego. Pozostałe
45
kategorie działań wymieniane są już relatywnie rzadko. Pozostaje pytaniem otwartym, w jakim
stopniu najbardziej preferowane przez osoby bezdomne formy pomocy stanowią realną pomoc
w wyjściu z bezdomności, a w jakim są po prostu optymalnymi, z punktu widzenia osób
bezdomnych, działaniami, które pozwalają w krótkiej perspektywie lepiej poradzić sobie „tu i
teraz„ z codziennymi wyzwaniami życia.
Zdaniem tylko 43 % osób bezdomnych mają oni bardzo duże bądź duże szanse na wyjście
z bezdomności. Blisko połowa ocenia swoje szanse relatywnie nisko. Niestety oznacza to, że
znacząca część badanych bezdomnych po prostu nie wierzy, iż możliwe jest wyjście z bezdomności
(potwierdzenie hipotezy 4). Można przypuszczać, że taki brak odpowiednich przekonań może
przekładać się na osłabienie wewnętrznej motywacji do konsekwentnego podejmowania działań
ukierunkowanych na wyjście z bezdomności. Zgodnie z zasadą „samospełniającego się
proroctwa”, zgodnie z którym prawie niemożliwe jest osiąganie celów, jeżeli nie mamy
przekonania, że jesteśmy w stanie je osiągnąć.
46
Dane z rysunku 4 przekonują, że zdaniem badanych osób bezdomnych, za wyjście z
bezdomności w największym stopniu odpowiedzialni są oni sami (38 %), bądź „państwo” (23 %).
Taki rozkład wyników na pierwszy rzut oka nie wydaje się napawać optymizmem. Badania
podłużne nad bezrobociem przekonują, że osoby, które oczekują pomocy od innych zwykle są
bardziej pasywne i podejmują mniej aktywnych działań ukierunkowanych na podjęcie pracy
(Retowski, w druku). Z tego punktu widzenia, ta część osób bezdomnych, która wierzy głównie
w jakieś zewnętrzne „siły”, które spowodują, że przestaną być osobami bezdomnymi, ma
relatywnie niższe szanse na faktyczne wyjście z bezdomności. Z drugiej jednak strony można
zauważyć, że blisko 40% badanych deklarują osobiste poczucie odpowiedzialności. Być może jest
to właśnie ta grupa, która przy odpowiednim wspomaganiu różnych koszalińskich instytucji będzie
w stanie wyjść z bezdomności.
47
4. Rekomendacje
Głównym celem prezentowanych w tym rozdziale analiz było sprawdzenie, jakiego typu
przekonania dotyczące przyczyn bezdomności oraz sposobów wyjścia z niej dominują wśród
badanych bezdomnych. Na podstawie zebranych danych można rekomendować następujące
działania:
Praktyczna pomoc w wychodzeniu bezdomności wymaga dokładnej analizy indywidualnych
przyczyn bezdomności każdej pojedynczej osoby.
Szczególna uwagą powinna być zwrócona na kwestie dotyczące uzależnienia od alkoholu,
więzi z rodziną oraz przyczyn, z powodu których w przeszłości osoby bezdomne
zdecydowały o swoich losach (3 najczęściej występujące kategorie wewnętrznych przyczyn
bezdomności).
48
Istotne w przełamywaniu pesymistycznych przekonań dotyczących własnych, przyszłych
losów wydaje się wyjaśnienie, podejmowanie jakiego typu czynności mają kluczowe
znaczenie dla konkretnej osoby bezdomnej. W niektórych przypadkach mogą to być kwestie
związane z walką z uzależnieniem bądź ponownym nawiązaniem więzi rodzinnych,
w innych – uregulowanie kwestii urzędowo-prawnych bądź nabycie (podniesienie)
kwalifikacji zawodowych.
Klient powinien być zawsze traktowany w indywidualny sposób, bez tego trudno sobie
wyobrazić skuteczną pomoc.
Warto pamiętać, że preferowane przez osoby bezdomne sposoby pomocy należy
rozpatrywać w krótszej (tu najważniejsza jest szybka pomoc w poprawie warunków
bytowych) oraz w dłuższej perspektywie (tu istotne jest zainicjowanie długotrwałego
procesu dokonywania pozytywnej zmiany).
Dobrym wskaźnikiem pozytywnych zmian zachodzących u osób bezdomnych może być
stopniowy wzrost optymizmu, jeżeli chodzi o osobistą ocenę szans na wyjście
z bezdomności.
Literatura cytowana:
1. Czapiński J.(2006). Bezrobocie. W: J. Czapiński, T. Panek (red.), Diagnoza społeczna 2005.
Warunki i jakość życia Polaków (s. 250-268). Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego.
2. Czapiński J.(2009). Bezrobocie, [W:] J. Czapiński, T. Panek (red.). Diagnoza społeczna
2009. Warunki i jakość życia Polaków (s. 320-327). Warszawa: Rada Monitoringu
Społecznego.
3. Dębska A. (2007, Specyficzne problemy osób bezdomnych, [w:] Bezrobocie jako problem
bezdomnych polskich, red. A. Duracz-Walczak, FISE, 2007.
4. Moczuk E. (1999). Bezdomność jako problem społeczny w opiniach osób bezdomnych, [w:]
Poczucie nieegalitarności, ubóstwo, bezdomność a zjawiska patologii społecznej w
aktualnej rzeczywistości kraju. Materiały z Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej
zorganizowanej 8 lutego 1999 we Włocławku, red. T. Sołtysiak, Wyższa Szkoła
Ekonomiczno-Humanistyczna, Włocławek, s. 231-235
5. Oliwa-Ciesielska M. (2006). Piętno nieprzypisania. Studium o wyizolowaniu społecznym
bezdomnych, Wydawnictwo Naukowe UAM w Poznaniu, Seria: Socjologia, nr 2, s. 139
49
6. Przymeński A. (2001). Bezdomność jako kwestia społeczna w Polsce współczesnej,
Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Poznań, s. 112-153
7. Retowski, S., Dębska-Cenian A. (2008). Bezpośrednie i pośrednie przyczyny bezdomności,
w retrospektywnej ocenie osób bezdomnych – w poszukiwaniu konsekwencji
psychologicznych, [w:] Psychospołeczny profil osób bezdomnych w Trójmieście, M.
Dębski, S. Retowski (red.), Gdańsk: : Uniwersytet Gdański, s. 404-433.
8. Retowski (w druku). Bezrobocie i odpowiedzialność. Warszawa: Academica.
50
Sylwiusz Retowski
Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej
2.3. Ogólna charakterystyka psychologiczna osób bezdomnych oraz zagrożonych
bezdomnością, na tle porównawczym populacji ogólnej
1. Kontekst
Badania nad stanem psychicznym osób bezdomnych stanowią ważny temat wielu
interdyscyplinarnych badań. Z jednej strony wydaje się, że wiele już wiadomo, czego dowodem jest
wydana przed kilkoma laty zbiorcza publikacja poświęcona osobom bezdomnych w Trójmieście
(pod redakcją Dębskiego i Retowskiego, 2008). Z drugiej jednak strony bardzo mało wiadomo
o osobach bezdomnych funkcjonujących w miastach średniej wielkości, takich jak Koszalin, gdzie
bezdomność jest również realnym zjawiskiem społecznym. Można sobie zadawać pytanie, dlaczego
tak istotne jest diagnozowanie stanu psychicznego osób bezdomnych, czy jest to w ogóle przydatne
w praktycznej pracy ze środowiskiem osób bezdomnych. W tej chwili, po wielu doświadczeniach
z udzielaniem pomocy osobom bezdomnym, odpowiedź wydaje się jednoznaczna. Nie da się
skutecznie udzielać pomocy osobom bezdomnych bez pogłębionej wiedzy na temat tego, co czują,
co myślą i w jakiej kondycji psychicznej znajdują się osoby bezdomne.
2. Problem
Celem prezentowanych w tej części analiz jest sprawdzenie, jak postrzegają się osoby
bezdomne, w jakim znajdują się stanie psychicznym oraz jakim stopniu wierzą, że posiadają
osobiste zasoby, aby odnieść „życiowy sukces”. Część danych dotyczących osób bezdomnych
przedstawiona jest na tle porównawczym grupy osób zagrożonych bezdomnością, część – na tle
porównawczym populacji ogólnej Polaków. W ten sposób zyskujemy nowe możliwości analizy
uzyskanych danych, gdyż porównanie do kolejnych grup (punktów odniesienia) umożliwiają
głębszą interpretację wyników badań. Wykonane w tym rozdziale analizy statystyczne dotyczą
zarówno osób bezdomnych jak i osób zagrożonych bezdomnością. W tej części badań założono
następujące hipotezy badawcze:
51
H1: Osoby bezdomne charakteryzują się gorszym dobrostanem psychicznym niż osoby zagrożone
bezdomnością oraz osoby z populacji ogólnej Polaków.
H2: U osób bezdomnych występuje zjawisko tzw. „raju utraconego”, tzn. ocena własnej przeszłości
jest bardziej pozytywna niż ocena teraźniejszości oraz przyszłości.
H3: U osób zagrożonych bezdomnością zjawisko „raju utraconego” nie jest tak silne jak u osób
bezdomnych.
H4: Osoby bezdomne charakteryzują się raczej słabym przekonaniem o własnych możliwościach
odniesienia „sukcesu życiowego”, tzn. charakteryzują się niskim nasileniem nadziei na sukces.
3. Analiza zebranego materiału
Dane zebrane w tabeli 1a przekonują, że stosunkowo spory odsetek badanych osób bezdomnych
doświadcza satysfakcji z różnych aspektów życia. Zdecydowanie najwyżej ceniona jest satysfakcja
ze stosunków z kolegami i grupą przyjaciół (80% zadowolonych) oraz ze sposobu spędzania
wolnego czasu (63% zadowolonych), a najniżej satysfakcja z sytuacji w kraju (36%
zadowolonych). Satysfakcja z kraju jest oceniana jest nawet gorzej niż satysfakcja z własnej
sytuacji finansowej.
Tabela 1a. Ocena różnych aspektów satysfakcji z życia w badanej grupie bezdomnych
Zadowolenie z wybranych aspektów życia
Kategorie ( % odpowiedzi)
Bardzo
niezado-wolony
Niezado-wolony
Dosyd niezado-wolony
Dosyd zado-
wolony
Zado-wolony
Bardzo zado-
wolony Z siebie samego 13 15 15 22 26 9 Ze stosunków z najbliższymi w rodzinie 21 24 12 14 23 6 Z sytuacji finansowej 42 30 6 12 10 0 Ze stosunków z kolegami (grupą przyjaciół) 3 6 11 23 40 17 Ze swego stanu zdrowia 16 22 10 13 28 10 Z sytuacji w kraju 21 29 14 15 18 3 Z perspektyw na przyszłośd 16 19 16 27 23 0 Z osiągnięd życiowych 13 30 13 13 21 9 Ze sposobu spędzania wolnego czasu 16 12 9 15 36 12
Częstość odpowiedzi osób zagrożonych bezdomnością na poszczególne pytania przedstawiona
została w tabeli 1b. Jedynie w trzech przypadkach odsetek niezadowolonych przewyższa odsetek
zadowolonych. Dotyczy to sytuacji finansowej, sytuacji w kraju oraz perspektyw na przyszłość.
52
Tabela 1b. Ocena różnych aspektów satysfakcji z życia w badanej grupie zagrożonych
bezdomnością
Zadowolenie z wybranych aspektów życia
Kategorie ( % odpowiedzi)
Bardzo
niezado-wolony
Niezado-wolony
Dosyd niezado-wolony
Dosyd zado-
wolony
Zado-wolony
Bardzo zado-
wolony Z siebie samego 3 5 11 31 37 14 Ze stosunków z najbliższymi w rodzinie 3 17 8 18 33 21 Z sytuacji finansowej 11 46 28 11 5 0 Ze stosunków z kolegami (grupą przyjaciół) 3 6 3 29 48 11 Ze swego stanu zdrowia 9 17 14 17 38 5 Z sytuacji w kraju 30 27 22 14 6 2 Z perspektyw na przyszłośd 12 23 23 25 17 0 Z osiągnięd życiowych 5 9 21 31 29 5 Ze sposobu spędzania wolnego czasu 3 11 9 28 40 9
Interesujące wnioski umożliwia porównanie poziomu zadowolenia z różnych aspektów życia
u osób bezdomnych do osób zagrożonych bezdomnością na tle porównawczym reprezentatywnej
próby dorosłych Polaków4 (Czapiński, 2007) oraz osób bezdomnych w Trójmieście (Retowski,
Dębska 2008). Takie porównania poprzeczne umożliwiają interpretację wyników, tzn. stwierdzenie,
czy nasilenie satysfakcji jest wysokie czy też nie.
Porównanie statystyczne wyników osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością
z Koszalina przekonuje, że w czterech z dziewięciu mierzonych parametrów, osoby zagrożone
bezdomnością charakteryzują się wyższymi wskaźnikami satysfakcji z określonych aspektów życia
niż osoby bezdomne. Są to: satysfakcja z siebie samego (4,35 vs 3,60), zadowolenie ze stosunków
z najbliższymi w rodzinie (4,22 vs 3,11), zadowolenie z osiągnięć życiowych (3,85 vs 3,25) oraz
ogólne zadowolenie z życia (3,67 vs 3,33). Jedynie w jednym przypadku, tj. zadowolenia z sytuacji
w kraju, osoby bezdomne prezentowały bardziej pozytywne opinie niż osoby zagrożone
bezdomnością (2,89 vs 2,45). Potwierdza się zatem hipoteza pierwsza. Na uwagę zasługuję bardzo
duża różnica dotycząca satysfakcji z relacji rodzinnych. Wygląda na to, że osoby zagrożone
dysponują ogromną przewagą w jakości relacji rodzinnych nad osobami bezdomnymi. Dobre
relacje rodzinne pozwalają uzyskiwać na co dzień ogromną ilość wsparcia emocjonalnego.
Pozwalają także czasami (oczywiście tylko do pewnego stopnia) korzystać ze wsparcia
4 Wykonano analizy na próbie 12 600 Polaków badanych w 2007 roku; dla czytelności danych odwrócono oryginalną
skalę użytą w badaniu na następującą: 1 – bardzo niezadowolony, 6 – bardzo zadowolony.
53
materialnego, co w rezultacie umożliwia przetrwanie kryzysu związanego z zagrożeniem
bezdomnością. Osoby bezdomne, dosyć często tego typu wsparcia są pozbawieni.
Tab.2. Średni stopień zadowolenia z poszczególnych dziedzin i aspektów życia– porównanie
badanej zbiorowości bezdomnych do osób zagrożonych bezdomnością, próby bezdomnych w
Trójmieście oraz reprezentatywnej próby Polaków
Różne aspekty zadowolenia z życia : (skala od 1-bardzo niezadowolony do 6-
bardzo zadowolony):
Bezdomni Trójmiasto
Bezdomni Koszalin
Zagrożeni bezdomności
ą Koszalin
Próba Polaków
z siebie samego/samej 3,86 3,60 4,35 brak danych
ze swoich stosunków z najbliższymi w rodzinie
3,04 3,11 4,22 4,84
z sytuacji finansowej 2,73 2,19 2,52 3,51
ze stosunków z kolegami (grupą przyjaciół) 4,53 4,42 4,44 4,56
ze wego stanu zdrowia 3,69 3,46 3,72 3,91
z sytuacji w kraju 2,47 2,89 2,45 2,43
z perspektywy na przyszłośd 3,19 3,23 3,11 3,34
z osiągnięd życiowych 3,70 3,25 3,85 3,94
ze sposobu spędzania wolnego czasu 4,18 3,78 4,18 4,02
Ogólna satysfakcja z życia 3,49 3,33 3,67 -
Kolejne interesujące porównania wykonano pomiędzy badanymi osobami bezdomnymi
w Koszalinie oraz grupę bezdomnych badanych w Trójmieście (Retowski, Dębska-Cenian, 2008).
Bezpośrednie porównania przekonują, osoby bezdomne z Trójmiasta charakteryzują się wyższymi
wskaźnikami satysfakcji z życia przynajmniej w trzech aspektach: satysfakcja z sytuacji finansowej
(2,73 vs 2,19), satysfakcja z osiągnięć życiowych (3,70 vs 3,25) oraz satysfakcja ze sposobu
spędzania wolnego czasu (4,18 vs 3,78). Jedynie w jednym przypadku, tj. zadowolenia z sytuacji
w kraju, osoby bezdomne z Trójmiasta wykazują bardziej pesymistyczne opinie niż osoby
bezdomne z Koszalina (2,47 vs 2,89).
Ostatnie porównanie wynikające z danych zebranych w tabeli 2 dotyczy porównań
koszalińskich bezdomnych populacji ogólnej Polaków (Czapiński, 2007). Wygląda na to, że
przynajmniej w takich kwestiach, jak zadowolenie ze stosunków z kolegami, z sytuacji w kraju,
z perspektyw na przyszłość oraz ze sposobu spędzania wolnego czasu, badana grupa osób
bezdomnych nie różni się istotnie od przeciętnego Polaka. Oznacza to, że przy całej mizerii sytuacji
materialnej i mieszkaniowej, przynajmniej pod niektórymi względami satysfakcja z życia
u koszalińskich bezdomnych nie odbiega od przeciętnej krajowej.
54
Dodatkowe dane na temat jakości życia osób bezdomnych dostarczają dane przedstawione
na wykresie 1. Osoby badane w Koszalinie, zarówno osoby bezdomne jak i zagrożone
bezdomnością poproszono o oszacowanie własnego życia przed okresem bezdomności, obecnie
oraz za 5 lat (w przyszłości). Wyniki jednoznacznie wskazują, że powtarza się schemat uzyskany
wśród trójmiejskiej grupy bezdomnych. Gloryfikacja przeszłości, która wydaje się stanem prawie
idealnym, łączy się z deprecjonowaniem teraźniejszości oraz wiarą w lepszą przyszłość. Można
przypuszczać, że taki schemat oceny własnego życia powoduję nadmierne idealizowanie
przeszłości (np. silną chęć do wspominania „starych, dobrych czasów”) bądź też projektowanie
fantastycznych planów na przyszłość. Jednocześnie warto zauważyć, że podobny schemat oceny
własnego życia (pozytywnej przeszłości i przyszłości vs negatywnej teraźniejszości) występuje
w grupie osób zagrożonych bezdomnością. Osoby bezdomne nie różnią się od osób zagrożonych
bezdomnością ani oceną przeszłości, ani ocena przyszłości. Jedyna istotna statystycznie różnica
pojawia się w odniesieniu do teraźniejszości, którą oceniają nieco lepiej osoby zagrożone
bezdomnością niż osoby bezdomne (5,56 vs 4,56). Można stwierdzić, że potwierdza się w pełni
hipoteza druga i trzecia.
Ostatnia część analiz dotyczących psychologicznej charakterystyki osób bezdomnych
i zagrożonych bezdomnością dotyczy zjawiska tzw. nadziei na sukces. Uważa się, że nadzieja na
sukces jest warunkiem koniecznym do tego, aby człowiek mógł skutecznie realizować własne cele
życiowe (Łaguna, Trzebiński, Zięba, 2005). Zwykle wyróżnia się dwa komponenty nadziei na
sukces:
55
a) silną wolę - przekonanie, że jest się zdolnym od wyznaczenia celu oraz dążenia do niego
wbrew napotykanym przeciwnościom, oraz
b) umiejętność znajdowania rozwiązań - przekonanie, że jest się osobą zdolną do znalezienia
skutecznych sposobów osiągnięcia wyznaczonych przez siebie celów (Łaguna, Trzebiński, Zięba,
2005).
Tab. 3a. Nasilenie nadziei na sukces w badanej grupie osób bezdomnych na tle tymczasowych
polskich norm (Łaguna, Trzebiński, Zięba, 2003). Odsetek badanych, którzy charakteryzują się
niskimi, przeciętnymi i wysokimi wynikami na wymiarze nadziei na sukces oraz jej komponentów.
Niskie wyniki (1-4 sten)
Przeciętne wynik
(5-6 sten)
Wysokie wynik (7-10 sten)
Przekonanie o posiadaniu silnej woli 41,5 26,2 32,3
Przekonanie o umiejętności znajdowania rozwiązao
31,3 28,1 40,6
Nadzieja na sukces (wynik ogólny) 39,7 22,2 38,1
Dane zawarte w tabeli 3a przekonują, że badana grupa osób bezdomnych, na tle norm
ogólnopolskich, charakteryzuje się zaskakująco wysokim poziomem nadziei. Z zestawienia wynika,
że przekonania osób bezdomnych o posiadaniu silnej woli oraz o posiadaniu umiejętności
znajdowania rozwiązań (dwa podstawowe komponenty nadziei na sukces) właściwie nie odbiegają
znacząco od tymczasowych polskich norm. Osoby o niskich wynikach przeważają jedynie
w przypadku przekonań o silnej woli. W przypadku przekonania o umiejętności znajdowania
rozwiązań, odsetek osób o wysokich wynikach przeważa nawet nad odsetkiem osób o wynikach
niskich. Można jedynie przypuszczać, że codzienna, trudna walka o byt powoduje u osób
bezdomnych silne przekonanie, że dobrze umieją radzić sobie w trudnych sytuacjach. Nie
potwierdza się więc hipoteza czwarta.
Tab. 3b. Nasilenie nadziei na sukces w badanej grupie osób zagrożonych bezdomnością na tle
tymczasowych polskich norm (Łaguna, Trzebiński, Zięba, 2003). Odsetek badanych, którzy
charakteryzują się niskimi, przeciętnymi i wysokimi wynikami na wymiarze nadziei na sukces
oraz jej komponentów.
Niskie wyniki (1-4 sten)
Przeciętne wynik
(5-6 sten)
Wysokie wynik (7-10 sten)
Przekonanie o posiadaniu silnej woli 46,0 20,7 33,3
Przekonanie o umiejętności znajdowania rozwiązao
30,0 35,0 35,0
Nadzieja na sukces (wynik ogólny) 32,2 28,8 39,0
56
Porównanie danych uzyskanych dla osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością wykazało brak
jakichkolwiek istotnych różnic statystycznych pomiędzy obydwoma badanymi grupami. Zresztą
dane zawarte w tabeli 3b przekonują, że także osoby zagrożone bezdomnością nie odbiegają od
norm ogólnopolskich. Także w tym przypadku można hipotetycznie zakładać, że codzienna, trudna
walka z trudnościami materialnymi powoduje u osób bezdomnych silne przekonanie, że dobrze
umieją radzić sobie w trudnych sytuacjach.
4. Rekomendacje
Głównym celem prezentowanych w tym rozdziale analiz było sprawdzenie, w jakiej kondycji
psychicznej znajdują się osoby bezdomne oraz zagrożone bezdomnością. Interesowało nas głównie
to, jak wskaźniki dotyczące osób bezdomnych wypadną na tle grup używanych do porównań
poprzecznych: osób bezdomnych zamieszkujących Trójmiasto oraz ogólnej populacji Polaków.
Z badań wynika, że bardzo silne różnice występują pomiędzy badaną grupą osób
bezdomnych a osobami zagrożonymi bezdomnością oraz populacją ogólna Polaków pod
względem oceny relacji rodzinnych. Kwestie relacji rodzinnych wydają się być kluczowe,
aby w pełni zrozumieć trudność sytuacji osób bezdomnych. Bez oparcia w rodzinie,
bezdomni pozbawieni są kluczowego typu wsparcia, które pozwala poradzić sobie
z trudnymi sytuacjami życiowymi, bądź wzmaga motywację do dokonywania pozytywnych
zmian we własnym życiu. Wynika z tego, że pogorszenie relacji rodzinnych, może stanowić
ważny czynnik ryzyka u osób zagrożonych bezdomnością. Zmniejsza bowiem znacząco
możliwości poradzenia sobie z trudną sytuacją materialną.
Występowanie w obydwu badanych grupach tzw. syndromu „raju utraconego” może
powodować ucieczkę od teraźniejszości, silną chęć do wspominania „starych, dobrych
czasów”. W procesie pomagania osobom bezdomnym warto wykorzystać relatywnie silną
wiarę w „lepszą przyszłość”, aby wspomagać stawianie i osiąganie cząstkowych celów
związanych z wychodzeniem z trudnej sytuacji życiowej (z bezdomności bądź z zagrożenia
bezdomnością).
Analiza przekonań dotyczących tzw. „nadziei na sukces” przekonuje, że w procesie
wspomagania osób bezdomnych bądź zagrożonych bezdomnością warto odwoływać się do
pozytywnych przekonań dotyczących głównie własnych umiejętności poszukiwania
57
rozwiązań. Można przypuszczać, ze osoby badane wykazują takie przekonania, gdyż są
dumne z tego, jak radzą sobie na co dzień z ekstremalnie trudnymi sytuacjami bytowymi.
Literatura cytowana:
1. Czapiński J. (2007). Zadowolenie z poszczególnych dziedzin i aspektów życia, [w:] Diagnoza
społeczna 2007. Warunki i jakość życia Polaków, J. Czapiński, T. Panek (red.). Warszawa:
Rada Monitoringu Społecznego, s. 148-150.
2. Łaguna, M. Trzebiński J., Zięba M. (2005). KNS – Kwestionariusz Nadziei na Sukces.
Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP.
3. Oliwa –Ciesielska, M. (2005a). Uznawane i realizowane wartości oraz postawy bezdomnych
wobec problemu bezdomności i otoczenia społecznego [w:] Formy pomocy bezdomnym.
Analiza ułatwień i ograniczeń problemu. D. Zalewska, M. Oliwa-Ciesielska, I. Szczepaniak-
Wiecha, S. Grzegorski, (red.) Warszawa: Instytut Rozwoju Służb Społecznych, s.38-44, 52-
56.
4. Retowski S., A. Cenian – Dębska (2008). Ogólna charakterystyka psychologiczna osób
bezdomnych, na tle porównawczym osób długotrwale bezrobotnych i populacji ogólnej,
[w:] Psychospołeczny profil osób bezdomnych w Trójmieście, M. Dębski, S. Retowski
(red.), Gdańsk: Uniwersytet Gdański, s. 380-403.
5. Sędek G, Kofta M. (1993). W poszukiwaniu uniwersalnych wyznaczników zjawiska
wyuczonej bezradności: Przegląd klasycznych wyników eksperymentalnych i test empiryczny
koncepcji gotystycznej, [w:] Psychologia aktywności: zaangażowanie, sprawstwo,
bezradność, M. Kofta (red.). Poznań: Wydawnictwo Nakom s.133-170.
58
Sylwiusz Retowski
Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej
2.4. Modele radzenia sobie z zagrożeniem bezdomnością bądź sytuacją własnej
bezdomności – konsekwencje psychologiczne
1. Kontekst
Spośród wielu teorii, które zajmują się wyjaśnianiem zachowania ludzi znajdujących się w
trudnych sytuacjach życiowych, zwracają uwagę tzw. teorie atrybucji, które próbują wyjaśniać
zachowanie ludzi poprzez analizę postrzegania odpowiedzialności za pojawienie się problemu (za
przyczyny sytuacji problemowej) oraz odpowiedzialności za poradzenia sobie z problemem (za
wyjście z sytuacji problemowej). Wiele badań przeprowadzonych nad osobami bezrobotnymi
przekonuje bowiem, że postrzeganie własnej odpowiedzialności za ważne dla człowieka zjawiska
ma istotne konsekwencje psychologiczne (Heubeck i in. 1995; Derbis, 2000; Retowski, 2004,
2005, 2006, w druku). Podstawę stanowią tutaj tzw. modele odpowiedzialności Brickmana (1982).
Modele te zostały zastosowane już z powodzeniem do wyjaśniania zachowań osób bezrobotnych
(Retowski, w druku), ale również osób uzależnionych od alkoholu (Palm, 2004) bądź bezdomnych
(Retowski, Dębska, 2008).
Zgodnie z koncepcją Philipa Brickmana i współpracowników istnieją 4 typowe sposoby
radzenia sobie z różnymi problemami życiowymi (problemy te mogą być bardzo różne, np.
bezdomność, bezrobocie, alkoholizm, problemy rodzinne, problemy z przystosowaniem itp.).
Odpowiedzialność za pojawienie się problemu wiąże się więc z pytaniem o przyczynowość
(przyczynę problemu) oraz z pytaniem o winę (poczucie winy) za jego pojawienie się. Jeżeli
natomiast weźmiemy pod uwagę odpowiedzialność za rozwiązanie konkretnego problemu, to
musimy się oprzeć na pytaniu, kto kontroluje możliwe przyszłe wyniki działań, ewentualnie, kto
powinien je kontrolować. Zarówno poczucie odpowiedzialności za problem jak i poczucie
59
odpowiedzialności za przyczyny mogą być postrzegane jako zewnętrzne lub wewnętrzne. W
wyniku połączenia obydwu atrybucji, powstają cztery modele radzenia sobie:
a) model medyczny – osoby bezdomne nie czują się odpowiedzialne ani za powstanie
problemu, ani za jego rozwiązanie. W tym przypadku, pomaganie polegać może wyłącznie
na zaoferowaniu pomocy z zewnątrz, co niestety w dalszej kolejności może prowadzić do
utraty samodzielności oraz do uzależnienia od otrzymywanej pomocy.
b) model oświeceniowy – ludzie czują się odpowiedzialni za powstanie problemu
bezdomności, ale uważają, że są niezdolni (nie mają odpowiednich zasobów) do jego
rozwiązania. Pomoc może polegać głównie na uświadomieniu (oświeceniu) ludziom tego, w
jaki sposób mogą poradzić sobie w tej sytuacji. W przypadku tego modelu ludzie oczekują
na lidera, doradcę (przewodnika), który pomoże im poradzić sobie z problemem
bezdomności.
c) model kompensacyjny, w którym osoby bezdomne nie obwiniają się za własną bezdomność,
ale czują się osobiście odpowiedzialni za samodzielne rozwiązanie tego problemu. Pomoc
zwykle polega w takim przypadku na mobilizowaniu do bardziej efektywnego radzenia
sobie z otoczeniem, wykorzystywaniu istniejących możliwości oraz uczeniu efektywnych
sposobów postępowania.
d) model w którym osoby bezdomne czują się osobiście odpowiedzialni za powstanie
problemu oraz za rozwiązanie go – model moralny. Pomoc zwykle polega na stymulowaniu
ludzi do wyboru odpowiedniego sposobu postępowania. Oznacza to doradztwo dotyczące
optymalnego wyboru czynności (działań), które w przypadku konkretnych osób może
przynieść najlepsze efekty (Brickman, 1982).
2. Problem
Głównym problemem tej części badań było sprawdzenie, jakie modele radzenia sobie z
własnymi problemami dominują w grupie osób bezdomnych oraz zagrożonych bezdomnością.
Sprawdzano także, jakie konsekwencje psychologiczne (w grupie osób bezdomnych bądź
zagrożonych bezdomnością) wiążą się z preferowaniem określonego modelu radzenia sobie. W tej
części badań założono następujące hipotezy badawcze:
60
H1: U osób bezdomnych dominują dwa „gorsze” (z punktu widzenia przystosowania) modele
radzenia sobie, tj. model medyczny i oświeceniowy, natomiast u osób zagrożonych bezdomnością
częściej (w porównaniu do osób bezdomnych) występują „lepsze” (z punktu widzenia
przystosowania) modele radzenia sobie, tj. model kompensacyjny i moralny.
H2: Bardziej negatywne konsekwencje psychologiczne pojawiają się w przypadku osób
funkcjonujących według modelu medycznego i oświeceniowego
3. Analiza wyników
Jak ilustruje to rysunek 1, badane osoby bezdomne oraz zagrożone bezdomnością podzielono
według opisanych powyżej modeli radzenia sobie z własnymi problemami życiowymi. Analiza
statystyczna potwierdziła, że obydwie badane próby różnią się. O ile wśród osób bezdomnych
wszystkie modele radzenia sobie z problemami reprezentowane są prawie w jednakowym stopniu, o
tyle wśród osób zagrożonych bezdomnością relatywnie więcej jest osób funkcjonujących zgodnie z
modelem kompensacyjnym, a relatywnie mniej osób funkcjonujących według modelu
oświeceniowego i moralnego. Częściowo potwierdza się hipoteza 1. Model kompensacyjny jest
zdecydowanie częściej reprezentowany w grupie zagrożonych bezdomnością niż w grupie osób
bezdomnych, jednocześnie jednak model moralny występuje w tej grupie rzadziej niż u osób
bezdomnych.
Rysunek 1. Podział badanych osób ze względu na sposób radzenia sobie z zagrożeniem
bezdomnością bądź bezdomnością
0%
5%
10%
15%
20%
25%
30%
35%
40%
45%
50%
bezdomni zagrożeni
20%
25%
29%
13%
24%
48%
27%
14%
medyczny oświeceniowy kompensacyjny moralny
61
Jak wynika ze szczegółowych rozkładów częstości odpowiedzi na poszczególne pytania
u osób bezdomnych (patrz tabela 1a), relatywnie dużo badanych przyznaje, że w sporym stopniu
czuje się odpowiedzialna za możliwości poradzenia z własną sytuacją. Jednak porównanie do
szczegółowego rozkładu częstości odpowiedzi udzielanych przez osoby zagrożone bezdomnością
(patrz tabela 1b) wskazuje, że przynależność do odpowiedniej grupy mocno różnicuje odpowiedzi
na poszczególne pytania.
Tabela 1a. Postrzegane możliwości poradzenia sobie z bezdomnością w opinii badanych osób
bezdomnych – rozkład odpowiedzi ( %)
Postrzegane możliwości wyjścia z bezdomności
Kategorie ( % odpowiedzi)
Nie-
prawda Raczej
nieprawda
Trudno powied
zied
Raczej prawda
Prawda
Jestem gotowa/gotów zrobid bardzo wiele, aby tylko wyjśd z bezdomności
1 0 5 18 76
Nie ma innego wyjścia, w mojej sytuacji muszę czekad na lepsze czasy
19 10 10 14 42
Jeżeli będę wykazywał(a) się ciągłą inicjatywą to powinnam/ powinienem znaleźd sposób, aby wyjśd z bezdomności
2 3 3 24 68
Nie mam sił, aby walczyd teraz o wyjście z bezdomności 40 18 8 8 26 Nie szukam zbyt mocno możliwości znalezienia pracy i mieszkania, bo i tak wszystko zależy od szczęścia
47 10 6 8 29
Jeżeli wystarczająco się postaram, to na pewno w koocu znajdę jakąś możliwośd samodzielnego mieszkania
5 0 12 16 67
Wyjście z bezdomności jest możliwe tylko wtedy, gdy ktoś znajomy mi pomoże
41 10 10 15 24
Wiem, że tak naprawdę wyjście z bezdomności zależy od mojej motywacji
5 2 8 11 74
Jedyne, co mogę robid w mojej sytuacji, to czekad na pomoc
38 18 7 3 34
Z mojego punktu widzenia nic się nie da zro-bid, bo żadnego osiągalnego sposobu, abym mógł wyjśd z bezdomności po prostu nie ma
42 22 10 5 22
Często myślę o tym, co zrobid aby mied na stałe swój kąt 3 0 2 13 82 Czuję, że tak naprawdę nie mam wpływu na to, czy znajdę pracę i wynajmę sobie mieszkanie
37 7 8 13 35
Czuję się w pełni odpowiedzialny (na) za to, czy wreszcie uda mi się wyjśd z bezdomności
5 5 8 15 67
Dopóki mogę jakoś żyd, nie muszę intensywnie szukad możliwości wyjścia z bezdomności
46 10 3 8 33
Aby znaleźd pracę i dzięki temu mieszkanie, muszę się sam „wkręcid” w odpowiednie towarzystwo
27 2 12 15 45
62
Szczegółowe porównanie sposobu odpowiedzi na poszczególne pytania w obydwu
badanych grupach wykazało, że aż w siedmiu przypadkach (na czternaście pytań), zanotowano
istotne różnice wskazujące na większe nasilenie poczucia odpowiedzialności za poradzenie sobie
z własnym problemem życiowym u osób zagrożonych bezdomnością, jedynie w dwóch wypadkach
zanotowano różnice na korzyść osób bezdomnych. Oznacza to, że z punktu widzenia radzenia sobie
z trudnymi sytuacjami życiowymi (zagrożeniem bezdomnością lub realną bezdomnością), obydwie
grupy różnią się istotnie. Bardziej korzystne przekonania (więcej osobistej odpowiedzialności)
przejawiają osoby zagrożone bezdomnością.
Tabela 1b. Postrzegane możliwości poradzenia sobie z własną trudną sytuacją życiową w opinii
badanych osób zagrożonych bezdomnością – rozkład odpowiedzi ( %)
Postrzegane możliwości wyjścia z bezdomności
Kategorie ( % odpowiedzi)
Nie-prawda
Raczej niepraw
da
Trudno powied
zied
Raczej prawda
Prawda
Jestem gotowa/gotów zrobid bardzo wiele, aby tylko wyjśd z trudnej sytuacji życiowej
2
11 0 0 87
Nie ma innego wyjścia, w mojej sytuacji muszę czekad na lepsze czasy
36 14 14 14 22
Jeżeli będę wykazywał(a) się ciągłą inicjatywą to powinnam/ powinienem znaleźd sposób, aby wyjśd z trudnej sytuacji życiowej
3 0 5 25 67
Nie mam sił, aby walczyd teraz o wyjście z trudnej sytuacji życiowej
58 20 2 6 14
Nie szukam zbyt mocno możliwości znalezienia pracy i mieszkania, bo i tak wszystko zależy od szczęścia
64 15 8 5 8
Jeżeli wystarczająco się postaram, to na pewno w koocu znajdę jakąś możliwośd samodzielnego mieszkania
9 8 17 19 47
Wyjście z trudnej sytuacji życiowej jest możliwe tylko wtedy, gdy ktoś znajomy mi pomoże
52 19 3 11 14
Wiem, że tak naprawdę wyjście z trudnej sytuacji życiowej zależy od mojej motywacji
3 2 1 19 75
Jedyne, co mogę robid w mojej sytuacji, to czekad na pomoc
61 19 5 6 9
Z mojego punktu widzenia nic się nie da zro-bid, bo żadnego osiągalnego sposobu, abym mógł wyjśd z trudnej sytuacji życiowej po prostu nie ma
64 13 10 5 8
Często myślę o tym, co zrobid aby mied na stałe swój kąt
28 3 2 11 56
Czuję, że tak naprawdę nie mam wpływu na to, czy 52 14 10 5 19
63
znajdę pracę i wynajmę sobie mieszkanie Czuję się w pełni odpowiedzialny (na) za to, czy wreszcie uda mi się wyjśd z trudnej sytuacji życiowej
5 3 8 19 66
Dopóki mogę jakoś żyd, nie muszę intensywnie szukad możliwości wyjścia z trudnej sytuacji życiowej
61 14 3 8 14
Aby znaleźd pracę i dzięki temu mieszkanie, muszę się sam „wkręcid” w odpowiednie towarzystwo
44 17 5 14 20
Wyniki zebrane w dwóch kolejnych tabelach (2a oraz 2b) pokazują, że istnieje związek pomiędzy
przynależnością do określonego modelu radzenia sobie z problemami życiowymi a wskaźnikami
dobrostanu psychicznego. Niezgodnie z oczekiwaniami okazuje się, że osoby bezdomne
funkcjonujące według modelu medycznego ( brak osobistej odpowiedzialności za przyczyny
i wyjście z bezdomności) charakteryzują się najwyższym nasileniem zadowolenia z siebie samego
oraz satysfakcji z sytuacji finansowej. Jednak pod względem ogólnej satysfakcji z życia najgorszy
wynik uzyskują zgodnie z oczekiwaniami bezrobotni funkcjonujący według modelu
oświeceniowego.
Tabela 2a. Sposób radzenia sobie z bezdomnością (model Brickmana)
a szczegółowe aspekty satysfakcji z życia w badanej grupie bezdomnych osób
zadowolenie z wybranych aspektów życia
(1 – minimum; 6 – maksimum)
Modele
Medyczny (1)
Oświecenio
wy (2) Kompen-
sacyjny (3) Moralny
(4) N=55 Df=3
z siebie samego 4,64 3,56 3,85 2,73 F=4,27**
z sytuacji finansowej 3,81 2,81 3,00 2,67 F=2,25a
Ogólna satysfakcja z życia 3,69 3,01 3,26 3,51 F=2,27a
* p<0,05; literka "a" oznacza tendencję, tj. p<0,1; w nawiasach znajdują się szczegóły na temat istotnych różnic
pomiędzy poszczególnymi grupami badanych – p<0,05, użyto test least significant differences;
Z kolei wyniki zebrane w tabeli 2b wskazują, że sposoby radzenia sobie z własnym problemem
życiowym (zagrożenie bezdomnością) mają związek z wieloma aspektami satysfakcji z życia.
Ponownie najgorzej wypadają osoby zagrożone bezdomnością, które funkcjonują według modelu
oświeceniowego, co częściowo potwierdza hipotezę 2. Zwraca uwagę całkiem pozytywne
funkcjonowanie osób reagującym zgodnie z modelem medycznym, które podobnie jak w przypadku
64
osób bezdomnych charakteryzują się najwyżyszą satysfakcją z siebie samego i ze stosunków z
grupę kolegów i przyjaciół.
Tabela 2b. Sposób radzenia sobie z bezdomnością (model Brickmana)
a szczegółowe aspekty satysfakcji z życia w badanej grupie osób zagrożonych bezdomnością
zadowolenie z wybranych aspektów życia
(1 – minimum; 6 – maksimum)
Modele
Medyczny (1)
Oświeceniowy (2)
Kompen-sacyjny (3)
Moralny (4)
N=55 Df=3
z siebie samego 4,93 3,71 4,44 4 F=2,21A Ze swoich stosunków z najbliższą rodziną
4,69 3,86 4,44 3 F=2,73A
Ze stosunków z kolegami (grupą przyjaciół)
4,85 3,43 4,44 5 F=3,67*
Ze swojego stanu zdrowia 3,71 2,29 4,33 4,75 F=7,25** Z osiągnięd życiowych 4,07 2,71 3,96 4,25 F=2,69A Ogólna satysfakcja z życia 3,96 3,03 3,76 3,79 F=3,99* * p<0,05; literka "a" oznacza tendencję, tj. p<0,1; w nawiasach znajdują się szczegóły na temat istotnych różnic
pomiędzy poszczególnymi grupami badanych – p<0,05, użyto test least significant differences;
Jak potwierdzają to wyniki z tabeli 3, osoby funkcjonujące według modelu medycznego
charakteryzują się najwyższym poziomem nadziei na sukces i jednej jej składowych (siły woli).
Oznacza to, że ta grupa bezdomnych ma poczucie, że jeżeli do czegoś dąży, to jest w stanie to
osiągnąć. Jednocześnie ta właśnie grupa osób bezdomnych charakteryzuje się brakiem poczucia
odpowiedzialności za przyczyny własnej bezdomności oraz za wyjście z niej. Taka wewnętrzna
sprzeczność przekonań (jestem zdolny do dokonania zmian, ale nie biorę odpowiedzialności za ich
wykonanie) wydaje się dosyć trudna do zmiany. Jak już wspomniano wcześniej osoby bezdomne
funkcjonujące według modelu medycznego deklarują relatywnie najwyższe zadowolenie z siebie i
sytuacji finansowej.
65
Tabela 3. Sposób radzenia sobie z bezdomnością (model Brickmana) a poczucie beznadziejności
oraz ogólny wskaźnik zdrowia psychicznego w badanej grupie osób bezdomnych
Nasilenie cechy
Modele
Medyczny (1)
Oświece-niowy (2)
Kompen-sacyjny (3)
Moralny (4)
N=54 Df=3
Nadzieja na sukces 53,18 44,67 46,92 44,20 F=2,41a Siła woli 25,91 21,62 20,08 20,20 F=2,46a
Znajdowanie rozwiązao 27,27 23,60 25,92 24 F=1,43 ***p<0,001; w nawiasach znajdują się szczegóły na temat istotnych różnic pomiędzy poszczególnymi grupami
badanych – p<0,05, użyto test least significant differences;
Wyniki z tabel 4a i 4b przekonują, że zarówno w przypadku osób bezdomnych jak
i zagrożonych bezdomnością ocena jakości życia w teraźniejszości jest zdecydowanie niższa niż
ocena przyszłego życia. Różnice te występują we wszystkich grupach osób bezdomnych oraz
zagrożonych bezdomnością. W przypadku osób bezdomnych widać dodatkowo dysonans pomiędzy
oceną życia prowadzonego obecnie oraz tego, jakie prowadzili w przeszłości (gdy nie były jeszcze
bezdomne).
Tabela 4a. Sposób radzenia sobie z bezdomnością (model Brickmana)
a ocena jakości życia w przeszłości, teraźniejszości bądź przyszłości
Ocena jakości życia w:
(skala od 1 do 10, gdzie 10 oznacza najlepsze życie, jakie można sobie
wyobrazid)
Modele
Medyczny
(1) Oświeceniowy
(2) Kompen-
sacyjny (3) Moralny
(4) Przeszłości (gdy nie osoba badana nie była jeszcze bezdomną)
7,80 7,47 9 7,57
Teraźniejszości 5,60 3,93 4,25 4,5 Przyszłości (za 5 lat) 7,30 6,20 7,50 8
Wyniki dla osób zagrożonych bezdomnością wskazują, że zarówno ocena teraźniejszości
jako i przyszłości jest szczególnie pesymistyczna w wypadku osób bezdomnych funkcjonujących
według modelu oświeceniowego. Przewidywanie przyszłości jest w tej grupie tak negatywne, że w
zasadzie niewiele różni się od negatywnej oceny teraźniejszości pozostałych trzech grup
zagrożonych bezdomnością (model medyczny, kompensacyjny oraz moralny).
66
67
Tabela 4b. Sposób radzenia sobie z zagrożeniem bezdomnością (model Brickmana)
a ocena jakości życia teraźniejszości bądź przyszłości
Ocena jakości życia w:
(skala od 1 do 10, gdzie 10 oznacza najlepsze życie, jakie można sobie
wyobrazid)
Modele
Medyczny
(1) Oświeceniowy
(2) Kompen-
sacyjny (3) Moralny
(4) Teraźniejszości 5,93 3,60 5,96 5,50 Przyszłości (za 5 lat) 7,14 5,20 7,92 8,25
4. Rekomendacje
Głównym celem prezentowanych w tym rozdziale analiz było sprawdzenie, jakie modele
radzenia sobie z zagrożeniem bezdomnością oraz z realną bezdomnością wybierają dwie badane
grupy mieszkańców Koszalina oraz jakie konsekwencje psychologiczne z tego wynikają. Na
podstawie zebranych danych można rekomendować następujące działania:
Osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością różnią się wyborem odpowiednich strategii
radzenia sobie z własnymi problemami życiowymi. Osoby zagrożone bezdomnością
relatywnie częściej funkcjonują według modelu kompensacyjnego, który wydaje się
optymalny z punku widzenia osób udzielających pomocy. Oznacza to, że szczególna uwaga
powinna być zwrócona na zapobieganie bezdomności, gdyż pomoc w tym przypadku polega
na stymulowaniu ludzi do wyboru odpowiedniego sposobu postępowania, doradztwo
dotyczące optymalnego wyboru czynności (działań), które mogą zapobiec ewentualnej
utracie stałego miejsca zamieszkania. W sytuacji, gdy osoba stanie się oso
Analiza sposobów radzenia sobie w sytuacji zagrożenia bezdomnością bądź
doświadczaniem bezdomności stanowi ważną wskazówkę, jakiego typu postępowanie
pomocowe powinno być prowadzone w odniesieniu do konkretnej osoby. Udzielanie
pomocy musi brać pod uwagę specyfikę funkcjonowania klientów według jednego
z czterech modeli radzenia sobie.
Z badań wynika, że przynajmniej dwie grupy osób bezdomnych są szczególnie trudne.
Osoby funkcjonujące w modelu medycznym, gdyż charakteryzuje je relatywnie wysoki
68
poziom akceptacji obecnego stanu. Osoby funkcjonujące w modelu oświeceniowym, gdyż
z psychologicznego punktu widzenia znajdują się w najtrudniejszej sytuacji, odczuwają
wysokie natężenie poczucia winy za zaistniałą sytuację, a nie postrzegają u siebie zasobów
do poradzenia sobie z trudną sytuacją.
Istotne w przełamywaniu pesymistycznych przekonań dotyczących własnych, przyszłych
losów oraz motywowaniu do dokonania zmiany we własnym życiu jest odwołanie się
u osób bezdomnych do przeszłości oraz przyszłości. W porównaniu do oceny jakości
obecnie prowadzonego życia (ocena jest bardzo niska) zarówno przeszłość (przed okresem
bezdomności) jak i możliwa przyszłość wydają się być bardzo atrakcyjne. Fakt ten powinien
być wykorzystany w procesie udzielania pomocy, motywowania, stawiania celów
globalnych i cząstkowych.
Literatura cytowana:
1. Derbis, R. (2000). Doświadczanie codzienności. Poczucie jakości życia, swoboda działania,
odpowiedzialność, wartości osób bezrobotnych. Częstochowa: Wydawnictwo WSP w
Częstochowie.
2. Epel D., Bandura A., Zimbardo P.G. (1999). Escaping Homelessness: The influence of Self-
Efficacy and Time Perspetive on Coping With Homelessness, Journal of Applied Social
Psychology, Vol. 29, 3, pp. 575-596.
3. Heubeck B., Tauch B., Mayer B. (1995). Models of Responsibility and Depression in
Unemployed Young Males and Females, Journal of Community & Applied Social
Psychology, Vol. 5,pp. 291-309.
4. Łaguna, M. Trzebiński J., Zięba M. (2005). KNS – Kwestionariusz Nadziei na Sukces.
Podręcznik. [KNS – Hope for Success Questionnaire. Manual.] Warszawa: Pracownia
Testów Psychologicznych PTP.
5. Retowski S. (2004). Osobista odpowiedzialność za znalezienie pracy – klucz do sukcesu na
rynku pracy, [w:] Człowiek w społecznej przestrzeni bezrobocia, red. T. Chirkowska –
Smolak, A. Chudzicka, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.
6. Retowski, S. (2005). Psychological mechanisms of unemployment among young adults –
development of the sense of responsibility for one’s situation on the labour market.
69
Anthology of Social and Behavioural Sciences. Edited by T. Maliszewski, W. Wojtowicz, J.
Żerko: Lindkoping, s. 381-390.
7. Retowski S., Meder A. (2006). Development of the Sense of Responsibility for One’s
Situation on the Labour Market in Young Adults Group, Polish Journal of Social Science,
Vol. I, nr 1, p 205-217.
8. Retowski S., Dębska-Cenian A. (2008). Modele radzenia sobie z sytuacją własnej
bezdomności – konsekwencje psychologiczne, [w:] Psychospołeczny profil osób
bezdomnych w Trójmieście, M. Dębski, S. Retowski (red.), Gdańsk: Uniwersytet Gdański,
s. 434-456.
9. Retowski (w druku). Bezrobocie i odpowiedzialność. Warszawa: Academica.
70
Sylwiusz Retowski
Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej
2.5. Aktywność zawodowa osób bezdomnych oraz zagrożonych bezdomnością
1. Kontekst
Według Frieske (2004) bieda nie jest zjawiskiem, które możemy definiować wyłącznie w
oparciu o kryteria dochodowe. Przypuszczać należy, że nie tylko poziom dochodów, ale również
ich niesystematyczność (np. z powodu braku stałej pracy) oraz brak umiejętności odpowiedniego
gospodarowania posiadanymi dochodami (np. nieumiejętność powstrzymywania się przed
impulsywnymi zakupami różnych dóbr konsumpcyjnych) ma istotny związek z deprywacją
ważnych społecznie i psychologicznie potrzeb oraz z niemożnością funkcjonowanie wedle
aprobowanych w społeczeństwie wzorców (Poławski 1999, za Frieske, 2004a). Jako jedną z
podstawowych przyczyn ubóstwa uważa się problemy z trwałym uzyskiwaniem dochodu
umożliwiającego zaspokojenie podstawowych potrzeb. W tym kontekście, problem aktywności
zawodowej wydaje się szczególnie ważny w grupie osób bezdomnych i zagrożonych
bezdomnością. Brak stałej pracy, brak kwalifikacji zawodowych oraz brak umiejętności znalezienia
i utrzymania pracy wydają się być kluczowe w genezie bezdomności wielu osób.
2. Problem
Podstawowym problemem tej części pracy jest sprawdzenie, jak wygląda aktywność zawodowa
osób bezdomnych oraz zagrożonych bezdomnością w Koszalinie, jak wyglądają uwarunkowania tej
aktywności oraz jak na tym tle prezentuje się sytuacja materialna badanych grup. W tej części
badań założono następujące hipotezy badawcze:
71
H1: Zarówno osoby bezdomne jak i zagrożone bezdomnością charakteryzują się relatywnie niską
aktywnością zawodową.
H2: Zarówno osoby bezdomne jak i zagrożone bezdomnością charakteryzują się złą sytuacją
materialną.
H3: Zarówno osoby bezdomne jak i zagrożone bezdomnością nie podejmują wielu prób aktywnego
poszukiwania pracy. Bardziej pasywne są osoby bezdomne.
3. Analiza zebranego materiału
Jak wynika z zestawionych wyników zawartych w tabeli 1, zdecydowana większość osób
badanych przyznaje, że posiada kwalifikacje zawodowe, jest zarejestrowana jako osoba bezrobotna
bądź poszukująca pracy w urzędzie pracy i od razu gotowa byłaby do podjęcia pracy (jutro lub
w najbliższych dniach). Co istotne, nie występują żadne istotne statystycznie różnice pomiędzy
osobami bezdomnymi a zagrożonymi bezdomnością. Wygląda więc na to, że opierając się na
deklaracjach osób badanych, nie za bardzo zrozumiałe jest dlaczego nie radzą sobie na rynku pracy.
Jak wskazują szczegółowe analizy zebranych danych, w grupie osób bezdomnych
zdecydowanie częściej deklarują posiadanie kwalifikacji zawodowych mężczyźni, osoby młodsze,
lepiej wykształcone oraz o krótszym okresie trwania bezdomności. W grupie osób zagrożonych
bezdomnością, jedynym czynnikiem, który ma związek z deklaracją posiadania kwalifikacji
zawodowych, jest lepsze wykształcenie. Kwestią otwartą pozostaje pytanie o jakość posiadanych
przez osoby badane kwalifikacji. Niestety istnieją mocne przesłanki (np. relatywnie niski poziom
formalnego wykształcenia), aby sądzić, że są one niskie. W takim przypadku bardzo zasadne
wydają się uwagi Dooley’a i Prause (2004), którzy zwracają uwagę, że jakość możliwej do
zdobycia pracy jest bardzo niska. Można w takim radzie przypuszczać, że dosyć często dla osób
bezdomnych bądź zagrożonych bezdomnością alternatywą dla braku pracy jest podjęcia podjęcie
pracy jako tzw. nieadekwatnie zatrudniony (underemployment). Z psychologicznego punktu
widzenia są to osoby aktywne na rynku pracy, które jednak ze swojej pracy zawodowej nie czerpią
wszystkich możliwych profitów, najczęściej podejmują pracę bardzo niską płatną oraz niepewną
(Retowski, w druku). Czasami określa się ich jako tzw. pracujących biednych (Gontarczyk, 2010),
ale nie jest to pojęcie tożsame z nieadekwatnością zatrudnienia. W takim przypadku, gdy konkretna
osoba wybiera pomiędzy biernością zawodową a przynależnością do kategorii „pracujących
biednych” dosyć często prosty rachunek zysków i strat wykazuje, że lepiej pozostać osobą
bezrobotną (Retowski, w druku).
72
73
Tabela 1 Bieżąca aktywność zarobkowa w grupie osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością
Czuję się osobą bezrobotną
Czy posiada Pan(i)
kwalifikacje zawodowe?
Czy jest Pan(i) zarejestrowany (a) jako osoba
bezrobotna lub poszukująca
pracy w urzędzie pracy?
Czy w ciągu ostatniego miesiąca
wykonywał(a) Pan(i) jakąś
pracę?
Czy był(a)ły Pan(i) gotowy do podjęcia pracy jutro
bądź w najbliższych
dniach?
TAK NIE TAK NIE TAK NIE TAK NIE
Bezdomni % 76 24 67 33 52 48 70 30
Zagrożeni % 68 32 68 32 37 63 61 37
tak - odpowiedzi pozytywne; nie - odpowiedzi negatywne
Fakt rejestracji w urzędzie pracy, jako osoba bezrobotna bądź poszukująca pracy nie ma
żadnego związku z żadnymi cechami socjodemograficznymi, ani w grupie osób bezrobotnych, ani
w grupie osób zagrożonych bezdomnością. Natomiast wykonywanie pracy w okresie ostatniego
miesiąca zdarza się nieco częściej u młodszych osób bezdomnych, starsze osoby bezdomne
wykazują większą pasywność na rynku pracy. Z kolei gotowość do natychmiastowego podjęcia
pracy nie ma właściwie żadnego związku z żadnymi cechami socjodemograficznymi osób
badanych.
Jednocześnie jednak bardzo nieliczny odsetek badanych bezrobotnych i zagrożonych
bezdomnością przyznaje (patrz rysunek 1), że pracuje w oparciu o formalne kryteria zatrudnienia
(umowę o pracę, umowę o dzieło bądź zlecenie). Legalną pracę posiada więcej osób zagrożonych
bezdomnością (23%) niż osób bezdomnych (9%). W grupie osób bezdomnych posiadanie legalnej
pracy wiąże się nieco częściej z niższym wiekiem. Nie odgrywa natomiast większej roli płeć, ani
poziom wykształcenia. W grupie osób zagrożonych bezdomnością nieco zdecydowanie częściej
pracują kobiety oraz osoby młodsze. Również w tej grupie nie odgrywa roli poziom wykształcenia.
74
Jak wynika z danych zawartych w tabelach 2a i 2b, aktualna sytuacja materialna obydwu
grup badanych jest fatalna (w obydwu grupach większość badanych ocenia ją jako złą lub bardzo
złą). Wykonane analizy wykazały, że aktualną sytuację materialną nieco gorzej oceniają osoby
bezdomne (t=2,17; df=132; p<0,05), chociaż nie jest to różnica tak duża, jak można by się tego
spodziewać. Można przypuszczać, że pewną rolę odgrywa tu zróżnicowany poziom aspiracji
materialnych. Prawdopodobnie znacznie obniżony w przypadku osób bezdomnych.
Tabela 2a. Ocena sytuacji materialnej w badanej grupie osób bezdomnych
Sytuacja materialna
Kategorie ( %odpowiedzi)
Bardzo źle
Źle Dostatecznie
Dobrze Bardzo dobrze
Trudno powiedzi
ed Obecna 29 44 19 7 1 0 Przed okresem bezdomności 9 20 22 35 13 1 W dzieciostwie (rodzina pochodzenia)
6 8 22 38 23 3
75
Tabela 2b. Ocena sytuacji materialnej w badanej grupie osób zagrożonych bezdomnością
Sytuacja materialna
Kategorie ( %odpowiedzi)
Bardzo źle
Źle Dostatecznie
Dobrze Bardzo dobrze
Trudno powiedzi
ed Obecna 14 45 28 11 3 0 W dzieciostwie (rodzina pochodzenia)
5 15 36 29 15 0
Na uwagę zasługuje fakt, że zarówno w grupie osób bezdomnych jak i zagrożonych
bezdomnością występuje duża różnica pomiędzy aktualną oceną sytuacji materialnej a sytuacją
w rodzinie pochodzenia (w dzieciństwie). Można nawet stwierdzić, że mamy tu do czynienia
z retrospektywną oceną w rodzaju „raju utraconego”. W przypadku osób bezdomnych jedynie 14
% badanych oceniało własną sytuację materialną jako „złą” lub „bardzo złą”, a w przypadku osób
zagrożonych bezdomnością było jest to 20 %. Nie można zatem uważać, że obecna dramatyczna
ocena własnej sytuacji materialnej jest „odziedziczona” po rodzinie, w której wychowywały się
osoby badane. Jest to sytuacja korzystna, gdyż nie wygląda, że w przypadku większości badanych
osób nie mamy do czynienia z rodzinnie „wdrukowanymi” schematami prowadzącymi do biedy.
Dane zawarte w tabeli 3 ilustrują, jak postrzegają powody braku własnego zatrudnienia
osoby bezdomne oraz zagrożone bezdomnością. W przypadku osób bezdomnych dominują dwie
kategorie odpowiedzi: zły stan zdrowia (45%) oraz brak ofert pracy (28%). W tym kontekście warto
wspomnieć, że pomiar zadowolenia ze stanu zdrowia nie wykazuje dramatycznych różnic pomiędzy
osobami bezdomnymi a populacją Polaków. Wskazuje to, że przynajmniej częściowo kwestie
zdrowotne mogą być poruszane, aby w jakiś sposób usprawiedliwić swoją bierność zawodową.
Według opinii osób zagrożonych bezdomnością głównymi powodami własnej bierności zawodowej
są: brak ofert pracy (36%) oraz nieodpowiedni wiek (29%). Komentując ten należy jednak
zauważyć, że przeciętny wiek osób zagrożonych bezdomnością oscylował wokół 40 lat.
Usprawiedliwienie braku własnego zatrudnienia podeszłym wiekiem generowały głównie osoby,
które przekroczyły 50 rok życia.
76
Tabela 3. Powody braku zatrudnienia w grupie osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością
Badane grupy:
Kategorie ( %odpowiedzi)
Nie opłaca
się pracowa
d
Zły stan zdrowia
Brak ofert pracy
Nieodpowiedni
wiek
Nie chcę
pracowad
Nie mogę
pracowad
Bezdomni 14 45 28 11 3 0 Zagrożeni bezdomnością 5 15 36 29 15 0
Ponad połowa badanych osób bezrobotnych oraz zagrożonych bezdomnością deklaruje, że
w okresie ostatniego miesiąca poszukiwało pracy (patrz rysunek 2). Deklarowana aktywność nie
odbiega znacząco do tego, co prezentowane jest przez ogół dorosłych Polaków. Biorąc pod uwagę
wyniki regularnych badań Czapińskiego w cyklu „Diagnoza Społeczna” (patrz np. Czapiński,
Panek 2006) w populacji ogólnej Polaków znaczącą część osób zarejestrowanych w urzędach pracy
stanowią tzw. „pozorni bezrobotni” którzy z różnych powodów nie są w rzeczywistości
zainteresowani pracą, w rezultacie nie poszukują jej bądź nie są gotowi do jej podjęcia.
Jednocześnie warto zaznaczyć, że jak wykazały szczegółowe analizy aktywność w poszukiwaniu
pracy nie wiąże się z żadnymi zmiennymi socjodemograficznymi. Zadano również pytanie
o powody, dla których osoby badane nie poszukiwały pracy. W grupie osób bezdomnych
najczęściej wymienianym powodem pasywności w poszukiwaniu pracy, była kłopoty zdrowotne
(25% osób pasywnych). Z kolei w grupie osób zagrożonych bezdomnością najczęściej
wymienianym powodem okazała się opieka i wychowanie dzieci (35% osób pasywnych).
77
Jak wynika z danych zawartych w tabeli 4, najbardziej popularne sposoby poszukiwania
pracy u aktywnych części osób z obydwu badanych grup obejmują korzystanie z pomocy Urzędu
Pracy (72,7 wyborów w grupie osób bezdomnych oraz 91,7% w grupie zagrożonych
bezdomnością), szukanie ogłoszeń w prasie (59,1% vs 87,5%) oraz poszukiwanie pomocnych
w znalezieniu pracy informacji u znajomych (po 50% w obydwu grupach). Sposoby poszukiwania
pracy i deklarowane częstości ich występowania wskazują na pewną racjonalność działania tej
grupy badanych osób, które wykazują aktywność w poszukiwaniu pracy. Wskazuje to na spory
potencjał, który należałoby wykorzystać w procesie wsparcia.
Tabela 4. Sposoby poszukiwania pracy przez osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością
W jaki sposób poszukiwał/a Pan/i pracy? Osoby bezdomne Osoby zagrożone bezdomnością
N % N % poprzez Urząd Pracy 16 72,7 22 91,7 szukałem(łam) ogłoszeo w prasie i odpowiadałem(łam) na nie
13 59,1 21 87,5
odwiedzałem(łam) różne firmy i kontaktowałem(łam) się z bezpośrednio pracodawcami
5 22,7 8 33,3
poprzez znajomych 11 50,0 12 50,0 innymi sposobami 1 4,5 1 4,2 Poprzez internet - - 7 29,2 Ogółem 46 209,1 71 295,8
Jednak jak wynika z danych zawartych w tabeli 5, istnieją w tym względzie istotne różnice
pomiędzy badanymi osobami bezdomnymi a zagrożonymi bezdomnością. Blisko połowa
aktywnych osób bezdomnych, kontaktuje się z potencjalnymi pracodawcami sporadycznie, 1-2 razy
na miesiąc. W grupie osób zagrożonych bezdomnością aktywność jest wyraźnie większa. Prawie
wszyscy kontaktują się przynajmniej jeden raz w tygodniu. Bardzo silnym predykatorem
aktywności w kontaktach z potencjalnymi pracodawcami jest w grupie osób zagrożonych
bezdomnością wiek. Im wyższy wiek osoby badanej, tym rzadziej podejmowane są kontakty w celu
znalezienia pracy. Inne zmienne socjodemograficzne nie odgrywają tu większej roli.
78
Tabela 5 Ile razy w ciągu ostatniego miesiąca kontaktowała się Pan(i) z powyższymi
osobami/instytucjami/firmami w celu znalezienia pracy? Porównanie osób bezdomnych i
zagrożonych bezdomnością.
Ile razy kontaktowała się Pan(i)? Osoby bezdomne Osoby zagrożone bezdomnością
N % N % 1 razy w ciągu miesiąca 5 25,0 2 8,7 2 razy w ciągu miesiąca 4 20,0 0 0 3 razy w ciągu miesiąca 0 0 0 1 w tygodniu 2 10,0 7 30,4 2-3 razy w tygodniu 4 20,0 11 47,8 Niemal codziennie (4-5 razy w tygodniu) 5 25,0 3 13,0
Większość osób badanych preferuje wyłącznie pracę legalną (patrz rysunek 3). Jednak
całkiem spora część przyznaje, że są zainteresowani jakąkolwiek pracę. Nie ma tu istotnych
statystycznie różnic pomiędzy osobami bezdomnymi a zagrożonymi bezdomnością. Nie odgrywają
także żadnej roli zmienne socjodemograficzne (płeć, wiek oraz poziom wykształcenia). Większość
osób badanych preferuje wyłącznie pracę legalną (patrz wykres nr 3). Jednak całkiem spora część
przyznaje, że są zainteresowani jakąkolwiek pracą
.
79
4. Rekomendacje
Głównym celem prezentowanych w tym rozdziale analiz było sprawdzenie, jak wygląda
aktywność zawodowa badanych osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością w Koszalinie oraz
jakie są ewentualne powody braku takiej aktywności. Interesowaliśmy się również, jak osoby
badane oceniają własną sytuację materialną w chwili obecnej oraz w przeszłości. Na podstawie
zebranych danych można rekomendować następujące działania:
Jak wskazują szczegółowe analizy zebranych danych, całkiem spora część badanych osób
bezdomnych (szczególnie często są to mężczyźni, osoby młodsze oraz osoby o krótszym
stażu trwania bezdomności) oraz osób zagrożonych bezdomnością (często takie deklaracje
idą w parze z lepszym poziomem wykształcenia) deklaruje posiadanie kwalifikacji
zawodowych. Wynikają z tego realne rekomendacje dla systemu wsparcia osób
bezdomnych dla instytucji wspomagających osoby poszukujące pracy (głównie chodzi
o urzędy pracy). Nie jest kwestią łatwą i oczywistą, w jaki sposób można oszacować
potencjał reprezentowany przez osoby bezdomne. Niewątpliwie nie jest to grupa łatwa do
współpracy, ale jedyna szansa na trwałą bądź częściową aktywizację zawodową może
wynikać ze współpracy ponadinstytucjonalnej (pomiędzy instytucjami wspomagającymi
osoby pozbawione pracy, instytucjami udzielającymi pomocy społecznej oraz organizacjami
pozarządowymi).
Analiza sposobów radzenia sobie w sytuacji bezrobocia wykazała, że znacząca część
badanych w ogóle bądź relatywnie rzadko podejmuje realne próby poszukiwania pracy (np.
poprzez realne kontakty z potencjalnymi pracodawcami). Szczególnie dotyczy to grupy
osób bezdomnych. Każdy podmiot udzielający pomocy musi wziąć pod uwagę, że
przyczyny tej pasywności niekoniecznie wynikają z konkretnych cech
socjodemograficznych (np. wieku, stanu zdrowia czy poziomu wykształcenia), lecz
prawdopodobnie są wypadkową złożonych procesów psychologicznych. Można
przypuszczać, (m.in. na podstawie wnikliwych badań etnograficznych przeprowadzonych
przez Rakowskiego, 2009), że w jakimś momencie życia, nastąpiło u osób badanych
traumatyczne doświadczanie rozpadu dotychczasowego sposobu życia. Pocieszający się
fakt, że zdecydowana większość badanych osób nie doświadczała ubóstwa w dzieciństwie.
Jest to sytuacja korzystna, gdyż w przypadku większości badanych osób nie mamy do
80
czynienia z rodzinnie „wdrukowanymi” schematami prowadzącymi do bierności i ubóstwa.
Niemniej jednak przywrócenie osób bezdomnych do „normalnej” aktywności na rynku
pracy wydaje się zadaniem niezwykle złożonym, wymagającym indywidualnego podejścia
osób (instytucji) udzielających pomocy (Nestorowicz-Wyborska, 2008). Odwołanie się od
pozytywnych doświadczeń (wspomnień) z dzieciństwa może być wykorzystane w procesie
udzielania pomocy większości badanych osób.
Literatura cytowana:
1. Czapiński J.(2006). Bezrobocie. W: J. Czapiński, T. Panek (red.), Diagnoza społeczna
2005. Warunki i jakość życia Polaków (s. 250-268). Warszawa: Rada Monitoringu
Społecznego.
2. Dooley, D., Prause, J. (2004). The Social Costs of Underemployment. New York:
Cambridge University Press.
3. Frieske, K. (2004a). Wprowadzenie: pesymistyczne wnioski teoretycznych implikacji. W:
K. Frieske (red.), Utopie inkluzji. Sukcesy i porażki programów reintegracji społecznej (s.
14-27). Instytut Pracy i Spraw Socjalnych: Warszawa.
4. Frieske, K. (2004b). Migotanie rzeczywistości: wieloznaczność „sukcesu” programów
społecznej inkluzji. W: K. Frieske (red.), Utopie inkluzji. Sukcesy i porażki programów
reintegracji społecznej (s. 69-83). Instytut Pracy i Spraw Socjalnych: Warszawa.
5. Gontarczyk, K. (2010). Pracujesz? To nie ochroni cię przed biedą. Uzyskano w styczniu
2010 z: http://biznes.onet.pl/pracujesz-to-nie-obroni-cie-przed-
bieda,18490,3106557,1,news-detal.
6. Nestorowicz-Wyborska, J. (2008). O ekonomicznym wyizolowaniu osób bezdomnych, [w:]
Psychospołeczny profil osób bezdomnych w Trójmieście, M. Dębski, S. Retowski (red.),
Gdańsk: Uniwersytet Gdański, s. 123-202.
7. Poławski, P. (1999). Lokalne realia, W: K.W. Frieske (red.), Marginalność i procesy
marginalizacji, IPiSS, Warszawa.
8. Rakowski, T. (2009). Łowcy, zbieracze, praktycy niemocy. Etnografia człowieka
zdegradowanego. Gdańsk: Wydawnictwo słowo/obraz terytoria.
9. Retowski (w druku). Bezrobocie i odpowiedzialność. Warszawa: Academica.
81
Maciej Dębski
Uniwersytet Gdański
Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności
2.6. Zdrowie osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością
1. Kontekst
Kiedy spojrzymy na bezdomność przez pryzmat złożoności samego zjawiska, jego
wielowątkowości, szybkiej dynamiki zmian to okaże się, że zdrowie osób bezdomnych staje się
problemem kluczowym dla szeroko rozumianej polityki społecznej. Chodzi tutaj nie tylko o wymiar
dokonywanej wobec osób bezdomnych interwencji (działania w celu zapobiegania sytuacji
kryzysowej „tu i teraz”), ale również o wymiar społecznej i zawodowej reintegracji osób
wykluczonych społecznie. Wspomniana już wielowątkowość interesującego nas problemu poddaje
pod rozwagę mówienie o zdrowiu osób bezdomnych we wszystkich jego wymiarach: psychicznym,
społecznym, somatycznym oraz duchowym (Heszen, 2005, s.27). Rozpatrując kondycję zdrowotną
osób bezdomnych, należy przyjąć założenie, że bezdomność wpisuje się w szeroko rozumiane
wykluczenie społeczne, będące dynamicznym i wielowymiarowym procesem, zjawiskiem
kumulatywnym, prowadzącym do złożonej dysfunkcji. Owa dysfunkcjonalność uwidacznia się
w niewystarczającym uczestnictwie w głównym nurcie społeczeństwa, dostępie do najważniejszych
systemów i instytucji społecznych, szeroko pojętej marginalizacji społecznej prowadzącej do
zerwania więzi rodzinnych i społecznych, utraty poczucia sensu i tożsamości (Muras, 2006, s. 237).
Z racji tego, iż osoby wykluczone społecznie nie uczestniczą, bądź uczestniczą w sposób
ograniczony w rynku pracy, edukacji czy opiece medycznej ich zabezpieczenie socjalne oraz
zdrowotne często kształtuje się na niskim poziomie. Brak kontaktów z rodziną oraz brak
wystarczających dochodów zdają się pogłębiać i tak już złą sytuację bytową osób bezdomnych.
82
Zasadność podjęcia problematyki kondycji zdrowotnej osób bezdomnych została zauważona
na gruncie europejskim w roku 20045. W roku tym, w ramach działań statutowych FEANTSA
powołała do istnienia grupę roboczą ds. Zdrowia i Opieki Społecznej, która powołała europejską
sieć pracowników służby zdrowia pracujących z osobami bezdomnymi (ENHW)6. Pierwszym
celem ENHW było stworzenie forum pracowników służby zdrowia pracujących z osobami
bezdomnymi w całej Europie, które wydaje się być doskonałym narzędziem do wymiany
doświadczeń i wzajemnego uczenia się niesienia medycznej pomocy osobom bezdomnym. Drugim
zasadniczym celem europejskiej sieci ENHW było wspieranie pomocy i solidarności wśród
pracowników służby zdrowia pracujących z osobami bezdomnymi, których praca często jest pracą
niedocenianą w szeroko rozumianej służbie zdrowia7. Działalność organizacji członkowskich
FEANTSA i europejskiej sieci ENHW w zakresie zdrowia osób bezdomnych znalazła swój wyraz
w zorganizowanej we Wrocławiu w roku 2006 międzynarodowej konferencji pt: „Prawo do
ochrony zdrowia jest prawem każdego człowieka: zapewnienie opieki zdrowotnej osobom
bezdomnym”. Obok realizowanej konferencji powstał również europejski raport o tym samym
tytule zbierający doświadczenia europejskie w zakresie pomocy bezdomnym osobom
niepełnosprawnym8.
Na pilną potrzebę zwrócenia uwagi na problem złej kondycji zdrowotnej osób bezdomnych
wskazują z jednej strony doświadczenia osób bezpośrednio udzielających pomocy osobom
bezdomnym, ale również nieliczne badania realizowane w Polsce traktujące o zdrowiu osób
bezdomnych. W tym kontekście trzeba z przykrością przyznać, że jak do tej pory na gruncie
polskiej nauki niewiele powiedziano na temat zdrowia osób bezdomnych. Jedyna monografia w
5 Raport roczny dotyczący zdrowia osób bezdomnych został streszczony w drugim rozdziale pisanej rozprawy. W
wersji pełnej dostępny jest on na stronie internetowej:
http://www.feantsa.org/files/Health_Annual_Theme/Annual_theme_documents/European_report/EN_Annual_theme_re
port_2006_Health.pdf 6 http://www.feantsa.org/code/en/pg.asp?Page=759
7 Najważniejsze zasady, którymi kierowali się członkowie ENHW można ująć następująco: ENHW w pełni popiera
prawo każdego człowieka do korzystania z najwyższego poziomu zdrowia fizycznego i psychicznego; ENHW ceni
multidyscyplinarną pracę i zaangażowanie wszystkich dyscyplin w celu polepszenia zdrowia osób bezdomnych oraz
wyraża swoją gotowość na współpracę z innymi podmiotami podejmującymi problematykę zdrowia; ENHW zauważa
ważność profesjonalnej i interdyscyplinarnej edukacji i ćwiczeń w formowaniu wiedzy teoretycznej, umiejętności
praktycznych wśród profesjonalistów stykających się z osobami doświadczającymi bezdomności; problemy, jakich
doświadczają osoby bezdomne są rezultatem nie zaś przyczyną bezdomności. Łatwo jest sądzić, że problemy
zdrowotne z jakimi borykają się osoby bezdomne są spowodowane przez nich samych; ENHW zdecydowanie
dystansuje się od tych krzywdzących uprzedzeń obwiniających osobę bezdomną za ich stan zdrowia; ENHW będzie
włączać głos bezdomnych i zwracać uwagę na ich wyjaśnienia w zakresie ich własnych potrzeb zdrowotnych; ENHW
zauważa bliski związek między prawem do mieszkania a prawem do opieki zdrowotnej. Brak bezpiecznego, stałego
miejsca zamieszkania wpływa w sposób negatywny na psychiczne, fizyczne i społeczne zdrowie jednostki. 8
http://www.feantsa.org/files/Health_Annual_Theme/Annual_theme_documents/European_report/EN_Annual_theme_re
port_2006_Health.pdf
83
pełni poświęcona temu problemowi została napisana dopiero w roku 2006 (Śledzianowski 2006),
ale opisywała ona jedynie kondycję zdrowotną osób bezdomnych przebywających w placówkach
Towarzystwa Pomocy im. Św. Brata Alberta. Drugim opracowaniem traktującym o zdrowiu osób
bezdomnych był mój tekst zamieszczony w publikacji opisującej psychospołeczny profil osób
bezdomnych w Trójmieście w którym w sposób szczegółowy opisuję interesujący nas problem
(Dębski, 2008c s.233-267)9. Przyznać trzeba, że istnieją również inne źródła, z których można
czerpać wiedzę o kondycji zdrowotnej osób wykluczonych, jednakże opracowania te najczęściej są
wewnętrzną własnością organizacji niosących pomoc osobom bezdomnym i jako takie pozostają
w większości przypadków niedostępne dla badaczy.
2. Problem
Niniejsze opracowanie ma charakter empiryczny i przedstawia wyniki zebrane podczas realizacji
badań osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością w Koszalinie. Głównym celem pracy staje się
próba odpowiedzi na następujące pytania badawcze:
a) jak kształtuje się obraz zdrowia somatycznego w jego subiektywnym wymiarze? Ważną
kwestią, z punktu widzenia udzielanej pomocy osobom bezdomnym i zagrożonym
bezdomnością staje się próba uchwycenia subiektywnych przemian kondycji zdrowotnej
badanych osób na przestrzeni ostatnich pięciu lat.
b) w jaki sposób i jak często osoby bezdomne korzystają z dostępnych usług medycznych?
Obszerny materiał badawczy dotyczy nie tylko ilości zachorowań oraz ilości pobytów
w placówkach medycznych osób bezdomnych, ale przede wszystkim kwestii związanych
z rodzajem świadczonych usług medycznych, ich jakości i kosztowności. W tym aspekcie
przez osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością zostanie dokonana ocena funkcjonującego
systemu opieki zdrowotnej z uwzględnieniem przypadków odmów świadczenia usług czy
przejawów dyskryminacji osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością w zakresie
korzystania z opieki medycznej.
9 Podczas prowadzenia badań psychospołecznego profilu osób bezdomnych w Trójmieście w ramach realizacji projektu
„Agenda Bezdomności – Standard Aktywnego Powrotu na Rynek Pracy” (finansowanie: EFS środki Equal)
postanowiono w zestaw pytań kwestionariuszowych włączyć pytania bezpośrednio nawiązujące do problematyki
zdrowia osób bezdomnych. Na podstawie zebranych wyników (zarówno od osób bezdomnych mieszkających w
placówkach, jak i na terenie ogródków działkowych oraz zamieszkujących inne miejsca niemieszkalne) powstał
szczegółowy opis kondycji zdrowotnej osób bezdomnych w Trójmieście
84
c) Jaki jest stopień niepełnosprawności badanych osób? Problemem badawczym
zasługującym na dokładną analizę, ze względu na problematykę bezrobocia osób bezdomnych
i ich aktywności zawodowej, jest kwestia posiadanych orzeczeń o stopniu
niepełnosprawności. W tym zakresie dokonana analiza statystyczna powinna określić nie
tylko skalę orzeczonych grup inwalidzkich, ale również wskazać, jaki odsetek osób
bezdomnych stara się o uzyskanie grupy inwalidzkiej w ogóle, a ile z nich stara się o zmianę
(zwiększenie bądź zmniejszenie) jej stopnia.
d) jakie są koszty usług medycznych poniesionych przez badane osoby? Z punktu widzenia
ekonomicznego istotne wydają się być kwestie związane z ponoszonymi kosztami usług
medycznych osób bezdomnych. Próba określenia ich szacunkowej wysokości mogłaby
stanowić podstawę do dalszego szacowania realnych kosztów ponoszonych przez system
pomocy społecznej w ogóle. Przyjmując, że osoby bezdomne w dużej mierze borykają się
z problemem ubóstwa, istotnym celem tej części pracy staje się odpowiedź na pytanie, z
jakich usług i świadczeń medycznych osoby bezdomne są zmuszone zrezygnować z powodu
braku wystarczających środków finansowych.
e) jakie są wzory spożywania napojów alkoholowych przez badane osoby i jakie są tego
konsekwencje? Ważnym elementem wpływającym na zdrowie badanych osób jest
niewątpliwie spożywanie napojów alkoholowych. Pozostawiając na uboczu fakt alkoholizmu
w niniejszym artykule przyjrzymy się w sposób szczegółowy, jakiego rodzaju napoje, i jak
często spożywane są przez osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością. Poruszony zostanie
również problem konsekwencji nadmiernego spożywania alkoholu.
Podczas realizacji procesu badawczego na etapie operacjonalizacji tematyki badawczej oraz
narzędzia badawczego postanowiono założyć kilka głównych hipotez badawczych:
H1: Badane osoby nie są zadowolone z własnego stanu zdrowia.
H2: Osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością to w większości osoby chorujące na
choroby przewlekłe.
H3: Badane osoby w dużym stopniu to osoby niepełnosprawne z formalnym orzeczeniem
o stopniu niepełnosprawności. Owa niepełnosprawność bardzo często wyklucza osoby
bezdomne z aktywnego życia i podejmowania pracy zarobkowej.
85
H4: Korzystanie z usług medycznych przez osoby bezdomne kształtuje się na niskim
poziomie
H5: Badane osoby często spożywają napoje alkoholowe, które prowadzą do alkoholizmu
i pogorszenia sytuacji finansowej.
3. Analiza zebranego materiału
Zdrowie człowieka w ujęciu I. Heszen składa się z czterech zasadniczych wymiarów:
psychicznego, społecznego, somatycznego oraz duchowego (Heszen, 2005, s. 27). Zależności
pomiędzy tymi wymiarami polegają nie tylko na posiadaniu częściowo wspólnego zakresu, ale
również na wzajemnym oddziaływaniu. Jak wskazuje autorka, wzajemne oddziaływania dziedzin
zdrowia na wielkość zasobów zdrowotnych mogą przybierać jedną z czterech form. Po pierwsze,
wzrost w jednej dziedzinie powoduje wzrost w drugiej, na przykład rozwój optymizmu wpływa za
zdrowie somatyczne. Po drugie, spadek zdrowia w jednej dziedzinie pociąga za sobą spadek
w drugiej dziedzinie – w miarę pogarszania zdrowia somatycznego spada kondycja psychiczna.
Inną sytuacją jest ta, w której pod wpływem utraty zdrowia somatycznego następuje rozwój
psychiczny i duchowy. Ostatnią formą jest rozwój zdrowia w jednej dziedzinie kosztem zasobów
w innej, na przykład doskonałe wywiązywanie się z ról społecznych pociąga za sobą wydatkowanie
zasobów, aż do załamania zdrowia somatycznego (Heszen, 2005, s. 27 i n.).
Kondycja zdrowotna osób bezdomnych to nie tylko subiektywna ocena własnego zdrowia
czy korzystanie z usług medycznych, ale również posiadanie formalnych dokumentów, bez których
bardzo często niemożliwa jest właściwa opieka lekarska czy świadczenie usług medycznych
w ogóle. Chodzi tutaj przede wszystkim o posiadanie ubezpieczenia zdrowotnego oraz posiadanie
orzeczonego stopnia niepełnosprawności (grupy inwalidzkiej). Analizując sytuację formalną
związaną z tematyką zdrowia powiedzieć należy, że zdecydowana większość badanych osób
posiada ubezpieczenie zdrowotne. Nieco częściej na posiadanie ubezpieczenia wskazują osoby
zagrożone bezdomnością (95,4 %) niż osoby bezdomne (84,4 %).
86
Jak już wyżej wspomniano, problem bezdomności ściśle związany jest ze zjawiskiem
niepełnosprawności. Dane zawarte na wykresie nr 2 wskazują, że prawie jedna trzecia osób
bezdomnych posiada orzeczony stopień niepełnosprawności (30,8 %), najczęściej jest to stopień
drugi (umiarkowany 40,0 %) oraz trzeci (lekki – 45 %). W przypadku osób zagrożonych
bezdomnością odsetek ten jest nieco niższy i kształtuje się na poziomie 26,6 % W
przeciwieństwie do osób bezdomnych osoby zagrożone bezdomnością zdecydowanie częściej
przyznają posiadanie znacznego stopnia niepełnosprawności (23,5 %). Różnica pomiędzy obiema
badanymi grupami jest różnicą statystycznie istotną.
87
Z przeprowadzonych badań wynika, że 17,6 % badanych osób bezdomnych jest w trakcie
starania się o przyznanie stopnia niepełnosprawności w porównaniu do 9,1 % osób zagrożonych
bezdomnością. oznacza to, że w najbliższym czasie można spodziewać się dalszego wzrostu osób z
orzeczoną niepełnosprawnością, w szczególności w przypadku osób bezdomnych. w tym miejscu
nie należy wnikać w motywacje, dla których osoby bezdomne starają się o przyznanie grupy
inwalidzkiej.
W realizowanych badaniach nad zdrowiem osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością
w Koszalinie zastanawiano się również, jak respondenci oceniają swój aktualny stan zdrowia
(wykres nr 5). Jak się okazuje, ponad połowa z nich zadeklarowała, że ich subiektywny stan
zdrowia jest dobry, bardzo dobry lub celujący (50 % wśród osób bezdomnych oraz 52,3 % wśród
osób zagrożonych bezdomnością). 18,8 % osób bezdomnych oceniło swój stan zdrowia jako
88
mierny, zaś kolejne 15,6 % jako niedostateczny. Posługując się skalą szkolną, można powiedzieć,
że subiektywna ocena stanu własnego zdrowia kształtuje się na poziomie dostateczny plus. Wbrew
wstępnym oczekiwaniom uzyskane wyniki nie są uzależnione od badanej grupy, faz bezdomności
oraz miejsca realizacji wywiadu. Oznacza to, że na poziomie subiektywnych deklaracji zdrowie
osób bezdomnych kształtuje się na podobnym poziomie jak w przypadku osób zagrożonych
bezdomnością.
Pierwszy wniosek, jaki nasuwa się w trakcie analizy wyników, jest związany z faktem, że
subiektywna ocena zdrowia osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością w rzeczywistości nie
przekłada się na realne problemy zdrowotne badanych osób. Biorąc pod uwagę częstość
zachorowań badanych osób, okazuje się, że 48,4 % przebadanych osób bezdomnych w Koszalinie
przyznało się do faktu, że w ciągu ostatniego roku chorowało (wykres nr 6). Wbrew wstępnym
oczekiwaniom odsetek ten jest wyższy dla osób zagrożonych bezdomnych i wynosi 60,0 %
89
Analizując korzystanie przez nich z usług medycznych, należy stwierdzić, że zdecydowana
większość osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością w ciągu ostatniego roku korzystała z
usług medycznych (ok. 75,0 %). W większości przypadków pomoc medyczna, z której skorzystały
osoby bezdomne, była pomocą lekarską, która nie wymagała hospitalizacji (62,5 % osób
bezdomnych i 82,1 % wśród osób zagrożonych bezdomnością). W przypadku osób bezdomnych
35,0 % wskazuje, że pomoc ta była związana była z pobytem w szpitalu. W tym kontekście
powiedzieć trzeba, że udzielona pomoc osobom bezdomnym różni się od tej udzielonej osobom
zagrożonym bezdomnością.
90
Z przeprowadzonych badań wynika, że w przypadku osób zagrożonych bezdomnością
kondycja zdrowotna w 42,2 % zasadniczo się nie zmieniła. Budzić obawę może jednak fakt, iż
ponad połowa badanych osób bezdomnych (51,6 %) zadeklarowała, że w ciągu ostatnich pięciu lat
ich stan zdrowia uległ nieznacznemu bądź znacznemu pogorszeniu. Jak można się domyślać, czas
pozostawania w bezdomności jest bardzo istotny dla zdrowia osoby. Bardzo często osoby
bezdomne żyją w skrajnych warunkach wyniszczających organizm, zaś przebywanie w miejscach
niemieszkalnych połączone z chorobą alkoholową i brakiem dachu nad głową zdaje się w sposób
zasadniczy wpływać na pogorszenie się stanu zdrowia. Jedynie co dziesiąta badana osoba (12,5 %
osób zagrożonych bezdomnością oraz 14 % osób bezdomnych) stwierdziła, że stan zdrowia w ciągu
ostatnich pięciu lat poprawił się.
91
Niepełnosprawność i zła kondycja zdrowotna osób bezdomnych i zagrożonych
bezdomnością ma niewątpliwy wpływ na ich aktywność zawodową. Rodzi się zatem pytanie, czy
aktualna kondycja zdrowotna pozwala badanym osobom na podjęcie jakiejkolwiek pracy. Jak
wskazują zebrane dane, dla 65,7 % osób bezdomnych aktualny stan zdrowia pozwala na podjęcie
pracy (połączone odpowiedzi raczej tak i zdecydowanie tak), odsetek ten jest wyższy wśród osób
zagrożonych bezdomnością i kształtuje się na poziomie 79,7 % W przypadku 34,4 % osób
bezdomnych podjęcie pracy ze względu na zły stan zdrowia nie jest możliwy (wykres nr 10).
Subiektywny stan zdrowia osób badanych w sposób zasadniczy wpływa na ewentualne podjęcie
pracy. Im lepsza subiektywna ocena własnej kondycji zdrowotnej, tym częstsza gotowość do pracy.
92
Dla badanych osób jest zupełnie obojętne, czy będzie to praca ciężka czy lekka, ważne, aby
w ogóle była choć na tego rodzaju odpowiedź częściej wskazują osoby zagrożone bezdomnością
(64,2 %) niż osoby bezdomne (47,7 %). osoby bezdomne zdecydowanie częściej wskazują, iż
mogliby podjąć aktywność zawodową, ale jedynie lekką (36,4 %).
Dokonując dalszej analizy związanej z chorobami osób bezdomnych i zagrożonych
bezdomnością w Koszalinie, okazało się, że 43,1 % bezdomnych obecnie choruje w sposób
przewlekły i nieco częściej choroby te dotyczą kobiet niż mężczyzn. Odsetek osób przyznających
się do przewlekłych chorób jest nieco niższy w przypadku osób zagrożonych bezdomnością i
wynosi 41,5 % Zadeklarowane choroby przewlekłe dotyczą przede wszystkim chorób układu
kostnego, oddechowego oraz krążenia
93
Korzystanie z opieki medycznej jest uzależnione od posiadanych środków finansowych.
Z badań koszalińskich wynika, że badane osoby deklarowały przede wszystkim, że w ciągu
ostatniego roku były zmuszone zrezygnować z wykupienia recept/kupna leków lub innych środków
medycznych zalecanych przez lekarza z powodu nie posiadania wystarczających środków
finansowych na ten cel. Taka sytuacja dotyczyła na podobnym poziomie zarówno osób
bezdomnych, jak i zagrożonych bezdomnością (43 %). Jak wskazują dane zawarte w poniższej
tabeli w przypadku pozostałych usług medycznych raczej nie odnotowano wysokich wskaźników
rezygnacji badanych osób z owej usługi. Warto w tym miejscu jednak wskazać, iż w trakcie
realizacji badań terenowych wyraźnie dało się odczuć, że osoby bezdomne i zagrożone
bezdomnością nie tyle nie rezygnowały z konkretnych usług medycznych, co w ogóle z nich nie
korzystały.
94
Tabela nr 1. Rezygnacja badanych osób z usług medycznych z powodu braku pieniędzy
Osoby bezdomne
Osoby zagrożone bezdomnością
nie Tak, raz
Tak, wiele razy
nie Tak, raz
Tak, wiele razy
wykupienia recept/kupna leków lub innych środków medycznych zalecanych przez lekarza
57,1 9,5 31,7 56,9 13,8 29,2
wizyty u lekarza specjalisty 71,4 9,5 19,0 73,8 9,2 16,9 wizyty u dentysty/leczenia zębów 82,5 4,8 12,7 70,3 6,3 23,4 zakupu okularów zalecanych przez lekarza 84,1 7,9 6,3 85,2 13,1 1,6 zrobienia analiz i badao diagnostycznych 86,9 1,6 9,8 92,1 1,6 4,8 wizyty u lekarza ogólnego 87,3 4,8 6,3 90,6 6,3 3,1
Ostatnim analizowanym wątkiem ściśle powiązanym ze zdrowiem osób bezdomnych oraz
zagrożonych bezdomnością jest zagadnienie spożywania napojów alkoholowych. Uzależnienie od
alkoholu uznaje się powszechnie za jedną z głównych przyczyn bezdomności (Duracz-Walczak,
2001/2002; Oliwa-Ciesielska, 2006), wymienianą wraz z dysfunkcyjnością rodzin oraz
trudnościami finansowymi czy bezrobociem. Analiza indywidualnych scenariuszy rozwoju
syndromu bezdomności skłania do wniosku, iż alkohol może stanowić bezpośrednie źródło
problemów, które w sposób lawinowy determinują proces stawania się osobą bezdomną; jak też
może stanowić konsekwencję bezdomności powstałej w wyniku problemów finansowych,
konfliktów rodzinnych czy choroby i tym samym stanowić wtórne źródło pozostawania
w bezdomności.
W opinii samych osób bezdomnych problemy z nadużywaniem alkoholu bardzo często
wymieniane są jako najważniejszy powód bezdomności (Oliwa-Ciesielska, 2006; Dębski, 2007) tuż
obok bezrobocia, rozpadu rodziny, nieporozumień rodzinnych, zadłużenia czy różnych form
patologii występujących w środowisku rodzinnym, np. przemocy. Jednakże nawet one przejawiają
trudności w określeniu, czy to alkohol doprowadził ich do bezdomności, czy też bezdomność do
nadużywania alkoholu (Jaździkowski, 2000). Niezależnie jednak od tego problem nadużywania
alkoholu – zarówno jako przyczyna, jak i też skutek bezdomności – stanowi jedną z podstawowych
barier w procesie wychodzenia z bezdomności.
Jak wskazuje A. Nowakowska motywem sięgania po alkohol bywają różnorodne
wydarzenia życiowe traktowane jako socjologiczne źródła stresu, tj. wspomniana wcześniej utrata
pracy, kłopoty finansowe, nieporozumienia i konflikty rodzinne (Nowakowska, 2008a). jak
wskazuje autorka motywów tych jednakże można też poszukiwać w samych właściwościach
95
jednostki – jej niskiej samoocenie, niskim poczuciu własnej wartości, braku umiejętności radzenia
sobie z życiowymi problemami i trudnościami oraz niskim poziomem społecznego przystosowania.
W obu tych przypadkach sięganie po alkohol stanowi przejaw ucieczkowego stylu radzenia sobie ze
stresem – nazywanego w literaturze strategią paliatywną. Stan nietrzeźwości czy upojenia
alkoholowego umożliwia bowiem tymczasowe zapomnienie o własnych problemach, stan
zobojętnienia czy zanikanie fizjologicznych objawów stresu, jak trudności ze snem, zaburzony
apetyt lub bóle na tle nerwowym. Niestety, tego rodzaju motywy sięgania po alkohol bardzo często
i szybko prowadzą do stopniowego uzależniania się i coraz częstszego sięgania po alkohol ze
względu na pozytywne wzmocnienia, których dostarcza i negatywne wzmocnienia, które zaczynają
się pojawiać po odstawieniu alkoholu. Z czasem picie staje się przymusem, a objawy abstynencji są
coraz bardziej dotkliwe. Stan uzależnienia determinowany jest zatem interakcją czynników natury
biologicznej, środowiskowej oraz psychicznej, których wpływ jednak zależy od indywidualnych
predyspozycji jednostki (Mellibruda, 1999).
W trakcie prowadzenia badań w Koszalinie wśród osób bezdomnych i zagrożonych
bezdomnością okazało się, zgodnie ze wstępnymi przewidywaniami, że spożycie napojów
alkoholowych w obu badanych grupach jest niezwykle częste. Można zaryzykować stwierdzenie,
że w przypadku większości osób alkohol jest codziennym „towarzyszem przez życie”. Najczęściej
spożywane jest piwo oraz wino. Z przeprowadzonych badań wynika, że osoby bezdomne o wiele
częściej niż osoby zagrożone bezdomnością wskazują na codzienne spożywanie piwa (17,2 %),
wódki (6,3 %), taniego wina (10,9 %). Ponadto osoby bezdomne zdecydowanie częściej niż
pozostali respondenci deklarują, że w ciągu ostatniego roku zdarzały im się okresy ciągłego
spożywania alkoholu - na taką sytuację wskazuje 20,6 % wszystkich badanych osób bezdomnych.
Dla porównania odsetek ten jest zdecydowanie niższy wśród osób zagrożonych bezdomnością i
wynosi zaledwie 6,2 % wskazań.
96
Kiedy odniesiemy sytuację pojawiania się okresów nadmiernego spożywani alkoholu do
szerszego okresu całego życia okazuje się, że odsetek osób bezdomnych, wskazujących na częste
pojawianie się tego typu zdarzeń znacznie wzrasta z przytoczonych już powyżej 20,6 % aż do 35,5
% przy jednoczesnej stabilizacji odsetka wśród osób zagrożonych bezdomnością.
Podczas prowadzenia badań w Koszalinie zadano badanym osobom pytania o najważniejsze
skutki nadmiernego spożywania alkoholu. Z przeprowadzonej analizy statystycznej jasno wynika,
że negatywne konsekwencje picia alkoholu częściej wskazywane są przez osoby bezdomne. Co
trzecia badana osoba bezdomna zadeklarowała, że z powodu nadmiernego spożywania napojów
alkoholowych musiała opuścić zajmowane dotychczas lokum (29,1 %), utraciła pracę (29,1 %),
97
bądź zerwała kontakt z kolegami i koleżankami (27,3 %). Co czwarta badana osoba bezdomna
przyznała również, że z powodu picia alkoholu doszło do rozpadu rodziny (24,1 %) a
grupa 25,5 % osób wskazała, że musiała być hospitalizowana z powodu bezpośredniego zagrożenia
życia. Warto również zwrócić uwagę na fakt, iż osoby bezdomne zdecydowanie częściej niż osoby
zagrożone bezdomnością (stosunek 16,9 % do 3,3 %) wskazywały, że z powodu nadmiernego
spożywania alkoholu groziło im zamarznięcie w okresie zimowym.
98
4. Rekomendacje
Zastanawiając się nad rekomendacjami płynącymi w zakresie zdrowia osób bezdomnych nie
wystarczy powołać się na wyniki zebrane podczas realizacji badań w Koszalinie, ale uwzględnić
należy również wyniki innych badań prowadzonych nad zdrowiem osób bezdomnych
i zagrożonych bezdomnością (Dębski, Olech 2005, Dębski, 2007, 2008, 2010, Śledzianowski
2006), jak również rekomendacje będące pochodną realizowanego przez Forum w roku 2006
projektu „Bezdomność a zdrowie” (Olech, Ługowski 2006). Analizując rekomendacje dotyczące
kwestii zdrowotnych osób bezdomnych można wskazać trzy główne ich typy. Pierwsze
z rekomendacji odnoszą się bezpośrednio do systemu pomocy osobom bezdomnym, drugi typ
zaleceń skierowany jest bezpośrednio do osób bezdomnych. Trzecia grupa rekomendacji odnosi się
do pracy socjalnej wykonywanej z osobami bezdomnymi (również niepełnosprawnymi) oraz
zagrożonymi bezdomnością. Warto w tym miejscu wskazać, że część praktycznych postulatów
zawartych poniżej odnosi się swoim zakresem do tych, które zostały stworzone przez członków
Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności w Gdańsku (Olech, Ługowski, 2006).
Poniższe treści w nieco innej formie zostały już opublikowane przy okazji powstawania książki
poświęconej problematyce bezdomności (Dębski, Dęsbka-Cenian, Olech, 2008)
Rekomendacje dla systemu wsparcia osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością
a) Zacieśnienie współpracy między placówkami medycznymi a systemem pomocy
osobom bezdomnym: instytucje służby zdrowia nie posiadają informacji o działaniach
służb pomocy społecznej i na odwrót. Wypracowanie międzysektorowej współpracy
pomiędzy ośrodkami pomocy społecznej a placówkami służby zdrowia pozwoliłoby na
zdobycie podstawowej wiedzy zarówno z zakresu bezdomności, jak i możliwości leczenia
osób bezdomnych. W sytuacji braku wspólnej przestrzeni dialogu między instytucjami
osoba bezdomna wciąż będzie z jednej strony „niewygodnym” pacjentem dla służby
zdrowia, z drugiej zaś i klientem systemu pomocy społecznej, któremu nie jest udzielana
właściwa opieka (por. Olech, Ługowski, 2006, s.37). W tym zakresie warto również
wspomnieć, że wielu lekarzy i innych pracowników służby zdrowia nie jest przygotowana
do pracy z ludźmi bezdomnymi. Brak w tym zakresie podstawowych szkoleń nie tylko
z zakresu bezdomności, ale przede wszystkim z obowiązków systemowej pomocy osobie
99
bezdomnej, jaką nakłada na każdą gminę Ustawa o Pomocy Społecznej. Wśród
pracowników służby zdrowia zdaje się wciąż pokutować negatywny stereotyp osoby
bezdomnej, który bezpośrednio w wielu przypadkach wpływa na niechęć wielokrotnego
udzielania wsparcia medycznego osobie wykluczonej społecznie. Jak wskazują uzyskane
dane z badań nad psychospołecznym profilem osób bezdomnych, istnieje grupa
respondentów, która w sposób jednoznaczny wskazuje na zjawisko dyskryminacji
w aspekcie możliwości korzystania z równych szans dostępu do opieki medycznej (por.
Olech, Ługowski, 2006, s.38). Zacieśnienie współpracy między placówkami medycznymi,
a systemem pomocy osobom bezdomnym przejawiać się może w zatrudnieniu w każdym
szpitalu etatowego pracownika socjalnego, który posiadałby fachową wiedzę z zakresu
problematyki bezdomności. Pracownik taki byłby pewnego rodzaju łącznikiem pomiędzy
instytucjami służby zdrowia a systemem pomocy osobom bezdomnym. W tym zakresie
warto również wskazać, że dla usprawnienia pracy pracownika socjalnego powinien on
mieć możliwość przeprowadzenia takiego wywiadu środowiskowego, który akceptowany
byłby przez gminne ośrodki pomocy społecznej. Tymczasem w wielu przypadkach mamy
do czynienia z sytuacją, w której wywiad środowiskowy dokonany przez pracownika
socjalnego (zatrudnionego w organizacji pozarządowej) nie jest uznawany przez
pracowników instytucji rządowych (OPS).
b) Medyczna specjalizacja placówek dla osób bezdomnych: w tym aspekcie chodzi
o stworzenie takiego rodzaju placówki dla osób bezdomnych, która zapewniałaby
całodobową opiekę medyczną niepełnosprawnym osobom bezdomnym. Placówka taka
byłaby wyposażona nie tylko w odpowiedni sprzęt medyczny, ale również i całodobowy
podstawowy personel medyczny (lekarz i opieka pielęgniarska). Do placówki takiej
kierowane byłyby jedynie bezdomne osoby niepełnosprawne, które nie są w stanie
w sposób prawidłowy, a przede wszystkim godny, funkcjonować w schronisku dla osób
bezdomnych. Podnoszona w tym miejscu rekomendacja wpisuje się w szerszy problem,
jakim jest specjalizacja i hierarchizacja placówek dla osób bezdomnych. Wprowadzenie na
rynek usług placówki o charakterze stricte medycznym pozwoliłoby na dokonanie
wstępnego oddzielenia osób ciężko chorych i niepełnosprawnych od tych, którzy mogliby
wziąć udział w różnego rodzaju programach reintegracyjnych. Dobrą praktyką w tym
przykładzie jest hostel przeznaczony dla niepełnosprawnych osób bezdomnych prowadzony
przez Stowarzyszenie na rzecz osób bezdomnych Dom Modlitwy AGAPE w Nowym
100
Stawie. W miejscu tym na stałe przebywa około 100 osób bezdomnych mających
zapewnioną całodobową opiekę pielęgniarską i medyczną10
.
c) Potrzeba rzetelnej diagnozy finansowej kosztów poniesionych na leczenie osób
bezdomnych przez system pomocy osobom bezdomnym: istnieje potrzeba dokonania
rzetelnej diagnozy finansowej kosztów poniesionych na leczenie osób bezdomnych przez
system pomocy osobom bezdomnym w Koszalinie. Pomocna byłaby ona po pierwsze
w alokacji środków finansowych posiadanych przez poszczególne gminy na walkę
z bezdomnością, po drugie mogłaby przyczynić się do zwiększenia skuteczności i
zasadności niesionej pomocy. Dla przykładu można wskazać, że coraz częstszą potrzebą w
zakresie opieki zdrowotnej nad osobami bezdomnymi jest dokonanie opłat za transport
chorych osób czy wykupu podstawowych leków. W sytuacji, w której środki finansowe na
ten cel nie będą z góry zapotrzebowane w systemie pomocy, istnieje możliwość realnego
zagrożenia życia osoby wykluczonej. W tym aspekcie warto również wspomnieć o zasadzie
kontraktowania usług pomocy osobom bezdomnym przez organizacje pozarządowe. Biorąc
pod uwagę fakt, że coraz więcej osób bezdomnych boryka się z problemem
niepełnosprawności i chorowaniem w sposób przewlekły, odpowiednim kryterium
przyznania kontraktu danej organizacji powinna być realna i szczegółowa prognoza
kosztów uwzględniająca wydatki na wykup leków, badania lekarskie czy stałą opiekę
medyczną w placówce. Tymczasem np. w województwie pomorskim (ale zapewne i w całej
Polsce) głównym kryterium udzielenie kontraktu jest jak najmniejszy koszt osobodnia.
d) Finansowanie pomocy medycznej niesionej osobom bezdomnym z innych źródeł:
dzisiejsza pomoc niepełnosprawnym osobom bezdomnym oferowana przez gminę jest
dalece niewystarczająca. Z racji większych środków finansowych przeznaczanych na
kwestie związane ze zdrowiem osób bezdomnych należałoby głęboko zastanowić się nad
możliwością poszukiwania innych źródeł finansowania, które bezpośrednio przyczyniłyby
się do poprawy sytuacji chorych osób bezdomnych. Mam tutaj na myśli pozyskiwanie
dodatkowych funduszy z Narodowego Funduszu Zdrowia bądź z Ministerstwa Zdrowia.
W tym zakresie potrzebna jest zmiana prawna doprowadzająca w konsekwencji do sytuacji,
w której część środków finansowych Narodowego Funduszu Zdrowia czy Ministerstwa
10
Więcej informacji na www.agape.info.pl
101
Zdrowia bezpośrednio przekazywana byłaby gminom do wykorzystania przez ośrodki
pomocy społecznej. Rekomendacją w tym zakresie jest również umiejętność poszukiwania
dodatkowych źródeł finansowania przy wykorzystaniu do tego celów środków
pochodzących z Unii Europejskiej.
e) Rzeczywista możliwość kierowania osób bezdomnych do Domów Pomocy Społecznej:
całkowicie słusznym jest stwierdzenie, że pobyt w Domu Pomocy Społecznej jest bardzo
często zbyt drogi nie tylko dla osób bezdomnych, które posiadają własne dochody, ale
również dla samej gminy. Powodem takiego stanu rzeczy jest odpłatność za pobyt w takim
domu, który powinna ponieść albo gmina albo sama osoba bezdomna. W rzeczywistości,
większość osób bezdomnych nie osiąga wysokich dochodów, więc z powodu ubóstwa nie
jest ich stać na pobyt w Domu Pomocy Społecznej. Z drugiej strony sama gmina, z powodu
niższych kosztów, bardzo często decyduje się na pozostawienie niepełnosprawnej osoby
bezdomnej w schronisku czy w noclegowni. Jak wskazuje P. Olech i K. Ługowski (2006,
s.38) polityka taka prowadzi z jednej strony do utrwalania i pogłębiania bezdomności,
z drugiej strony uniemożliwia wprowadzenie specjalizacji i standaryzacji placówek dla
osób bezdomnych. Skutkiem najbardziej niebezpiecznym jest jednak fakt, że
niepełnosprawna osoba bezdomna przebywająca w noclegowni czy w schronisku, gdzie nie
ma całodobowej specjalistycznej opieki medycznej jest narażona na dalszy spadek kondycji
zdrowotnej. Rekomendacją w tym zakresie byłoby realne kierowanie osób bezdomnych do
Domów Pomocy Społecznej przy jednoczesnej alokacji środków gminnych dokładnie na
ten cel.
Rekomendacje indywidualne dla osób bezdomnych
a) Praca z osobą bezdomną w kierunku dbania o własne zdrowie: rekomendacją dla pracy
z osobami bezdomnymi jest wzbudzenie wśród osób bezdomnych potrzeby dbania o własne
zdrowie poprzez uświadomienie negatywnych skutków antyzdrowotnych zachowań. W tym
zakresie należy w sposób ciągły docierać do osób bezdomnych z informacją, jakimi
prostymi metodami można dbać o własne zdrowie.
b) Większa aktywizacja osób bezdomnych posiadających orzeczenie
o niepełnosprawności w stopniu lekkim: bardzo często osoby posiadające lekki stopień
102
niepełnosprawności są gotowe na podjęcie aktywności zarobkowej. W tym aspekcie
rekomendacja dotyczy tzw. „przyjaznych pracodawców”, którzy mogliby zatrudniać
w swoich miejscach pracy niepełnosprawne osoby bezdomne.
c) Rzetelna diagnoza stanu zdrowia osoby bezdomnej i zagrożonej bezdomnością,
wykonywana przez profesjonalny personel w dniu przyjęcia do placówki dla osób
bezdomnych: w systemie pomocy osobom bezdomnym należy dążyć do stanu, w którym
każda osoba bezdomna przebywająca w placówce dla osób bezdomnych posiada nie tylko
ubezpieczenie zdrowotne, ale również dokonaną w sposób rzetelny diagnozę własnego
stanu zdrowia. Z doświadczeń pomorskich wynika bowiem, że do częstych sytuacji należą
te, w których do schroniska przyjmowana jest bezdomna osoba chorująca w sposób
przewlekły, która powinna codziennie brać odpowiednie leki, zaś wiedza o tym, posiadana
przez pracownika socjalnego jest praktycznie żadna. W wielu przypadkach nieposiadanie
odpowiedniej dokumentacji medycznej (np. ostatni wypis ze szpitala) jest realnym
zagrożeniem dla zdrowia i życia osoby bezdomnej. Istotną kwestią jest również stworzenie
takiego systemu obiegu dokumentów, który dawałby możliwość stałego monitorowania
kondycji zdrowotnej osób bezdomnych nawet wówczas, kiedy osoba wykluczona zmienia
swoje miejsce zamieszkania czy też pobytu.
d) Zwiększenie wiedzy osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością w zakresie
instytucjonalnych możliwości o dostępnej opiece medycznej: osoby bezdomne to osoby,
które niejednokrotnie wykluczone są również w kwestii informacji o możliwości uzyskania
pomocy. Wysoki odsetek osób, które mimo złego stanu zdrowia nie korzystają z opieki
medycznej związany może być z brakiem informacji o dostępnych i bezpłatnych
możliwościach leczenia się. W szczególności dotyczyć to powinno osób przebywających na
terenach ogródków działkowych oraz w innych miejscach niemieszkalnych. Jednakże
w każdej placówce powinna być dostępna informacja o prawach i obowiązkach osoby
bezdomnej, jako pacjenta.
e) Profesjonalna pomoc niesiona przez pracownika socjalnego w zakresie podstawowej
pracy z osobą bezdomną i zagrożoną bezdomnością: z przeprowadzonych badań wynika,
że istnieje pewna grupa osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością, która nie posiada
ubezpieczenia zdrowotnego. Przyczyn takiego stanu rzeczy należy upatrywać bądź to w źle
103
wykonywanej pracy pracownika socjalnego (podstawowym jego obowiązkiem jest
zadbanie o ubezpieczenie zdrowotne osoby bezdomnej), bądź to z ignorancji problemu
samej osoby bezdomnej, która często nie przykłada należytej uwagi do ważnych (z punktu
widzenia przyznania ubezpieczenia zdrowotnego) terminów i dat. W tym aspekcie
rekomendacją płynącą z badań jest należyte zwrócenie uwagi i odpowiednie wykorzystanie
pracy streetworkera i asystenta osoby bezdomnej bądź zagrożonej bezdomnością. Praca ta
przede wszystkim powinna być nakierowana na poinformowanie osób wykluczonych
społecznie o konieczności posiadania ubezpieczenia zdrowotnego oraz o możliwościach
uzyskania opieki medycznej w sytuacjach zagrożenia życia.
f) Wzmożona pomoc psychologów i psychoterapeutów w zakresie pomocy psychicznej
osobom bezdomnym: osoba bezdomna to bardzo często osoba niepełnosprawna, samotna,
nie posiadająca relacji z rodziną pochodzenia, borykająca się z problemem alkoholizmu.
Nic więc dziwnego, że uzyskane dane statystyczne wskazują, że kondycja psychiczna osób
bezdomnych kształtuje się na niebezpiecznie niskim poziomie. Z racji tego, że wpływa ona
na wiele sfer życia osoby bezdomnej (zadowolenie z własnego stanu zdrowia,
podejmowane próby wyjścia z bezdomności, aktywizacja zawodowa i społeczna) należy
baczniejszą uwagę zwrócić na niesienie pomocy stricte psychologicznej oraz
psychiatrycznej, bez względu na to, w jakim miejscu osoby te przebywają. W tym aspekcie
istotną kwestią wydaje się być również prowadzenie odpowiednich zajęć przez terapeutów
zajęciowych w celu aktywizacji zawodowej i społecznej osób bezdomnych, jak również
prowadzenie terapii indywidualnych i grupowych w zakresie pokonywania syndromów
choroby alkoholowej.
Literatura cytowana:
1. Dębski M. (2007). Socjodemograficzny portret zbiorowości ludzi bezdomnych województwa
pomorskiego – grudzień 2007. Raport z badań. W: Dębska-Cenian A. Cis. G. Maj. A.
Prusak. B. (2007). „Pomost. O Bezdomności bez lęku. Pismo samopomocy”. Gdańsk.
2. Dębski M. (2008). Kondycja zdrowotna osób bezdomnych. W: Dębski M. Retowski S.
(2008). Psychospołeczny profil osób bezdomnych w Trójmieście. Gdańsk.
104
3. Dębski M. (2010). Co nowego w badaniach socjodemograficznych? Od profilaktyki do
wyjścia z bezdomności. W: Browarczyk Ł. Dębski M. (2010). Forum. O bezdomności bez
lęku. Rok. II. Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności. Gdańsk.
4. Dębski M. Olech P. (2005). Socjodemograficzny portret zbiorowości osób bezdomnych
Województwa Pomorskiego. Raport z badań. W: Siebiert A. Meller A. Kowalska K.
Ługowski K. (2005). Pomost o bezdomności bez lęku. Pismo samopomocy. Gdańsk.
5. Dębski M. Dębska-Cenian A. Olech. P. (2008). Rekomendacje. W: Dębski M. Retowski S.
(2008). Psychospołeczny profil osób bezdomnych w Trójmieście. Gdańsk.
6. Jaździkowski M. (2000). Syndrom bezdomności.. Pomost o bezdomności bez lęku. Pismo
samopomocy. Gdańsk.
7. Mellibruda J. (1999). Psychologiczna koncepcja mechanizmów uzależnienia. „Terapia
uzależnienia i współuzależnienia” nr 4.
8. Muras M., Wykluczenie społeczne, [w:] J. Czapiński, T. Panek, Diagnoza społeczna 2005.
Warunki i jakość życia Polaków, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie,
Warszawa 2006, s. 237 i n.
9. Nowakowska A. (2008a).Problem uzależnienia od alkoholu wśród osób bezdomnych. W:
Dębski M. Retowski S. (2008). Psychospołeczny profil osób bezdomnych w Trójmieście.
Gdańsk.
10. Nowakowska A. (2008b). Układ stosunków rodzinnych osób bezdomnych. W: Dębski M.
Retowski S. (2008). Psychospołeczny profil osób bezdomnych w Trójmieście. Gdańsk.
11. Olech P. Ługowski K. (2006). Problematyka zdrowia ludzi bezdomnych – perspektywa
specjalistów pomocy społecznej i służby zdrowia. W: Bełdowska E. Szczypior E. Stec K.
Dębski M. Browarczyk Ł. Olech P. Ługowski. K. (2006). Pomost. Pismo samopomocy.
Kompendium bezdomność a zdrowie. Gdańsk.
12. Śledzianowski J. (2006). Zdrowie bezdomnych, Kielce.
105
Maciej Dębski
Uniwersytet Gdański
Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności
2.7. Relacje rodzinne osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością
1. Kontekst
Na podstawie analizy literatury poruszającej problematykę bezdomności można dostrzec, iż
zależność pomiędzy bezdomnością a jakością relacji rodzinnych jest dwojaka. Z jednej strony
jakość owych relacji może stanowić bezpośrednią lub pośrednią przyczynę stawania się osobą
bezdomną – w tym kontekście analizuje się tzw. rodziny dysfunkcyjne. Z drugiej strony
postępujący i rozłożony w czasie proces stawania się osobą bezdomną i proces adaptacji do nowych
warunków życia może determinować stopniowy rozpad więzi rodzinnych i jakże często
obserwowany zanik kontaktów. Za rodzinę dysfunkcyjną uznaje się taką, w obrębie której
występuje niewykonalność poszczególnych zadań oraz pojawiają się oznaki stresu
u poszczególnych członków systemu rodzinnego (Plopa, 2004). Należy zwrócić uwagę, iż pojęcie
rodzin patologicznych jest w tym przypadku pojęciem węższym od rodzin dysfunkcyjnych, choć w
społecznym rozumieniu te pojęcia bywają utożsamiane ze sobą, a rodzina dysfunkcyjna kojarzy się
zawsze z różnymi rodzajami patologii. Opierając się na literaturze dotyczącej tego zagadnienia, do
rodzin niewydolnych zalicza się rodziny rozbite, skłócone, o nieprawidłowych wzorcach
rodzinnych (Ziemska, 1976). Natomiast rodziny patologiczne najczęściej kojarzone są z różnymi
zjawiskami o charakterze patologicznym, jak nadużywanie alkoholu, narkomania, prostytucja czy
przestępczość. Dzieci wychowujące się w tego typu rodzinach bardzo często wykazują trudności w
prawidłowym przystosowaniu społecznym (Tyszka, 1984; Budrewicz, 1992). Często zauważa się w
ich przypadku powielanie i dziedziczenie szeregu negatywnych wzorców zachowania, np.
uzależnienia czy przestępczości. Ponadto zaobserwować można wyraźne deficyty funkcjonowania
społecznego, przejawiające się w trudnościach w relacjach interpersonalnych, wrogą postawę
106
wobec otoczenia czy obniżoną kondycję psychiczną – zaniżone poczucie własnej wartości
i samooceny lub brak poczucia wpływu na własne losy (brak poczucia sprawstwa). Okazuje się
jednak, iż nie tylko dzieci wywodzące się z rodzin patologicznych mogą przejawiać podobne
problemy w funkcjonowaniu społecznym czy emocjonalnym. Niewydolność rodziny, brak
umiejętności adaptacyjnych może wynikać z zaburzonego układu relacji pomiędzy poszczególnymi
członkami rodziny, braku więzi emocjonalnych, zaburzonego procesu komunikacji
wewnątrzrodzinnej, nadmiernej kontroli ze strony rodziców czy wreszcie nieprawidłowości
w poziomie tożsamości rodzinnej determinujących zaburzenia w kształtowaniu tożsamości
osobowej członków systemu rodzinnego (Anderson, Sabatelli, 1999; Olson, 1999; Plopa, 2004).
Jakże często podkreśla się wpływ prawidłowych relacji rodzinnych i więzi emocjonalnych
łączących poszczególnych członków rodziny na prawidłowy rozwój emocjonalny i społeczny
dziecka (Harwas-Napierała, 1995). Niewydolność rodzin może też wiązać się z nieprawidłowymi
postawami rodzicielskimi wobec dziecka, np. nadmiernie chroniącymi lub nadmiernie
wymagającymi. Nadmierna ochrona ze strony rodziców silnie koreluje z nadmierną kontrolą wobec
dziecka, ingerowaniu w życie prywatne dzieci lub, co istotne z punktu widzenia bezdomności,
wyręczania dzieci w codziennych trudnościach i problemach, uniemożliwiając mu konfrontację
z rzeczywistością i kształtowanie umiejętności zaradczych. Tego rodzaju dzieci w dorosłym życiu
mogą przejawiać trudności w skutecznym radzeniu sobie z różnymi problemami, wykazują bierność
i zależność. Podobne trudności w adaptacji do otoczenia i umiejętności zmagania się
z codziennością obserwuje się u osób bezdomnych. Trudno jednak na ten moment w sposób
jednoznaczny odpowiedzieć, czy tego rodzaju właściwości i braki osób bezdomnych związane są
jedynie z nieprawidłowym funkcjonowaniem ich systemu rodzinnego. Nigdy nie będziemy w stanie
odpowiedzieć na to w sposób jednoznaczny ze względu na specyfikę funkcjonowania człowieka
i złożoność ogromu czynników natury biologicznej, psychicznej i społecznej, wpływających na
psychikę człowieka, oraz wzajemnych ich interakcji
2. Problem
Za główny cel badawczy przyjęto próbę dokonania charakterystyki układu relacji rodzinnych
osób bezdomnych. Wśród stawianych problemów badawczych znalazły się pytania dotyczące
częstości utrzymania kontaktów z rodziną i subiektywnej oceny tychże relacji; poczucia osób
bezdomnych o możliwości uzyskania wsparcia od rodziny; częstotliwości występowania zjawisk
o charakterze patologicznym, jak nadużywanie alkoholu czy przestępczość; obecnej sytuacji
107
osobistej osób bezdomnych – formalnych aspektów związków oraz częstości i jakości
utrzymywania kontaktów z dziećmi. Celem zweryfikowania owych problemów i poszukiwania
odpowiedzi na tak postawione pytania zadano osobom bezdomnym szereg pytań dotyczących
zarówno pochodzenia ich rodziny, jak i rodziny prokreacyjnej, analizowano różne formy wsparcia
rodzinnego oraz natężenie występowania poszczególnych zjawisk o charakterze patologicznym.
Przy rozważaniu odpowiedzi na wymienione powyżej problemy badawcze uwzględniono
dodatkowe zmienne, jak płeć osób bezdomnych, fazy bezdomności oraz miejsce realizacji badania,
tj. placówki, działki i altanki oraz miejsca niemieszkalne mogące sygnalizować dominujący styl
życia osób bezdomnych. Do najważniejszych hipotez badawczych zaliczyć należy następujące
przypuszczenia:
H1: Poziom relacji rodzinnych w obu badanych grupach należy uznać za niski. Rozpad więzi
rodzinnych bardziej charakterystyczny jest dla osób bezdomnych niż zagrożonych bezdomnością.
H2: Wśród aktualnych związków osób bezdomnych przeważać będą te o charakterze
nieformalnym.
H3: Kontakty z dziećmi będą sporadyczne (przede wszystkim w przypadku mężczyzn), a znaczna
część spośród osób bezdomnych będzie sygnalizowała utratę lub częściowe ograniczenie praw
rodzicielskich.
H4: Badane osoby w dużej mierze nie mogą liczyć na pomoc rodziny.
H5: Osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością to osoby, które negatywnie oceniają swoje
kontakty z najbliższą rodziną.
3. Analiza zebranego materiału
W pierwszej kolejności chcąc opisać relacje rodzinne osób bezdomnych i zagrożonych
bezdomnością postanowiono zapytać badane osoby o to, czy ich rodzice żyją. Z przeprowadzonych
w Koszalinie badań wynika, że osoby bezdomne zdecydowanie częściej niż osoby zagrożone
bezdomnością wskazywały na śmierć własnego ojca lub matki (41,9 % żyjących matek wśród osób
bezdomnych oraz 56,3 % wśród osób zagrożonych bezdomnością). W szczególności taka sytuacja
dotyczy ojców: jedynie 24,1 % osób bezdomnych wskazuje, że ich ojcowie żyją. Odsetek tych
wskazań wśród osób zagrożonych bezdomnością jest ponad dwukrotnie wyższy i kształtuje się na
poziomie 54,1 % Zapewne taka sytuacja ma związek z relatywnie wysokim wiekiem badanych osób
bezdomnych.
108
Z danych zawartych na wykresie nr 2, 3 i 4 wynika, że osoby bezdomne mają z własnymi
rodzicami oraz rodzeństwem o wiele rzadszy kontakt niż osoby zagrożone bezdomnością.
W przypadku utrzymywania kontaktów z matką wynika, że aż 25,9 % osób bezdomnych deklaruje,
iż nie ma z matką w ogóle bądź prawie w ogóle kontaktu (12,1 % wskazań dla osób zagrożonych
bezdomnością). Ponad połowa osób zagrożonych bezdomnością (51,5 %) deklaruje, iż z własną
matką kontakt jest bardzo częsty (kilka razy w tygodniu lub częściej). Na taką odpowiedź wskazuje
co czwarta badana osoba bezdomna (25,9 %). W przypadku kontaktów z rodzeństwem 38,3
% osób bezdomnych deklaruje, iż w ogóle takowych nie posiada. W przypadku osób
zagrożonych bezdomnością odsetek ten jest dwukrotnie niższy i kształtuje się na poziomie 17,5 %
Warto zwrócić uwagę na deklarowaną tendencję do częstszych kontaktów z matką niż ojcem. Aż
43,8 % bezdomnych osób zadeklarowała, że nie ma z ojcem w ogóle lub prawie w ogóle kontaktu.
Tego samego zdania jest co trzecia osoba zagrożona bezdomnością (32,3 %). Sytuacja częstszych
kontaktów z matką w dużym stopniu może się wiązać z często zauważaną silniejszą więzią
emocjonalną pomiędzy dziećmi a matką (szczególnie w przypadku rodzin ubogich czy
niewydolnych wychowawczo), lepszą jakością komunikacji pomiędzy nimi oraz silniejszą
emocjonalną zależnością od matek. W rodzinach dysfunkcyjnych, w których obserwuje się postawy
rodzicielskie, nadmiernie chroniące ze strony matki, obserwuje się specyficzną zależność i uległość
wobec matki oraz poczucie winy za oznaki niewłaściwego zachowania. Bardzo często tego rodzaju
postawa matek i tym samym specyficzna relacja dziecka z matką wiąże się z karzącą postawą ojca
lub patologicznymi formami jego zachowania, np. nadużywaniem alkoholu, przemocą.
109
110
W dalszej części kwestionariusza postanowiono zapytać osoby, które zadeklarowały, iż ich
ojcowie i matki żyją o ogólną ocenę podejmowanych z rodzicami kontaktów (wykres nr 5 i 6).
Zgodnie ze wstępnymi przewidywaniami relacje z matką badanych osób były bardziej pozytywnie
oceniane niż relacje z ojcem (wśród osób bezdomnych 21,7 % ocen bardzo dobrych dla kontaktów
z matką oraz 20,0 % dla kontaktów z ojcem; wśród osób zagrożonych bezdomnością 48,5 % ocen
bardzo dobrych dla kontaktów z matką oraz 25,0 % dla kontaktów z ojcem). Zastanawiający jednak
na tle wszystkich powyżej prezentowanych wyników może być fakt ogólnej stosunkowo
pozytywnej oceny relacji z rodzicami, nawet w przypadku ojca. Być może prawidłowość ta
świadczy o zaprzeczaniu złych relacji z rodzicami z powodu poczucia winy, wstydu przed osobą
przeprowadzającą badanie lub braku świadomości. Pamiętajmy, iż prezentowane wyniki stanowią
formę deklaracji osób bezdomnych, które niekoniecznie muszą być zgodne z faktycznym stanem
rzeczy.
111
W przypadku subiektywnych ocen dla aktualnych stosunków panujących pomiędzy
badanymi osobami a ich rodzeństwem można powiedzieć, że kształtują się one na podobnym
poziomie jak w przypadku kontaktów z ojcem i matką. Ogólnie rzecz ujmując kontakty z
rodzeństwem oceniane są przez badane osoby najczęściej jako dobre (48,9 % wśród osób
bezdomnych oraz 55,1 % dla osób zagrożonych bezdomnością).
W kontekście prezentowanej tematyki warto bliżej przyjrzeć się tak istotnemu zadaniu
rodziny, jakim jest udzielanie wsparcia poszczególnym swoim członkom. W literaturze spotyka się
różne sposoby definiowania wsparcia społecznego, jednakże spośród nich dwa wydają się
najbardziej trafne. I tak House (Cieślak, 1993) traktuje wsparcie jako instrumentalną transakcję
zawierająca co najmniej jeden z następujących elementów: wsparcie emocjonalne – lubienie kogoś,
112
okazywanie uczuć, życzliwości i zainteresowania, wsparcie instrumentalne – okazywanie
konkretnej pomocy, np. finansowej lub fizycznej, wsparcie informacyjne – przekazywanie
informacji o tym, co jest istotne dla danego podmiotu, informacji o najważniejszych wydarzeniach,
zjawiskach itp., wsparcie oceniające – informacje zwrotne dotyczące tego, jak oceniamy daną
jednostkę, co o niej myślimy. Thoits (Cieślak, 1993) ujmuje wsparcie społeczne jako stopień,
w jakim podstawowe potrzeby jednostki są nagradzane przez kontakt z innymi. Te podstawowe
potrzeby społeczne, to m.in. przynależność i bezpieczeństwo. Potrzeby te mogą być realizowane
przez wsparcie socjoemocjonalne (uczucie, zrozumienie, akceptacja), które pochodzi od znaczących
osób, jak i wsparcie instrumentalne (porada, informacja, pomoc finansowa).
Widać zatem, że wsparcie jest pojęciem wielowymiarowym. Jest ono jedną z charakterystyk
środowiska społecznego jednostki. Jego nadmiar lub brak może być czynnikiem stresującym
samym w sobie. Zatem elementem, który redukuje konsekwencje stresu, jest optymalny poziom
otrzymywanego wsparcia. Quast (Cieślak, 1993) uważa, że niski poziom wsparcia dostarczanego
przez otoczenie wiąże się z izolacją społeczną, natomiast zbyt wysoki – ze społeczną kontrolą.
Podstawowym źródłem wparcia dla każdej jednostki jest jej system rodzinny i jakość więzi
pomiędzy poszczególnymi jego członkami (Rembowski, 1986a, b; Ludewig, 1995). Ponadto
wsparcie społeczne może być także rozumiane jako różnorodna pomoc dostępna danej rodzinie
poprzez więzy społeczne z innymi jednostkami, grupami czy instytucjami – spoza systemu
rodzinnego. Każda rodzina jest powiązana ze swoim otoczeniem siecią różnorodnych stosunków
międzyludzkich, które zapewniają jej poczucie integracji społecznej, możliwość doznawania opieki
ze strony innych oraz w miarę potrzeby opiekowania się nimi, poczucie własnej wartości
wynikające z pełnienia określonych ról społecznych, poczucie bezpieczeństwa, dostęp do
rozmaitych form pomocy ze strony innych jednostek, grup, organizacji. W kontekście
analizowanych danych pojawia się zatem pytanie czy osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością
w Koszalinie mogą liczyć na jakąkolwiek pomoc ze strony własnego ojca i matki? Po pierwsze
wskazać należy, że różnice w odpowiedziach na tak zadane pytania w sposób zdecydowany
uwidaczniają się pomiędzy obiema badanymi grupami. Osoby bezdomno o wiele częściej wskazują,
że w ogóle nie mogą liczyć ani na pomoc ze strony matki (53,8 %), ojca (75,0 %), jak również
rodzeństwa (66,1%). W przypadku osób zagrożonych bezdomnością notowane odsetki osób nie
mogących liczyć na żadną pomoc ze strony rodziców kształtują się na poziomie odpowiednio 30,3
% (dla matki) oraz 58,6 % (dla ojca). Można zatem wysnuć drugi ważny wniosek, że jeśli już
respondenci wskazują na możliwość uzyskania jakiejkolwiek pomocy to częściej dotyczy to matki,
jak ojca.
113
114
Wspomniano wcześniej, iż cechą charakterystyczną rodzin patologicznych, zaliczanych do
grupy rodzin dysfunkcyjnych, jest występowanie różnych form patologii w systemie rodzinnym.
Ponieważ zarówno obiegowa opinia społeczeństwa, jak i badania dotyczące tego zagadnienia
dowodzą związku bezdomności z tego rodzaju zjawiskami, warto skonfrontować te opinie
z opiniami samych osób bezdomnych. Jak łatwo zauważyć na podstawie poniższego wykresu,
prawie połowa badanych osób bezdomnych wskazała, iż w ich rodzinach widoczny był problem
nadużywania alkoholu (47,6 %). Dla porównania odsetek podobnych wskazań wśród osób
zagrożonych bezdomnością był wyższy i kształtował się na poziomie 56,9 % Wśród najczęściej
sygnalizowanych form patologii występujących w środowisku rodzinnym znalazła się również
przemoc fizyczna (30,2 % wskazań wśród osób bezdomnych i 42,2 % wskazań wśród osób
zagrożonych bezdomnością) i psychiczna (25,4 % wskazań wśród osób bezdomnych i 36,9 %
wskazań wśród osób zagrożonych bezdomnością). Z przeprowadzonych badań wynika, że w co
piątym przypadku obie grupy respondentów deklarowały, iż w rodzinie pojawiał się problem
pobytu w zakładach karnych i aresztach śledczych (22,1 % wskazań wśród osób bezdomnych
i 21,5 % wskazań wśród osób zagrożonych bezdomnością). jak wskazują dane zawarte na wykresie
nr 11 stosunkowo najrzadziej badane osoby wskazywały na uprawianie nierządu, molestowanie
seksualne czy zażywanie narkotyków
115
Kolejnym analizowanym w badaniach koszalińskich obszarem są relacje panujące między
obiema badanymi grupami respondentów a ich własnymi dziećmi. Większość badanych osób
bezdomnych i zagrożonych bezdomnością sygnalizowała posiadanie dzieci (74,2 % wśród osób
bezdomnych oraz 87,3 % wśród osób zagrożonych bezdomnością) i to najczęściej w liczbie jednego
(20,0 % wśród osób bezdomnych oraz 41,1 % wśród osób zagrożonych bezdomnością lub dwojga
(51,1 % wśród osób bezdomnych oraz 35,7 % wśród osób zagrożonych bezdomnością). Jak
wskazują dane zawarte na wykresie nr 12 zdecydowana większość badanych osób (zarówno osób
bezdomnych jak i zagrożonych bezdomnością) posiada pełnię praw rodzicielskich. 20,6 % osób
bezdomnych przyznała, że jest całkowicie bądź częściowo pozbawiona praw rodzicielskich, odsetek
ten wśród osób zagrożonych bezdomnością jest nieco wyższy i wynosi 24,5 %
Z przeprowadzonych w Koszalinie badań wynika, że osoby bezdomne częściej od osób
zagrożonych bezdomnością posiadają dzieci pełnoletnie (Wykres nr 13 i 14), ci drudzy częściej
wskazują na posiadanie dzieci niepełnoletnich. Jak wskazują zebrane dane statystyczne 32,6 % osób
bezdomnych posiada dzieci niepełnoletnie, odsetek ten jest zdecydowanie wyższy w
przypadku osób zagrożonych bezdomnością i wynosi 70,2 % Jak już powiedziano w
przypadku dzieci pełnoletnich proporcie są odwrócone: 82,6 % dla osób bezdomnych oraz 40,4 %
w przypadku osób zagrożonych bezdomnością.
116
Zgodnie ze wstępnymi przypuszczeniami kontakt z dziećmi niepełnoletnimi oraz
pełnoletnimi częściej przejawiają osoby zagrożone bezdomnością niż osoby bezdomne.
W przypadku osób zagrożonych bezdomnością w większości przypadków jest on codzienny (92,1
%). gdyż w przypadku tej grupy badanych osób niepełnoletnie dzieci mieszkają wraz z osobami
zagrożonymi bezdomnością. W przypadku osób bezdomnych stwierdzić należy, że prawie połowa
z nich (45,9 %) w ogóle nie utrzymuje kontaktów z dziećmi pełnoletnimi, zaś 28,6 % osób
bezdomnych przyznała, że nie posiada w ogóle bądź prawie w ogóle kontaktu z dziećmi
niepełnoletnimi.
117
Jeżeli badane osoby posiadają dzieci niepełnoletnie bądź dorosłe to na poziomie
subiektywnych deklaracji ocena kontaktów z nimi kształtuje się na wysokim poziomie.
Z przeprowadzonych w Koszalinie badań wynika, że 70 % osób zagrożonych bezdomnością swoje
kontakty z niepełnoletnimi dziećmi ocenia bardzo dobrze, 22,5 % z nich ocenia je jako dobre. Do
rzadkości należą sytuacje, w których badane osoby zagrożone bezdomnością oceniają kontakty z
własnymi niepełnoletnimi dziećmi jako złe czy bardzo złe. W przypadku osób bezdomnych i ich
subiektywnych ocen związanych z kontaktami z dziećmi sprawa wygląda nieco inaczej. Istnieje
relatywnie duża grupa osób bezdomnych, która przyznaje, że ich kontakty z
118
niepełnoletnimi dziećmi są złe bądź bardzo złe (7,7 %). W przypadku ocen wystawianych
kontaktom z dziećmi pełnoletnimi odsetek osób bezdomnych niezadowolonych z własnych
stosunków z dziećmi jest zdecydowanie wyższy i kształtuje się na poziomie 27,1 % (suma
odpowiedzi raczej złe, złe oraz bardzo złe na wykresie nr 18).
Tytułem podsumowania wskazać należy, że częstotliwość kontaktów badanych osób z ich
rodzinami kształtuje się na niskim poziomie i jest niższa w przypadku osób bezdomnych niż
zagrożonych bezdomnością. Tym samy w sposób pozytywny należy zweryfikować hipotezę nr 1,
119
według której poziom relacji rodzinnych w obu badanych grupach należy uznać za niski, zaś rozpad
więzi rodzinnych bardziej charakterystyczny jest dla osób bezdomnych niż zagrożonych
bezdomnością. Również w sposób pozytywny należałoby zweryfikować hipotezę nr 2 (Wśród
aktualnych związków osób bezdomnych przeważać będą te o charakterze nieformalnym). Warto
zwrócić uwagę na deklarowaną tendencję do częstszych kontaktów z matką niż z ojcem co może
wiązać się z często zauważaną silniejszą więzią emocjonalną pomiędzy dziećmi a matką
(szczególnie w przypadku rodzin ubogich czy niewydolnych wychowawczo), lepszą jakością
komunikacji pomiędzy nimi oraz silniejszą emocjonalną zależnością od matek (relacje z matką
znacznie częściej niż w przypadku ojca oceniane były jako bardzo dobre lub dobre). W zakresie
oceny otrzymywanego wsparcia ze strony rodzin pochodzenia zdecydowana większość badanych
osób wskazywała na subiektywne poczucie otrzymywania go. W kontekście postawionej hipotezy
nr 5 (Osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością to osoby, które negatywnie oceniają swoje
kontakty z najbliższą rodziną) trzeba powiedzieć, że jeśli badane osoby wskazują na kontakt
z członkami rodziny, to najczęściej oceny owych kontaktów są bardzo bądź raczej pozytywne
(oceny bardzo dobre i dobre).
Nie do końca należy się zgodzić z hipotezą nr 4 (badane osoby w dużej mierze nie mogą liczyć
na pomoc rodziny). Warto w tym miejscu wskazać, że badane osoby często deklarują, iż członkowie
rodziny są skłonni nieść pomoc, ale w ogromnej liczbie przypadków respondenci nie korzystają
z tego rodzaju pomocy. Taka sytuacja dotyczy przede wszystkim osób bezdomnych, które bardzo
często bądź to z poczucia wstydu, bądź też z powodów ambicjonalnych wolą nie prosić o pomoc
członków najbliższej rodziny. Z przeprowadzonych badań wynika ponadto, że duża część badanych
osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością wywodzi się z rodzin patologicznych, w których
nieobce są takie problemy jak przemoc fizyczna, psychiczna, nadużywanie alkoholu czy pobyt
członków rodziny w zakładach karnych. Podejmując kwestię kontaktu osób bezdomnych
i zagrożonych bezdomnością z ich dziećmi należy powiedzieć, że większość respondentów
sygnalizowała posiadanie dzieci, i to najczęściej w liczbie jednego lub dwojga. Osoby bezdomne
objęte badaniem częściej wskazywały na posiadanie dzieci pełnoletnich, osoby zagrożone
bezdomnością częściej wskazywały na posiadanie dzieci, które nie ukończyły 18 roku życia. Nie do
końca należy zgodzić się z treścią hipotezy nr 3 (Kontakty z dziećmi będą sporadyczne, a znaczna
część spośród osób bezdomnych będzie sygnalizowała utratę lub częściowe ograniczenie praw
rodzicielskich). Owszem, w przypadku osób bezdomnych kontakty z dziećmi są sporadyczne zaś
ograniczenie praw rodzicielskich charakterystyczne jest dla około 20 % badanych.
120
4. Rekomendacje
Na podstawie uzyskanych danych można wysnuć kilka ważnych rekomendacji. Zaliczyć do
nich należy:
Generowanie źródła wsparcia: chociaż nasilenie sytuacji o charakterze patologicznym
w najbliższej rodzinie badanych było bardzo widoczne nie można w sposób jednoznaczny
twierdzić, że każda osoba bezdomna czy zagrożona bezdomnością stykała się w przeszłości
z patologią. Z psychologicznego punktu widzenia znacznie gorsze konsekwencje
psychologiczne dla obecnego stanu bezdomności ma postrzeganie swojej rodziny nie jako
patologicznej, czy ubogiej, ale pozbawiającej wsparcia (w rozumieniu braku
otrzymywanego poczucia bezpieczeństwa, słabej siły relacji ze znaczącymi
przedstawicielami rodziny, braku możliwości otrzymania od swoje rodziny pomocy).
Uzyskane wyniki szczególnie wskazują na potrzebę kierowania do osób bezdomnych
i zagrożonych bezdomnością form pomocy, pozwalających uzupełnić osobom bezdomnym
niedobór wsparcia – jako elementu wywołującego najdotkliwsze konsekwencje
psychologiczne. Szczególnie w tym kontekście sprawdzą się formy pozwalające na
budowanie ludzkiego, nieformalnego, nie urzędniczego charakteru relacji, takie jak
asystowanie i streetworking. Nieodzowne są także wszelkie formy, pozwalające na
uzyskiwanie przez osoby bezdomne szerszego wsparcia społecznego (angażowanie ich
w działania wspólnot, społeczności lokalnych). Jako istotne jawią się także różne formy
wsparcia psychologicznego, pozwalające niwelować brak wsparcia rodzinnego. Bardzo
cennym źródłem wsparcia dla osób bezdomnych mogliby być ich aktualni partnerzy –
niezależnie od tego czy tworzą związki o charakterze formalnym czy nieformalnym.
Stworzenie warunków do wspólnego zamieszkiwania osób bezdomnych ze swoimi
partnerami bądź też zapewnienia możliwości utrzymywania bliskich relacji
interpersonalnych, pomimo przebywania w placówce, byłoby w tym względzie bardzo
przydatne. Z jednej strony mogłoby to prowadzić do poprawy ich kondycji psychicznej,
odbudowy relacji i bliskich więzi emocjonalnych, wzrostu kompetencji interpersonalnych,
odwagi w kontaktach społecznych i wzrostu motywacji do wychodzenia z bezdomności.
Z drugiej strony mogłoby to determinować minimalizację motywacji do uciekania czy
unikania przebywania w placówkach, co wtórnie mogłoby stanowić ważny krok w procesie
121
leczenia z uzależnienia od alkoholu i aktywizacji zawodowej. Oczywiście tego rodzaju
działania, aby nie doprowadziły do zachowań niepożądanych – spadku inicjatywy,
aktywności i wzrostu dzietności osób bezdomnych, musiałaby zostać połączone z innymi
tworząc spójny i przemyślany system pomocy.
Wprowadzenie asystenta rodzin dla osób zagrożonych bezdomnością: wydaje się
kwestią kluczową, aby rodziny, które dzisiaj są zagrożone bezdomnością objąć
profesjonalnym wsparciem asystenta rodziny. W sposób wyraźny należy odróżnić jego
pracę od pracy wykonywanej dotychczas przez pracownika socjalnego. Głównym celem
pracy asystenta rodziny zagrożonej bezdomnością jest z jednej strony niedopuszczenie do
stanu bezdomności faktycznej, z drugiej zaś ciągłe wsparcie i monitorowanie postępów
w zakresie poprawy sytuacji życiowej rodzin zagrożonych bezdomnością. Przy
wykorzystaniu odpowiednich narzędzi pracy socjalnej asystent rodziny, poprzez bliski
kontakt z rodziną zagrożoną bezdomnością, staje się przewodnikiem życiowym nie tylko dla
rodziców, ale również dla dzieci.
Praca socjalna zmierzająca do odbudowy więzi rodzinnych: bardzo ważną kwestią
pozostaje wykonywanie pracy socjalnej, która nastawiona byłaby na odbudowywanie
zerwanych więzi rodzinnych. Ta rekomendacja przede wszystkim dotyczy osób
bezdomnych, które o wiele częściej od osób zagrożonych bezdomnością wskazują na brak
kontaktów z rodzicami, rodzeństwem czy dziećmi. W tym ujęciu pozytywne kontakty
z rodziną założoną oraz rodziną pochodzenia mogą przyczynić się z jednej strony do
poprawy kondycji psychicznej badanych osób, z drugiej zaś mogą w sposób zasadniczy
wpłynąć na proces reintegracji zawodowej i społecznej osób bezdomnych. poprzez
odpowiednie relacje wewnątrzrodzinne istnieje również większa możliwość uzyskiwania
wsparcia w codziennym życiu osób bezdomnych.
Literatura cytowana:
1. Anderson S.A., Sabatelli R.M. (1999). Family interaction. A multigenerational
developmental perspective, USA.
2. Budrewicz I. (1992). Społeczne uwarunkowania przestępstw młodocianych mężczyzn
przeciwko mieniu, WSP, Bydgoszcz.
122
3. Cieślak R. (1993). Wsparcie społeczne jako sposób radzenia sobie ze stresem w pracy,
„Humanizacja Pracy”, nr 4.
4. Harwas-Napierała B., (1995). Rodzina jako kontekst rozwojowy jednostki, [w:] Rozwój
dziecka w rodzinie i poza rodziną, red. M. Tyszkowa, Wydawnictwa Naukowe UAM,
Poznań.
5. Ludewig K. (1995). Terapia systemowa. Podstawy teoretyczne i praktyka, GWP, Gdańsk.
6. Olson D.H. (1999). Circumplex model of marital and family systems, [w:] Journal of family
Therapy. Special edition: Empirical Approaches to family Assessment.
7. Plopa M. (2004). Psychologia rodziny. Teoria i badania, Wyd. EUH-E, Elbląg.
8. Rembowski J. (1986). Rodzina w świetle psychologii, WSiP, Warszawa.
9. Tyszka Z. (1984). Rodzina a struktura społeczna, Bydgoszcz.
10. Ziemska M. (1976). Patologia rodziny, [w:] A. Podgórecki (red.). Zagadnienia patologii
społecznej, PWN, Warszawa.
123
Łukasz Browarczyk
Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności
2.8. Sytuacja ekonomiczna osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością
1. Kontekst
Zgodnie z potocznymi wyobrażeniami na temat bezdomności, sytuacja ekonomiczna osób
bez domu nie powinna wzbudzać większych emocji, być jednoznacznie oceniana jako zła. Potoczne
przypuszczenia każą sądzić, że jak się nie posiada domu to dochód jest znikomy lub żaden.
Jednakże rzeczywistość nie jest tak jednoznaczna jak mogłoby się wydawać. Choć deprywacja
ekonomiczna jest jednym z niedostatków współwystępujących przy bezdomności, to jednak należy
zwrócić uwagę na wszelkie te cechy, które wiążą się z sytuacją ekonomiczną osób bezdomnych, by
jasno ukazać jak problematyka bezdomności spleciona jest z biedą w znaczeniu ekonomicznym.
Poniżej wskazane zostaną związki sytuacji ekonomicznej osób bez domu z wykształceniem,
sytuacją zawodową, zarobkowaniem. W odniesieniu do osób zagrożonych utratą domu,
skoncentruję się na kwestiach związanych ze skalą zadłużeń w Koszalinie.
W pierwszym rzędzie należy zwrócić uwagę na relację między wchodzeniem w bezdomność
a deficytami w różnych sferach życia. Monika Oliwa-Ciesielska w swoich rozważaniach wychodzi
z założenia, że wyizolowanie osób bezdomnych jest związane z degradacją jednostki w różnych
sferach jej życia (2006, s. 28). Wpadanie w bezdomność jest splotem sekwencji różnych
obciążających wydarzeń. Często wiąże się to z obiektywnie posiadanymi przez jednostkę
deficytami w różnych sferach – edukacyjnej, socjalizacyjnej, emocjonalnej, poznawczej. Każdy
z nich może pociągać jednostkę w otchłań wyizolowania, coraz bardziej oddala od głównego nurtu
życia społecznego, punktem końcowym takiej podróży w izolację jest bezdomność. W niej
zazwyczaj kumuluje się więcej niż jeden deficyt. Nieodmiennie brak domu wiąże się z deprywacją
ekonomiczną, społeczną i indywidualną, w takiej sytuacji współwystępuje psychologiczne poczucie
odmienności (niedopasowania).
Jednym ze schematów wchodzenia w bezdomność jest wyizolowanie na poziomie
ekonomicznym. Deprywacja w tym zakresie wiąże się z deficytami w zakresie edukacji. Niski
poziom wykształcenia jest ściśle związany z niedostatecznymi kwalifikacjami. Choć właściwsze
124
byłoby raczej określenie, że problematyczne są nie tyle nieodpowiednie kwalifikacje a bardziej ich
wąski zakres i niewielki potencjał w zakresie przekwalifikowania. Deficyty w tym obszarze wiążą
się często z nieadekwatnym zamieszkiwaniem – w wynajmowanych lokalach, często bez umowy,
co silnie wiąże zawirowania w sferze ekonomicznej z momentalnym pojawieniem się problemów
mieszkaniowych. Po utracie źle płatnej pracy następuje momentalna utrata mieszkania. Brak
wysokich kwalifikacji zawodowych wiąże się również z niską samooceną – jest ona rezultatem
frustracji wynikającej z niepowodzeń w poszukiwaniu zadowalającej pracy. Jednocześnie wiąże się
z wykonywaniem źle opłacanej pracy. Niskie zarobki pogarszają kondycję finansową
osoby/rodziny, natomiast te problemy wpływają na jakość zamieszkiwania (brak środków na
remonty), rodzi to też zaległości czynszowe (widmo eksmisji). Życie w ubóstwie pogłębia niską
samoocenę własnych umiejętności, może to prowadzić do utraty pracy i długotrwałego bezrobocia.
Uprawnionym wydaje się przypuszczenie, że w takiej sytuacji utrata pracy to częściej rezultat
obiektywnych zmian na rynku pracy, natomiast długotrwałe bezrobocie stanowi rezultat, a zarazem
czynnik pogłębiający niską samoocenę możliwości zawodowych osób. Zadłużenia lokali
mieszkalnych, ich dewastacja prowadzą do utraty dachu nad głową. Tak deprywacja ekonomiczna
może prowadzić do bezdomności.
2. Problem
W niniejszym tekście przyjrzymy się kondycji ekonomicznej badanych osób bezdomnych oraz
zagrożonych utratą domu. Bezdomność powszechnie kojarzona jest z ubóstwem. Zagrożenie
bezdomnością w takim razie powinno wiązać się z pogarszającą się sytuacją ekonomiczną –
pojawianiem się zadłużenia. Sama zła kondycja ekonomiczna postrzegana jest jako rezultat
problemów na rynku pracy – brak zatrudnienia, albo wykonywanie słabo płatnej, dorywczej pracy.
A problemy na rynku pracy mogą być rezultatem deficytów edukacyjnych, braku kwalifikacji
zawodowych. Porządkując dalszy wywód postawiono następujące hipotezy badawcze:
H1: Osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością są słabo wykształcone – dominują
deklaracje ukończenia szkoły podstawowej.
H2: Większość osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością nie podejmuje pracy
zarobkowej.
H3: Dominują dochody nie przekraczające 600 zł miesięcznie.
H4: Większość z pośród badanych jest zadłużona.
125
H5: Często pojawia się zadłużenie alimentacyjne.
H6: Osoby zagrożone bezdomnością częściej zamieszkują w lokalach zadłużonych.
H7: W zadłużonych lokalach dominuje zadłużenie do 4 000 zł.
3. Analiza zebranego materiału
Analizując badana grupę ze względu na deklarowany poziom wykształcenia wskazać
należy, zgodnie z zakładaną hipotezą, że dominującą grupę stanowią osoby z wykształceniem
podstawowym i niepełnym podstawowym, druga najliczniej reprezentowana kategorią są osoby
legitymujące się wykształceniem zasadniczym zawodowym (ilustruje to wykres nr 1). Istotne jest
to, że zarówno w grupie osób bez domu jak i zagrożonych jego utratą rozkład wykształcenia jest
podobny. Pozwala to stawiać niepokojące pytania. Jeśli deficyty w tym zakresie są wydatnym
czynnikiem sprzyjającym wchodzeniu w bezdomność, to cała grupa osób zagrożonych utratą dachu
nad głową znajduje się bardzo blisko bezdomności.
Interesująca jest różnica między deklarowanym przez respondenta wykształceniem,
a wykształceniem jego ojca. Zarówno w przypadku osób bezdomnych, jak i zagrożonych tą formą
wykluczenia społecznego widać spadek wykształcenia badanych osób w stosunku do tego, jakim
legitymował się ich ojciec. Jest to bardzo znamienna tendencja – powszechnie odnotowuje się
podnoszenie się skali wykształcenia – generalnie dzieci są lepiej wykształcone niż ich rodzice. Jak
126
można przypuszczać na podstawie zestawienia wykresu nr 2 z wykresem nr 1 w przypadku ludzi
marginalizowanych tak tendencja ulega odwróceniu. W przypadku wykształcenia ojca widać też
wyraźną różnicę między osobami bezdomnymi, a zagrożonymi tą formą wykluczenia. W przypadku
osób zagrożonych zdecydowanie dominuje wykształcenie zawodowe. Natomiast w odniesieniu do
osób bezdomnych widać bardzo równomierny (z lekką dominacją kategorii zawodowego) rozkład
wykształcenia ojca – dość mocno reprezentowana jest grupa osób z wykształceniem średnim
i wyższym, to łącznie niespełna 40 % badanych osób bezdomnych.
Patrząc na wykres nr 3 widać, że w przypadku wykształcenia matki różnica między
wykształceniem matki respondenta tym deklarowanym przez niego jest minimalna. Jest to
odmienne od tego co widzieliśmy w przypadku wykształcenia ojca.
127
Podsumowując kwestie związane z wykształceniem widać jednoznacznie, że w przypadku
osób bezdomnych i zagrożonych tą formą wykluczenia społecznego dominującą kategorią jest
wykształcenie podstawowe. Jednocześnie widać, że nastąpiła międzypokoleniowa degradacja
wykształcenia. Dominacja kategorii wykształcenia – podstawowe i zawodowe wskazuje, zgodnie
z uwagami M. Oliwy-Ciesielskiej, wskazuje, że deficyty w tej sferze są silnie wiązane
z aktywnością zawodową, co przekłada się na sytuację ekonomiczną. I w rezultacie prowadzi do
różnych form wykluczenia społecznego m.in. do bezdomności.
Poniżej postanowiono przyjrzeć się subiektywnej ocenie sytuacji materialnej samych osób
badanych oraz tego, jak postrzegali sytuację ekonomiczną swoich rodzin pochodzenia. Gdyby
deklaracje badanych uznać za obiektywny rejestr tego jak ekonomicznie powodzi im się dziś i jak
powodziło się ich rodzinom pochodzenia, można by na tej podstawie orzec, że w przypadku nie
tylko osób bezdomnych, ale również zagrożonych nastąpiła degradacja sytuacji ekonomicznej.
Takie myślenie nie wydaje się bezpodstawne, jednak na podstawie deklaracji osób badanych nie
można w sposób w pełni prawomocny tego stwierdzić. Bardziej trafna wydaje się ścieżka
interpretacji mówiąca o tym jak badani postrzegają przeszłości i teraźniejszości. Taki schemat ocen
– jednoznacznie negatywne postrzeganie tego, co dziś i wspominanie tego, co przeminęło w jasnym
świetle może świadczyć raczej o idealizowaniu przeszłości, młodości, dzieciństwa. Wydaje się, że
taka perspektywa nie musi być błędna. Porównanie oceny teraźniejszości o przeszłości wskazuje, że
badani „gloryfikują przeszłość (przeszłość postrzegana głównie przez pryzmat negatywnego
128
doświadczenia bezdomności może być wyraźnie idealizowana)” - S. Retowski, A Dębska-Cenian,
s. 389.
Na podstawie wykresu nr 4. wyraźnie widać, że badani, zarówno osoby bezdomne, jak
i zagrożone utratą dachu nad głową podobnie oceniają swoją obecną sytuację materialną. W
przypadku osób bezdomnych w kategoriach „bardzo źle” i „źle” zawiera się ponad 2/3 wszystkich
wyborów. Natomiast w przypadku osób zagrożonych bezdomnością te dwie kategorie zbierają
nieco ponad połowę wyborów. Widać, że w przypadku tej grupy jest nieznacznie lepsza ocena
sytuacji materialnej niż w odniesieniu do osób bezdomnych.
Analizując to, jak postrzegali oni kondycję materialną swoich domów, kiedy sami byli
jeszcze dziećmi wyraźnie widać, że ma miejsce albo idealizacja dzieciństwa, albo drastyczne
pogorszenie materialnych warunków egzystencji dziś. Wykres nr 5 wskazuje, że blisko 2/3
badanych osób bezdomnych wskazało, że materialna sytuacja ich rodziny pochodzenia była „dobra”
lub „bardzo dobra”, natomiast w przypadku osób zagrożonych bezdomnością takich wskazań było
niespełna 50 % Można stwierdzić, że osoby bezdomne odczuwają większą deprywację materialną
niż osoby zagrożone bezdomnością. Takie przypuszczenia wydają się uprawnione zwracając uwagę
na różnicę między wyborami osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością.
129
Kolejnym badanym wymiarem kondycji ekonomicznej osób bezdomnych i zagrożonych
utratą domu było pytanie o zadowolenie respondentów z różnych sfer życia. Badani odpowiadali na
skali od 0 do 5. Odpowiedź pięć oznaczała bardzo duże zadowolenie z konkretnej sfery ocena 0
oznaczała całkowity brak zadowolenia. Respondenci oceniali dziewięć sfer życia, m.in.
zadowolenie ze sposobu spędzania czasu wolnego, z osiągnięć życiowych, stosunków z kolegami,
sytuacji materialnej, stosunków z rodziną. Analizując wykres nr 6. należy zwrócić uwagę na kilka
kwestii. W przypadku wszystkich kategorii prócz „perspektyw na przyszłość” oraz „sytuacji
w kraju” osoby bezdomne udzielały średnio ocen bardziej negatywnych niż zagrożone
bezdomnością. Najwyżej oceniano zadowolenie ze stosunków z grupą przyjaciół oraz spędzanie
wolnego czasu. Największe różnice w ocenie między osobami bez domu, a zagrożonymi widać w
kategoriach „ocena samego siebie” oraz „zadowolenie ze stosunków z rodziną”, tu osoby bez domu
są zdecydowanie bardziej niezadowolone niż respondenci zagrożeni bezdomnością. W przypadku
całego badanej populacji najniższe oceny otrzymało zadowolenie z sytuacji finansowej. Tu średnia
ocen jest najniższa.
130
Ważnym wymiarem życia, ściśle związanym z sytuacją ekonomiczną osób jest aktywność
zawodowa. To zarobkowanie ma bezpośredni wpływ na zasób materialny. Praca to jednak nie tylko
zarobkowanie, ale również poczucie przynależności do wspólnoty, poczucie bycia potrzebnym.
Z aktywnością zawodową wiąże się wiele wymiarów. Osoby pracujące są aktywniejsze niż
niepracujące, są mniej wyizolowane społecznie, wchodzą w relacje innymi ludźmi. Osiąganie
dochodu jest związane też z uczestnictwem w kulturze, jest niezbędne do przełamywania
wyizolowania też w tym wymiarze życia społecznego. Wykres nr 7. Pokazuje, że ponad połowa
badanych osób bezdomnych w ciągu ostatniego miesiąca zarobkowała (52,3 %) , co interesujące
jest to wyższy odsetek osób niż w przypadku ludzi zagrożonych bezdomnością (36,9 %). Różnice
pomiędzy osobami bezdomnymi i zagrożonymi bezdomnością uwidocznione na poniższym
wykresie mogą zależeć od samego postrzegania pracy przynoszącej zarobek. Wyższy wskaźnik
widoczny w przypadku osób bezdomnych może być związany z faktem, iż zajęciem przynoszącym
zarobek jest na przykład zbieranie złomu, butelek, puszek czy makulatury. Z badań terenowych
prowadzonych w Koszalinie można wysnuć wniosek, że pod tym kątem osoby bezdomne o wiele
częściej podejmują tego rodzaju pracę niż osoby zagrożone bezdomnością.
131
Mimo, że stosunkowo duży odsetek badanych osób nie wykonuje pracy zarobkowej to
przytłaczająca większość respondentów wskazała, że posiada jakiekolwiek dochody. Wykres nr
8 pokazuje, że około prawie wszyscy badani osiągają jakiekolwiek dochody (89,2 % w
przypadku osób bezdomnych i 92,3 % w przypadku osób zagrożonych bezdomnością). Po
zestawieniu tej zmiennej z sytuacją podejmowania pracy zarobkowej można postawić tezę, że
większość respondentów korzysta z różnego rodzaju zasiłków (np. dla bezrobotnych). Niemniej
należy wskazać, że niepojące jest, że nieco ponad 10,8 % badanych osób bezdomnych nie posiada
żadnego dochodu i w podobnej sytuacji znajduje się nieco ponad 7 % badanych osób zagrożonych
bezdomnością. W przypadku tej kategorii badanych brak dochodu oznacza generowanie zadłużenia
co wiąże się ze stopniowym wchodzeniem w bezdomność.
Analizując źródła dochodu badanych osób (tabela nr 1) w pierwszej kolejności widać
różnicę między źródłami dochodu osób bezdomnych i zagrożonych oraz to, że część badanych
132
deklaruje więcej niż jedno źródło dochodu. W tym pytaniu respondenci mieli prawo zaznaczać
więcej niż jedną odpowiedź, dlatego procenty nie sumują się do 100. Ważną informacją jest
przekroczenie 100 %, co oznacza, że pewien odsetek osób osiąga dochód z więcej niż jednego
źródła i porównując osoby bezdomne z zagrożonymi okazuje się, że respondenci z drugiej kategorii
częściej wskazywali więcej źródeł dochodu niż badani pozbawieni dachu nad głową. W przypadku
grupy osób bezdomnych najczęściej zaznaczane źródła dochodu, to praca dorywcza oraz zasiłki
z pomocy społecznej, często zaznaczano również zbieractwo, żebractwo. W kategorii tej nikt jako
źródła dochodu nie wybrał dochodów związanych ze wsparciem w utrzymaniu rodziny,
wychowywaniu dzieci, ani nie wskazano również pomocy rodziny. W odniesieniu do osób
zagrożonych bezdomnością najczęściej zaznaczano świadczenia z pomocy społecznej, alimenty
oraz zasiłek rodzinny. W tej kategorii badanych nikt nie wskazał jako źródła dochodu emerytury,
zasiłków z ZUS oraz tego, że prosi ludzi o datki. Aż 31 razy osoby zagrożone zaznaczyły, że
korzystają z różnych form wsparcia (finansowego) z pomocy społecznej. Tu warto postawić pytanie
ile z tych osób stanie się bezdomnymi, jeśli tak to rodzi się ważniejsze pytanie – dlaczego udziela
się pomocy, która nie chroni przed wejściem w bezdomność?
133
Tabela nr 1. Jakie są źródła tych dochodów?
osoby bezdomne
osoby zagrożone bezdomnością
N % N % dochód z pracy najemnej 4 7,3 9 15,0 dochody z pracy najemnej dorywczej 11 20,0 6 10,0 dochody z pracy własnej (żebractwo, zbieranie złomu, butelek, itp.)
9 16,4 6 10,0
emerytura 2 3,6 - - renta inwalidzka (z tyt. niezdolności do pracy) 3 5,5 2 3,3 renta Socjalna 2 3,6 2 3,3 renta rodzinna 1 1,8 - - zasiłek chorobowy 4 7,3 5 8,3 zasiłek dla bezrobotnych 5 9,1 2 3,3 zasiłek macierzyoski - - 1 1,7 dodatek wychowawczy - - 3 5,0 zasiłek rodzinny 2 3,6 19 31,7 alimenty na dzieci od ojca/matki dzieci (regularne) 2 3,6 12 20,0 dodatek alimentacyjny - - 2 3,3 inne zasiłki, dotacje pobierane z pomocy społecznej 25 45,5 31 51,7 inne dotacje, świadczenia pobierane z ZUS-u 1 1,8 - - proszę ludzi o datki 4 7,3 - - pomoc od rodziny - - 1 1,7 Ogółem 75 136,4 101 168,3
Prócz źródeł dochodów badanych warto spojrzeć również na ich wysokość. Jaki jest
miesięczny dochód badanych? Wpierw jednak warto przywołać dwie granice dochodu – tą
określającą dolą granicę obszaru ubóstwa (minimum egzystencji). Drugą istotną granicą jest
minimum socjalne czyli dolna granica wydatków mierząca godziwy poziom życia. W roku 2010
minimum egzystencji, jak podaje GUS wynosiło 472,72 zł dla gospodarstwa jednoosobowego11
,
natomiast minimum socjalne określono na poziomie 929,76 zł dla gospodarstwa jednoosobowego12
.
Analiza wykresu nr 9 wskazuje, że większość badanych zarówno osób bezdomnych, jak
i zagrożonych osiąga dochód miesięczny nie przekraczający 600 zł. Co najbardziej niepokojące, co
najmniej połowa badanych bezdomnych nie osiąga minimum egzystencjalnego. Podobnie tragicznie
wygląda sytuacja więcej niż 1/3 badanych osób zagrożonych bezdomnością. Nie napawa
optymizmem różnica między dochodami osób bezdomnych i zagrożonych, w tej drugiej kategorii
dochody są nieco wyższe, niemniej różnica jest śladowa i może wskazywać, że ta grupa znajduje
się niebezpiecznie blisko bezdomności.
11
patrz: www.ipiss.com.pl/www_me_2010_sr.pdf, 30.06.2011 12
patrz: www.ipiss.com.pl/www_ms_2010_sr.pdf, 30.06.2011.
134
Jak wskazały badania znaczny odsetek respondentów posiada niespłacone długi. Nieco
więcej osób bezdomnych jest zadłużonych, niż zagrożonych, niemniej w obu przypadkach to
niemalże połowa przebadanych osób. Taki duży odsetek osób zadłużonych przy tak niskich
dochodach może wskazywać, że zadłużenie części badanych systematycznie się zwiększa. Podział
zobowiązań finansowych na rodzaje ujawnia najczęstsze przyczyny popadania w długi. Jak widać
w tabeli nr 2 osoby bezdomne najczęściej deklarowały zaległości alimentacyjne, jako przyczynę ich
zobowiązań finansowych. Natomiast w przypadku osób zagrożonych bezdomnością to niespłacone
kredyty bankowe są przyczyną zadłużenia. Powtórnie należy wskazać, że przy niskich dochodach
takie źródła zadłużeń, jak zaległości w spłacaniu alimentów oraz niespłacanie kredytów bankowych
prowadzi do pogłębiania się zadłużenia. Bardzo duże zadłużenie może często stanowić istotną
przeszkodę w powrocie na rynek pracy – kiedy osoby stają przed widmem komorniczego zajęcia do
60 % wynagrodzenia to podejmowanie aktywności zawodowej jest niecelowe.
135
Tabela nr 2. Rodzaju są to zobowiązań finansowych
osoby
bezdomne
osoby zagrożone
bezdomnością N % N %
alimenty bieżące (miesięczne) 18 56,3 6 20,7 niespłacony kredyt w banku lub w innej instytucji finansowej 8 25,0 16 55,2 kredyt w banku lub w innej instytucji finansowej 3 9,4 3 10,3 zobowiązania/długi wobec firm 3 9,4 3 10,3 zasądzone przez sąd kary, grzywny, itp. 3 9,4 1 3,4 dług wobec znajomych 3 9,4 1 3,4 inne 3 9,4 6 20,7 niezapłacone podatki 1 3,1 3 10,3 dług wobec rodziny 1 3,1 1 3,3 niezapłacone składki ZUS - - 1 3,4 Ogółem 43 134,4 41 141,4
Jak wskazują dotychczasowe rozważania sytuacja ekonomiczna osób bezdomnych jest zła.
Są one słabo wykształcone, rzadko podejmują pracę zarobkową, a osiągane przez nich dochody
rzadko przekraczają granicę minimum egzystencji. Co bardziej niepokojące osoby zagrożone
bezdomnością znajdują się w niewiele lepszej sytuacji ekonomicznej. Poziom zadłużenia w obu
grupach jest również podobny. W tym miejscu jednak warto przyjrzeć się sytuacji zagrożenia
bezdomnością od innej strony. Perspektywa danych dotyczących zadłużeń spółdzielni
mieszkaniowych pokazuje inny wymiar skali zagrożenia bezdomnością – pokazuje liczbę mieszkań,
których najemcy zalegają z opłatami czynszowymi. Tabela nr 3 prezentuje dane dla 13 570 lokali
mieszkalnych. Przyjęto kryterium uporządkowania osiedlami. Zdecydowano się na to mimo, że
w kilku przypadkach na jednym osiedlu kilka spółdzielni mieszkaniowych posiada lokale
mieszkalne. W wymienionej wcześniej liczbie 13,5 tys. lokali mieszkalnych 3 751 jest zadłużonych
na kwotę do 4 000 zł, a w dalszych 175 zadłużenie przekracza tę kwotę. Dane zebrane z sześciu
spółdzielni mieszkaniowych zawierają informacje o prawomocnych decyzjach o eksmisji
i wszczętych procedurach związanych z orzeczeniem eksmisji. Na podstawie uzyskanych danych
można powiedzieć, że w mieście orzeczonych jest nie mniej niż 39 prawomocnych decyzji
o eksmisji, oraz wszczętych jest nie mniej niż 21 procedur o orzeczenie eksmisji. Ważną informacją
dla służb społecznych miasta jest ta mówiąca o liczbie zadłużeń do kwoty 4 000 zł. Zaległości
mieszczące się w tej kwocie możliwe są do uregulowania, tzn. z tym środowiskom stosunkowo
niewielkie wsparcie (również w wymiarze jego kosztowności), które może uchronić je przed
zasileniem populacji ludzi bezdomnych.
136
Tabela nr 3. Skala zadłużeń lokali w spółdzielniach mieszkaniowych w Koszalinie
NAZWA OSIEDLA Liczba lokali
niezadłużonych
Liczba lokali zadłużonych poniżej
4 000 zł
Liczba lokali zadłużonych
powyżej 4 000 zł
Bukowe bd bd bd Jedliny bd bd bd im. Tadeusza Kotarbioskiego 1229 605 8 Lechitów bd bd bd Lubiatowo bd bd bd Morskie 837 302 21 Na skarpie 2155 818 51 Nowobramskie 225 85 6 Rokosowo bd bd bd Im. Jana i Jędrzeja Śniadeckich 2765 425 18 Śródmieście 693 218 13 Tysiąclecia 31 4 0 im. Melchiowa Waokowicza 3305 588 25 Wspólny Dom 2276 684 29 UniiEuropejskiej 54 22 4 Raduszka bd bd bd Jamno-Łabusz bd bd bd Ogółem 13570 3751 175
W badanej grupie osób zagrożonych bezdomnością zadłużający swoje lokale mieszkalne
stanowią w wypadku opłat czynszowych 27 % badanych, a w wypadku opłat eksploatacyjnych 20,6
% (patrz wykres nr 10).
137
Bardzo ważną informacją z perspektywy pracy z ludźmi zagrożonymi bezdomnością, pracy
w kierunku uchronienia ich przez utratą domu jest ocena (pomijając inne sfery życia nie związane
tak ściśle z ekonomią), z jednej strony skali zadłużenia i co nawet ważniejsze okresu zadłużania. Są
to ważne informacje, ponieważ jeśli lokal jest zadłużany nie dłużej niż rok, to oznaczać może to, że
interwencja pracownika socjalnego, zastosowanie odpowiednich narzędzi, i to nie koniecznie
finansowych, albo nie tylko finansowych może względnie szybko zażegnać chwilowy kryzys
którego objawem jest pojawienie się zadłużenia. Doświadczenia wielu instytucji pomocowych
pokazują, że im wcześniej wchodzi się z pomocą tym większe prawdopodobieństwo, że będzie ona
skuteczna i co najistotniejsze, że będzie ona krótka w czasie (ekonomicznie nie kosztowna).
Badanie ujawniło, że ponad połowa badanych, zadłużonych osób zagrożonych utratą domu
generuje zadłużenie lokali nie dłużej niż rok (patrz wykres nr 11). Oznacza to, że duża grupa osób
zagrożonych wymaga natychmiastowego wsparcia służb społecznych. Grupa ta w obecnym
momencie charakteryzuje się stosunkowo dużymi szansami zażegnania sytuacji kryzysowej w
jakiej się znalazła.
138
Prócz okresu, w którym pojawia się zadłużenie – czy jest ono długoterminowe, czy nie,
bardzo ważna jest również jego wysokość. Niewielkie zaległości stosunkowo łatwo jest
uregulować, natomiast, jeśli za bardzo narosły, to wizja eksmisji, utraty zamieszkiwanego lokalu
staje się nieuchronna. Gdynia – miasto, ostatnimi laty koncentrujące się na monitorowaniu skali
zadłużeń umowną granicę między zadłużeniem niewielkim a znacznym określiło na poziomie 4 000
zł. Uznano tam, że jest to kwota, na którą średnio można zadłużyć lokal mieszkalny przez rok
czasu. Wykres nr 12 pokazuje, że kwota zadłużeń lokali przez respondentów zagrożonych
bezdomnością daje nadzieję, na zażegnanie zagrożenia przez natychmiastową interwencję
odpowiednio wyposażonego pracownika socjalnego. Zaległości czynszowe, jak i eksploatacyjne
najczęściej nie przekraczają 1 000 zł. Takie zaległości deklaruje 40 % badanych w odniesieniu do
opłat czynszowych oraz 72,7 % badanych w odniesieniu do opłat eksploatacyjnych. Jednocześnie
należy zwrócić uwagę na fakt, że drugą najczęściej zaznaczana kategorią jest kwota zadłużenia od 1
001 zł do 4 000 zł. Zadłużenie w takiej kwocie jest już problematyczne do rozwiązania. Często
wiąże się już z wszczęciem procedury eksmisyjnej i utrata mieszkania staje się całkiem realną
przyszłością. Najbardziej niepokojące jest pojawianie się zadłużeń czynszowych na kwotę powyżej
10 tys. zł. W tym momencie wizja utraty lokalu stanowi już realną groźbę.
139
W rozważaniach o zadłużeniach lokali mieszkalnych ważną kwestią jest logika pojawiania
się zadłużenia. Czy pojawia się ono regularnie co miesiąc, czy pojawia się kilkukrotnie w ciągu
roku. Rozróżnienie to jest istotne i świadczyć może o tempie narastania zadłużenia. W przypadku
zadłużeń pojawiających się regularnie mogą one być rezultatem niskich dochodów i błędnego
gospodarowania środkami. Natomiast jeśli zadłużenie pojawia się jedynie kilka razy do roku może
ono być rezultatem nieumiejętnego gospodarowania środkami. Wykres nr 13 pokazuje, że w więcej
niż połowie przypadków zagrożonych osób zadłużających lokale mieszkalne zadłużenie pojawia się
regularnie, z miesiąca na miesiąc. Szczególnie dotyczy to opłat czynszu.
140
Dokonując postawionych we wstępie hipotez badawczych należy stwierdzić, że pierwszą
trzeba uznać prawdziwą. [H 1] W grupie badanych osób dominuje wykształcenie podstawowe. W
odniesieniu do drugiej hipotezy [H 2] – należy ją odrzucić: większość badanych osób bezdomnych
zarobkowała w ciągu ostatniego miesiąca. Hipoteza ta jest prawdziwa jedynie w odniesieniu do
osób zagrożonych bezdomnością. Hipoteza mówiąca o skali dochodów badanych osób [H 3] została
sfalsyfikowana – zakładano, że dominantę będzie stanowiła kwota miesięcznego dochodu około
600 zł. Badanie wskazało, że najczęściej wskazywanym dochodem jest 400 zł. Czwartą przyjętą
hipotezę [H 4] również należy uznać za częściowo potwierdzoną. Badanie wskazało, że niemal
połowa ankietowanych osób jest zadłużona, a nie jak zakładano większość. Kolejną przyjętą
hipotezę [H 5] należy uznać za prawdziwą – poważnym problemem osób badanych jest zadłużenie
alimentacyjne. Następną hipotezę [H 6] należy uznać za częściowo potwierdzoną, zadłużenie lokali
sięga od 1/5 do ¼ badanych osób zagrożonych bezdomnością. Ostatnią przyjęta hipotezę [H 5]
należy uznać za prawdziwą, większość zadłużonych lokali mieszkalnych posiada zadłużenie
w kwocie do 4 000 zł.
Na zakończenie należy podkreślić, że niepokojąca jest niewielka różnica między kondycją
ekonomiczną osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością. Alarmujące jest to, że większość
badanych osiąga dochód na granicy minimum egzystencjalnego i dotyczy to zarówno osób
bezdomnych, jak i zagrożonych bezdomnością.
141
4. Rekomendacje
Przyjmując, że deficyty ekonomiczne są rezultatem problemów na rynku pracy należy zwrócić
szczególną uwagę na elementy związane z zatrudnieniem (aktywizacją zawodową), ale również
treningiem budżetowym (nauką racjonalnego gospodarowania środkami).
Niezbędne jest zapewnienie całościowego wsparcia oraz jego stopniowalność. Poprzez
całościowe wsparcie rozumie się, udzielenie pomocy we wszystkich deficytowych sferach
życia jednostki. Wsparcie nie może pomijać np. braków w sferze edukacyjnej, czy
mieszkaniowej (jeśli diagnoza zidentyfikowała w tych obszarach deficyty). Poprzez
stopniowalność rozumie się każdorazowe dopasowywanie udzielanego wsparcia do skali
potrzeb. Słowem jego skala zawsze musi być dopasowana do skali zdiagnozowanych
deficytów. W tym miejscu jednocześnie należy też pamiętać o tym by skala wsparcia
odpowiadała też na możliwości podmiotu.
Istotna w przełamywaniu wyizolowania ekonomicznego jest troska o edukację –
podnoszenie kwalifikacji zawodowych. Wiele osób bezdomnych, długotrwale
bezrobotnych posiada wykształcenie nieadekwatne do obecnych potrzeb rynku pracy, poza
tym często doświadczenie zawodowe wspieranych jest niewielkie. Te deficyty wskazują na
konieczność edukacji, podnoszenia kwalifikacji, ale również wykształcenia.
Klient winien być zawsze traktowany podmiotowo, bezwzględnie należy unikać
uprzedmiotawiania. Osoby bezdomne często wchodzą jedynie w dwie kategorie relacji
z innymi uczestnikami wspólnoty. Pierwszą grupą kontaktów są te z grupą rówieśniczą
innymi osobami wykluczonymi społecznie (bezdomnymi, zagrożonymi bezdomnością itp.),
długą kategorią są kontakty ze sferą publiczną (różnego rodzaju urzędy). Kontakty
z instytucjami są wysoce sformalizowane. Tam trudno mówić o podmiotowym traktowaniu
osób (jeśli takie ma miejsce to jest raczej ewenementem niż regułą). Widać, że osoby
marginalizowane mają duży deficyt podmiotowych relacji z innymi osobami nie
bezdomnymi, z niewykluczonymi społecznie. To wskazuje na konieczność szczególnego
uwzględnienia jakości relacji przy pracy z osobami bezdomnymi. Z jednej strony wątpliwe
moralnie jest traktowanie ich przedmiotowo, a z drugiej podmiotowe relacje oparte na
wzajemnym poszanowaniu zwiększają szanse na skuteczne udzielanie wsparcia – poprzez
skuteczne rozumiemy prowadzące do usamodzielnienia.
142
Powinno się pamiętać, że w procesie aktywizacji (przeciwdziałania deprywacji
ekonomicznej) istotna jest nie tylko wiedza (konkretne umiejętności zawodowe), ale
również nawyki (choćby przyzwyczajenie do tego, że pracuje się pięć dni w tygodniu po
osiem godzin dziennie). Za proces nabywania wiedzy odpowiadają wszelkie działania
w obszarze edukacji, czyli szkolenia, kursy. Natomiast kiedy mowa o nawykach chodzi
o wszelkie elementy związane z podejmowaniem aktywności zawodowej, ale takie, których
nie uczy się na szkoleniach, czy kursach edukacyjnych. Owe nawyki to, regularnie
wstawanie do pracy, punktualność, powtarzalność, pewien rytm dnia codziennego, który jest
niezbędny do podjęcia pracy zawodowej.
Należy w osobach, z którymi się pracuje wzbudzać wolę i motywację do podjęcia
zatrudnienia. Nawet najbardziej atrakcyjne oferty pracy nie wzbudzą zainteresowania, nie
zażegnają problemu bezrobocia jeśli osoby nie będą same chciały podjąć pracy. Osobom
długotrwale bezrobotnym trudno podejmować aktywność zawodową – ich dystans do rynku
pracy jest na tyle duży, że samo dostarczenie ofert zatrudnienia nie rozwiązuje problemu
bezrobocia. Niezbędne jest tu wsparcie ukierunkowane na rozbudzanie woli do podjęcia
zatrudnienia. Niemniej ważne prócz woli na poziomie deklaratywnym jest motywacja do
pracy.
Należy uznać, że ekonomia społeczna możliwie często winna być wykorzystywana jako
przejściowy rynek pracy a nie docelowe miejsce zatrudnienia. Problemem ekonomi
społecznej jest nadmiar mówienia o niej i jej promowania, następnie ogromny deficyt
działań w jej zakresie. Brakuje przedsiębiorstw ekonomii społecznej, jak powstają to często
ich żywot jest krótki. Inną niepokojącą kwestią jest to, że często o zatrudnieniu w ekonomii
społecznej myśli się jako o docelowym miejscu pracy. Należy pamiętać, że tego rodzaju
zatrudnienie dla części osób może być jedynie przejściowym etapem wrastania w rynek
pracy.
Aktywizacja zawodowa winna angażować możliwie wielu aktorów, nie tylko instytucje
pomocy społecznej, ale również instytucje zatrudnienia, pracodawców, jeśli to jest to
konieczne również wymiar sprawiedliwości (zrządzanie zadłużeniami). Wykluczenie
społeczne, a szczególnie jego najskrajniejsza forma bezdomność wiąże się z izolacją
z wielu sfer życia – również takich, w których deficyty nie mogą być zneutralizowane przez
ingerencje pomocy społecznej. Dlatego w tym wymiarze istotne jest angażowanie systemu
polityki społecznej, a nie jedynie instytucji pomocy społecznej. Integracja w sferze
143
zawodowej wymaga zaangażowania, co najmniej instytucji pomocy społecznej, rynku
pracy, pracodawców. Dobrze aby w tej trójce nalazły sie również organizacje pozarządowe.
A w zależności od potrzeb konkretnych osób – niezbędne jest włączenie wymiaru
sprawiedliwości (zarządzanie zadłużeniem nie paraliżujące sensu zarobkowania), służby
zdrowia, itd.
Uczestnikom programów aktywizacyjnych należy zawsze zapewniać adekwatny
poziom wsparcia/dochodu finansowego w trakcie uczestnictwa w programach.
Uczestnictwo w programach obciążające osoby nimi objęte w wymiarze godzin
uniemożliwiającym lub realnie ograniczającym podejmowanie innych aktywności
związanych z zarobkowanie winno być rekompensowane zapewnieniem adekwatnego
poziomu wsparcia finansowego. Otrzymywanie regularnego wynagrodzenia w trakcie
trwania programu wiąże się z kilkoma wartościami istotnymi z perspektywy integracji
społeczno-zawodowej. Po pierwsze regularny dochód pozwala trenować umiejętności
zarządzania domowym budżetem, szczególnie jeśli w trakcie programu również ten aspekt
życia podlega treningowi. Istotne jest również to, by wsparcie finansowe z tytułu
uczestnictwa w programie, podjęciu zatrudnienia nie było niższe od sumy różnych zasiłków
otrzymywanych dotychczas przez osoby bezdomne. Jeśli nie będzie ono realnie wyższe, to
osobom aktywizowanym (zgodnie z rachunkiem ekonomicznym) nie będzie się opłacało
pracować. Podejmując działania w obszarze integracji zawodowej nie można odmówić
integrowanym prawa do kalkulowania zysków i strat. Jeśli z kalkulacji wyniknie, że
podjęcie zatrudnienia się nie opłaci – ponieważ osiągany dochód będzie niższy niż suma
otrzymywanych zasiłków, to należy pogodzić się z biernością zawodową osób, albo tak
zaprojektować wparcie finansowe aktywizowanych aby kalkulowało się im pracować.
Zgodnie z tym należy rozważyć czy właściwym jest rezygnacja z wypłacania zasiłków
osobom aktywizowanym bezpośrednio po podjęciu zatrudnienia.
Należy zawsze pamiętać o włączeniu sfery mieszkaniowej w procesy aktywizacyjne.
doświadczenie pracy z ludźmi bezdomnymi pokazuje, że świadczenie samych usług
z zakresu aktywizacji zawodowej nie jest wystarczającym impulsem do wychodzenia
z bezdomności, a w pewnych szczególnych okolicznościach może rodzić frustrację
i zniechęcenie do samego procesu usamodzielniania. Podjęcie zatrudnienia, a nie uzyskanie
mieszkania nie motywuje do dalszych wysiłków w kierunku usamodzielnienia. Uzyskanie
zatrudnienia i jednoczesne pozostawanie w schronisku dla osób bezdomnych (które nie
zarobkują, a żyją w takim samym miejscu) jest wysoce demotywujące. Po co pracować
144
kiedy i tak nie ma się mieszkania, zamieszkuje się tak samo, jak ci co nie pracują?
Włączanie sfery mieszkaniowej jest istotne z perspektywy pełnej integracji – na etapie
rozpoczynania aktywności zawodowej dobrymi rozwiązaniami wydają się mieszkania
treningowe, wspierane – wszelkie formy mieszkalnictwa, z którymi związane jest
świadczenie intensywnej pracy socjalnej np. w formie asystentury.
Literatura cytowana:
1. Kurowski P. (2011). Zróżnicowanie koszyków minimum socjalnego oraz minimum egzystencji w
układzie przestrzennym w 2010 r., Warszawa, dostępne na:
www.ipiss.com.pl/teksty/zroznicowanie_koszykow.pdf, 30.06.2011.
2. Oliwa-Ciesielska M. (2006). Piętno nieprzypisania. Studium o wyizolowaniu społecznym
bezdomnych, Poznań.
3. Poziom i struktura zmodyfikowanego minimum socjalnego w 2010 r., Warszawa 2011, dostępne
na: www.ipiss.com.pl/www_ms_2010_sr.pdf, 30.06.2011.
4. Retowski S., Dębska-Cenian A. (2008). Bezdomność z perspektywy psychologicznej –
charakterystyka przeprowadzonych badań [w:] Psychospołeczny profil osób bezdomnych w
Trójmieście, red. M. Dębski, S. Retowski, Gdańsk.
145
Łukasz Browarczyk
Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności
2.9. Kapitał społeczny w koszalińskiej populacji osób bezdomnych i zagrożonych
bezdomnością
1. Kontekst
Hasła budowy społeczeństwa obywatelskiego wiążą się z nawoływaniem do inkluzji grup
wykluczonych, marginalizowanych. Nie odwołując się do fachowej literatury pojęcie
społeczeństwa obywatelskiego można scharakteryzować jako samosterujący podmiot działania
zbiorowego, który jest w pełni świadomy siebie, swoich potrzeb, możliwości, praw,
odpowiedzialności za siebie. Mówiąc o kapitale społecznym z perspektywy dyskusji
o społeczeństwie obywatelskim niezbędne jest przywołanie dwóch ważnych w tej dyskusji nazwisk.
Pierwszym jest Fukuyama, który kapitałem społecznym nazywa „zdolność wynikającą
z rozpowszechnienia zaufania w obrębie społeczeństwa lub jego części” (1997, s. 39). Następnym
ważnym autorem w tej dyskusji jest Putnam, który podobnie kapitał społeczny rozumie jako
zaufanie, ale dodatkowo wymienia będące jego produktem kooperację, relacje, sieci
zaangażowania. Autor ten uważa, że owe rezultaty zaufania zwiększają sprawność społeczeństwa
obywatelskiego oraz jego instytucji. W ten sposób ułatwiają realizowanie skoordynowanych działań
(R. Putnam, 1995, s. 258). Ogólnie dyskusja w tym wymiarze (obywatelskości) podkreśla
następujące cechy kapitału społecznego: „zaufanie, normy (wzajemność) i powiązania”
(J. Nestorowicz-Wyborska, 2008, s. 76). Takie rozumienie go sugeruje, że jest on niezwykle
istotnym miernikiem obywatelskości społeczeństwa. Wydaje się, że wartością opisującą go
fundamentalnie jest zaufanie. W ramach współczesnej organizacji społecznej ma ono dwa wymiary,
horyzontalny i wertykalny. Pierwszy odnosi się do ufności pokładanej w innych uczestnikach
wspólnoty lokalnej, między obywatelami. Natomiast wymiar wertykalny odnosi się do ufności
pokładanej w instytucjach państwa, innych instytucjach społecznych (J. Nestorowicz-Wyborska,
s. 79). Wymiar wertykalny odnosi się bezpośrednio do wspólnoty lokalnej – zarówno w wymiarze
geograficznym, jak i może to być wymiar wspólnoty, sytuacji, okoliczności, zawodu. Z kolei
146
wymiar horyzontalny dotyczy instytucjonalnego zaufania do struktur państwa, struktur
rozumianych jako zewnętrzne wobec jednostki.
Alternatywną, zupełnie nie wpisującą się w dyskurs o społeczeństwie obywatelskim
koncepcję kapitału społecznego zaproponował P. Bourdieu. Mówi on, że kapitał społeczny jest
sumą zasobów, aktualnych i potencjalnych, które należą się jednostce z tytułu zajmowanych
pozycji, relacji oraz uznania wzajemnego. To suma kapitałów, które dana sieć może zmobilizować.
Szczególnym typem kapitału społecznego jest kapitał polityczny. Posiada on zdolność do tworzenia
przywilejów w sposób właściwy kapitałowi ekonomicznemu za sprawą związków zawodowych,
czy partii politycznych (P. Bourdieu, 2001, s. 105-106). Perspektywa tego autora jest ściśle
partykularna. Jego zdaniem kapitał społeczny jest zasobem jednostkowym i przede wszystkim służy
do osiągania konkretnych celów. Rozumiany jest tu jako zasób relacji, które w razie konieczności
można wykorzystać. Upraszczając, kapitał społeczny tu rozumiany jest jako sieć relacji, koneksji –
„długów do spłacenia”, itp. Dlatego też, mówiąc potocznym językiem, nie idzie o to ile osób się
zna, tylko o to, kogo się zna i jak wysoko ta osoba ceni tę znajomość.
Wracając do koncepcji kapitału społecznego opartej na zaufaniu, warto zwrócić uwagę, że
jest ona podobna do innej koncepcji Bourdieu, kiedy mówi on o illusio, to „naturalne” wrośnięcie w
organizm społeczny, jako zaangażowanie w grę społeczną. Illusio to coś, co dzieje się niejako
niezauważenie, że to powolne pochłanianie jednostki przez to, co robi. Wiara w świat społeczny to
illusio, inwestycja w „życie”, wiara w sens i prawdę gry. Bourdieu w duchu Marksa pisze, że
jedynie znajdujący się na marginesie życia społecznego – długotrwale bezrobotni, bezdomni mają
szansę przekroczyć illusio. Illusio – bezpośrednie uznanie wymagań pola ma tym mniej
możliwości, aby pojawić się w świadomości, w im mniejszym stopniu jest bezdyskusyjne
(P. Bourdieu, 2006, 145), czyli można nazwać to zaufaniem, wiarą w sens podejmowanych działań.
2. Problem
W realizowanym badaniu stawiano pytania raczej wpisujące się w dyskurs o kapitale
społecznym w perspektywie społeczeństwa obywatelskiego. Zatem pojawiają sie pytania o
zaangażowanie w życie lokalnej wspólnoty o zaufanie do instytucji publicznych. Zakładam, że
poziom ufności osób bezdomnych będzie niski, tak samo poziom zaangażowania w życie
społeczne. Przed przeglądem rezultatów badań postawiłem następujące hipotezy:
147
H:1. Respondenci nie angażują się w życie lokalnej wspólnoty, przedkładają interesy
partykularne nad ogólny.
H2: Respondenci nie ufają instytucjom publicznym. Im instytucja bardziej oddalona od ich
codzienności tym zaufanie mniejsze.
3. Analiza zebranego materiału
W trakcie realizacji badania zadano respondentom pytania o ich zaangażowanie w różne
formy aktywności obywatelskich oraz społecznych. Respondenci wskazywali czy angażowali się
m.in. zaangażowanie, na rzecz społeczności, uczestnictwo w zebraniach, udział w wyborach. Także
pytano o aktywności wyrażające raczej interes partykularny – realizacja hobby, uczestnictwo
w kulturze, szkoleniach. Ogólne spojrzenie na wykres nr 1 już ujawnia, że badani najczęściej
deklarowali uczestnictwo w aktywnościach partykularnych – realizacja hobby, uczestnictwo
w kulturze. Najrzadziej badani deklarowali aktywność na polu angażowania się na rzecz lokalnej
społeczności oraz świadczenie pracy wolontarystycznej. Niski poziom angażowania się w tym
wymiarze świadczy o małym zaufaniu w wartość i sens podejmowania takich działań. Interesujące
jest to, że to osoby bezdomne częściej wykazywały się aktywnością niż zagrożone bezdomnością.
Różnica jest szczególnie widoczne w udziale w wyborach, oraz w świadczeniu bezpłatnej pracy dla
dobra innych (jednak tu należy pamiętać, że osoby bezdomne, które przebywają w placówkach
często świadczą tego rodzaju pracę).
148
Ważną kwestią związaną nie tyle z kapitałem społecznym, ile raczej z umiejętnościami
życia w społeczeństwie jest pytanie o posiadane przez badanych umiejętności. Wykres nr 2
pokazuje, że w zakresie korzystania z pomocy społecznej i kontaktów z innymi instytucjami
publicznymi respondenci przejawiają duży zakres wiedzy – deklarują, że korzystanie z takich
instytucji jak MOPS, ZUS, służba zdrowia nie jest dla nich trudnością. W badaniu uzyskali
najsłabsze wyniki w obrębie umiejętności istotnych z perspektywy pracy we współczesnym
społeczeństwie sprofilowanym na świadczenie różnego rodzaju usług – chodzi tu o takie
149
umiejętności jak znajomość języków obcych, posiadanie prawa jazdy, obsługa urządzeń biurowych,
komputera. Takie deficyty mogą się wiązać się z trudnością w odnalezieniu się na współczesnym
rynku pracy. Niezwykle intrygujący jest odsetek odpowiedzi na pytania o problemy z pisaniem
i czytaniem respondentów. W przypadku oby dwóch pytań padło bardzo dużo odpowiedzi
mówiących o problemach badanych w tym obszarze. Nie widać jaskrawych różnic między
odpowiedziami udzielanymi przez osoby bezdomne, jak i przez zagrożone utratą domu.
150
W rozpatrywaniu tego czy badani są zorientowani raczej altruistycznie (kapitał społeczny
w rozumieniu Putnama), czy raczej rządzi mini partykularny interes własny czy najbliższej rodziny,
wato zwrócić uwagę na to jakie wartości są dla nich ważne w życiu. W badaniu zadano pytanie
o wybór istotnych wartości, przy czym respondenci mogli wybierać więcej niż jedną wartość. Stąd
w tabeli nr 1 procenty nie sumują się do 100, a znacznie przekraczają tą sumę. W przypadku osób
bezdomnych najczęściej pojawiały się wybory – „szczęście rodzinne”, „zachowanie dobrego
zdrowia”, „spokój”, „wiara”, „praca zawodowa”, „uczciwe życie”, „szacunek dla innych”.
Z wymienionych wartości ostatnią jednoznacznie można wpisać w orientację na społeczeństwo,
pozostałe mieszczą się raczej w realizacji własnych interesów w dbanie o siebie i swoją rodzinę.
Natomiast w przypadku osób zagrożonych bezdomnością respondenci najczęściej wybierali bardzo
podobne wartości jak osoby bezdomne. Warto jednak zwrócić uwagę, że zdecydowanie częściej
zaznaczali „szczęście rodzinne”,. „spokój”, pracę zawodową” niż osoby bezdomne. Widać też, że
osoby zagrożone częściej dokonywali wyboru kilku wartości jednocześnie – suma procentów jest
większa niż w przypadku osób bezdomnych. Najrzadziej wybierano takie wartości jak
„uczestnictwo w demokratycznym życiu społeczno politycznym”, „pomyślność ojczyzny”. Takie
wybory wskazują, że badani nie widzą połączenia między własną sytuacją życiową z jakością życia
społeczno-politycznego oraz ogólnie sytuacją w kraju. Warto również zwrócić uwagę na to, że
rzadko wybierano jako wartość „życie pełne wrażeń i przygód” oraz „sławę i sukces”.
Tabela nr 1. Które z podanych wartości są dla Pana/i ważne w Pana/i życiu?
osoby bezdomne
osoby zagrożone bezdomnością
N % N % Szczęście rodzinne 40 63,5 58 89,2 Zachowanie dobrego zdrowia 38 60,3 41 63,1 Wykształcenie 9 14,3 12 18,5 Pomyślnośd ojczyzny 8 12,7 3 4,6 Grono przyjaciół 10 15,9 13 20,0 Życie pełne przygód i wrażeo 5 7,9 2 3,1 Dobrobyt, bogactwo 6 9,5 15 23,1 Wiara religijna 28 44,4 18 27,7 Sukces, sława 4 6,3 4 62,0 Spokój 34 54,0 39 60,0 Kontakt z kulturą (sztuka, muzyka, literatura, film) 7 11,1 3 4,6 Praca zawodowa 22 34,9 34 52,3 Wolnośd głoszenia własnych poglądów 3 4,8 3 4,6 Możliwośd udziału w demokratycznym życiu społeczno politycznym
2 3,2 1 1,5
151
Uczciwe życie 32 50,8 27 41,5 Szacunek innych ludzi 20 31,7 18 27,7 Ogółem 268 425,4 291 447,7
Skłonność do angażowania się w życie społeczne można opisać również poprzez stosunek
do określonych cech. W zależności od tego jakie cechy badani uznają za ważne, tak wygląda ich
orientacja – angażowanie się na rzecz społeczności innych jest dla nich wartościowe, albo nie widzą
w tym większego sensu. W pytaniu o najważniejszą cechę (wartość) w codziennym życiu
respondenta dominują dwie wartości: „szczęście rodzinne” i „zachowanie dobrego zdrowia”. Tę
pierwszą wybrało 64,1 % osób zagrożonych bezdomnością oraz 36,5 % osób bezdomnych. W
przypadku drugiej najczęściej wybieranej wartości zaznaczyło ją 10,9 % osób zagrożonych
bezdomnością i 19,0 % osób bezdomnych. Dominującymi wartościami są te partykularne, mówiące
o interesach jednostkowych, o indywidualnej kondycji. Co istotne, zachowanie zdrowia nie jest
wartością, którą można nazwać np. ekspansywną, a raczej koncentrującą się na zachowaniu tego, co
się posiada niż na zdobyciu czegoś nowego, na powiększeniu kapitału. Podobnie szczęście rodzinne
– to skierowanie uwagi do wewnątrz na sferę prywatną, co więcej koncentracja na rodzinie może
też świadczyć o rezygnacji z realizacji własnych ambicji i przeniesieniu ich na rodzinę
(wychowanie dzieci).
Warto jeszcze zwrócić uwagę na te kategorie, w których nie pojawiają się odpowiedzi, albo
jest ich śladowa liczba. Chodzi o: „możliwość udziału w demokratycznym życiu”, „wolność
głoszenia własnych poglądów”, „kontakt z kulturą”, „sława”, „wykształcenie” itd., badani
sporadycznie wybierali te wartości jako najważniejsze w ich życiu. Widać, że w pomijanych
zawierają się wszystkie związane z życiem obywatelskim, ale również nie wybierano tych ściśle
związanych z samorozwojem, z podejmowaniem starań by sprostać współczesnemu rynkowi pracy.
Rysuje się obraz respondentów skoncentrowanych na zachowaniu tego, co posiadają. Taka
struktura wyborów może charakteryzować nie tylko wycofanie z życia społecznego – brak zaufania
do instytucji publicznych, ale również wycofanie i bierność, niechęć do wchodzenia w szersze
relacje z innymi ludźmi. Taki rozkład wyborów pokazuje również, że badana grupa zatrąciła wiarę
w to, że może coś pozytywnego otrzymać od społeczności, że zaufanie może przynieść jej korzyć.
152
Przyglądając się cechom deklarowanym przez osoby badane jako ważne w codziennym
życiu należy zwrócić uwagę na duże podobieństwo w wyborach między osobami bezdomnymi
i zagrożonymi utratą domu. Podobnie jak we wcześniejszym pytaniu z możliwością wielokrotnego
wyboru, częściej osoby zagrożone wybierały więcej niż jedną cechę ważna w życiu codziennym.
Trzy najczęściej zaznaczane cechy to: „pracowitość” (41 wskazań – osoby bezdomne, 44
wskazania– zagrożone bezdomnością), „uczciwość” (43 wskazania – osoby bezdomne,
analogicznie w przypadku zagrożonych), „miłość rodzinna” (34 wskazania – osoby bezdomne, 44
wskazania – osoby zagrożone). Największa różnica w liczbie wyborów ujawnia się nie tylko w tym
153
pytaniu, ale i we wszystkich wcześniejszych – w ocenie wartości związanych z rodziną. Tu
zdecydowanie częściej zaznaczenia padają ze strony osób zagrożonych bezdomnością niż ze strony
osób bezdomnych. Tabela nr 2 znów pokazuje, że wartości związane z konsekwentnym dążeniem
do realizacji własnych aspiracji, celów, nawet w sprzeczności z interesem publicznym są obce
badanym osobom. Takie kategorie jak „spryt”, „przebojowość” były bardzo rzadko wybierane
przez badanych. Podobnie „patriotyzm” jest wartością sporadycznie wybierana przez badanych.
Tabela nr 2. Które z poniższych cech są dla Pana/i ważne w codziennym życiu?
osoby bezdomne
osoby zagrożone bezdomnością
N % N % Pracowitośd 41 65,1 44 67,7 Korzystanie z życia (rozrywkowośd) 6 9,5 9 13,8 Tolerancja 24 38,1 28 43,1 Uczciwośd 43 68,3 43 66,2 Przebojowośd 4 6,3 - - Przestrzeganie prawa 12 19,0 8 12,3 Religijnośd 21 33,3 14 21,5 Patriotyzm 7 11,1 2 3,1 Miłośd rodzinna 34 54,0 44 67,7 Prawdomównośd 21 33,3 24 36,9 Wiernośd partnerowi 9 14,3 21 32,3 Szacunek dla drugiego człowieka 28 44,4 34 52,3 Spryt 5 7,9 6 9,2 Ogółem 255 404,8 277 426,2
W przypadku tego samego pytania, ale przy obostrzeniu wyboru, do jednej najważniejszej
wartości w codziennym życiu badanych, struktura wyborów rysuje się bardzo podobnie. Wyraźnie
dominują cztery kategorie: „miłość rodzinna” (25,4 % osób bezdomnych zaznaczyło i 39,1 %
zagrożonych bezdomnością – kolejny raz ujawnia się większa częstotliwość wyborów w przypadku
osób zagrożonych), „pracowitość” (11,1 % bezdomnych, 21,9 % zagrożonych), „uczciwość” (17,5
bezdomni, 12,5 zagrożeni), jako czwarta najczęściej wybierana kategoria „szacunek dla drugiego
człowieka” (9,5 % osoby bezdomne, 12,5 % zagrożone). „Przebojowość” w tym ujęciu w ogóle się
nie pojawiła, „spryt” wybierany był sporadycznie.
154
Po przeglądzie zebranego materiału należy obie hipotezy uznać za prawdziwe. Badani
zarówno wydają się wyizolowani w wymiarze horyzontalnym – z lokalnej społeczności, jak
i w wymiarze wertykalnym z instytucji publicznych. Częstotliwość wyboru wartości związanych
z życiem rodzinnym, z zachowaniem dobrego zdrowia, przy minimalnej liczbie wyborów
związanych z ufnością instytucjom publicznym i otwartością na zaangażowanie w życie lokalnej
społeczności ujawnia duże wycofanie osób badanych z życia społecznego. Wpisuje się to w pojęcie
wyizolowania społecznego, ale również zgodne jest z tym co mówi Bourdieu o tym, w jakich
przestrzeniach życia społecznego następuje przełamanie, zerwanie illusio. Zgodnie z tym co mówi
wcześniej przywołany autor osoby długotrwale bezrobotne, bezdomne tracą wiarę w sens
155
inwestowania w życie społeczne (angażowania się w aktywności, których wartość jest powszechnie
uznawana za oczywistą). wieloletni dystans do zwyczajnego życia, do dobór konsumpcji powoduje
zatracenie wiary z ich wartości w to, że ma się szanse wrócić do „normalności”.
4. Rekomendacje
Rekomendacje płynące z badań nad kapitałem społecznym osób bezdomnych i zagrożonych
bezdomnością mają charakter rekomendacji społecznych i nawiązują przede wszystkim do
społecznego funkcjonowania osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością.
a) Przełamywanie negatywnego obrazu osoby bezdomnej. Negatywne stereotypy osób
bezdomnych zarówno w „domnej” społeczności, jak i wśród samych osób bezdomnych. Ten
drugi odnosi się do samo postrzegania i wiążą się z nim przymioty sprzyjające obniżaniu
kapitału społecznego osób bezdomnych, brakowi ufności do innych grup społecznych oraz
instytucji publicznych. Negatywne postrzeganie samych siebie przejawia się brakiem wiary
we własne możliwości, umiejętności zawodowe. Praca w obszarze przełamywania tych
deficytów (co prowadziło by do zwiększenia zaufania do społeczności i instytucji poprzez
zwiększenie wiary we własne możliwości) powinna zmierzać do podnoszenia poziomu
motywacji, wiary we własne możliwości, rozwijaniu umiejętności interpersonalnych
i autoprezentacji. Negatywne postrzeganie samych siebie jest silnie związane z m.in.
wyuczoną bezradnością, fatalizmem, apatią czy pesymizmem. Deficyty w sferze
psychologicznej (fatalizm, pesymizm, stany depresyjne, niewiara we własne możliwości)
zwracają uwagę na zasadność) wskazują na konieczność położenia większego nacisku na
ten wymiar pomocy osobom bezdomnym – wsparcia psychologicznego. Co za tym idzie
przeznaczania większych środków finansowych na odpowiednią opiekę terapeutyczną
i psychologiczną. Wsparcie w sferze psychologicznej jest istotne nie tylko w przypadku
pracy z osobami długotrwale bezdomnymi, ale również w pracy z tymi, co dopiero co
znaleźli się w sytuacji braku domu – będzie to swoiste przeciwdziałanie obniżaniu się ich
kondycji psychicznej.
Stygmatyzacja związana z bezdomnością często prowadzi do wypierania ze
świadomości faktu bycia osobą bez domu, a w konsekwencji do unikania kontaktu z innymi
członkami społeczeństwa, do unikania kontaktu z pomocą społeczną. Negatywne
156
postrzeganie przez społeczeństwo i wdrukowanie negatywnego autoportretu prowadzi do
nieufności w konsekwencji izolacji z głównego nurtu życia społecznego.
b) Wzbudzanie zaufania społecznego wśród osób bezdomnych. W przypadku osób
bezdomnych i zagrożonych bezdomnością można mówić o uogólnionym braku zaufania,
który może skutkować brakiem lub poważnym ograniczeniem legitymizacji zasad systemu
pomocy osobom bezdomnym (ogólnie brakiem legitymizacji funkcjonującego systemu
społecznego). Taki uogólniony brak zaufania (deficyt kapitału społecznego) ma negatywne
konsekwencje w relacjach: osoby bezdomne (beneficjenci systemu) – przedstawiciele
systemu pomocy (w postaci pracowników socjalnych, opiekunów i kierowników
w placówkach i innych jego reprezentantów), prowadząc do obniżenia efektywności
(egzekwowalności) wydawanych decyzji i formułowanych norm. Trudno skłonić osoby
(beneficjentów) do realizacji, czy też uczestnictwa we wdrażanych programach, popierania
wprowadzanych rozwiązań, instytucji wewnętrznych i praktyk codziennych mających
służyć ogółowi, a których wypełnianie i realizacja wymaga współpracy i zaangażowania.
Uogólniony brak zaufania wzmagać będzie skłonność do podważania formułowanych
ogólnie celów i praktyk, i doszukiwania się innych niż formułowane ogólnie motywów.
Często może się pojawiać się podejrzenie, że motywy te są nieczyste bądź w najlepszym
wypadku nieuzasadnione i skierowane przeciw samym beneficjentom, osobom bezdomnym.
Brak zaufania będzie miał negatywne konsekwencje w codziennych relacjach między
samymi bezdomnymi – jako równoprawnymi podmiotami. Jeśli ich działanie łamać będzie
odgórne, systemowe normy (np. na poziomie placówki), to właśnie taka praktyka
traktowana będzie jako norma, a zatem będzie spotykała się z powszechnym
przyzwoleniem. Nieufność wobec oficjalnych struktur prowadzi do wytworzenia
alternatywnego systemu wartości, który często, w wielu miejscach, może być opozycyjny do
powszechnie obowiązującego. Osoby pracujące z ludźmi bezdomnymi zwracają uwagę na
to, że trudność w pracy wiąże się często z brakiem zaufania, szczerości i otwartości
bezdomnych na pomoc (wiary w jej wartość i sens). Budowanie zaufania powinno stać się
jedną z kluczowych praktyk w pracy z osobami bezdomnymi. Ważną kwestią byłoby zatem
prowokowanie takich pozytywnych doświadczeń. Na uwagę zasługują w szczególności
programy integracyjne organizowane na rzecz osób bezdomnych oraz osoby streetworkera
(E. Szczypior, A. Meller, 2005, s. 173-177) i asystenta osoby bezdomnej (A. Dębska, 2005,
s. 178-194.). Z jednej strony ich praca opiera się na zaufaniu, z drugiej ich zadaniem jest
157
budowanie dalszego zaufania. Ponadto, wśród celów pracy asystenta wskazywane są takie,
które mają bezpośrednio odnosić się do sfery społecznej (obok tych formułowanych
w ramach sfery zawodowej czy psychologicznej). Mają one obejmować podejmowanie wraz
z klientem działań aktywizujących na polu społecznym, pozytywne wzmacnianie działań
nakierowanych na powrót do społeczeństwa, zbudowanie sieci wspierających relacji
o charakterze nieformalnym.
c) Negatywny obraz osób bezdomnych wśród społeczności lokalnej. Wizerunek osób
bezdomnych jest negatywny. Osoby bezdomne bardzo często ocenia się jako te, w których
kumulują się zachowania patologiczne (alkoholizm, przemoc, bieda, alienacja społeczna)
połączona z brakiem dbania o siebie, z lenistwem zawodowym oraz z nieumiejętnością
radzenia sobie w trudnych sytuacjach życiowych. Społeczne postrzeganie osób bezdomnych
– nasączone negatywnymi stereotypami, dopatrywanie się w nich tego, że są sami ponoszą
odpowiedzialność za swoją sytuację. Co więcej, że sytuacja w jakiej się znaleźli jest w jakiś
sposób naturalną karą za wcześniej popełniane błędy. Takie negatywne postrzeganie tej
grupy niejako wyklucza możliwość ufności osób bezdomnych wobec społeczeństwa. Co
wskazuje na konieczność pracy nie tylko z samymi ludźmi bezdomnymi, ale również z ze
społecznością. Chodzi tu o prace zmierzającą do przełamywania negatywnych stereotypów
osób bezdomnych, o zwracanie uwagi przeciętnych osób na to jakie są rzeczywiste
problemy ludzi bez domu.
Zmiana charakteru kontaktu z osobami bezdomnymi. W kontekście przełamywania
negatywnego stereotypu osób bezdomnych konieczne wydaje się wyeliminowanie poczucia
strachu przed tymi osobami poprzez stworzenie obu grupom (społeczeństwu oraz osobom
bezdomnym) odpowiednich warunków do prawdziwego poznania. Chodzi o uczynienie
kontaktu obywatela z osobą bezdomną mniej anonimowym, mniej przypadkowym,
a w konsekwencji mniej stereotypowym.
Ukazanie różnorodnych oblicz bezdomności. Bezdomność to nie tylko indywidualny
problem samego człowieka, ale również problem społeczny. Bardzo ważne jest
przeniesienie punktu widzenia z bezdomności ulicznej na bezdomność schroniskową to
ważny punkt w przełamaniu negatywnego wizerunku osób bezdomnych i ich
stereotypowego postrzegania. Wydaje mi się, że tylko w ten sposób można zapobiec
158
i częściowo zahamować proces stereotypizacji samej wiedzy o problematyce bezdomności
i odnieść ją do rzeczywistego stanu rzeczy, widzianego również oczami samej osoby „bez
dachu nad głową”. Dla osób zainteresowanych bezpośrednio pracą socjalną ukazanie
różnorodnych oblicz bezdomności ze szczególnym akcentem na bezdomność
instytucjonalną może odbywać się dzięki akcjom medialnym oraz rzetelnie
przygotowywanych programom telewizyjnym.
Wzrost podstawowej wiedzy o problematyce bezdomności. Osoby interesujące się
problematyką bezdomności powinny mieć kontakt zarówno z organizacjami pozarządowymi
świadczącymi pomoc dla osób bezdomnych, jak i z liderami w zakresie pomagania osobom
bezdomnym w regionie. Bardzo ważne jest ukazanie ukazanie, iż bezdomność wiąże się
przede wszystkim z instytucjonalnym problemem wykluczenia mieszkaniowego i nie jest,
jak się powszechnie uważa, kumulacją patologii społecznych. Istotną kwestią w tym
aspekcie jest również podniesienie poziomu wiedzy dotyczącej instytucjonalnych form
pomocy osobom bezdomnym w celu zwiększenia skuteczności osobistego pomagania
ludziom wykluczonym społecznie. Podniesienie jakości wiedzy o problematyce
bezdomności może dokonywać się poprzez czytanie publikacji z zakresu wykluczenia
społecznego, poprzez udział w konferencjach naukowych i debatach społecznych, jak
również poprzez czynny udział w realizacji badań naukowych. Wpisują sie tu również
działania edukacyjne realizowane w szkołach średnich, gimnazjalnych, podstawowych.
Wzbudzenie wartości prospołecznych wśród obywateli. Chodzi o takie kwestie jak:
wolontariat świadczony pośrednio lub bezpośrednio dla osób bezdomnych oraz
rozpowszechnienie outreachowych metod pracy z osobami bezdomnymi. Na kierunkach
nauczania ściśle związanych z naukami społecznymi (socjologia, psychologia, pedagogika,
politologia) warto pokusić się o ukazanie możliwości prowadzenia sensownej i twórczej
pracy z osobami bezdomnymi. Wolontariat taki nie musi dotyczyć bezpośredniej pracy
z osobą wykluczoną społecznie, ale może obejmować działania pośrednie (udział w akcjach
np. zbiórki odzieży, przygotowywanie posiłków dla osób bezdomnych, działalność
badawcza, pozyskiwanie funduszów unijnych na wsparcie osób wykluczonych społecznie).
Warto w tym miejscu dodać, że praca studenta – wolontariusza powinna być dobrze
zaplanowana z jasnym opisem stanowiska pracy, co pozwoli uniknąć udzielnie pomocy
chaotycznej i mało skutecznej. Rekomendacja upowszechnienia outreachowych metod
159
pracy z osobami bezdomnymi odnosi się wprost do zmiany wizerunku pracy socjalnej.
Celem przełamania negatywnego wizerunku osób bezdomnych oraz w celu wzbudzenia
wartości prospołecznych wśród młodych obywateli należy propagować „dobrą praktykę”
pracy z osobami bezdomnymi i zagrożonymi bezdomnością, czyli metodę streetworkingu
oraz asystowania.
Nagłośnienie problematyki bezdomności w środowisku lokalnym. Problematyczne we
współczesnym przekazie medialnym jest stereotypowe i tendencyjne ukazywanie
bezdomności. Pokazuje się głównie bezdomność uliczną, dworcową, a pomoc
przedstawiana jest jedynie jako działania doraźne, akcyjne. Media skupiają uwagę na
bezdomności ulicznej, ukazują tylko patologiczne formy, nadmiernie koncentrują
informacje na zimowych zgonach osób bezdomnych. Powoduje to może sytuację, w której
społeczeństwo niechętnie patrzy na społeczność osób bezdomnych. Skutkiem takiego
przekazu jest utrwalanie przekonania, że bezdomność jest problemem nie dającym się
rozwiązać. Wskazane wydaje się upowszechnienie społecznego problemu bezdomności,
począwszy od akcji medialnych, reklam społecznych, debat publicznych i programów
telewizyjnych, poprzez realizację fakultetów, konferencji i publikacji naukowych.
Wszystkie te formy „społecznego mówienia” mają w konsekwencji prowadzić do zmiany
myślenia społecznego o osobach „bez dachu nad głową”. W mediach winno się ukazywać
również, kiedy mowa o bezdomności, profesjonalną pomoc niesioną osobom bezdomnym
poprzez instytucje i osoby prywatne: media powinny baczniejszą uwagę zwrócić na
umiejętność skutecznego pomagania osobom bezdomnym. Chodzi tutaj przede wszystkim o
pomaganie profesjonalne, systemowe a nie o pomoc, która może przynieść odwrotne skutki
do zamierzonych (np. dawnie pieniędzy na ulicy, kupowanie pożywienia). Przedstawiciele
mediów powinni być stale obecni podczas ustalania strategii walki z bezdomnością.
Podstawową funkcją mediów jest bycie „łącznikiem” między liderami pomocy społecznej a
obywatelami społeczeństwa i jednoczesne promowanie wypracowanych w grupach
eksperckich pomysłów.
Literatura cytowana:
1. Bourdieu P. (2006). Medytacje pascaliańskie, Warszawa.
2. Bourdieu P., Wacquant L. (2001). Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, Warszawa.
160
3. CBOS (2005). Sytuacja osób bezdomnych w Warszawie. Opinie Osób Bezdomnych i
Pracowników Socjalnych. Dostępne na
http://www.bezdomnosc.edu.pl/images/PLIKI/Raporty/sytuacja %20osob %20bezdomnych
%20w %20warszawie %20badanie %20cbos.pdf [Dostęp 05.05.2009]
4. Dębska A. (2005). Asystowanie osobie bezdomnej i zagrożonej bezdomnością. W: Siebiert
A. Meller A. Kowalska K. Ługowski K. (2005). Pomost o bezdomności bez lęku. Pismo
samopomocy. Gdańsk.
5. Dębski M. (2007). Wizerunek osób bezdomnych w świadomości młodzieży akademickiej
Trójmiasta. Próba szkicu socjologicznego. W: Dębska-Cenian A. Cis. G. Maj.
6. Fukuyama F., (1997). Zaufanie: kapitał społeczny a droga do dobrobytu, Warszawa.
7. Nelson T.D. (2003). Psychologia uprzedzeń. Gdańsk: GWP.
8. Nestorowicz-Wyborska J. (2008). (Nie) ufam i (nie) uczestniczę. O bezdomnych i
bezdomności w kontekście problematyki kapitału społecznego [w:] Oblicza Bezdomności,
red. M. Dębski, K. Stachura, Gdańsk.
9. Putnam R. (1995). Demokracja w działaniu: tradycje obywatelskie we współczesnych
Włoszech, Kraków.
10. Szczypior E. Meller A. (2005). Standaryzacja metody streetworkingu. W: Siebiert. A.
Meller A. Kowalska K. Ługowski K. (2005). Pomost o bezdomności bez lęku. Pismo
samopomocy. Gdańsk.
11. Sztompka P. (2002). Socjologia. Analiza społeczeństwa. Kraków.
161
ANEKS nr 1. Kwestionariusz wywiadu dla osoby bezdomnej
Szanowni Paostwo, Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności na zlecenie Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Koszalinie przeprowadza badania dotyczące najważniejszych potrzeb osób nieposiadających własnego miejsca zamieszkania. Zależy nam na tym, by wyniki aktualnie prowadzonych badao wiernie oddawały obraz rzeczywistości, dlatego zwracamy się do Pana/i o rzetelne udzielanie odpowiedzi zgodnych z Pana/i przekonaniami. Proszę pamiętad, że nie ma odpowiedzi ani dobrych, ani złych. Pragniemy zapewnid Pana/ią o całkowitej anonimowości i poufności zgromadzonych danych informując jednocześnie, że zostaną one przedstawione jedynie w zbiorczych zestawieniach statystycznych. Z góry dziękujemy za poświęcony czas i wzięcie udziału w badaniu.
CZĘŚD 1. PODSTAWOWE INFORMACJE O RESPONDENTACH ORAZ ICH BEZDOMNOŚCI
Na wstępie rozmowy należy upewnid się czy osoba nie uczestniczyła już w badaniu!!! Na początku prosimy Pana/ią o udzielenie kilku podstawowych informacji o sobie. Celem zadawanych pytao w tej części wywiadu będzie poznanie głównych uwarunkowao Pana/i obecnej sytuacji życiowej. 1. Płed respondenta: proszę nie czytad tego pytania, tylko zaznaczyd prawidłową odpowiedź 1. Kobieta 2. Mężczyzna 2. Ile ma Pan/i ukooczonych lat? Proszę wpisad podaną liczbę. W przypadku podania daty urodzenia proszę wpisad obliczoną liczbę lat
…............... lat 3. Jak długo jest Pan/i osobą bezdomną? Proszę podad liczbę lat …................ 4. Jaki jest Pana/i aktualny poziom wykształcenia? Pokaż kartę nr 1 1. niepełne podstawowe 2. podstawowe 3. zawodowe 4. niepełne średnie zawodowe (bez matury) 5. niepełne średnie ogólnokształcące (bez matury)
6. średnie zawodowe (z maturą) 7. średnie ogólnokształcące (z maturą) 8. pomaturalne 9. wyższe (w tym zawodowe) 10. Nie wiem, nie pamiętam – nie czytad tej odp.
5. Jakie wykształcenie posiada bądź posiadała Pana/i matka? Pokaż kartę nr 1 1. niepełne podstawowe 2. podstawowe 3. zawodowe 4. niepełne średnie zawodowe (bez matury) 5. niepełne średnie ogólnokształcące (bez matury)
6. średnie zawodowe (z maturą) 7. średnie ogólnokształcące (z maturą) 8. pomaturalne 9. wyższe (w tym zawodowe) 10. Nie wiem, nie pamiętam – nie czytad tej odp.
6. Jakie wykształcenie posiada bądź posiadał Pana/i ojciec? Pokaż kartę nr 1 1. niepełne podstawowe 2. podstawowe 3. zawodowe 4. niepełne średnie zawodowe (bez matury) 5. niepełne średnie ogólnokształcące (bez
6. średnie zawodowe (z maturą) 7. średnie ogólnokształcące (z maturą) 8. pomaturalne 9. wyższe (w tym zawodowe) 10. Nie wiem, nie pamiętam – nie czytad tej odp.
162
matury)
7. Proszę powiedzied jak Pan/i ocenia: Pokaż kartę nr 2
Bar
dzo
Źle
źle
Do
stat
eczn
ie
do
brz
e
Bar
dzo
do
brz
e
Tru
dn
o
Po
wie
dzi
ed
– n
ie
czyt
ad
tej o
dp
.
7.1. swoją obecną sytuację materialną? 1 2 3 4 5 6
7.2. swoją sytuację materialną tuż przed rozpoczęciem się Pan/i bezdomności?
1 2 3 4 5 6
7.3. sytuację materialną Pana/i rodziny, kiedy był/a Pan/i dzieckiem
1 2 3 4 5 6
8. Dziękuję za udzielone odpowiedzi. Kolejna częśd wywiadu dotyczyd będzie Pani/Pana zadowolenia z różnych dziedzin życia. Chcielibyśmy, aby teraz Pan/i ocenił(a) poszczególne dziedziny swego życia i powiedział(a), w jakim stopniu jest Pan/i z każdej z nich zadowolony(na). Do tego celu proszę użyd skali, którą ma Pan/i przed sobą. Pokaż kartę nr 3 1 – bardzo niezadowolony 2 – niezadowolony 3 – dosyd niezadowolony 4 – dosyd zadowolony 5 – zadowolony 6 – bardzo zadowolony
8.1. Z siebie samej/samego 1 2 3 4 5 6
8.2. Ze swoich stosunków z najbliższą rodziną 1 2 3 4 5 6
8.3. Z sytuacji finansowej 1 2 3 4 5 6
8.4. Ze stosunków z kolegami (grupą przyjaciół) 1 2 3 4 5 6
8.5. Ze swego stanu zdrowia 1 2 3 4 5 6
8.6. Z sytuacji w kraju 1 2 3 4 5 6
8.7. Z perspektywy na przyszłośd 1 2 3 4 5 6
8.8. Z osiągnięd życiowych 1 2 3 4 5 6
8.9. Ze sposobu spędzania wolnego czasu 1 2 3 4 5 6
9. Przeczytam teraz Panu/i kilka ogólnych stwierdzeo na które proszę udzielid odpowiedzi. Do tego celu proszę użyd kolejnej karty przygotowanej specjalnie do tego pytania. Pokaż kartę nr 4 1 – zdecydowanie nieprawdziwe 2 – w większości przypadków nieprawdziwe 3 – raczej nieprawdziwe 4 – trochę nieprawdziwe 5 – trochę prawdziwe 6 – raczej prawdziwe 7 – w większości przypadków prawdziwe 8 – zdecydowanie prawdziwe
9.1. Potrafię rozważad wiele sposobów wyjścia z kłopotu 1 2 3 4 5 6 7 8
9.2. Energicznie realizuję moje zamierzenia 1 2 3 4 5 6 7 8
9.3. Czuję się zazwyczaj zmęczony(na) 1 2 3 4 5 6 7 8
9.4. Jest wiele sposobów rozwiązania każdego problemu 1 2 3 4 5 6 7 8
9.5. W czasie dyskusji czy kłótni łatwo ustępuję 1 2 3 4 5 6 7 8
163
9.6. Potrafię rozważyd wiele możliwości dochodzenia do rzeczy, na których mi najbardziej zależy
1 2 3 4 5 6 7 8
9.7. Obawiam się o moje zdrowie 1 2 3 4 5 6 7 8
9.8. Nawet jeśli inni dają za wygraną, ja wiem, że jestem w stanie znaleźd sposób rozwiązania problemu
1 2 3 4 5 6 7 8
9. 9. Moje życiowe doświadczenie dobrze przygotowało mnie do wyzwao przyszłości 1 2 3 4 5 6 7 8
9.10. Odnoszę sukcesy w życiu 1 2 3 4 5 6 7 8
9.11. Zazwyczaj czuję się zatroskany(na) o coś 1 2 3 4 5 6 7 8
9.12. Osiągam cele, które sobie stawiam 1 2 3 4 5 6 7 8
10. Czy czuje się Pan/i w jakimś stopniu winny temu, że jest Pan/i osobą bezdomną czy też czuje się Pan/i niewinny? Pokaż kartę nr 5 1. zdecydowanie czuję się winny/a 2. raczej czuję się winny/a 3. raczej nie czuję się winny/a 4. zdecydowanie nie czuję się winny/a 5. nie wiem - nie czytad tej odp. 11. Kto według Pana/i ponosi największą odpowiedzialnośd za Pana/i bezdomnośd? Można zaznaczyd tylko 1 odpowiedź. Pokaż kartę nr 6 1. paostwo / rząd 2. społeczeostwo 3. ja sam 4. moja rodzina 5. moi znajomi 6. pomoc społeczna 7. nie wiem - nie czytad tej odp. 8. ktoś inny, kto?....................................... 12. Jakie są przyczyny Pana/i bezdomności, które były niezależne od Pana/i? Proszę wskazad maksymalnie 3 najbardziej istotne według Pana/przyczyny własnej bezdomności - Pokaż kartę nr 7 1. wypędzenie z mieszkania przez rodzinę/współlokatorów z powodu konfliktów, 2. eksmisja , wymeldowanie – decyzja administracyjna, 3. utrata noclegów w miejscu byłej pracy, 4. uzależnienie Pana/i partnera (partnerki) męża (żony) – alkoholizm, narkomania, hazard , 5. koniecznośd opuszczenia przez Pana/i instytucji domu dziecka bądź zakładu karnego, 6. ucieczka przed przemocą w rodzinie, 7. zadłużenie, 8. choroba psychiczna (partnerki) męża (żony) bądź innego członka rodziny, 9. utrata pracy, bezrobocie , 10. rozpad związku partnerskiego z przyczyny partnera(partnerki) męża (żony) bądź innego członka rodziny, 11. niepełnosprawnośd partnera(partnerki) męża (żony) bądź innego członka rodziny, 12. inne, jakie?........................................................... 13. Porozmawiajmy teraz trochę o przyczynach Pana/i bezdomności. Jakie są zależne od Pana/i przyczyny bezdomności? Proszę wybrad maksymalnie 3 odpowiedzi - Pokaż kartę nr 8 1. alkoholizm własny, 2. narkomania własna, 3. choroba psychiczna własna,
4. rozpad związku partnerskiego z Pana/i przyczyny, 5. własny wybór, 6. zły stan zdrowia, niepełnosprawnośd własna, 7. hazard, 8. inne, jakie?...........................................................
164
14. A jaka według Pana/i jest główna przyczyna Pana/i bezdomności? Należy wpisad tylko jedną przyczynę wskazaną przez osobę bezdomną. Jeśli osoba bezdomna wskaże na przykład na problem alkoholowy jako główną przyczynę to jasno trzeba sprecyzowad czy chodzi o alkoholizm jej (własny) czy partnera/partnerki 1. ......................................................... 2. nie wiem - nie czytad tej odp. 3. nie było jednej głównej przyczyny bądź trudną ją wskazad - nie czytad tej odp.
CZĘŚD 2. OKRES POPRZEDZAJĄCY SYTUACJĘ BEZDOMNOŚCI – WYMIAR PREWENCJI Dziękuję za dotychczas udzielone odpowiedzi. Dziękuje przede wszystkim za szczerośd oraz zaangażowanie w badanie. Wródmy teraz na moment do okresu bezpośrednio poprzedzającego Pana/i bezdomnośd. W sposób szczególny interesuje mnie czas JEDNEGO ROKU, który bezpośrednio poprzedzał Pana/i bezdomnośd 15. Czy rok przed okresem bezdomności przeczuwał/a Pan/i, że może stad się Pan/i osobą bezdomną? Pokaż kartę nr 9 1. Zdecydowanie nie 2. Raczej nie 3. Raczej tak 4. Zdecydowanie tak 5. Trudno powiedzied - nie czytad tej odp. 16. Czy coś, jakieś wydarzenia zapowiadały, że może stad się Pan/i osobą bezdomną? Pokaż kartę nr 9 1. Zdecydowanie nie – przejdź do pytania nr 18 2. Raczej nie – przejdź do pytania nr 18 3. Raczej tak – przejdź do pytania nr 17 4. Zdecydowanie tak – przejdź do pytania nr 17 5. Trudno powiedzied – przejdź do pytania nr 18. Nie czytad tej odp. 17. Jeśli tak, to co to według Pana/i było? Proszę opisad w kilku słowach co zapowiadało, że może stad się Pan/i osobą bezdomną? ………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………………………………..
18. Czy w czasie bezpośrednio poprzedzającym Pana/i bezdomnośd wystąpił któryś z następujących problemów a jeśli tak to czy zwracał się Pan/i o pomoc i czy ją Pan/i uzyskał?
18A. Czy przed okresem bezdomności wystąpiło któreś z następujących
wydarzeo?
18B.Czy zwracał/a się Pan/i o pomoc do jakiejś instytucji? Nie do
konkretnych osób ale do instytucji
18C. Czy uzyskał/a Pan/i jakąkolwiek pomoc-
wsparcie?
Tak Nie Tak Nie Tak Nie
18.1. Zadłużenie 1 2 1 2 1 2
18.2.Eksmisja 1 2 1 2 1 2
18.3. Przemoc w rodzinie 1 2 1 2 1 2
18.4. Utrata pracy 1 2 1 2 1 2
18.5. Bieda, ubóstwo 1 2 1 2 1 2
18.6. Uzależnienie (alkohol, narkotyki, hazard)
1 2 1 2 1 2
18.7. Choroba psychiczna 1 2 1 2 1 2
18.8. Rozpad związku małżeoskiego/partnerskiego
1 2 1 2 1 2
18.9. Śmierd kogoś bliskiego 1 2 1 2 1 2
18.10. Opuszczenie zakładu karnego aresztu śledczego lub domu dziecka
1 2 1 2 1 2
165
19. Czy korzystał/a Pan/i z jakiejkolwiek pomocy przed okresem Pana/i bezdomności? Nie chodzi jedynie o pomoc jakichś instytucji, ale również o pomoc innych osób 1. Tak, często – przejdź do pytania nr 20 i następne 2. Tak, ale sporadycznie – przejdź do pytania nr 20 i następne 3. Nie, w ogóle nie korzystałem z niczyjej pomocy – przejdź do pytania nr 24 i następne 4. Nie wiem, nie pamiętam– przejdź do pytania nr 24 i następne. 20. Kto, jakie instytucje / jacy ludzie udzielał y/udzielali Panu/i wsparcia przed okresem Pana/i bezdomności? Proszę wskazad wszystkie instytucje, z których Pan/i korzystała bez względu na ich ilośd. Pokaż kartę nr 10 1. członkowie mojej rodziny, 2. znajomi, koledzy koleżanki 3. dobrzy ludzie 4. kościół 5. Urząd Miasta 6. Powiatowy Urząd Pracy 7. Spółdzielnia mieszkaniowa 8. MOPS Koszalin (pracownik socjalny MOPS-u)
9. Służby mundurowe (Policja, Straż Miejska, Straż Ochrony Kolei) 10. Szpital, Przychodnia, Placówka służby zdrowia 11. Kurator 12. Placówka opiekuoczo- wychowawcza 13. Ośrodek uzależnieo od alkoholu 14. Centrum Interwencji Kryzysowej 15. Kościół 16. Pracodawca 17. Poradnie psychologiczno-pedagogiczne 18. Trudno powiedzied, nie mam zdania - nie czytad tej odp.
21. Z jakich form pomocy korzystał/a Pan/i przed okresem, kiedy stał/a się Pan/i osobą bezdomną? Proszę wskazad na wszystkie te, które dotyczą Pana/i osobiście. Pokaż kartę nr 11 1. nocleg 2. wyżywienie 3. odzież 4. wsparcie finansowe 5. pomoc rzeczowa 6. pomoc psychologiczna 7. pomoc lekarska, szpitalna 8. doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy 9. poradnia uzależnieo 10. poradnictwo socjalne 11. pomoc w znalezieniu pracy 12. pomoc w znalezieniu mieszkania 13. pomoc w uregulowaniu kwestii dokumentów 14. uczestnictwo w kursach szkoleniach zawodowych 15. uczestnictwo w stażach zawodowych 16. podjęcie nauki w celu zdobycia lepszego wykształcenia 17. pomoc w nawiązaniu pozytywnych relacji z rodziną 18. pomoc w spłacie zadłużenia (czynszowego, alimentacyjnego, innych) 19. nie korzystałem w ogóle z poniższych form wsparcia – przejdź do pytania nr 22. Czy ktoś z Panem/Panią ustalał zakres oraz rodzaj świadczonej pomocy? To znaczy czy miał/a Pan/i jakąkolwiek możliwośd wpływu na rodzaj pomocy oraz jej przebieg w okresie poprzedzającym Pana/i bezdomnośd? Pokaż kartę nr 12 1. Zdecydowanie nie 2. Raczej nie 3. Raczej tak 4. Zdecydowanie tak 5. Trudno powiedzied - nie czytad tej odp.
166
23. Czy ogólnie rzecz biorąc, pomoc, z której Pan/i korzystał/a przed okresem własnej bezdomności była pomocą: Pokaż kartę nr 12
Zdec
ydo
wan
ie n
ie
Rac
zej n
ie
Rac
zej t
ak
Zdec
ydo
wan
ie t
ak
Tru
dn
o p
ow
ied
zied
–
nie
czy
tad
tej o
dp
.
23.1. udzieloną w odpowiednim dla Pana/i czasie 1 2 3 4 5
23.2. odpowiednią do Pana/i ówczesnych potrzeb w swojej formie 1 2 3 4 5
23.3. odpowiednią do Pana/i ówczesnych potrzeb jeśli chodzi o wysokośd udzielonego wsparcia plus ilośd wsparcia
1 2 3 4 5
23.4. udzieloną w sposób profesjonalny 1 2 3 4 5
23.5. udzieloną przez osobę kompetentną 1 2 3 4 5
23.6. udzieloną w sposób dla Pana/i życzliwy i uprzejmy 1 2 3 4 5
24. Proszę powiedzied, z perspektywy czasu, jakiej pomocy przede wszystkim zabrakło Panu/i przed okresem Pana/i bezdomności, której udzielnie zapobiegłoby wejściu Pana/i w bezdomnośd? ………………………………………………………….…………………………………………………………………………………………………………………….. ………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………………………………..
CZĘŚD 3. OKRES BEZDOMNOŚCI FAKTYCZNEJ– WYMIAR INTERWENCJI
KWESTIE MIESZKANIOWE
Przejdźmy do kolejnej części wywiadu, w której poruszad będziemy bieżące Pana/i problemy dnia codziennego. Prosimy pamiętad, że nie ma odpowiedzi ani dobrych, ani złych, są jedynie odpowiedzi szczere. W tej części badania będziemy pytad o Pana/i aktualną sytuację życiową. Zacznijmy może od Pana/i formalnej sytuacji mieszkaniowej 25. Jakie jest aktualne miejsce Pana/i przebywania? Pokaż kartę nr 13 1. schronisko, 2. noclegownia, 3. ogrzewalnia, 4. stancje, pokoje wynajmowane 5. altanki, baraki na działkach 6. pustostany, domy do rozbiórki
7. dworzec, wagony, bocznice kolejowe 8. klatki schodowe, strychy, piwnice 9. rury i węzły ciepłownicze, bunkry 10. kątem u rodziny lub znajomych 11. mieszkania wspierane 12. inne, jakie?.......................................................
26. W jakich innych miejscach przebywał/a Pan/i w ciągu ostatnich 12 miesięcy? Proszę podad wszystkie odpowiedzi, które Pana/ią dotyczą. Pokaż kartę nr 14 1. schronisko, 2. noclegownia, 3. ogrzewalnia, 4. stancje, pokoje wynajmowane 5. altanki, baraki na działkach 6. pustostany, domy do rozbiórki 7. dworzec, wagony, bocznice kolejowe
W tym pytaniu proszę uwzględnid jedynie czas bezdomności respondenta (w przypadku, jeśli osoba jest osobą bezdomną krócej niż 12 miesięcy) 8. klatki schodowe, strychy, piwnice 9. rury i węzły ciepłownicze, bunkry 10. kątem u rodziny lub znajomych 11. mieszkania wspierane 12. zakład karny, areszt 13. szpital, zakład leczniczy 14. inne, jakie? ……………………………
27. Proszę podad nazwę miejscowości Pana/i ostatniego miejsce zameldowania na stałe. Miejscowośd: ....................... Województwo: ............................................
167
28. Gdzie Pan/i mieszkał/a w okresie dzieciostwa do 15 roku życia? 1. duże miasto (powyżej 100 tys. mieszkaoców) 2. małe miasto 3. wieś 29. Czy ma Pan/i złożony wniosek o przydział mieszkania komunalnego lub socjalnego? 1. Tak 2. nie 30. Czy jest Pan/i na liście oczekujących na mieszkanie? 1. tak 2. nie 3. nie wiem – nie czytad tej odp. 31. Czy stara się Pan(i) o samodzielne mieszkanie? 1. Tak – przejdź do pytania nr 32a 2. Nie – przejdź do pytania nr 32 32. Jeśli nie to dlaczego nie stara się Pan(i) o samodzielne mieszkanie? Pokaż kartę nr 15 1. nie wiem gdzie i jak 2. nie mam takiej potrzeby 3. wiem gdzie, ale nie umiem załatwid formalności 4. starałam/starałem się, ale za długo to trwało i przestałem/ straciłem nadzieję 5. i tak nie mam szans na jego uzyskanie 6. nie przysługuje mi prawo do starania się o takie mieszkanie / nie spełniam wymaganych kryteriów 7. inne ……………………………………… 32a. A co Pan/i dokładnie ma na myśli mówiąc, ze stara się Pan/i o mieszkanie?
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
33. Czy przebywając w tym miejscu, w którym się Pan/i aktualnie znajduje czuje się Pan/i osobą bezdomną? 1. Tak 2. Nie 3. trudno powiedzied – nie czytad tej odp.
ZDROWIE Chcielibyśmy teraz trochę uwagi poświęcid Pana/i zdrowiu. Chodzi o aktualną Pana/i kondycję fizyczną czyli o to, jak się Pan/i czyje, jakie ma Pan/i zdrowotne dolegliwości, jak generalnie ocenia Pan/i swoje własne zdrowie. Chcielibyśmy zapewnid Pana/ią w tym miejscu o anonimowości Pana/i odpowiedzi i o poufności zebranych wyników. Zacznijmy może od bardzo ogólnych kwestii dotyczących Pana/i zdrowia. 34. Czy posiada Pan/i ubezpieczenie zdrowotne? 1. Tak 2. Nie 3. nie wiem – nie czytad tej odp. 35. Czy ma Pan/i orzeczoną grupę inwalidzką lub stopieo niepełnosprawności? 1. tak - przejdź do pytania nr 36, omio pytanie 37 2. nie - przejdź do pytania nr 37 3. nie wiem - przejdź do pytania nr 37. Nie czytad tej odp.
168
36. Jaki stopieo niepełnosprawności Pan/i posiada? 1. znaczny/ pierwsza grupa 2. umiarkowany/ druga grupa 3. lekki/ trzecia grupa 4. nie wiem – nie czytad tej odp. 37. Czy stara się Pan/i o przyznanie grupy inwalidzkiej/stopnia niepełnosprawności? 1. Tak 2. Nie 38. Jak Pan/i ocenia swój aktualny stan zdrowia? Pokaż kartę nr 16 1. niedostatecznie 2. miernie 3. dostatecznie
4. dobrze 5. bardzo dobrze 6. celująco 7. trudno powiedzied – nie czytad tej odp.
39. Czy w ciągu ostatniego roku chorował/a Pan/i? 1. tak - przejdź do pytania nr 40 2. nie - przejdź do pytania nr 42 3. nie pamiętam - przejdź do pytania nr 42. Nie czytad tej odp. 40. Jak często w ciągu ostatniego roku był Pan/i chory/a? Pokaż kartę nr 17 1. bardzo rzadko 2. rzadko 3. często 4. bardzo często 5. trudno powiedzied – nie czytad tej odp. 41. Czy jest Pan/i w stanie powiedzied ile dokładnie razy był(a) Pan/i chory(a) w ciągu ostatniego roku? Proszę wpisad konkretną liczbę zachorowao
…………………………………………. 0. Nie jestem w stanie podad konkretnej liczby 42. Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z usług medycznych? 1. tak - przejdź do pytania nr 43 2. nie - przejdź do pytania nr 44 3. nie wiem, nie pamiętam - przejdź do pytania nr 44. Nie czytad tej odp. 43. Jaki to był typ pomocy? 1. lekarska (wymagająca kontaktu z lekarzem ale niezwiązana z pobytem w szpitalu 2. związana z hospitalizacją (pobytem w szpitalu) 3. pielęgniarska (niezwiązana z pobytem w szpitalu) 44. Jak Pan/i myśli czy w ciągu ostatnich pięciu lat Pana/i stan zdrowia uległ poprawie czy też pogorszeniu? Pokaż kartę nr 18 1. mój stan zdrowia uległ zasadniczej poprawie 2. mój stan zdrowia uległ poprawie, ale w nieznacznym stopniu 3. mój stan zdrowia zasadniczo się nie zmienił 4. mój stan zdrowia uległ nieznacznemu pogorszeniu 5. mój stan zdrowia uległ zasadniczemu pogorszeniu 6. trudno powiedzied – nie czytad tej odp.
169
45. Czy według Pana/i aktualny stan zdrowia pozwala na podjęcie jakiejkolwiek pracy? Pokaż kartę nr 19 1. zdecydowanie nie - przejdź do pytania nr 47 2. raczej nie- przejdź do pytania nr 47 3. raczej tak - przejdź do pytania nr 46 4. zdecydowanie tak- przejdź do pytania nr 46 5. trudno powiedzied - przejdź do pytania nr 47. Nie czytad tej odp. 46. Czy praca, którą jest Pan/i w stanie podjąd może byd 1. Lekka 2. Obojętnie 3. Ciężka 4. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp. 47. Czy obecnie choruje Pan/i na przewlekłe choroby? 1. Tak - przejdź do pytania nr 48 2. Nie - przejdź do pytania nr 49 3. nie wiem – przejdź do pytania nr 49. Nie czytad tej odp. 48. Jakiego rodzaju są to choroby? ………………………………………………………….………………………………………………………….………………………………………………………….………………………………………………………….………………………………………………………….………………………………………………………….
49. Czy w ciągu ostatniego roku, tzn. począwszy od kwietnia ubiegłego roku do dziś, był(a) Pan/i zmuszony(a) z powodu braku pieniędzy zrezygnowad z: Pokaż kartę nr 20
Nie Tak, raz Dwa razu lub
więcej
Nie pamiętam – nie czytad tej
odp.
49.1 wizyty u lekarza specjalisty 1 2 3 4
49.2 wizyty u dentysty/leczenia zębów 1 2 3 4
49.3 wykupienia recept/kupna leków lub innych środków medycznych zalecanych przez lekarza
1 2 3 4
49.4 wizyty u lekarza ogólnego 1 2 3 4
49.5 usług protetycznych 1 2 3 4
49.6 zrobienia analiz i badao diagnostycznych 1 2 3 4
49.7 zakupu okularów zalecanych przez lekarza 1 2 3 4
49.9 zabiegów rehabilitacyjnych 1 2 3 4
49.9 leczenia szpitalnego 1 2 3 4
49.10 innych usług medycznych/zdrowotnych 1 2 3 4
AKTYWNOŚD ZAWODOWA, DOCHODY
50. Porozmawiajmy przez moment o Pana/i aktualnej sytuacji zawodowej . Czy posiada Pan/i kwalifikacje zawodowe? 1. Tak 2. nie 51. Czy jest Pan/i zarejestrowany/a jako osoba bezrobotna lub poszukująca pracy w Urzędzie Pracy? 1. Tak 2. nie 52. Czy w ciągu ostatniego miesiąca wykonywał/a Pan/i jakąś pracę lub też miał jakiekolwiek zajęcie przynoszące zarobek? Uwzględniając również pracę na czarno 1. tak - przejdź do pytania nr 53 2. nie - przejdź do pytania nr 54
170
53. Czy ma Pan/i stałą umowę o pracę, zlecenie bądź o dzieło? 1. Tak - przejdź do pytania nr 61 2. Nie - przejdź do pytania nr 61 54. Dlaczego Pan/i nie pracuje? Można zaznaczyd dowolną liczbę odpowiedzi. Pokaż kartę nr 21 1. nie opłaca mi się pracowad 2. ze względu na zły stan zdrowia 3. ze względu na brak ofert pracy 4. ze względu na nieodpowiedni wiek 5. nie chce pracowad 6. nie może pracowad/dlaczego nie może pracowad............................................................... 7. inne/jakie ............................................................ 55. Czy był/aby Pan/i gotowy/a do podjęcia pracy jutro bądź w najbliższych dniach? 1. tak – przejdź do pytania nr 56 2. nie – przejdź do pytania nr 57 3. nie wiem –przejdź do pytania nr 57. Nie czytad tej odp. 56. Jaka mogłaby byd praca, którą jest Pan/i w stanie podjąd od jutra bądź w ciągu najbliższych dni? 1. tylko legalna 2. jakiejkolwiek pracy, legalna bądź nie 3. tylko praca na czarno 4. trudno powiedzied – nie czytad tej odp. 57. Czy w ciągu ostatniego miesiąca (4 tygodni) poszukiwał/a Pani/ pracy? 1. tak - przejdź do pytania nr 58 i 59, omio pytanie nr 60 2. nie - przejdź do pytania nr 60 58. W jaki sposób poszukiwał/a Pan/i pracy? Można wskazad więcej niż 1 odpowiedź. Pokaż kartę nr 22 1. poprzez Urząd Pracy 2. szukałem(łam) ogłoszeo w prasie i odpowiadałem(łam) na nie 3. odwiedzałem(łam) różne firmy i kontaktowałem(łam) się z bezpośrednio pracodawcami 4. poprzez znajomych 5. poprzez Internet 6. innymi sposobami, jakimi?............... ………… 59. Ile razy w ciągu tego czasu (ostatniego miesiąca) kontaktował/a się Pan/i z powyższymi osobami/instytucjami/firmami w celu znalezienia pracy? Pokaż kartę nr 23 1. 1 raz w ciągu tego miesiąca 2. 2 razy w ciągu tego miesiąca 3. 3 razy w ciągu tego miesiąca 4. 4 razy w ciągu tego miesiąca, czyli średnio 1 raz w tygodniu 5. od 2- 3 razy w tygodniu 6. średnio 4-5 razy w tygodniu czyli niemal codziennie 7. inne …………
171
60. Dlaczego nie poszukiwał/a Pan/i pracy? Pytanie prekateryzowane. Proszę dad możliwośd swobodnej wypowiedzi respondentowi, zaś odpowiedź zaznaczyd na liście znajdującej się obok. Istnieje możliwośd wskazania więcej niż 1 odpowiedzi 1. już pracuję więc nie muszę szukad pracy 2. mam inne zajęcie (praca własna) i dlatego nie szukam pracy 3. jestem osobą niepełnosprawną i nie mam szans na zatrudnienie 4. jestem osobą niepełnosprawną i nie mogę pracowad 5. nie szukałem(łam) pracy ze względu na zły stan zdrowia 6. byłem(łam) chory(a)/ w szpitalu i dlatego nie mogłem(łam) tego robid 7. dopiero wyszedłem(łam) z więzienia i dlatego nie mogłem(łam) tego robid 8. opiekuję się (wychowuję) dziedmi i dlatego nie mam takiej możliwości, by pracowad 9. nie mam pomysłu, jakiej pracy mogłabym/mógłbym szukad, co mogłabym/mógłbym robid 10. nie wiem, w jaki sposób (gdzie) można szukad i znaleźd pracę 11. jestem już zniechęcony(na), bo niczego nie mogę znaleźd od dłuższego czasu 12. mam nieodpowiedni wiek (emerytalny) 13. nie szukam pracy, bo nie chcę pracowad 14. nie szukam pracy, bo nie opłaca mi się pracowad 15. inne ……………… 61. Czy osiąga Pan/i jakiekolwiek dochody? Proszę wysondowad pod tym kątem respondenta, gdyż może on nie rozpoznawad pewnych źródeł dochodu, np. dochodów z pracy własnej lub zbierania datków, szczególnie, gdy osoba w poprzednich pytaniach zadeklarowała, że wykonuje takie zajęcia 1. tak – przejdź do pytania nr 62 2. nie – przejdź do pytania nr 64 3. odmowa odpowiedzi – nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 64 62. Jaki Pani/Pana całkowity dochód miesięczny (na rękę)? Pokaż kartę nr 24 1. do 200 zł 2. 201-400 zł 3. 401-600 zł 4. 601-800 zł
5. 801-1000 zł 6. 1001-1200 zł 7. powyżej 1200 zł 8. nie wiem, nie liczyłem – nie czytad tej odp. 9. odmowa odpowiedzi – nie czytad tej odp. 10. inne ………………
Nawet jeśli osoba bezdomna nie będzie chciała podad kwoty swojego dochodu bądź odmawia udzielenia odpowiedzi prosimy o zadanie kolejnego pytania i przekonanie respondenta do wskazania źródła dochodu 63. Jakie są źródła tych dochodów? Można zaznaczyd więcej niż jedną odpowiedź. Pokaż kartę nr 25 1. dochód z pracy najemnej 2. dochody z pracy najemnej dorywczej 3. dochody z pracy własnej (żebractwo, zbieranie złomu, butelek, …) 4. emerytura 5. renta inwalidzka (z tyt. niezdolności do pracy) 6. renta Socjalna 7. renta rodzinna 8. zasiłek chorobowy 9. zasiłek dla bezrobotnych 10. zasiłek macierzyoski
11. zasiłek rodzinny 12. dodatek wychowawczy 13. alimenty na dzieci od ojca/matki dzieci (regularne) 14. dodatek alimentacyjny (dodatek do zasiłku rodzinnego 15. inne zasiłki, dotacje pobierane z pomocy społecznej 16. inne dotacje, świadczenia pobierane z ZUS-u 17. proszę ludzi o datki 18. rodzina/znajomi mi pomagają – dostaję od nich pieniądze, w tym nieregularnie wypłacane alimenty lub ich części 19. inne ………………
172
64. Czy posiada Pan/i jakieś niespłacone długi, pożyczki, zaległości finansowe, bądź inne bieżące zobowiązania finansowe, np. alimenty? 1. Tak – przejdź do pytania nr 65 2. Nie – przejdź do pytania nr 67 3. Trudno powiedzied – przejdź do pytania nr 67. Nie czytad tej odp. 65. Proszę powiedzied jakiego rodzaju są to zobowiązania ? Proszę wskazad wszystkie odpowiedzi, które Pana/i dotyczą. Pokaż kartę nr 26 1. niespłacony kredyt w banku lub w innej instytucji finansowej 2. kredyt w banku lub w innej instytucji finansowej 3. niezapłacone podatki
4. niezapłacone składki ZUS 5. zobowiązania/długi wobec firm 6. zasądzone przez sąd kary/ grzywny/ … 7. alimenty bieżące (miesięczne) 8. dług wobec rodziny 9. dług wobec znajomych 10. inne, jakie?....................................
66. Czy stara się Pan/i regulowad te zobowiązania? 1. Tak, regularnie 2. Tak, ale nieregularnie 3. Nie, nie spłacam ich w ogóle– nie czytad tej odp.
SYTUACJA RODZINNA Przejdźmy teraz może na moment do Pana/i rodziny. Zadam teraz Panu/i kilka prostych pytao o Pana/i ojca, matkę i ewentualne rodzeostwo. Prosimy odpowiadad na zadawane pytania odnosząc je do czasu obecnego 67. Czy żyje Pana/i matka? 1. tak – przejdź do pytania nr 68 2. nie – przejdź do pytania nr 71 3. nie wiem – nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 71 4. nigdy nie znałem/am swojej matki– nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 71 68. Jak często utrzymuje Pan/i kontakty z matką? Pokaż kartę nr 27 1. w ogóle lub prawie w ogóle – przejdź do pytania nr 70 2. raz na kilka lat 3. mniej więcej raz w roku 4. kilka razy w roku 5. kilka razy w miesiącu 6. kilka razy w tygodniu lub częściej 7. trudno powiedzied – nie czytad tej odp. przejdź do pytania nr 70 69. Jakie są Pana/i aktualne stosunki z matką? Pokaż kartę nr 28 1. Bardzo dobre 2. Dobre 3. Raczej dobre 4. Ani dobre, ani złe 5. Raczej złe 6. Złe 7. Bardzo złe 8. trudno powiedzied – nie czytad tej odp.
173
70. Jak często może Pan/i liczyd na jakąkolwiek pomoc Pana/i matki? Pokaż kartę nr 29 1. W ogóle 2. Bardzo rzadko 3. Rzadko 4. Często 5. Bardzo często 6. Zawsze 7. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp. 71. Czy żyje Pana/i ojciec? 1. tak – przejdź do pytania nr 72 2. nie – przejdź do pytania nr 75 3. nie wiem – nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 75 4. nigdy nie znałem/am swojego ojca – nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 75 72. Jak często utrzymuje Pan/i kontakty z ojcem? Pokaż kartę nr 27 1. w ogóle lub prawie w ogóle – przejdź do pytania nr 74 2. raz na kilka lat 3. mniej więcej raz w roku 4. kilka razy w roku 5. kilka razy w miesiącu 6. kilka razy w tygodniu lub częściej 7. trudno powiedzied – nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 74 73. Jakie są Pana/i aktualne stosunki z ojcem? Pokaż kartę nr 28 1. Bardzo dobre 2. Dobre 3. Raczej dobre 4. Ani dobre, ani złe 5. Raczej złe 6. Złe 7. Bardzo złe 8. trudno powiedzied – nie czytad tej odp. 74. Jak często może Pan/i liczyd na jakąkolwiek pomoc Pana/i ojca? Pokaż kartę nr 29 1. W ogóle 2. Bardzo rzadko 3. Rzadko 4. Często 5. Bardzo często 6. Zawsze 7. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp. 75. Czy Pana/i rodzice kiedykolwiek się rozwiedli? 1. Tak 2. Nie 3. Nie wiem – nie czytad tej odp. 76. Czy ma Pan/i rodzeostwo? 1. Tak, ile?.................... – przejdź do pytania nr 77 2. nie – przejdź do pytania nr 80 3. nie wiem – nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 80
174
77. Jak często utrzymuje Pan/i kontakty z Pana/i rodzeostwem? Pokaż kartę nr 27 1. w ogóle lub prawie w ogóle – przejdź do pytania nr 79 2. raz na kilka lat 3. mniej więcej raz w roku 4. kilka razy w roku 5. kilka razy w miesiącu 6. kilka razy w tygodniu lub częściej 7. trudno powiedzied – nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 79 78. Jakie są Pana/i aktualne stosunki z rodzeostwem? Pokaż kartę nr 28 1. Bardzo dobre 2. Dobre 3. Raczej dobre 4. Ani dobre, ani złe 5. Raczej złe 6. Złe 7. Bardzo złe 8. To zależy – nie czytad tej odp. 9. trudno powiedzied – nie czytad tej odp. 79. Jak często może Pan/i liczyd na jakąkolwiek pomoc ze strony Pana/i rodzeostwa? Pokaż kartę nr 29 1. W ogóle 2. Bardzo rzadko 3. Rzadko 4. Często 5. Bardzo często 6. Zawsze 7. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp. 80. Kto według Pana/i był głównym żywicielem rodziny (dotyczy rodziny pochodzenia)? Można zaznaczyd tylko 1 odpowiedź. Pokaż kartę nr 30 1. ojciec 2. matka 3. zarówno matka jak i ojciec 4. ktoś z rodzeostwa 5. ja 6. inny członek rodziny 7. nie wiem – nie czytad tej odp. 81. Kto według Pana/i był głową rodziny? Można zaznaczyd tylko 1 odpowiedź. Pokaż kartę nr 30 1. ojciec 2. matka 3. zarówno matka jak i ojciec 4. ktoś z rodzeostwa 5. ja 6. inny członek rodziny 7. nie wiem – nie czytad tej odp. 82. Czy którekolwiek z rodziców było w jakimkolwiek momencie swego życia osobą bezdomną? 1. tak (kto?..............................................) 2. nie 3. nie wiem – nie czytad tej odp.
175
83. Czy ktokolwiek z Pana/i dalszej rodziny w jakimkolwiek momencie życia był osobą bezdomną? 1. tak (kto?.............................................) 2. nie 3. nie wiem – nie czytad tej odp. 84. Jaka była sytuacja materialna Pana/i rodziny kiedy był/a Pan/i dzieckiem? Dotyczy rodziny pochodzenia. Pokaż kartę nr 31 1. Bardzo dobra 2. Dobra 3. Raczej dobra 4. Przeciętna 5. Raczej zła 6. Zła 7. Bardzo zła 8. trudno powiedzied – nie czytad tej odp.
85. Czy kiedykolwiek w Pana/i najbliższej rodzinie/ Domu Dziecka zdarzały się następujące sytuacje: Uwaga do ankietera: proszę zakreślid, czy odpowiedzi dotyczą rodziny czy Domu Dziecka
Tak Nie
85.1. nadużywanie alkoholu 1 2
85.2. stosowanie narkotyków lub innych środków odurzających 1 2
85.3. stosowanie przemocy fizycznej 1 2
85.4. stosowanie przemocy psychicznej 1 2
85.5. molestowanie seksualne 1 2
85.6. zaburzenia psychiczne 1 2
85.7. próby samobójcze, samobójstwa, próby samookaleczenia 1 2
85.8. uprawianie nierządu (prostytucji) 1 2
85.9. przebywanie w zamkniętym zakładzie karnym / areszcie śledczym / domu poprawczym 1 2
86. Jaki jest Pana/i aktualny stan cywilny? Pokaż kartę nr 32 1. wolny – przejdź do pytania nr 89 2. zamężna/żonaty – przejdź do pytania nr 89 3. wdowa/wdowiec – przejdź do pytania nr 89 4. rozwiedziony/a – przejdź do pytania nr 87, 88 5. w separacji – przejdź do pytania nr 89 6. w nieformalnym związku (typu konkubinat) – przejdź do pytania nr 89 7. trudno powiedzied– przejdź do pytania nr 89. Nie czytad tej odp. 87. Jak często utrzymuje Pan/a kontakty ze swoją/ ze swoim byłą żoną/ byłym mężem? Pokaż kartę nr 27 1. w ogóle lub prawie w ogóle – przejdź do pytania nr 89 2. raz na kilka lat 3. mniej więcej raz w roku 4. kilka razy w roku 5. kilka razy w miesiącu 6. kilka razy w tygodniu lub częściej 7. Trudno powiedzied – przejdź do pytania nr 89. Nie czytad tej odp. 88. Jakie są Pana/a relacje z żoną/ mężem; byłą żona/byłym mężem? Pokaż kartę nr 28 1. Bardzo dobre 2. Dobre 3. Raczej dobre 4. Ani dobre, ani złe 5. Raczej złe 6. Złe
176
7. Bardzo złe 8. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp. 89. Niezależnie od tego, jaki jest obecnie Pana/i stan cywilny, czy żyje Pan/i aktualnie w stałym związku? 1. tak, w związku formalnym – przejdź do pytania nr 90 2. tak, w związku nieformalnym (na kocią łapę/konkubinat) – przejdź do pytania nr 90 3. nie, aktualnie nie jestem w związku – przejdź do pytania nr 94 4. Trudno powiedzied – przejdź do pytania nr 94. Nie czytad tej odp. 90. Jakie są Pana/i stosunki z obecnym partnerem? Pokaż kartę nr 28 1. Bardzo dobre 2. Dobre 3. Raczej dobre 4. Ani dobre, ani złe 5. Raczej złe 6. Złe 7. Bardzo złe 8. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp. 91. Czy Pana/i obecny/a mąż/żona; partner/partnerka w jakimkolwiek momencie swego życia była osobą bezdomną? 1. Tak 2. Nie 3. Nie dotyczy – nie czytad tej odp. 4. Nie wiem – nie czytad tej odp. 92. Czy w chwili obecnej Pana/i żona/mąż partnerka/partner jest osobą bezdomną? 1. tak 2. nie 3. nie dotyczy – nie czytad tej odp. 4. nie wiem – nie czytad tej odp. 93. Czy mieszka Pan/i razem ze swoją żona/mężem, partnerką/partnerem w chwili obecnej? 1. tak (gdzie?....................................) 2. nie (dlaczego?................................) 3. nie dotyczy 94. Czy posiada Pan/i żyjące dzieci? 1. tak, ile? Proszę podad liczbę .............. – przejdź do pytania nr 95 2. nie – przejdź do pytania nr 102 3. Nie wiem – przejdź do pytania nr 102. Nie czytad tej odp.
95. Czy do któregokolwiek z dzieci jest Pan/i pozbawiony(a) częściowo lub całkowicie praw rodzicielskich? 1. Tak, częściowo 2. Tak, całkowicie 3. Nie 4. nie wiem – nie czyta d tej odp. 5. odmowa odpowiedzi– nie czytad tej odp.
96. Czy posiada Pan/i dzieci NIEPEŁNOLETNIE? 1. Tak – przejdź do pytania nr 97 2. Nie – przejdź do pytania nr 99 3. Nie wiem – przejdź do pytania nr 99. Nie czytad tej odp.
177
97. Jak często spotyka się Pan/i ze swoimi NIEPEŁNOLETNIMI dziedmi? Pokaż kartę nr 27 1. w ogóle lub prawie w ogóle 2. raz na kilka lat 3. mniej więcej raz w roku 4. kilka razy w roku 5. kilka razy w miesiącu 6. kilka razy w tygodniu lub częściej 98. Jakie są Pana/i stosunki z Pana/i NIEPEŁNOLETNIM dzieckiem/ niepełnoletnimi dziedmi? Pokaż kartę nr 28 1. Bardzo dobre 2. Dobre 3. Raczej dobre 4. Ani dobre, ani złe 5. Raczej złe 6. Złe 7. Bardzo złe 8. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp. 99. Czy posiada Pan/i dzieci PEŁNOLETNIE? 1. Tak – przejdź do pytania nr 100 2. Nie – przejdź do pytania nr 102 3. Nie wiem – przejdź do pytania nr 102. Nie czytad tej odp. 100. Jak często spotyka się Pan/i ze swoimi PEŁNOLETNIMI dziedmi? Pokaż kartę nr 27 1. w ogóle lub prawie w ogóle 2. raz na kilka lat 3. mniej więcej raz w roku 4. kilka razy w roku 5. kilka razy w miesiącu 6. kilka razy w tygodniu lub częściej 101. Jakie są Pana/i stosunki z Pana/i PEŁNOLETNIM DZIECKIEM/ NIEPEŁNOLETNIMI DZIEDMI? Pokaż kartę nr 28 1. Bardzo dobre 2. Dobre 3. Raczej dobre 4. Ani dobre, ani złe 5. Raczej złe 6. Złe 7. Bardzo złe 8. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp.
178
102. Proszę teraz pomyśled o przyczynach swojej bezdomności , a następnie posłuchad poniższych twierdzeo i określid najwłaściwszą według siebie odpowiedź. – Pokaż Kartę nr 33 1 – nieprawda 2 – raczej nieprawda 3 – trudno powiedzied 4 – raczej prawda 5 – prawda. Jestem osobą bezdomną ponieważ:
102.1.Popełniłem/am w przeszłości życiowe błędy 1 2 3 4 5
102.2. Nie miałem/am szans zachowad swojego mieszkania 1 2 3 4 5
102.3. Nie chciało mi się zawalczyd o możliwośd stałego zamieszkania 1 2 3 4 5
102.4. Miałem/am życiowego pecha 1 2 3 4 5
102.5. Zmarł bliski mi członek rodziny/partner 1 2 3 4 5
102.6. Polityka władz do tego doprowadziła 1 2 3 4 5
102.7. Wykazałem/am zbyt mało własnej inicjatywy, aby utrzymad pracę 1 2 3 4 5
102.8. Rodzina pozbawiła mnie mieszkania 1 2 3 4 5
102.9. Zostałem/am ukarany/a za swoje błędy 1 2 3 4 5
102.10. Nie dbałem/am wystarczająco mocno o to, aby prowadzid normalne życie 1 2 3 4 5
102.11. Nikt mi nie pomógł w krytycznej sytuacji 1 2 3 4 5
102.12. Nie poradziłem/am sobie z nałogiem 1 2 3 4 5
102.13. Pozbawiono mnie możliwości pracy 1 2 3 4 5
102.14. Uciekłem/am w ten sposób od problemów rodzinnych 1 2 3 4 5
102.15. Doprowadziłem/am do rozbicia rodziny 1 2 3 4 5
102.16. Wpadłem/am w konflikty z prawem 1 2 3 4 5
102.17. Poważnie zachorowałem/am 1 2 3 4 5
102.18. Chciałem/am byd wolny/ą i nie mied żadnych zobowiązao 1 2 3 4 5
102.19. Uciekłem/am przed przemocą domową/ alkoholizmem w rodzinie 1 2 3 4 5
102.20. Moja rodzina/partner pozostawił/a mnie samą/samego 1 2 3 4 5
AKTYWNOŚD SPOŁECZNA, WARTOŚCI
103. Chcielibyśmy zapytad również Pana/Panią o tak zwane aktywności społeczne, jakie podejmował/a Pan/i bądź jakich nie podejmował/a Pan/i w ciągu ostatnich 12 miesięcy. Proszę się dobrze zastanowid i sięgnąd pamięcią rok wstecz. Czy w ciągu ostatniego roku:
Tak Nie
103.1. brał/a Pan/i udział w wyborach prezydenckich 1 2
103.2. brał/a Pan/i udział w wyborach do samorządu lokalnego 1 2
103.3. brał/a Pan/i udział w wyborach parlamentarnych 1 2
103.4. uczestniczył/a Pan/i w jakimś wydarzeniu kulturalnym jako uczestnik 1 2
103.5. uczestniczył/a Pan/i w jakimś wydarzeniu sportowym jako uczestnik 1 2
103.6. szkolił/a się Pan/i dodatkowo 1 2
103.7. angażował się Pan/i w prace jako wolontariusz/wolontariuszka 1 2
103.8. wykonywał/a Pan/i bezpłatna pracę dla dobra innych 1 2
103.9. realizował/a Pan/i swoje hobby 1 2
103.10. brał/a Pan/i udział w spotkaniach jakichś organizacji, stowarzyszeo, grup samopomocowych, partii, komitetów, rad, grup religijnych, związków lub kół i tym podobnych
1 2
103.11. był/a na jakimś zebraniu publicznym, przy czym obecnośd na tym zebraniu była zupełnie dobrowolna
1 2
103.12. angażował/a się Pan/i w działania na rzecz jakiejś społeczności (osiedla, miejscowości, ulicy, bloku, najbliższego sąsiedztwa itd.) lub jakiejś grupy osób?
1 2
179
104. Które z podanych wartości są dla Pana/i ważne w Pana/i życiu? Proszę wskazad maksymalnie 5 odpowiedzi. Pokaż kartę nr 34 1. Szczęście rodzinne 2. Zachowanie dobrego zdrowia 3. Wykształcenie 4. Pomyślnośd ojczyzny 5. Grono przyjaciół 6. Życie pełne przygód i wrażeo 7. Dobrobyt, bogactwo 8. Wiara religijna 9. Sukces, sława
10. Spokój 11. Kontakt z kulturą (sztuka, muzyka, literatura, film) 12. Praca zawodowa 13. Wolnośd głoszenia własnych poglądów 14. Możliwośd udziału w demokratycznym życiu społeczno politycznym 15. Uczciwe życie 16. Szacunek innych ludzi 17. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp.
105. Która z wymienionych wartości jest dla Pana/i NAJWAŻNIEJSZA? Proszę wskazad tylko 1 wartośd z tych, które wcześniej już Pan/i wybrał/a. W tym pytaniu należy przypomnied (powtórzyd) osobie bezdomnej te wartości, które wcześniej sama wybrała. Pokaż kartę nr 34 1. Szczęście rodzinne 2. Zachowanie dobrego zdrowia 3. Wykształcenie 4. Pomyślnośd ojczyzny 5. Grono przyjaciół 6. Życie pełne przygód i wrażeo 7. Dobrobyt, bogactwo 8. Wiara religijna 9. Sukces, sława
10. Spokój 11. Kontakt z kulturą (sztuka, muzyka, literatura, film) 12. Praca zawodowa 13. Wolnośd głoszenia własnych poglądów 14. Możliwośd udziału w demokratycznym życiu społeczno politycznym 15. Uczciwe życie 16. Szacunek innych ludzi 17. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp.
106. Które z poniższych cech są dla Pana/i ważne w codziennym życiu? Proszę wskazad maksymalnie 5 odpowiedzi. Pokaż kartę nr 35 1. Pracowitośd 2. Korzystanie z życia (rozrywkowośd) 3. Tolerancja 4. Uczciwośd 5. Przebojowośd 6. Przestrzeganie prawa 7. Religijnośd
8. Patriotyzm 9. Miłośd rodzinna 10. Prawdomównośd 11. Wiernośd partnerowi 12. Szacunek dla drugiego człowieka 13. Spryt 14. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp.
107. Która z wymienionych przez Pana/ią wcześniej cech jest dla Pana/i NAJWAŻNIEJSZA w codziennym życiu? Proszę wskazad tylko 1 cechę z tych, które wcześniej już Pan/i wybrał/a. 1. Pracowitośd 2. Korzystanie z życia (rozrywkowośd) 3. Tolerancja 4. Uczciwośd 5. Przebojowośd 6. Przestrzeganie prawa 7. Religijnośd
W tym pytaniu należy przypomnied (powtórzyd) osobie bezdomnej te cechy, które wcześniej sama wybrała Pokaż kartę nr 35 8. Patriotyzm 9. Miłośd rodzinna 10. Prawdomównośd 11. Wiernośd partnerowi 12. Szacunek dla drugiego człowieka 13. Spryt 14. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp.
180
UZALEŻNIENIE
108. Jak często spożywał/a Pan/i dany rodzaj napoju alkoholowego w ciągu ostatniego miesiąca? Pokaż kartę nr 36 C
od
zien
nie
,
pra
wie
co
dzi
enn
ie
Kilk
a ra
zy w
tygo
dn
iu
Raz
na
tyd
zieo
Kilk
a ra
zy w
mie
siąc
u
Raz
na
mie
siąc
W o
góle
Tru
dn
o
po
wie
dzi
ed -
nie
czyt
ad
tej o
dp
.
108.1 Piwo 1 2 3 4 5 6 7
108.2 Wódka 1 2 3 4 5 6 7
108.3 Tanie wina 1 2 3 4 5 6 7
108.4 Wina droższe 1 2 3 4 5 6 7
108.5 Denaturat 1 2 3 4 5 6 7
108.6 Spirytus 1 2 3 4 5 6 7
108.7 Woda kolooska 1 2 3 4 5 6 7
108.8 Własne wyroby alkoholowe (bimber)
1 2 3 4 5 6 7
109. Czy w ciągu ostatniego roku zdarzały się Panu(i) okresy ciągłego spożywania alkoholu? Pokaż kartę nr 37 1. tak zdarzało mi się to wielokrotnie 2. tak, zdarzyło mi się to kilka razy 3. tak, zdarzyło mi się to raz, dwa razy w życiu 4. nie nigdy mi się to nie zdarzyło 5. trudno powiedzied – nie czytad tej odp. 6. odmowa odpowiedzi – nie czytad tej odp. 110. Czy w ogóle w życiu zdarzały się Panu/i okresy nadmiernego spożywania alkoholu? 1. Nie, nigdy – przejdź do pytania nr 112 2. tak, ale sporadycznie – przejdź do pytania nr 111 3. tak, często – przejdź do pytania nr 111 4. trudno powiedzied – nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 112 5. odmowa odpowiedzi – nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 112
111. Czy z powodu nadmiernego spożywania przez Pana/Panią alkoholu:
tak Nie
Nie wiem, odmowa
odpowiedzi – nie czytad tej
odp.
111.1. Stracił/a Pan/i miejsce w zajmowanej przez Pana/i placówce? 1 2 3
111.2. Zadłużył/a Pan/i zajmowane mieszkanie? 1 2 3
111.3. Stosował/a Pan/i przemoc w rodzinie? 1 2 3
111.4. Rozpadła się Pana/i rodzina 1 2 3
111.5. Utracił/a Pan/i pracę? 1 2 3
111.6. Zerwał/a Pan/i kontakty z kolegami/koleżankami 1 2 3
111.7. Musiał/a Pan/i opuścid dotychczas zajmowane mieszkanie/lokum
1 2 3
111.8. Została Panu/i odmówiona pomoc społeczna 1 2 3
111.9. Musiał/a Pan/i byd hospitalizowany/a z powodu bezpośredniego zagrożenia życia
1 2 3
111.10. Brał/a Pan/i udział w terapii alkoholowej 1 2 3
111.11. Groziło Panu/i zamarznięcie w okresie zimowym 1 2 3
181
KORZYSTANIE Z POMOCY
112. Teraz wymienię Panu/i formy wsparcia, z których czasem korzystają osoby bezdomne. Proszę zastanowid się i odpowiedzied, z jakich form pomocy OSOBIŚCIE korzystał/a Pan/i w ciągu ostatniego roku z tytułu Pana/i bezdomności? Proszę udzielad odpowiedzi „tak” lub „nie” po wypowiedzeniu poszczególnych form pomocy. Przypominam, że chodzi o okres ostatnich 12 miesięcy
TAK NIE
112.1. nocleg 1 2
112.2. wyżywienie 1 2
112.3. odzież 1 2
112.4. wsparcie finansowe 1 2
112.5. pomoc rzeczowa 1 2
112.6. pomoc ze strony streetworkerów 1 2
112.7. korzystanie z łaźni 1 2
112.8. pomoc psychologiczna 1 2
112.9. pomoc lekarska, szpitalna 1 2
112.10. doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy 1 2
112.11. poradnia uzależnieo 1 2
112.12. poradnictwo socjalne 1 2
112.13. pomoc w znalezieniu pracy 1 2
112.14. pomoc w znalezieniu mieszkania 1 2
112.15. pomoc w uregulowaniu kwestii dokumentów 1 2
112.16. uczestnictwo w kursach szkoleniach zawodowych 1 2
112.17. uczestnictwo w stażach zawodowych 1 2
112.18. podjęcie nauki w celu zdobycia lepszego wykształcenia 1 2
112.19. pomoc w nawiązaniu pozytywnych relacji z rodziną 1 2
112.20. pomoc w spłacie zadłużenia (czynszowego, alimentacyjnego, innych) 1 2
UWAGA!!!. Jeśli osoba bezdomna nie korzystała z żadnej formy pomocy wymienionej w pytaniu 110 proszę przejśd do pytania nr 113. Które z wyżej wskazanych przez Pana/i form pomocy były bądź są dla Pana/i najważniejsze? W tym miejscu trzeba osobie bezdomnej przypomnied te formy pomocy, z których korzystał/a w ciągu ostatnich 12 miesięcy a które to formy respondent/ka wskazał/a w pytaniu poprzedzającym. Pokaż kartę nr 38 1. Nocleg 2. Wyżywienie 3. Odzież 4. wsparcie finansowe 5. pomoc rzeczowa 6. pomoc ze strony streetworkerów 7. korzystanie z łaźni 8. pomoc psychologiczna 9. pomoc lekarska, szpitalna
10. doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy 11. poradnia uzależnieo 12. pomoc w znalezieniu pracy 13. pomoc w znalezieniu mieszkania 14. pomoc w uregulowaniu kwestii dokumentów 15. uczestnictwo w kursach szkoleniach zawodowych 16. uczestnictwo w stażach zawodowych 17. podjęcie nauki w celu zdobycia lepszego wykształcenia 18. pomoc w nawiązaniu pozytywnych relacji z rodziną 19. pomoc w spłacie zadłużenia (czynszowego, alimentacyjnego, innych)
114. Czy ogólnie rzecz biorąc wsparcie, które Pan/i otrzymuje pomaga Panu/i w codziennym życiu? 1. zdecydowanie pomaga 2. raczej pomaga 3. raczej nie pomaga 4. zdecydowanie nie pomaga 5. trudno powiedzied - nie czytad tej odp.
182
115. Czy ogólnie rzecz biorąc wsparcie, które Pan/i otrzymuje pomaga Panu/i wyjśd z bezdomności czy też nie pomaga? 1. zdecydowanie pomaga 2. raczej pomaga 3. raczej nie pomaga 4. zdecydowanie nie pomaga 5. trudno powiedzied - nie czytad tej odp.
116. Proszę sobie przypomnied z jakich konkretnie instytucji korzystał Pan/i w ciągu ostatniego roku. Proszę powiedzied czy korzystał/a Pan/i z tej instytucji a jeśli tak to jak Pan/i tę instytucję ocenia K
orz
ysta
ł/a
Nie
ko
rzys
tał/
a
Bar
dzo
źle
źle
do
stat
eczn
ie
do
brz
e
Bar
dzo
do
brz
e
Tru
dn
o p
ow
ied
zied
–
nie
czy
tad
tej o
dp
.
116.1 Urząd Miasta 1 2 1 2 3 4 5 6
116.2 PUP 1 2 1 2 3 4 5 6
116.3 MOPS Koszalin, pracownik socjalny
1 2 1 2 3 4 5 6
116.4 Policja 1 2 1 2 3 4 5 6
116.5 Straż Miejska 1 2 1 2 3 4 5 6
116.6 Straż Ochrony Kolei 1 2 1 2 3 4 5 6
116.7 Szpital, Przychodnia, Placówka służby zdrowia
1 2 1 2 3 4 5 6
116.8 Kurator 1 2 1 2 3 4 5 6
116.9 Placówka opiekuoczo- wychowawcza
1 2 1 2 3 4 5 6
116.10 Ośrodek uzależnieo od alkoholu
1 2 1 2 3 4 5 6
116.11 Centrum Interwencji Kryzysowej
1 2 1 2 3 4 5 6
116.12 Kościół 1 2 1 2 3 4 5 6
116.13 Pracodawca – firma biznesowa 1 2 1 2 3 4 5 6
116.14 Związek działkowców 1 2 1 2 3 4 5 6
116.15 Dziennikarze 1 2 1 2 3 4 5 6
116.16 Osoba prywatna 1 2 1 2 3 4 5 6
116.17 streetworking 1 2 1 2 3 4 5 6
117. Która z wymienionych instytucji udziela Panu/i NAJCZĘŚCIEJ pomocy? Można wskazad tylko 1 odpowiedź. Pokaż kartę nr 39 1. Urząd Miasta 2. PUP (Powiatowy Urząd Pracy) 3. Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Koszalinie, 4. Inny ośrodek pomocy społecznej 5. Policja 6. Straż Miejska 7. Straż Ochrony Kolei
8. Szpital, Przychodnia, Placówka służby zdrowia 9. Kurator 10. Placówka opiekuoczo- wychowawcza 11. Ośrodek uzależnieo od alkoholu 12. Centrum Interwencji Kryzysowej 13. Kościół 14. Pracodawca – firma biznesowa 15. Związek działkowców 16. Dziennikarze 17. Osoba prywatna 18. Streetworkerzy
183
118. Która z wymienionych instytucji udziela Panu/i NAJDŁUŻEJ pomocy? Można wskazad tylko 1 odpowiedź. Pokaż kartę nr 39 19. Urząd Miasta 20. PUP (Powiatowy Urząd Pracy) 21. Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Koszalinie, 22. Inny ośrodek pomocy społecznej 23. Policja 24. Straż Miejska 25. Straż Ochrony Kolei
26. Szpital, Przychodnia, Placówka służby zdrowia 27. Kurator 28. Placówka opiekuoczo- wychowawcza 29. Ośrodek uzależnieo od alkoholu 30. Centrum Interwencji Kryzysowej 31. Kościół 32. Pracodawca – firma biznesowa 33. Związek działkowców 34. Dziennikarze 35. Osoba prywatna 36. Streetworkerzy
CZĘŚD 4. PROCES WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI – WYMIAR INTEGRACJI
119. A teraz odczytam Panu(i) listę czynności pomocnych przy wychodzeniu z bezdomności. Które z nich podejmował Pan/i w ciągu ostatniego roku? Można zaznaczyd więcej niż jedną odpowiedź. Pokaż kartę nr 40
tak
wie
le r
azy
tak,
ale
spo
rad
yczn
ie
w o
góle
nie
po
dej
mo
wał
em
(am
) ta
kich
czy
nn
ośc
i
119.1. szukam pracy, 1 2 3
119.2. szukam stałego miejsca zamieszkania 1 2 3
119.3. korzystam z usług pośrednictwa pracy, doradztwa zawodowego 1 2 3
119.4. pracuję 1 2 3
119.5. staram się uregulowad kwestie dokumentów osobistych (wyrobid/ odtworzyd)
1 2 3
119.6. korzystam z usług poradnictwa psychologicznego 1 2 3
119.7. staram się uregulowad kwestie rent/emerytur 1 2 3
119.8. uczestniczę w terapii uzależnieo 1 2 3
119.9. uczestniczę w kursach, szkoleniach zawodowych 1 2 3
119.10. staram się odbudowad relacje rodzinne 1 2 3
120. Jakie formy pomocy są dla Pana/i osobiście najbardziej potrzebne, aby wyjśd z bezdomności? Pytanie prekateryzowane. Proszę dad możliwośd swobodnej wypowiedzi respondentowi, zaś odpowiedź zaznaczyd na liście znajdującej się obok 1. opieka lekarska, pomoc medyczna, leczenie i rehabilitacja 2. wyżywienie, posiłek, jedzenie 3. nocleg 4. opieka – ogólnie bez wskazania na konkretne formy 5. opieka psychologiczna 6. ulokowanie w domu / ośrodku pomocy społecznej 7. uzyskanie ubezpieczenia zdrowotnego 8. ubranie, odzież 9. mieszkanie, kwatera, pokój
10. pomoc w uzyskaniu meldunku 11. praca, pomoc w jej znalezieniu, pomoc w zatrudnieniu 12. szkolenia zawodowe, pomoc w podnoszeniu kwalifikacji zawodowych 13. wsparcie finansowe, zapomogi 14. sprawy rentowe i emerytalne 15. pomoc prawna 16. pomoc w wyrobieniu / odtworzeniu dokumentów 17. opieka nad dzieckiem 18. pomoc rodziny, wsparcie rodziny 19. żadne formy pomocy 20. inne dopowiedzi 21. odpowiedzi nie na temat 22. trudno powiedzied
184
121. Jak ocenia Pan/i szansę na wyjście z własnej bezdomności w ciągu najbliższych dwóch lat? – Pokaż kartę n 41 1. mam bardzo duże szanse na wyjście z bezdomności 2. mam duże szanse na wyjście z bezdomności 3. mam małe szanse na wyjście z bezdomności 4. mam bardzo małe szanse na wyjście z bezdomności 5. nie mam żadnych szans na wyjście z bezdomności 6. nie wiem trudno powiedzied – nie czytad tej odp. 122. A kto według Pana/i ponosi największą odpowiedzialnośd za to, aby przestał/a/by byd Pan/i osobą bezdomną? Można zaznaczyd tylko 1 odpowiedź. Pokaż kartę nr 42 1. paostwo / rząd 2. społeczeostwo 3. ja sam 4. moja rodzina 5. moi znajomi 6. pomoc społeczna 7. nie wiem - nie czytad tej odp. 8. ktoś inny, kto?.......................................
123. Proszę powiedzied, jakie umiejętności i/lub wiedzę Pan/i posiada, a jakich nie posiada
TAK
NIE
123.1. mam kłopoty z pisaniem 1 2
123.2. mam kłopoty z czytaniem 1 2
123.3. wiem gdzie znajduje się co najmniej jedna instytucja niosąca pomoc osobom bezdomnym
1 2
123.4. wiem, gdzie znajduje się mój Ośrodek Pomocy Społecznej 1 2
123.5. wiem, gdzie znajduje się mój Zakład Ubezpieczeo Społecznych 1 2
123.6. wiem, gdzie trzeba pójśd, by wyrobid sobie dowód osobisty 1 2
123.7. wiem, gdzie trzeba pójśd, by zarejestrowad się w poszukiwaniu pracy 1 2
123.8. wiem, gdzie należy pójśd, by rozliczyd się z podatku 1 2
123.9. wiem, gdzie znajduje się mój ośrodek zdrowia i gdzie przyjmuje mój lekarz 1 2
123.10. wiem, gdzie należy pójśd i co zrobid, by wziąd udział w wyborach (np. prezydenckich) 1 2
123.11. umiem załatwiad swoje sprawy w urzędzie 1 2
123.12. umiem napisad list motywacyjny i życiorys dla pracodawcy 1 2
123.13. umiem napisad pismo-podanie do urzędu 1 2
123.14. umiem załatwid sprawę przez telefon (np. rozmowa z pracodawcą, urzędnikiem, osobą w jakiejś instytucji)
1 2
123.15. umiem obsługiwad komputer 1 2
123.15. umiem obsługiwad urządzenia biurowe 1 2
123.16. posiadam prawo jazdy 1 2
123.17. znam co najmniej podstawy jakiegoś języka obcego 1 2
185
124. Proszę zakreślid cyfrę wskazującą na tej drabinie miejsce, w jakim zgodnie z Pana(i) odczuciem znajduje się Pana(i) obecne życie. – Pokaż kartę nr 43
Najlepsze życie, jakiego mogłabym/mógłbym się spodziewad
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
Najgorsze życie, jakiego mogłabym/mógłbym się spodziewad
125. Gdzie umieściłby(łaby) Pan(i) swoje życie, gdy nie był(a) Pan(i) jeszcze osobą bezdomną? – Pokaż kartę nr 43
Najlepsze życie, jakiego mogłabym/mógłbym się spodziewad
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
Najgorsze życie, jakiego mogłabym/mógłbym się spodziewad
126. Jakiego spodziewa się Pan(i) życia za 5 lat, gdzie mógłby(łaby) się Pan(i) umieścid na tej drabinie? – Pokaż kartę nr 43 Najlepsze życie, jakiego
mogłabym/mógłbym się spodziewad
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
Najgorsze życie, jakiego mogłabym/mógłbym się spodziewad
186
127. Na koniec proszę teraz pomyśled o sobie, o własnych możliwościach wyjścia z bezdomności. Proszę posłuchad poniższych twierdzeo i określid najwłaściwszą Pana/i zdaniem odpowiedź. Pokaż kartę nr 44 1 – nieprawda 2 – raczej nieprawda 3 – trudno powiedzied 4 – raczej prawda 5 – prawda
127.1. Jestem gotowa/gotów zrobid bardzo wiele, aby tylko wyjśd z bezdomności 1 2 3 4 5
127.2. Nie ma innego wyjścia, w mojej sytuacji muszę czekad na lepsze czasy 1 2 3 4 5
127.3. Jeżeli będę wykazywał(a) się ciągłą inicjatywą to powinnam/powinienem znaleźd sposób, aby wyjśd z bezdomności
1 2 3 4 5
127.4. Nie mam sił, aby walczyd teraz o wyjście z bezdomności 1 2 3 4 5
127.5. Nie szukam zbyt mocno możliwości znalezienia pracy i mieszkania, bo i tak wszystko zależy od szczęścia
1 2 3 4 5
127.6. Jeżeli wystarczająco się postaram, to na pewno w koocu znajdę jakąś możliwośd samodzielnego mieszkania
1 2 3 4 5
127.7. Wyjście z bezdomności jest możliwe tylko wtedy, gdy ktoś znajomy mi pomoże 1 2 3 4 5
127.8. Wiem, że tak naprawdę wyjście z bezdomności zależy od mojej motywacji 1 2 3 4 5
127.9. Jedyne, co mogę robid w mojej sytuacji, to czekad na pomoc 1 2 3 4 5
127.10. Z mojego punktu widzenia nic się nie da zrobid, bo żadnego osiągalnego sposobu, abym mógł wyjśd z bezdomności po prostu nie ma
1 2 3 4 5
127.11. Często myślę o tym, co zrobid aby mied na stałe swój kąt 1 2 3 4 5
127.12. Czuję, że tak naprawdę nie mam wpływu na to, czy znajdę pracę i wynajmę sobie mieszkanie 1 2 3 4 5
127.13. Czuję się w pełni odpowiedzialny(na) za to, czy wreszcie uda mi się wyjśd z bezdomności 1 2 3 4 5
127.14. Dopóki mogę jakoś żyd, nie muszę intensywnie szukad możliwości wyjścia z bezdomności 1 2 3 4 5
127.15. Aby znaleźd pracę i dzięki temu mieszkanie, muszę się sam „wkręcid” w odpowiednie towarzystwo
1 2 3 4 5
128. Jak Pan/i myśli jaką ma Pan/i szansę na znalezienie własnego miejsca zamieszkania do kooca 2012 roku? odpowiedź swoją proszę określid w procentach. Proszę wytłumaczyd osobi bezdomnej zasadę działania tego pytania. Jeśli osoba bezdomna będzie posługiwała się przedziałem procentowym na przykład między 40 procent a 50 procent proszę wpisad wartośd stojącą pośrodku szeregu czyli 45 procent.
…………………………. %
DZIĘKUJEMY ZA POŚWIĘCONY CZAS.
187
ANEKS nr 2. Kwestionariusz wywiadu dla osób zagrożonych bezodmnością
Szanowni Paostwo, Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności na zlecenie Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Koszalinie przeprowadza badania dotyczące najważniejszych potrzeb osób będących W TRUDNEJ SYTUACJI ŻYCIOWEJ. Zależy nam na tym, by wyniki aktualnie prowadzonych badao wiernie oddawały obraz rzeczywistości, dlatego zwracamy się do Pana/i o rzetelne udzielanie odpowiedzi zgodnych z Pana/i przekonaniami. Proszę pamiętad, że nie ma odpowiedzi ani dobrych, ani złych. Pragniemy zapewnid Pana/ią o całkowitej anonimowości i poufności zgromadzonych danych informując jednocześnie, że zostaną one przedstawione jedynie w zbiorczych zestawieniach statystycznych. Z góry dziękujemy za poświęcony czas i wzięcie udziału w badaniu.
Na wstępie rozmowy należy upewnid się czy osoba nie uczestniczyła już w badaniu!!! Na początku prosimy Pana/ią o udzielenie kilku podstawowych informacji o sobie. Celem zadawanych pytao w tej części wywiadu będzie poznanie głównych uwarunkowao Pana/i obecnej sytuacji życiowej. 1. Płed respondenta: proszę nie czytad tego pytania, tylko zaznaczyd prawidłową odpowiedź 1. Kobieta 2. Mężczyzna 2. Ile ma Pan/i ukooczonych lat? Proszę wpisad podaną liczbę. W przypadku podania daty urodzenia proszę wpisad obliczoną liczbę lat
…............... lat 3. Jaki jest Pana/i aktualny poziom wykształcenia? Pokaż kartę nr 1 1. niepełne podstawowe 2. podstawowe 3. zawodowe 4. niepełne średnie zawodowe (bez matury) 5. niepełne średnie ogólnokształcące (bez matury)
6. średnie zawodowe (z maturą) 7. średnie ogólnokształcące (z maturą) 8. pomaturalne 9. wyższe (w tym zawodowe) 10. Nie wiem, nie pamiętam – nie czytad tej odp.
4. Jakie wykształcenie posiada bądź posiadała Pana/i matka? Pokaż kartę nr 1 1. niepełne podstawowe 2. podstawowe 3. zawodowe 4. niepełne średnie zawodowe (bez matury) 5. niepełne średnie ogólnokształcące (bez matury)
6. średnie zawodowe (z maturą) 7. średnie ogólnokształcące (z maturą) 8. pomaturalne 9. wyższe (w tym zawodowe) 10. Nie wiem, nie pamiętam – nie czytad tej odp.
5. Jakie wykształcenie posiada bądź posiadał Pana/i ojciec? Pokaż kartę nr 1 1. niepełne podstawowe 2. podstawowe 3. zawodowe 4. niepełne średnie zawodowe (bez matury) 5. niepełne średnie ogólnokształcące (bez matury)
6. średnie zawodowe (z maturą) 7. średnie ogólnokształcące (z maturą) 8. pomaturalne 9. wyższe (w tym zawodowe) 10. Nie wiem, nie pamiętam – nie czytad tej odp.
188
6. Proszę powiedzied jak Pan/i ocenia: Pokaż kartę nr 2
Bar
dzo
Źle
źle
Do
stat
eczn
ie
do
brz
e
Bar
dzo
do
brz
e
Tru
dn
o
Po
wie
dzi
ed
– n
ie
czyt
ad
tej o
dp
.
6.1. swoją obecną sytuację materialną? 1 2 3 4 5 6
6.2. sytuację materialną Pana/i rodziny, kiedy był/a Pan/i dzieckiem
1 2 3 4 5 6
7. Dziękuję za udzielone odpowiedzi. Kolejna częśd wywiadu dotyczyd będzie Pani/Pana zadowolenia z różnych dziedzin życia. Chcielibyśmy, aby teraz Pan/i ocenił(a) poszczególne dziedziny swego życia i powiedział(a), w jakim stopniu jest Pan/i z każdej z nich zadowolony(na). Do tego celu proszę użyd skali, którą ma Pan/i przed sobą. Pokaż kartę nr 3 1 – bardzo niezadowolony 2 – niezadowolony 3 – dosyd niezadowolony 4 – dosyd zadowolony 5 – zadowolony 6 – bardzo zadowolony
7.1. Z siebie samej/samego 1 2 3 4 5 6
7.2. Ze swoich stosunków z najbliższą rodziną 1 2 3 4 5 6
7.3. Z sytuacji finansowej 1 2 3 4 5 6
7.4. Ze stosunków z kolegami (grupą przyjaciół) 1 2 3 4 5 6
7.5. Ze swego stanu zdrowia 1 2 3 4 5 6
7.6. Z sytuacji w kraju 1 2 3 4 5 6
7.7. Z perspektywy na przyszłośd 1 2 3 4 5 6
7.8. Z osiągnięd życiowych 1 2 3 4 5 6
7.9. Ze sposobu spędzania wolnego czasu 1 2 3 4 5 6
8. Przeczytam teraz Panu/i kilka ogólnych stwierdzeo na które proszę udzielid odpowiedzi. Do tego celu proszę użyd kolejnej karty przygotowanej specjalnie do tego pytania. Pokaż kartę nr 4 1 – zdecydowanie nieprawdziwe 2 – w większości przypadków nieprawdziwe 3 – raczej nieprawdziwe 4 – trochę nieprawdziwe 5 – trochę prawdziwe 6 – raczej prawdziwe 7 – w większości przypadków prawdziwe 8 – zdecydowanie prawdziwe
8.1. Potrafię rozważad wiele sposobów wyjścia z kłopotu 1 2 3 4 5 6 7 8
8.2. Energicznie realizuję moje zamierzenia 1 2 3 4 5 6 7 8
8.3. Czuję się zazwyczaj zmęczony(na) 1 2 3 4 5 6 7 8
8.4. Jest wiele sposobów rozwiązania każdego problemu 1 2 3 4 5 6 7 8
8.5. W czasie dyskusji czy kłótni łatwo ustępuję 1 2 3 4 5 6 7 8
8.6. Potrafię rozważyd wiele możliwości dochodzenia do rzeczy, na których mi najbardziej zależy
1 2 3 4 5 6 7 8
8.7. Obawiam się o moje zdrowie 1 2 3 4 5 6 7 8
8.8. Nawet jeśli inni dają za wygraną, ja wiem, że jestem w stanie znaleźd sposób rozwiązania problemu
1 2 3 4 5 6 7 8
8. 9. Moje życiowe doświadczenie dobrze przygotowało mnie do wyzwao przyszłości 1 2 3 4 5 6 7 8
8.10. Odnoszę sukcesy w życiu 1 2 3 4 5 6 7 8
189
8.11. Zazwyczaj czuję się zatroskany(na) o coś 1 2 3 4 5 6 7 8
8.12. Osiągam cele, które sobie stawiam 1 2 3 4 5 6 7 8
9. Jak bardzo zgodził/a/by się Pan/i ze stwierdzeniem, że aktualnie znajduje się Pan/i w trudnej sytuacji życiowej? Pokaż kartę nr 4a 1. Bardzo się zgadzam z tym stwierdzeniem – przejdź do pytania nr 10 2. Raczej się zgadzam z tym stwierdzeniem – przejdź do pytania nr 10 3. Raczej się nie zgadzam z tym stwierdzeniem – przejdź do pytania nr 12 4. Bardzo się nie zgadzam z tym stwierdzeniem – przejdź do pytania nr 12 5. nie wiem - nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 12 10. Czy czuje się Pan/i w jakimś stopniu winny temu, że znajduje się Pan/i aktualnie w trudnej sytuacji życiowej? Pokaż kartę nr 5 1. zdecydowanie czuję się winny/a 2. raczej czuję się winny/a 3. raczej nie czuję się winny/a 4. zdecydowanie nie czuję się winny/a 5. nie wiem - nie czytad tej odp. 11. Kto według Pana/i ponosi największą odpowiedzialnośd za Pana/i aktualnie trudną sytuację życiową? Można zaznaczyd tylko 1 odpowiedź. Pokaż kartę nr 6 1. paostwo / rząd 2. społeczeostwo 3. ja sam 4. moja rodzina 5. moi znajomi 6. pomoc społeczna 7. nie wiem - nie czytad tej odp. 8. ktoś inny, kto?....................................... 12. Proszę się poważnie zastanowid i odpowiedzied na pytanie czy uważa Pan/i że może się stad Pan/i w ciągu najbliższego okresu czasu osobą bezdomną? Pokaż kartę nr 7 1. Zdecydowanie nie 2. Raczej nie 3. Raczej tak 4. Zdecydowanie tak 5. Trudno powiedzied - nie czytad tej odp. 13. A czy może Pan/i nazwad samego siebie/samą siebie osobą zagrożoną bezdomnością? Pokaż kartę nr 7 1. Zdecydowanie nie 2. Raczej nie 3. Raczej tak 4. Zdecydowanie tak 5. Trudno powiedzied - nie czytad tej odp. 14. Na skali od 0 do 10 proszę zaznaczyd jak blisko według Pana/i bądź jak daleko znajduje się Pan/i od bezdomności? Cyfra 0 oznacza, że daleko Panu/Pani do bezdomności zaś cyfra 10 oznacza, że jest Pan/i bliski bycia osobą bezdomną Pokaż kartę nr 8 Jestem daleki Jestem bliski od bezdomności bycia osobą bezdomną 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
190
Kolejne pytanie składa się z części A, B i C. Ankieter powinien zadawad pytania ze względu na poszczególne wydarzenie. Na przykład jeśli pyta o zadłużenie to najpierw powinien zapytad czy ono wystąpiło (A), jeśli tak to czy zwracał się o pomoc do jakiejś instytucji (B) a jeśli się zwracał to czy uzyskał pomoc (C). Jeśli na etapie pytania A okazuje się, że osoba zagrożona bezdomnością nie doświadczyła sytuacji zadłużenia to w dalszej kolejności rezygnujemy z zadawania pytania w części B i C odnoszących się do sytuacji zadłużenia.
15. Czy w ciągu ostatnich 5 lat wystąpił w Pana/i życiu któryś z następujących problemów a jeśli tak to czy zwracał się Pan/i o pomoc i czy ją Pan/i uzyskał?
15A. Czy problem wystąpił?
15B.Czy zwracał/a się Pan/i o pomoc do jakiejś instytucji? Nie do
konkretnych osób ale do instytucji
165. Czy uzyskał/a Pan/i jakąkolwiek pomoc-
wsparcie?
Tak Nie Tak Nie Tak Nie
15.1. Zadłużenie 1 2 1 2 1 2
15.2.Eksmisja 1 2 1 2 1 2
15.3. Przemoc w rodzinie 1 2 1 2 1 2
15.4. Utrata pracy 1 2 1 2 1 2
15.5. Bieda, ubóstwo 1 2 1 2 1 2
15.6. Uzależnienie (alkohol, narkotyki, hazard)
1 2 1 2 1 2
15.7. Choroba psychiczna 1 2 1 2 1 2
15.8. Rozpad związku małżeoskiego/partnerskiego
1 2 1 2 1 2
15.9. Śmierd kogoś bliskiego 1 2 1 2 1 2
15.10. Opuszczenie zakładu karnego aresztu śledczego lub domu dziecka
1 2 1 2 1 2
16. Czy korzystał/a Pan/i z jakiejkolwiek pomocy w ciągu ostatnich 12 miesięcy? Nie chodzi jedynie o pomoc jakichś instytucji, ale również o pomoc innych osób 1. Tak, często – przejdź do pytania nr 17 i następne 2. Tak, ale sporadycznie – przejdź do pytania nr 17 i następne 3. Nie, w ogóle nie korzystałem z niczyjej pomocy – przejdź do pytania nr 26 i następne 4. Nie wiem, nie pamiętam– przejdź do pytania nr 26 i następne. 17. Teraz wymienię Panu/i formy wsparcia, z których ludzie czasem korzystają znajdując się w trudnej sytuacji życiowej. Proszę zastanowid się i odpowiedzied, z jakich form pomocy OSOBIŚCIE korzystał/a Pan/i w ciągu ostatniego roku? Pokaż kartę nr 9 1. nocleg 2. wyżywienie 3. odzież 4. wsparcie finansowe 5. pomoc rzeczowa 6. korzystanie z łaźni 7. pomoc psychologiczna
8. pomoc lekarska, szpitalna 9. doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy 10. poradnia uzależnieo 11. pomoc w znalezieniu pracy 12. pomoc w znalezieniu mieszkania 13. pomoc w uregulowaniu kwestii dokumentów 14. uczestnictwo w kursach szkoleniach zawodowych 15. uczestnictwo w stażach zawodowych 16. podjęcie nauki w celu zdobycia lepszego wykształcenia 17. pomoc w nawiązaniu pozytywnych relacji z rodziną 18. pomoc w spłacie zadłużenia (czynszowego, alimentacyjnego, innych)
191
18. Które ze wskazanych przez Pana/i form pomocy były bądź są dla Pana/i najważniejsze? W tym miejscu trzeba osobie zagrożonej bezdomnością przypomnied te formy pomocy, z których korzystał/a w ciągu ostatnich 12 miesięcy a które to formy respondent/ka wskazał/a w pytaniu poprzedzającym. Pokaż kartę nr 9 1. Nocleg 2. Wyżywienie 3. Odzież 4. wsparcie finansowe 5. pomoc rzeczowa 6. korzystanie z łaźni 7. pomoc psychologiczna 8. pomoc lekarska, szpitalna
9. doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy 10. poradnia uzależnieo 11. pomoc w znalezieniu pracy 12. pomoc w znalezieniu mieszkania 13. pomoc w uregulowaniu kwestii dokumentów 14. uczestnictwo w kursach szkoleniach zawodowych 15. uczestnictwo w stażach zawodowych 16. podjęcie nauki w celu zdobycia lepszego wykształcenia 17. pomoc w nawiązaniu pozytywnych relacji z rodziną 18. pomoc w spłacie zadłużenia (czynszowego, alimentacyjnego, innych)
19. Czy ogólnie rzecz biorąc wsparcie, które Pan/i otrzymuje pomaga Panu/i w codziennym życiu? 1. zdecydowanie pomaga 2. raczej pomaga 3. raczej nie pomaga 4. zdecydowanie nie pomaga 5. trudno powiedzied - nie czytad tej odp. 20. Kto, jakie instytucje / jacy ludzie udzielały/udzielali Panu/i wsparcia w ciągu ostatniego roku? Proszę wskazad wszystkie instytucje, z których Pan/i korzystała bez względu na ich ilośd. Pokaż kartę nr 10 1. członkowie mojej rodziny, 2. znajomi, koledzy koleżanki 3. dobrzy ludzie 4. kościół 5. Urząd Miasta 6. Powiatowy Urząd Pracy 7. Spółdzielnia mieszkaniowa 8. MOPS Koszalin (pracownik socjalny MOPS)
9. Służby mundurowe (Policja, Straż Miejska, Straż Ochrony Kolei) 10. Szpital, Przychodnia, Placówka służby zdrowia 11. Kurator 12. Placówka opiekuoczo- wychowawcza 13. Ośrodek uzależnieo od alkoholu 14. Centrum Interwencji Kryzysowej 15. Kościół 16. Pracodawca 17. Poradnie psychologiczno-pedagogiczne 18. Trudno powiedzied, nie mam zdania - nie czytad tej odp.
21. Proszę sobie przypomnied z jakich konkretnie instytucji korzystał Pan/i w ciągu ostatniego roku. Proszę powiedzied czy korzystał/a Pan/i z tej instytucji a jeśli tak to jak Pan/i tę instytucję ocenia. Pokaż kartę nr 11 K
orz
ysta
ł/a
Nie
ko
rzys
tał/
a
Bar
dzo
źle
źle
do
stat
eczn
ie
do
brz
e
Bar
dzo
do
brz
e
Tru
dn
o p
ow
ied
zied
–
nie
czy
tad
tej o
dp
.
21.1 Urząd Miasta 1 2 1 2 3 4 5 6
21.2 Powiatowy Urząd Pracy 1 2 1 2 3 4 5 6
21.3 MOPS Koszalin, pracownik socjalny
1 2 1 2 3 4 5 6
21.4 Służby mundurowe (Policja, straż miejska, itp.)
1 2 1 2 3 4 5 6
21.5 Szpital, Przychodnia, Placówka 1 2 1 2 3 4 5 6
192
służby zdrowia
21.6 Kurator 1 2 1 2 3 4 5 6
21.7 Placówka opiekuoczo- wychowawcza
1 2 1 2 3 4 5 6
21.8 Ośrodek uzależnieo od alkoholu
1 2 1 2 3 4 5 6
21.9 Centrum Interwencji Kryzysowej
1 2 1 2 3 4 5 6
21.10 Kościół 1 2 1 2 3 4 5 6
21.11 Pracodawca – firma biznesowa 1 2 1 2 3 4 5 6
21.12 Poradnia psychologiczno-pedagogiczna
1 2 1 2 3 4 5 6
21.13 Spółdzielnia mieszkaniowa 1 2 1 2 3 4 5 6
22. Która z wymienionych instytucji udziela Panu/i NAJCZĘŚCIEJ pomocy? Można wskazad tylko 1 odpowiedź. Pokaż kartę nr 11 1. Urząd Miasta 2. PUP (Powiatowy Urząd Pracy) 3. Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Koszalinie, 4. Służby mundurowe (Policja, Straż Miejska) 5. Szpital, Przychodnia, Placówka służby zdrowia
6. Kurator 7. Placówka opiekuoczo- wychowawcza 8. Ośrodek uzależnieo od alkoholu 9. Centrum Interwencji Kryzysowej 10. Kościół 11. Pracodawca – firma biznesowa 12. Poradnia psychologiczno-pedagogiczna 13. Spółdzielnia mieszkaniowa
23. Która z wymienionych instytucji udziela Panu/i NAJDŁUŻEJ pomocy? Można wskazad tylko 1 odpowiedź. Pokaż kartę nr 11 1. Urząd Miasta 2. PUP (Powiatowy Urząd Pracy) 3. Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Koszalinie, 4. Służby mundurowe (Policja, Straż Miejska) 5. Szpital, Przychodnia, Placówka służby zdrowia
6. Kurator 7. Placówka opiekuoczo- wychowawcza 8. Ośrodek uzależnieo od alkoholu 9. Centrum Interwencji Kryzysowej 10. Kościół 11. Pracodawca – firma biznesowa 12. Poradnia psychologiczno-pedagogiczna 13. Spółdzielnia mieszkaniowa
24. Czy ktoś z Panem/Panią ustalał zakres oraz rodzaj świadczonej pomocy? To znaczy czy miał/a Pan/i jakąkolwiek możliwośd wpływu na rodzaj pomocy oraz jej zakres? Pokaż kartę nr 12 1. Zdecydowanie nie 2. Raczej nie 3. Raczej tak 4. Zdecydowanie tak 5. Trudno powiedzied - nie czytad tej odp.
193
25. Czy ogólnie rzecz biorąc, pomoc, z której Pan/i korzystał/a w ciągu ostatniego roku była pomocą: Pokaż kartę nr 12
Zdec
ydo
wan
ie
nie
Rac
zej n
ie
Rac
zej t
ak
Zdec
ydo
wan
ie
tak
Tru
dn
o
po
wie
dzi
ed –
nie
czyt
ad
tej o
dp
.
25.1. udzieloną w odpowiednim dla Pana/i czasie 1 2 3 4 5
25.2. odpowiednią do Pana/i ówczesnych potrzeb w swojej formie 1 2 3 4 5
25.3. odpowiednią do Pana/i ówczesnych potrzeb jeśli chodzi o wysokośd udzielonego wsparcia plus ilośd wsparcia
1 2 3 4 5
25.4. udzieloną w sposób profesjonalny 1 2 3 4 5
25.5. udzieloną przez osobę kompetentną 1 2 3 4 5
25.6. udzieloną w sposób dla Pana/i życzliwy i uprzejmy 1 2 3 4 5
26. Proszę powiedzied jakiej pomocy aktualnie potrzebuje Pan/i najbardziej? ………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………………………………..
27. A teraz odczytam Panu/i listę czynności pomocnych przy wychodzeniu z trudnej sytuacji życiowej. Które z nich podejmował Pan/i w ciągu ostatniego roku? Można zaznaczyd więcej niż jedną odpowiedź. Pokaż kartę nr 13
tak
wie
le r
azy
tak,
ale
spo
rad
yczn
ie
w o
góle
nie
po
dej
mo
wał
em
(am
) ta
kich
czy
nn
ośc
i
27.1. szukam pracy, 1 2 3
27.2. szukam stałego miejsca zamieszkania 1 2 3
27.3. korzystam z usług pośrednictwa pracy, doradztwa zawodowego 1 2 3
27.4. pracuję 1 2 3
27.5. staram się uregulowad kwestie dokumentów osobistych (wyrobid/ odtworzyd)
1 2 3
27.6. korzystam z usług poradnictwa psychologicznego 1 2 3
27.7. staram się uregulowad kwestie rent/emerytur 1 2 3
27.8. uczestniczę w terapii uzależnieo 1 2 3
27.9. uczestniczę w kursach, szkoleniach zawodowych 1 2 3
27.10. staram się odbudowad relacje rodzinne 1 2 3
28. Jakie formy pomocy są dla Pana/i osobiście najbardziej potrzebne, aby wyjśd z trudnej sytuacji życiowej ? Pytanie prekateryzowane. Proszę dad możliwośd swobodnej wypowiedzi respondentowi, zaś odpowiedź zaznaczyd na liście znajdującej się obok 1. opieka lekarska, pomoc medyczna, leczenie i rehabilitacja 2. wyżywienie, posiłek, jedzenie 3. nocleg 4. opieka – ogólnie bez wskazania na konkretne formy 5. opieka psychologiczna 6. ulokowanie w domu / ośrodku pomocy społecznej 7. uzyskanie ubezpieczenia zdrowotnego 8. ubranie, odzież
10. pomoc w uzyskaniu meldunku 11. praca, pomoc w jej znalezieniu, pomoc w zatrudnieniu 12. szkolenia zawodowe, pomoc w podnoszeniu kwalifikacji zawodowych 13. wsparcie finansowe, zapomogi 14. sprawy rentowe i emerytalne 15. pomoc prawna 16. pomoc w wyrobieniu / odtworzeniu dokumentów 17. opieka nad dzieckiem 18. pomoc rodziny, wsparcie rodziny 19. żadne formy pomocy 20. inne dopowiedzi 21. odpowiedzi nie na temat 22. trudno powiedzied
194
9. mieszkanie, kwatera, pokój 29. Jak ocenia Pan/i szansę na wyjście z trudnej sytuacji życiowej w ciągu najbliższych dwóch lat? – Pokaż kartę nr 14 1. mam bardzo duże szanse na wyjście z trudnej sytuacji życiowej 2. mam duże szanse na wyjście z trudnej sytuacji życiowej 3. mam małe szanse na wyjście z trudnej sytuacji życiowej 4. mam bardzo małe szanse na wyjście z trudnej sytuacji życiowej 5. nie mam żadnych szans na wyjście z trudnej sytuacji życiowej 6. nie wiem trudno powiedzied – nie czytad tej odp. 30. A kto według Pana/i ponosi największą odpowiedzialnośd za to, aby wyszedł/wyszła Pan/i z trudnej sytuacji życiowej? Można zaznaczyd tylko 1 odpowiedź. Pokaż kartę nr 15 1. paostwo / rząd 2. społeczeostwo 3. ja sam 4. moja rodzina 5. moi znajomi 6. pomoc społeczna 7. nie wiem - nie czytad tej odp. 8. ktoś inny, kto?.......................................
31. Proszę powiedzied, jakie umiejętności i/lub wiedzę Pan/i posiada, a jakich nie posiada
TAK
NIE
31.1. mam kłopoty z pisaniem 1 2
31.2. mam kłopoty z czytaniem 1 2
31.3. wiem gdzie znajduje się co najmniej jedna instytucja niosąca pomoc osobom bezdomnym
1 2
31.4. wiem, gdzie znajduje się mój Ośrodek Pomocy Społecznej 1 2
31.5. wiem, gdzie znajduje się mój Zakład Ubezpieczeo Społecznych 1 2
31.6. wiem, gdzie trzeba pójśd, by wyrobid sobie dowód osobisty 1 2
31.7. wiem, gdzie trzeba pójśd, by zarejestrowad się w poszukiwaniu pracy 1 2
31.8. wiem, gdzie należy pójśd, by rozliczyd się z podatku 1 2
31.9. wiem, gdzie znajduje się mój ośrodek zdrowia i gdzie przyjmuje mój lekarz 1 2
31.10. wiem, gdzie należy pójśd i co zrobid, by wziąd udział w wyborach (np. prezydenckich) 1 2
31.11. umiem załatwiad swoje sprawy w urzędzie 1 2
31.12. umiem napisad list motywacyjny i życiorys dla pracodawcy 1 2
31.13. umiem napisad pismo-podanie do urzędu 1 2
31.14. umiem załatwid sprawę przez telefon (np. rozmowa z pracodawcą, urzędnikiem, osobą w jakiejś instytucji)
1 2
31.15. umiem obsługiwad komputer 1 2
31.16. umiem obsługiwad urządzenia biurowe 1 2
31.17. posiadam prawo jazdy 1 2
31.18. znam co najmniej podstawy jakiegoś języka obcego 1 2
KWESTIE MIESZKANIOWE
Przejdźmy do kolejnej części wywiadu, w której poruszad będziemy bieżące Pana/i problemy dnia codziennego. Prosimy pamiętad, że nie ma odpowiedzi ani dobrych, ani złych, są jedynie odpowiedzi szczere. W tej części badania będziemy pytad o Pana/i aktualną sytuację życiową. Zacznijmy może od Pana/i formalnej sytuacji mieszkaniowej
195
32. Proszę podad nazwę miejscowości Pana/i ostatniego miejsce zameldowania na stałe. Miejscowośd: ....................... Województwo: ............................................ 33. Gdzie Pan/i mieszkał/a w okresie dzieciostwa do 15 roku życia? 1. duże miasto (powyżej 100 tys. mieszkaoców) 2. małe miasto 3. wieś 34. Jakie jest Pana/i prawo do przebywania w lokalu, w którym aktualnie Pan/i mieszka? Pokaż kartę nr 16 1. pełne prawo do przebywania w lokalu/mieszkaniu 2. niestabilna sytuacja prawna dotycząca przebywania klienta w mieszkaniu/lokalu 3. toczące się postępowanie spadkowe, sądowe 4. najem bez umowy 5. brak prawa klienta do mieszkania/lokalu 6. Trudno powiedzied - nie czytad tej odp. 35. Jaka jest Pana/i aktualna sytuacja meldunkowa? Pokaż kartę nr 17 1. Nie posiadam żadnego meldunku 2. posiadam stały meldunek, ale obecnie nie przebywam w lokalu, w którym jestem zameldowany/ 3. obecnie przebywam w lokalu, w którym jestem zameldowany/a na okres stały 4. obecnie przebywam w lokalu, w którym jestem zameldowany/a tymczasowo 5. Trudno powiedzied - nie czytad tej odp. 36. Jaki jest rodzaj/charakter obecnie zajmowanego przez Pana/i lokalu? Pokaż kartę nr 18 1. lokal zajmowany „na dziko” 2. lokal zajmowany na podstawie umowy ustnej bądź grzecznościowego użyczenia 3. lokal w trakcie wypowiedzenia najmu 4. lokal wynajmowany na podstawie spisanej umowy w krótkim okresie czasu 5. lokal wynajmowany na podstawie spisanej umowy nieprzerwanie w długim okresie czasu (powyżej 1 roku) 6. mieszkanie socjalne 7. mieszkanie zakupione na kredyt/pod zastaw hipoteki 8. mieszkanie spółdzielcze/ spółdzielczo-własnościowe/własnościowe 9. mieszkanie komunalne 10. mieszkanie taniego budownictwa socjalnego 11. Trudno powiedzied - nie czytad tej odp. 37. Jak ocenił/a by Pan/i aktualne warunki mieszkaniowe panujące w lokalu, który aktualnie Pan/i zajmuje? Pokaż kartę nr 19 1. Bardzo złe 2. Złe 3. dostateczne 4. Dobre 5. Bardzo dobre 6. Trudno powiedzied - nie czytad tej odp. 38. Czy lokal, w którym Pan/i aktualnie przebywa jest przez Pana/Panią zadłużony z powodu braku dokonywania OPŁAT CZYNSZOWYCH? 1. Tak – przejdź do pytania nr 39 2. Nie – przejdź do pytania nr 42 3. nie wiem - nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 42
196
39. Jak długo lokal/mieszkanie, w którym pan/i aktualnie przebywa jest lokalem/mieszkaniem zadłużonym z powodu braku dokonywania OPŁAT CZYNSZOWYCH? Pokaż kartę nr 20 1. Od niespełna roku 2. Od 1 roku do 3 lat 3. Od 3 lat do 5 lat 4. Od 5 do 10 lat 5. Powyżej 10 lat 6. Trudno powiedzied - nie czytad tej odp. 40. Jaki charakter ma zadłużenie lokalu/mieszkania, które Pan/i aktualnie zajmuje? Chodzi o zadłużenie wynikające z powodu braku dokonywania OPŁAT CZYNSZOWYCH 1. Zadłużenie regularne pojawiające się z miesiąca na miesiąc 2. Zadłużenie pojawiające się kilkukrotnie w ciągu roku w różnych odcinkach czasu 41. Jaka jest kwota zadłużenia lokalu/mieszkania, w którym Pan/i aktualnie mieszka WYNIKAJĄCA Z OPŁAT CZYNSZOWYCH ? Pokaż kartę nr 21 1. Do 1.000 zł 2. Od 1.000 zł do 4.000 zł 3. Od 4.000 zł do 7.000 zł 4. Od 7.000 zł do 10.000 zł 5. Powyżej 10.000 zł 6. Trudno powiedzied - nie czytad tej odp. 42. Czy lokal, w którym Pan/i aktualnie przebywa jest przez Pana/Panią zadłużony z powodu braku dokonywania OPŁAT ZA EKSPLOATACJĘ MIESZKANIA/LOKALU? 1. Tak – przejdź do pytania nr 43 2. Nie – przejdź do pytania nr 46 3. Nie wiem - nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 46 43. Jak długo lokal/mieszkanie, w którym pan/i aktualnie przebywa jest lokalem/mieszkaniem zadłużonym z powodu braku dokonywania OPŁAT ZA EKSPLOATACJĘ MIESZKANIA/LOKALU? Pokaż kartę nr 20 1. Od niespełna roku 2. Od 1 roku do 3 lat 3. Od 3 lat do 5 lat 4. Od 5 do 10 lat 5. Powyżej 10 lat 6. Trudno powiedzied - nie czytad tej odp. 44. Jaki charakter ma zadłużenie lokalu/mieszkania, które Pan/i aktualnie zajmuje? Chodzi o zadłużenie wynikające z powodu braku dokonywania OPŁAT ZA EKSPLOATACJĘ MIESZKANIA/LOKALU 1. Zadłużenie regularne pojawiające się z miesiąca na miesiąc 2. Zadłużenie pojawiające się kilkukrotnie w ciągu roku w różnych odcinkach czasu 45. Jaka jest kwota zadłużenia lokalu/mieszkania, w którym Pan/i aktualnie mieszka WYNIKAJĄCA Z OPŁAT ZA EKSPLOATACJĘ MIESZKANIA/LOKALU? Pokaż kartę nr 21 1. Do 1.000 zł 2. Od 1.000 zł do 4.000 zł 3. Od 4.000 zł do 7.000 zł 4. Od 7.000 zł do 10.000 zł 5. Powyżej 10.000 zł 6. Trudno powiedzied - nie czytad tej odp.
197
46. Czy aktualnie wobec Pana/i toczy się bądź kiedykolwiek wobec Pana/i toczyło się postępowanie eksmisyjne? 1. Tak, aktualnie się toczy – przejdź do pytania nr 47 2. Tak, toczyło się ale już się skooczyło – przejdź do pytania nr 47 3. Nie, nigdy się nie toczyło wobec mnie postępowanie eksmisyjne – przejdź do pytania nr 48 4. Trudno powiedzied - nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 48 47. Czy ma Pan/i orzeczoną wobec siebie prawomocną decyzję o eksmisji? 1. Tak, bez prawa do lokalu 2. Tak, z prawem do lokalu 3. Nie 4. Trudno powiedzied - nie czytad tej odp. 48. Czy w najbliższym czasie spodziewa się Pan/i, że takie postępowanie może się wobec Pana/i rozpocząd? Pokaż kartę nr 22 1. Zdecydowanie nie 2. Raczej nie 3. Raczej tak 4. Zdecydowanie tak 5. Trudno powiedzied - nie czytad tej odp. 49. Czy stara się Pan/i o polepszenie swojej sytuacji mieszkaniowej? 1. Tak – przejdź do pytania nr 51 2. Nie – przejdź do pytania nr 50 50. Jeśli nie to dlaczego nie stara się Pan/i o polepszenie swojej sytuacji mieszkaniowej? Pokaż kartę nr 23 1. nie wiem gdzie i jak 2. nie mam takiej potrzeby 3. wiem gdzie, ale nie umiem załatwid formalności 4. starałam/starałem się, ale za długo to trwało i przestałem/ straciłem nadzieję 5. i tak nie mam szans na zmianę sytuacji mieszkaniowej 6. inne ……………………………………… 51. A co Pan/i dokładnie ma na myśli mówiąc, ze stara się Pan/i o mieszkanie?
ZDROWIE Chcielibyśmy teraz trochę uwagi poświęcid Pana/i zdrowiu. Chodzi o aktualną Pana/i kondycję fizyczną czyli o to, jak się Pan/i czyje, jakie ma Pan/i zdrowotne dolegliwości, jak generalnie ocenia Pan/i swoje własne zdrowie. Chcielibyśmy zapewnid Pana/ią w tym miejscu o anonimowości Pana/i odpowiedzi i o poufności zebranych wyników. Zacznijmy może od bardzo ogólnych kwestii dotyczących Pana/i zdrowia. 52. Czy posiada Pan/i ubezpieczenie zdrowotne? 1. Tak 2. Nie 3. nie wiem – nie czytad tej odp. 53. Czy ma Pan/i orzeczoną grupę inwalidzką lub stopieo niepełnosprawności? 1. tak - przejdź do pytania nr 54, omio pytanie 55 2. nie - przejdź do pytania nr 55 3. nie wiem - przejdź do pytania nr 55. Nie czytad tej odp.
198
54. Jaki stopieo niepełnosprawności Pan/i posiada? 1. znaczny/ pierwsza grupa 2. umiarkowany/ druga grupa 3. lekki/ trzecia grupa 4. nie wiem – nie czytad tej odp. 55. Czy stara się Pan/i o przyznanie grupy inwalidzkiej/stopnia niepełnosprawności? 1. Tak 2. Nie
56. Jak Pan/i ocenia swój aktualny stan zdrowia? Pokaż kartę nr 24 1. niedostatecznie 2. miernie 3. dostatecznie
4. dobrze 5. bardzo dobrze 6. celująco 7. trudno powiedzied – nie czytad tej odp.
57. Czy w ciągu ostatniego roku chorował/a Pan/i?
1. tak - przejdź do pytania nr 58 2. nie - przejdź do pytania nr 60 3. nie pamiętam - przejdź do pytania nr 60. Nie czytad tej odp.
58. Jak często w ciągu ostatniego roku był Pan/i chory/a? Pokaż kartę nr 25
1. bardzo rzadko 2. rzadko 3. często 4. bardzo często 5. trudno powiedzied – nie czytad tej odp.
59. Czy jest Pan/i w stanie powiedzied ile dokładnie razy był(a) Pan/i chory(a) w ciągu ostatniego roku? Proszę wpisad konkretną liczbę zachorowao
…………………………………………. 0. Nie jestem w stanie podad konkretnej liczby 60. Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z usług medycznych?
1. tak - przejdź do pytania nr 61 2. nie - przejdź do pytania nr 62 3. nie wiem, nie pamiętam - przejdź do pytania nr 62. Nie czytad tej odp.
61. Jaki to był typ pomocy?
1. lekarska (wymagająca kontaktu z lekarzem ale niezwiązana z pobytem w szpitalu 2. związana z hospitalizacją (pobytem w szpitalu) 3. pielęgniarska (niezwiązana z pobytem w szpitalu)
62. Jak Pan/i myśli czy w ciągu ostatnich pięciu lat Pana/i stan zdrowia uległ poprawie czy też pogorszeniu? Pokaż kartę nr 26
1. mój stan zdrowia uległ zasadniczej poprawie 2. mój stan zdrowia uległ poprawie, ale w nieznacznym stopniu 3. mój stan zdrowia zasadniczo się nie zmienił 4. mój stan zdrowia uległ nieznacznemu pogorszeniu 5. mój stan zdrowia uległ zasadniczemu pogorszeniu 6. trudno powiedzied – nie czytad tej odp.
199
63. Czy według Pana/i aktualny stan zdrowia pozwala na podjęcie jakiejkolwiek pracy? Pokaż kartę nr 27 1. zdecydowanie nie - przejdź do pytania nr 65 2. raczej nie- przejdź do pytania nr 65 3. raczej tak - przejdź do pytania nr 64 4. zdecydowanie tak- przejdź do pytania nr 64 5. trudno powiedzied - przejdź do pytania nr 65. Nie czytad tej odp.
64. Czy praca, którą jest Pan/i w stanie podjąd może byd
1. Lekka 2. Obojętnie 3. Ciężka 4. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp.
65. Czy obecnie choruje Pan/i na przewlekłe choroby?
1. Tak - przejdź do pytania nr 66 2. Nie - przejdź do pytania nr 67 3. nie wiem – przejdź do pytania nr 67. Nie czytad tej odp.
66. Jakiego rodzaju są to choroby? ………………………………………………………….………………………………………………………….………………………………………………………….……
67. Czy w ciągu ostatniego roku, tzn. począwszy od kwietnia ubiegłego roku do dziś, był(a) Pan/i zmuszony(a) z powodu braku pieniędzy zrezygnowad z: Pokaż kartę nr 28
Nie Tak, raz Dwa razu lub
więcej
Nie pamiętam – nie czytad tej
odp.
67.1 wizyty u lekarza specjalisty 1 2 3 4
67.2 wizyty u dentysty/leczenia zębów 1 2 3 4
67.3 wykupienia recept/kupna leków lub innych środków medycznych zalecanych przez lekarza
1 2 3 4
67.4 wizyty u lekarza ogólnego 1 2 3 4
67.5 usług protetycznych 1 2 3 4
67.6 zrobienia analiz i badao diagnostycznych 1 2 3 4
67.7 zakupu okularów zalecanych przez lekarza 1 2 3 4
67.9 zabiegów rehabilitacyjnych 1 2 3 4
67.9 leczenia szpitalnego 1 2 3 4
67.10 innych usług medycznych/zdrowotnych 1 2 3 4
AKTYWNOŚD ZAWODOWA, DOCHODY
68. Porozmawiajmy przez moment o Pana/i aktualnej sytuacji zawodowej . Czy posiada Pan/i kwalifikacje zawodowe?
1. Tak 2. nie
69. Czy jest Pan/i zarejestrowany/a jako osoba bezrobotna lub poszukująca pracy w Urzędzie Pracy?
1. Tak 2. nie
70. Czy w ciągu ostatniego miesiąca wykonywał/a Pan/i jakąś pracę lub też miał jakiekolwiek zajęcie przynoszące zarobek? Uwzględniając również pracę na czarno
1. tak - przejdź do pytania nr 71 2. nie - przejdź do pytania nr 72 i następnych
200
71. Czy ma Pan/i stałą umowę o pracę, zlecenie bądź o dzieło? 1. Tak - przejdź do pytania nr 79 2. Nie - przejdź do pytania nr 79
72. laczego Pan/i nie pracuje? Można zaznaczyd dowolną liczbę odpowiedzi. Pokaż kartę nr 29
1. nie opłaca mi się pracowad 2. ze względu na zły stan zdrowia 3. ze względu na brak ofert pracy 4. ze względu na nieodpowiedni wiek 5. nie chce pracowad 6. nie może pracowad/dlaczego nie może pracowad............................................................... 7. inne/jakie ............................................................
73. Czy był/aby Pan/i gotowy/a do podjęcia pracy jutro bądź w najbliższych dniach? 1. tak – przejdź do pytania nr 74 2. nie – przejdź do pytania nr 75 3. nie wiem –przejdź do pytania nr 75. Nie czytad tej odp. 74. Jaka mogłaby byd praca, którą jest Pan/i w stanie podjąd od jutra bądź w ciągu najbliższych dni?
1. tylko legalna 2. jakiejkolwiek pracy, legalna bądź nie 3. tylko praca na czarno 4. trudno powiedzied – nie czytad tej odp.
75. Czy w ciągu ostatniego miesiąca (4 tygodni) poszukiwał/a Pani/ pracy?
1. tak - przejdź do pytania nr 76 i 77, omio pytanie nr 78 2. nie - przejdź do pytania nr 78
76. W jaki sposób poszukiwał/a Pan/i pracy? Można wskazad więcej niż 1 odpowiedź. Pokaż kartę nr 30
1. poprzez Urząd Pracy 2. szukałem(łam) ogłoszeo w prasie i odpowiadałem(łam) na nie 3. odwiedzałem(łam) różne firmy i kontaktowałem(łam) się z bezpośrednio pracodawcami 4. poprzez znajomych 5. poprzez Internet 6. innymi sposobami, jakimi?.....................................
77. Ile razy w ciągu tego czasu (ostatniego miesiąca) kontaktował/a się Pan/i z powyższymi osobami/instytucjami/firmami w celu znalezienia pracy? Pokaż kartę nr 31
1. 1 raz w ciągu tego miesiąca 2. 2 razy w ciągu tego miesiąca 3. 3 razy w ciągu tego miesiąca 4. 4 razy w ciągu tego miesiąca, czyli średnio 1 raz w tygodniu 5. od 2- 3 razy w tygodniu 6. średnio 4-5 razy w tygodniu czyli niemal codziennie 7. inne …………
78. Dlaczego nie poszukiwał/a Pan/i pracy? Pytanie prekateryzowane. Proszę dad możliwośd swobodnej wypowiedzi respondentowi, zaś odpowiedź zaznaczyd na liście znajdującej się obok. Istnieje możliwośd wskazania więcej niż 1 odpowiedzi
1. już pracuję więc nie muszę szukad pracy 2. mam inne zajęcie (praca własna) i dlatego nie szukam pracy 3. jestem osobą niepełnosprawną i nie mam szans na zatrudnienie 4. jestem osobą niepełnosprawną i nie mogę pracowad 5. nie szukałem(łam) pracy ze względu na zły stan zdrowia
201
6. byłem(łam) chory(a)/ w szpitalu i dlatego nie mogłem(łam) tego robid 7. dopiero wyszedłem(łam) z więzienia i dlatego nie mogłem(łam) tego robid 8. opiekuję się (wychowuję) dziedmi i dlatego nie mam takiej możliwości, by pracowad 9. nie mam pomysłu, jakiej pracy mogłabym/mógłbym szukad, co mogłabym/mógłbym robid 10. nie wiem, w jaki sposób (gdzie) można szukad i znaleźd pracę 11. jestem już zniechęcony(na), bo niczego nie mogę znaleźd od dłuższego czasu 12. mam nieodpowiedni wiek (emerytalny) 13. nie szukam pracy, bo nie chcę pracowad 14. nie szukam pracy, bo nie opłaca mi się pracowad 15. inne ………………
79. Czy osiąga Pan/i jakiekolwiek dochody? Proszę wysondowad pod tym kątem respondenta, gdyż może on nie rozpoznawad pewnych źródeł dochodu, np. dochodów z pracy własnej lub zbierania datków, szczególnie, gdy osoba w poprzednich pytaniach zadeklarowała, że wykonuje takie zajęcia 1. tak – przejdź do pytania nr 80 2. nie – przejdź do pytania nr 82 3. odmowa odpowiedzi – nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 82 80. Jaki Pani/Pana całkowity dochód miesięczny (na rękę)? Pokaż kartę nr 32 1. do 200 zł 2. 201-400 zł 3. 401-600 zł 4. 601-800 zł
5. 801-1000 zł 6. 1001-1200 zł 7. powyżej 1200 zł 8. nie wiem, nie liczyłem – nie czytad tej odp. 9. odmowa odpowiedzi – nie czytad tej odp. 10. inne ………………
Nawet jeśli osoba bezdomna nie będzie chciała podad kwoty swojego dochodu bądź odmawia udzielenia odpowiedzi prosimy o zadanie kolejnego pytania i przekonanie respondenta do wskazania źródła dochodu 81. Jakie są źródła tych dochodów? Można zaznaczyd więcej niż jedną odpowiedź. Pokaż kartę nr 33 1. dochód z pracy najemnej 2. dochody z pracy najemnej dorywczej 3. dochody z pracy własnej (żebractwo, zbieranie złomu, butelek, …) 4. emerytura 5. renta inwalidzka (z tyt. niezdolności do pracy) 6. renta Socjalna 7. renta rodzinna 8. zasiłek chorobowy 9. zasiłek dla bezrobotnych 10. zasiłek macierzyoski
11. zasiłek rodzinny 12. dodatek wychowawczy 13. alimenty na dzieci od ojca/matki dzieci (regularne) 14. dodatek alimentacyjny (dodatek do zasiłku rodzinnego 15. inne zasiłki, dotacje pobierane z pomocy społecznej 16. inne dotacje, świadczenia pobierane z ZUS-u 17. proszę ludzi o datki 18. rodzina/znajomi mi pomagają – dostaję od nich pieniądze, w tym nieregularnie wypłacane alimenty lub ich części 19. inne ………………
82. Czy posiada Pan/i jakieś niespłacone długi, pożyczki, zaległości finansowe, bądź inne bieżące zobowiązania finansowe, np. alimenty POZA ZADŁUŻENIEM ZWIĄZANYM Z OPŁATAMI MIESZKANIOWYMI ORAZ KOSZTAMI EKSPLOATACJI MIESZKANIA/LOKALU? 1. Tak – przejdź do pytania nr 83 2. Nie – przejdź do pytania nr 85 3. Trudno powiedzied – przejdź do pytania nr 85. Nie czytad tej odp.
202
83. Proszę powiedzied jakiego rodzaju są to zobowiązania ? Proszę wskazad wszystkie odpowiedzi, które Pana/i dotyczą. Pokaż kartę nr 34 1. niespłacony kredyt w banku lub w innej instytucji finansowej 2. kredyt w banku lub w innej instytucji finansowej 3. niezapłacone podatki
4. niezapłacone składki ZUS 5. zobowiązania/długi wobec firm 6. zasądzone przez sąd kary/ grzywny/ … 7. alimenty bieżące (miesięczne) 8. dług wobec rodziny 9. dług wobec znajomych 10. inne, jakie?....................................
84. Czy stara się Pan/i regulowad te zobowiązania? 1. Tak, regularnie 2. Tak, ale nieregularnie 3. Nie, nie spłacam ich w ogóle– nie czytad tej odp.
SYTUACJA RODZINNA Przejdźmy teraz może na moment do Pana/i rodziny. Zadam teraz Panu/i kilka prostych pytao o Pana/i ojca, matkę i ewentualne rodzeostwo. Prosimy odpowiadad na zadawane pytania odnosząc je do czasu obecnego 85. Czy żyje Pana/i matka?
1. tak – przejdź do pytania nr 86 2. nie – przejdź do pytania nr 89 3. nie wiem – nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 89 4. nigdy nie znałem/am swojej matki– nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 89
86. Jak często utrzymuje Pan/i kontakty z matką? Pokaż kartę nr 35
1. w ogóle lub prawie w ogóle – przejdź do pytania nr 88 2. raz na kilka lat 3. mniej więcej raz w roku 4. kilka razy w roku 5. kilka razy w miesiącu 6. kilka razy w tygodniu lub częściej 7. trudno powiedzied – nie czytad tej odp. przejdź do pytania nr 88
87. Jakie są Pana/i aktualne stosunki z matką? Pokaż kartę nr 36
1. Bardzo dobre 2. Dobre 3. Raczej dobre 4. Ani dobre, ani złe 5. Raczej złe 6. Złe 7. Bardzo złe 8. trudno powiedzied – nie czytad tej odp.
88. Jak często może Pan/i liczyd na jakąkolwiek pomoc Pana/i matki? Pokaż kartę nr 37
1. W ogóle 2. Bardzo rzadko 3. Rzadko 4. Często 5. Bardzo często 6. Zawsze 7. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp.
203
89. Czy żyje Pana/i ojciec?
1. tak – przejdź do pytania nr 90 2. nie – przejdź do pytania nr 73 3. nie wiem – nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 93 4. nigdy nie znałem/am swojego ojca – nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 93
90. Jak często utrzymuje Pan/i kontakty z ojcem? Pokaż kartę nr 35
1. w ogóle lub prawie w ogóle – przejdź do pytania nr 92 2. raz na kilka lat 3. mniej więcej raz w roku 4. kilka razy w roku 5. kilka razy w miesiącu 6. kilka razy w tygodniu lub częściej 7. trudno powiedzied – nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 92
91. Jakie są Pana/i aktualne stosunki z ojcem? Pokaż kartę nr 36
1. Bardzo dobre 2. Dobre 3. Raczej dobre 4. Ani dobre, ani złe 5. Raczej złe 6. Złe 7. Bardzo złe 8. trudno powiedzied – nie czytad tej odp.
92. Jak często może Pan/i liczyd na jakąkolwiek pomoc Pana/i ojca? Pokaż kartę nr 37
1. W ogóle 2. Bardzo rzadko 3. Rzadko 4. Często 5. Bardzo często 6. Zawsze 7. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp.
93. Czy Pana/i rodzice kiedykolwiek się rozwiedli?
1. Tak 2. Nie 3. Nie wiem – nie czytad tej odp.
94. Czy ma Pan/i rodzeostwo?
1. Tak, ile?.................... – przejdź do pytania nr 95 2. nie – przejdź do pytania nr 98 3. nie wiem – nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 98
95. Jak często utrzymuje Pan/i kontakty z Pana/i rodzeostwem? Pokaż kartę nr 35
1. w ogóle lub prawie w ogóle – przejdź do pytania nr 97 2. raz na kilka lat 3. mniej więcej raz w roku 4. kilka razy w roku 5. kilka razy w miesiącu 6. kilka razy w tygodniu lub częściej 7. trudno powiedzied – nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 97
204
96. Jakie są Pana/i aktualne stosunki z rodzeostwem? Pokaż kartę nr 36 1. Bardzo dobre 2. Dobre 3. Raczej dobre 4. Ani dobre, ani złe 5. Raczej złe 6. Złe 7. Bardzo złe 8. To zależy – nie czytad tej odp. 9. trudno powiedzied – nie czytad tej odp.
97. Jak często może Pan/i liczyd na jakąkolwiek pomoc ze strony Pana/i rodzeostwa? Pokaż kartę nr 37
1. W ogóle 2. Bardzo rzadko 3. Rzadko 4. Często 5. Bardzo często 6. Zawsze 7. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp.
98. Kto według Pana/i był głównym żywicielem rodziny (dotyczy rodziny pochodzenia)? Można zaznaczyd tylko 1 odpowiedź. Pokaż kartę nr 38
1. ojciec 2. matka 3. zarówno matka jak i ojciec 4. ktoś z rodzeostwa 5. ja 6. inny członek rodziny 7. nie wiem – nie czytad tej odp.
99. Kto według Pana/i był głową rodziny? Można zaznaczyd tylko 1 odpowiedź. Pokaż kartę nr 38
1. ojciec 2. matka 3. zarówno matka jak i ojciec 4. ktoś z rodzeostwa 5. ja 6. inny członek rodziny 7. nie wiem – nie czytad tej odp.
100. Jaka była sytuacja materialna Pana/i rodziny kiedy był/a Pan/i dzieckiem? Dotyczy rodziny pochodzenia. Pokaż kartę nr 39
1. Bardzo dobra 2. Dobra 3. Raczej dobra 4. Przeciętna 5. Raczej zła 6. Zła 7. Bardzo zła 8. trudno powiedzied – nie czytad tej odp.
205
101. Czy kiedykolwiek w Pana/i najbliższej rodzinie/ Domu Dziecka zdarzały się następujące sytuacje: Uwaga do ankietera: proszę zakreślid, czy odpowiedzi dotyczą rodziny czy Domu Dziecka
Tak Nie
101.1. nadużywanie alkoholu 1 2
101.2. stosowanie narkotyków lub innych środków odurzających 1 2
101.3. stosowanie przemocy fizycznej 1 2
101.4. stosowanie przemocy psychicznej 1 2
101.5. molestowanie seksualne 1 2
101.6. zaburzenia psychiczne 1 2
101.7. próby samobójcze, samobójstwa, próby samookaleczenia 1 2
101.8. uprawianie nierządu (prostytucji) 1 2
101.9. przebywanie w zamkniętym zakładzie karnym / areszcie śledczym / domu poprawczym 1 2
102. Jaki jest Pana/i aktualny stan cywilny? Pokaż kartę nr 40
1. wolny – przejdź do pytania nr 105 2. zamężna/żonaty – przejdź do pytania nr 105 3. wdowa/wdowiec – przejdź do pytania nr 105 4. rozwiedziony/a – przejdź do pytania nr 103, 104 5. w separacji – przejdź do pytania nr 105 6. w nieformalnym związku (typu konkubinat) – przejdź do pytania nr 105 7. trudno powiedzied– przejdź do pytania nr 105. Nie czytad tej odp.
103. Jak często utrzymuje Pan/a kontakty ze swoją/ ze swoim byłą żoną/ byłym mężem? Pokaż kartę nr 35
1. w ogóle lub prawie w ogóle 2. raz na kilka lat 3. mniej więcej raz w roku 4. kilka razy w roku 5. kilka razy w miesiącu 6. kilka razy w tygodniu lub częściej 7. Trudno powiedzied –Nie czytad tej odp.
104. Jakie są Pana/a relacje z żoną/ mężem; byłą żona/byłym mężem? Pokaż kartę nr 36
1. Bardzo dobre 2. Dobre 3. Raczej dobre 4. Ani dobre, ani złe 5. Raczej złe 6. Złe 7. Bardzo złe 8. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp.
105. Niezależnie od tego, jaki jest obecnie Pana/i stan cywilny, czy żyje Pan/i aktualnie w stałym związku?
1. tak, w związku formalnym – przejdź do pytania nr 106 2. tak, w związku nieformalnym (na kocią łapę/konkubinat) – przejdź do pytania nr 106 3. nie, aktualnie nie jestem w związku – przejdź do pytania nr 108 4. Trudno powiedzied – przejdź do pytania nr 108. Nie czytad tej odp.
106. Jakie są Pana/i stosunki z obecnym partnerem? Pokaż kartę nr 36 1. Bardzo dobre 2. Dobre 3. Raczej dobre 4. Ani dobre, ani złe 5. Raczej złe 6. Złe
206
7. Bardzo złe 8. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp.
107. Czy mieszka Pan/i razem ze swoją żona/mężem, partnerką/partnerem w chwili obecnej? 1. tak (gdzie?....................................) 2. nie (dlaczego?................................) 3. nie dotyczy 108. Czy posiada Pan/i żyjące dzieci? 1. tak, ile? Proszę podad liczbę .............. – przejdź do pytania nr 109 2. nie – przejdź do pytania nr 116 3. Nie wiem – przejdź do pytania nr 116. Nie czytad tej odp.
109. Czy do któregokolwiek z dzieci jest Pan/i pozbawiony(a) częściowo lub całkowicie praw rodzicielskich? 1. Tak, częściowo 2. Tak, całkowicie 3. Nie 4. nie wiem – nie czyta d tej odp. 5. odmowa odpowiedzi– nie czytad tej odp.
110. Czy posiada Pan/i dzieci NIEPEŁNOLETNIE?
1. Tak – przejdź do pytania nr 111 2. Nie – przejdź do pytania nr 113 3. Nie wiem – przejdź do pytania nr 113. Nie czytad tej odp.
111. Jak często spotyka się Pan/i ze swoimi NIEPEŁNOLETNIMI dziedmi? Pokaż kartę nr 35
1. w ogóle lub prawie w ogóle 2. raz na kilka lat 3. mniej więcej raz w roku 4. kilka razy w roku 5. kilka razy w miesiącu 6. kilka razy w tygodniu lub częściej
112. Jakie są Pana/i stosunki z Pana/i NIEPEŁNOLETNIM dzieckiem/ niepełnoletnimi dziedmi? Pokaż kartę nr 36
1. Bardzo dobre 2. Dobre 3. Raczej dobre 4. Ani dobre, ani złe 5. Raczej złe 6. Złe 7. Bardzo złe 8. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp.
113. Czy posiada Pan/i dzieci PEŁNOLETNIE?
1. Tak – przejdź do pytania nr 114 2. Nie – przejdź do pytania nr 116 3. Nie wiem – przejdź do pytania nr 116. Nie czytad tej odp.
114. Jak często spotyka się Pan/i ze swoimi PEŁNOLETNIMI dziedmi? Pokaż kartę nr 35
1. w ogóle lub prawie w ogóle 2. raz na kilka lat 3. mniej więcej raz w roku 4. kilka razy w roku 5. kilka razy w miesiącu 6. kilka razy w tygodniu lub częściej
115. Jakie są Pana/i stosunki z Pana/i PEŁNOLETNIM DZIECKIEM/ NIEPEŁNOLETNIMI DZIEDMI? Pokaż kartę nr 36
1. Bardzo dobre
207
2. Dobre 3. Raczej dobre 4. Ani dobre, ani złe 5. Raczej złe 6. Złe 7. Bardzo złe 8. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp.
116. Proszę teraz pomyśled o przyczynach swojej trudnej sytuacji życiowej, a następnie posłuchad poniższych twierdzeo i określid najwłaściwszą według siebie odpowiedź. – Pokaż Kartę nr 41 1 – nieprawda 2 – raczej nieprawda 3 – trudno powiedzied 4 – raczej prawda 5 – prawda. Znajduję się w trudnej sytuacji życiowej ponieważ:
116.1.Popełniłem/am w przeszłości życiowe błędy 1 2 3 4 5
116.2. Nie miałem/am szans zachowad swojego mieszkania 1 2 3 4 5
116.3. Nie chciało mi się zawalczyd o możliwośd stałego zamieszkania 1 2 3 4 5
116.4. Miałem/am życiowego pecha 1 2 3 4 5
116.5. Zmarł bliski mi członek rodziny/partner 1 2 3 4 5
116.6. Polityka władz do tego doprowadziła 1 2 3 4 5
116.7. Wykazałem/am zbyt mało własnej inicjatywy, aby utrzymad pracę 1 2 3 4 5
116.8. Rodzina pozbawiła mnie mieszkania 1 2 3 4 5
116.9. Zostałem/am ukarany/a za swoje błędy 1 2 3 4 5
116.10. Nie dbałem/am wystarczająco mocno o to, aby prowadzid normalne życie 1 2 3 4 5
116.11. Nikt mi nie pomógł w krytycznej sytuacji 1 2 3 4 5
116.12. Nie poradziłem/am sobie z nałogiem 1 2 3 4 5
116.13. Pozbawiono mnie możliwości pracy 1 2 3 4 5
116.14. Uciekłem/am w ten sposób od problemów rodzinnych 1 2 3 4 5
116.15. Doprowadziłem/am do rozbicia rodziny 1 2 3 4 5
116.16. Wpadłem/am w konflikty z prawem 1 2 3 4 5
116.17. Poważnie zachorowałem/am 1 2 3 4 5
116.18. Chciałem/am byd wolny/ą i nie mied żadnych zobowiązao 1 2 3 4 5
116.19. Uciekłem/am przed przemocą domową/ alkoholizmem w rodzinie 1 2 3 4 5
116.20. Moja rodzina/partner pozostawił/a mnie samą/samego 1 2 3 4 5
117. Chcielibyśmy zapytad również Pana/Panią o tak zwane aktywności społeczne, jakie podejmował/a Pan/i bądź jakich nie podejmował/a Pan/i w ciągu ostatnich 12 miesięcy. Proszę się dobrze zastanowid i sięgnąd pamięcią rok wstecz. Czy w ciągu ostatniego roku:
Tak Nie
117.1. brał/a Pan/i udział w wyborach prezydenckich 1 2
117.2. brał/a Pan/i udział w wyborach do samorządu lokalnego 1 2
117.3. brał/a Pan/i udział w wyborach parlamentarnych 1 2
117.4. uczestniczył/a Pan/i w jakimś wydarzeniu kulturalnym jako uczestnik 1 2
117.5. uczestniczył/a Pan/i w jakimś wydarzeniu sportowym jako uczestnik 1 2
117.6. szkolił/a się Pan/i dodatkowo 1 2
117.7. angażował się Pan/i w prace jako wolontariusz/wolontariuszka 1 2
117.8. wykonywał/a Pan/i bezpłatna pracę dla dobra innych 1 2
117.9. realizował/a Pan/i swoje hobby 1 2
117.10. brał/a Pan/i udział w spotkaniach jakichś organizacji, stowarzyszeo, grup samopomocowych, partii, komitetów, rad, grup religijnych, związków lub kół i tym podobnych
1 2
117.11. był/a na jakimś zebraniu publicznym, przy czym obecnośd na tym zebraniu była zupełnie dobrowolna
1 2
208
117.12. angażował/a się Pan/i w działania na rzecz jakiejś społeczności (osiedla, miejscowości, ulicy, bloku, najbliższego sąsiedztwa itd.) lub jakiejś grupy osób?
1 2
108. Które z podanych wartości są dla Pana/i ważne w Pana/i życiu? Proszę wskazad maksymalnie 5 odpowiedzi. Pokaż kartę nr 42 1. Szczęście rodzinne 2. Zachowanie dobrego zdrowia 3. Wykształcenie 4. Pomyślnośd ojczyzny 5. Grono przyjaciół 6. Życie pełne przygód i wrażeo 7. Dobrobyt, bogactwo 8. Wiara religijna 9. Sukces, sława
10. Spokój 11. Kontakt z kulturą (sztuka, muzyka, literatura, film) 12. Praca zawodowa 13. Wolnośd głoszenia własnych poglądów 14. Możliwośd udziału w demokratycznym życiu społeczno politycznym 15. Uczciwe życie 16. Szacunek innych ludzi 17. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp.
109. Która z wymienionych wartości jest dla Pana/i NAJWAŻNIEJSZA? Proszę wskazad tylko 1 wartośd z tych, które wcześniej już Pan/i wybrał/a. W tym pytaniu należy przypomnied (powtórzyd) osobie te wartości, które wcześniej sama wybrała. Pokaż kartę nr 42 1. Szczęście rodzinne 2. Zachowanie dobrego zdrowia 3. Wykształcenie 4. Pomyślnośd ojczyzny 5. Grono przyjaciół 6. Życie pełne przygód i wrażeo 7. Dobrobyt, bogactwo 8. Wiara religijna 9. Sukces, sława
10. Spokój 11. Kontakt z kulturą (sztuka, muzyka, literatura, film) 12. Praca zawodowa 13. Wolnośd głoszenia własnych poglądów 14. Możliwośd udziału w demokratycznym życiu społeczno politycznym 15. Uczciwe życie 16. Szacunek innych ludzi 17. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp.
110. Które z poniższych cech są dla Pana/i ważne w codziennym życiu? Proszę wskazad maksymalnie 5 odpowiedzi. Pokaż kartę nr 43 1. Pracowitośd 2. Korzystanie z życia (rozrywkowośd) 3. Tolerancja 4. Uczciwośd 5. Przebojowośd 6. Przestrzeganie prawa 7. Religijnośd
8. Patriotyzm 9. Miłośd rodzinna 10. Prawdomównośd 11. Wiernośd partnerowi 12. Szacunek dla drugiego człowieka 13. Spryt 14. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp.
111. Która z wymienionych przez Pana/ią wcześniej cech jest dla Pana/i NAJWAŻNIEJSZA w codziennym życiu? Proszę wskazad tylko 1 cechę z tych, które wcześniej już Pan/i wybrał/a. 1. Pracowitośd 2. Korzystanie z życia (rozrywkowośd) 3. Tolerancja 4. Uczciwośd 5. Przebojowośd 6. Przestrzeganie prawa 7. Religijnośd
W tym pytaniu należy przypomnied (powtórzyd) osobie te cechy, które wcześniej sama wybrała Pokaż kartę nr 43 8. Patriotyzm 9. Miłośd rodzinna 10. Prawdomównośd 11. Wiernośd partnerowi 12. Szacunek dla drugiego człowieka 13. Spryt 14. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp.
209
UZALEŻNIENIE
112. Jak często spożywał/a Pan/i dany rodzaj napoju alkoholowego w ciągu ostatniego miesiąca? Pokaż kartę nr 44 C
od
zien
nie
,
pra
wie
co
dzi
enn
ie
Kilk
a ra
zy w
tygo
dn
iu
Raz
na
tyd
zieo
Kilk
a ra
zy w
mie
siąc
u
Raz
na
mie
siąc
W o
góle
Tru
dn
o
po
wie
dzi
ed -
nie
czyt
ad
tej o
dp
.
122.1 Piwo 1 2 3 4 5 6 7
122.2 Wódka 1 2 3 4 5 6 7
122.3 Tanie wina 1 2 3 4 5 6 7
122.4 Wina droższe 1 2 3 4 5 6 7
122.5 Denaturat 1 2 3 4 5 6 7
122.6 Spirytus 1 2 3 4 5 6 7
122.7 Woda kolooska 1 2 3 4 5 6 7
122.8 Własne wyroby alkoholowe (bimber)
1 2 3 4 5 6 7
111. Czy w ciągu ostatniego roku zdarzały się Panu(i) okresy ciągłego spożywania alkoholu? Pokaż kartę nr 45
1. tak zdarzało mi się to wielokrotnie 2. tak, zdarzyło mi się to kilka razy 3. tak, zdarzyło mi się to raz, dwa razy w życiu 4. nie nigdy mi się to nie zdarzyło 5. trudno powiedzied – nie czytad tej odp. 6. odmowa odpowiedzi – nie czytad tej odp.
112. Czy w ogóle w życiu zdarzały się Panu/i okresy nadmiernego spożywania alkoholu? Pokaż kartę nr 46
1. Nie, nigdy 2. tak, ale sporadycznie 3. tak, często 4. trudno powiedzied 5. odmowa odpowiedzi – nie czytad tej odp.
113. Czy z powodu nadmiernego spożywania przez Pana/Panią alkoholu:
tak Nie
Nie wiem, odmowa
odpowiedzi – nie czytad tej
odp.
113.1. Zadłużył/a Pan/i zajmowane mieszkanie? 1 2 3
113.2. Stosował/a Pan/i przemoc w rodzinie? 1 2 3
113.3. Rozpadła się Pana/i rodzina 1 2 3
113.4. Utracił/a Pan/i pracę? 1 2 3
113.5. Zerwał/a Pan/i kontakty z kolegami/koleżankami 1 2 3
113.6. Musiał/a Pan/i opuścid dotychczas zajmowane mieszkanie/lokum
1 2 3
113.7. Została Panu/i odmówiona pomoc społeczna 1 2 3
113.8. Musiał/a Pan/i byd hospitalizowany/a z powodu bezpośredniego zagrożenia życia
1 2 3
113.9. Brał/a Pan/i udział w terapii alkoholowej 1 2 3
113.10. Groziło Panu/i zamarznięcie w okresie zimowym 1 2 3
210
129. Proszę zakreślid cyfrę wskazującą na tej drabinie miejsce, w jakim zgodnie z Pana(i) odczuciem znajduje się Pana(i) obecne życie. – Pokaż kartę nr 47
Najlepsze życie, jakiego mogłabym/mógłbym się spodziewad
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
Najgorsze życie, jakiego mogłabym/mógłbym się spodziewad
130. Gdzie umieściłby(łaby) Pan(i) swoje życie, gdy nie był(a) Pan(i) jeszcze osobą bezdomną? – Pokaż kartę nr 47
Najlepsze życie, jakiego mogłabym/mógłbym się spodziewad
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
Najgorsze życie, jakiego mogłabym/mógłbym się spodziewad
131. Jakiego spodziewa się Pan(i) życia za 5 lat, gdzie mógłby(łaby) się Pan(i) umieścid na tej drabinie? – Pokaż kartę nr 47 Najlepsze życie, jakiego
mogłabym/mógłbym się spodziewad
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
Najgorsze życie, jakiego mogłabym/mógłbym się spodziewad
211
132. Na koniec proszę teraz pomyśled o sobie, o własnych możliwościach wyjścia z trudnej sytuacji życiowej. Proszę posłuchad poniższych twierdzeo i określid najwłaściwszą Pana/i zdaniem odpowiedź. Pokaż kartę nr 48 1 – nieprawda 2 – raczej nieprawda 3 – trudno powiedzied 4 – raczej prawda 5 – prawda
129.1. Jestem gotowa/gotów zrobid bardzo wiele, aby tylko wyjśd z trudnej sytuacji życiowej 1 2 3 4 5
129.2. Nie ma innego wyjścia, w mojej sytuacji muszę czekad na lepsze czasy 1 2 3 4 5
129.3. Jeżeli będę wykazywał(a) się ciągłą inicjatywą to powinnam/powinienem znaleźd sposób, aby wyjśd z trudnej sytuacji życiowej
1 2 3 4 5
129.4. Nie mam sił, aby walczyd teraz o wyjście z trudnej sytuacji życiowej 1 2 3 4 5
129.5. Nie szukam zbyt mocno możliwości znalezienia pracy i mieszkania, bo i tak wszystko zależy od szczęścia
1 2 3 4 5
129.6. Jeżeli wystarczająco się postaram, to na pewno w koocu znajdę jakąś możliwośd samodzielnego mieszkania
1 2 3 4 5
129.7. Wyjście z trudnej sytuacji życiowej jest możliwe tylko wtedy, gdy ktoś znajomy mi pomoże 1 2 3 4 5
129.8. Wiem, że tak naprawdę wyjście z trudnej sytuacji życiowej zależy od mojej motywacji 1 2 3 4 5
127.9. Jedyne, co mogę robid w mojej sytuacji, to czekad na pomoc 1 2 3 4 5
129.10. Z mojego punktu widzenia nic się nie da zrobid, bo żadnego osiągalnego sposobu, abym mógł wyjśd z trudnej sytuacji życiowej po prostu nie ma
1 2 3 4 5
129.11. Często myślę o tym, co zrobid aby mied na stałe swój kąt 1 2 3 4 5
129.12. Czuję, że tak naprawdę nie mam wpływu na to, czy znajdę pracę i wynajmę sobie mieszkanie 1 2 3 4 5
129.13. Czuję się w pełni odpowiedzialny(na) za to, czy wreszcie uda mi się wyjśd z trudnej sytuacji życiowej
1 2 3 4 5
129.14. Dopóki mogę jakoś żyd, nie muszę intensywnie szukad możliwości wyjścia z trudnej sytuacji życiowej
1 2 3 4 5
129.15. Aby znaleźd pracę i dzięki temu mieszkanie, muszę się sam „wkręcid” w odpowiednie towarzystwo
1 2 3 4 5
DZIĘKUJEMY ZA POŚWIĘCONY CZAS.
top related