Nl 2030 contouren van een nieuw nederlands verdienmodel
Post on 13-Jan-2015
4991 Views
Preview:
DESCRIPTION
Transcript
NL 2030Contouren van een nieuw Nederlands verdienmodel
Perspectieven 2012
Rapport
The Boston Consulting Group (BCG) is een wereldwijd opererende management consultant en is toonaangevend op het gebied van strategie. Samen met onze klanten onderzoeken wij mogelijkheden om meer waarde te creëren, adresseren we complexe uitdagingen en transformeren we organisaties. Dit doen we in allerlei bedrijfstakken en op allerlei terreinen. Onze organisatiespecifieke aanpak combineert diepgaand inzicht in dynamiek van bedrijven, organisaties en markten met vergaande samenwerking met alle niveaus van de klantorganisatie. Dit zorgt ervoor dat onze klanten duurzaam concurrentievoordeel opbouwen, sneller en effectiever werken, betere organisaties bouwen en verzekerd zijn van blijvende resultaten. BCG is opgericht in 1963 en heeft 77 kantoren in 42 landen.
NL 2030
CONTOUREN VAN EEN NIEUW NEDERLANDS VERDIENMODEL
HUIB KURSTJENS
JAN WILLEM MAAS
THOMAS STEFFENS
Oktober 2012 | The Boston Consulting Group
2 | NL 2030: Contouren van een nieuw Nederlands verdienmodel
INHOUD
3 INLEIDINGENDOELSTELLING
5 CONCLUSIESENAANBEVELINGENNieuw verdienmodel nodigNieuwe succesfactorenDoorkijk naar 2030Implicaties voor overheid en bedrijfsleven
8 AANPASSINGSVERMOGENWORDTDENIEUWEBRON VANWELVAARTAnalyse van ons huidige landelijke verdienmodel Het belang van traditionele landenvoordelen neemt afDe toenemende vergankelijkheid van bedrijfsvoordelenConclusie
18 DENOODZAAKVOORVERANDERINGENINNEDERLANDHet toenemende belang van vernieuwingstalentWe moeten ons maatschappelijk aanpassingsvermogen verhogenConclusie
24 HETNEDERLANDSEVERDIENMODELIN2030
30 AGENDAVOORDENEDERLANDSEOVERHEIDMeer vernieuwingstalent en meer aanpassingsvermogenOverheid met groter en sneller aanpassingsvermogenZorg voor maatschappelijk draagvlakConclusie
38 AGENDAVOORHETNEDERLANDSEBEDRIJFSLEVENHet sneller benutten van bestaande concurrentievoordelenOndernemingen moeten sneller nieuwe bedrijfsvoordelen realiserenGezamenlijk bijdragen aan vernieuwingstalent en maatschappelijk aanpassingsvermogen
43 NAWOORD
44 DANKWOORD
45 BIJLAGEN
52 AANDELEZER
The Boston Consulting Group | 3
INLEIDING EN DOELSTELLING
Nederlandiseenrijkengelukkigland.Gemetennaarinkomenperhoofdvandebevolking,algemeengeluksgevoel,relatief
gelijkmatigeinkomensverdelingensocialemobiliteit,bevindtonslandzichsteevastbovenaanderanglijsten.Hetisechternietvanzelf-sprekenddatonslanddezepositiezalwetentebehouden,zelfsnietalsdeeffectenvandecrisisbeperktblijven.Willenweonzewelvaartenwelzijndekomendedecenniavergrotenofzelfsmaaroppeilhouden,danzullenweeenaantalfundamenteleuitdagingenvoorheteconomischsuccesvanNederlandonderogenmoetenzien.
Onzewelvaartisvoortgekomenuiteen‘verdienmodel’datsuccesvolgebruikheeftgemaaktvanonzegeografischeligging,onzehoogopge-leidebevolking,dehogekwaliteitvanonzeinfrastructuurenonzeinternationalehandelsgeest.Maarwaardezefactorenonsinhetver-ledeneenvoorspronggavenopanderelanden,biedenzenusteedsminderonderscheid.Onsverdienmodelvoldoetdaaromnietlangervoorhetvergrotenvanonzewelvaartopdemiddellangetermijn. Omverderegroeivanonzewelvaartenonswelzijnterealiserenzul-lenweopeeningrijpendvernieuwdverdienmodelmoetenovergaan.Hoezietdatverdienmodelvandetoekomsteruit?Hoeverdienenwein2030onsinkomen?Enwelkemaatregelenmoetenwenualnemenomdaarmeeoplangetermijnsuccesvoltezijn,terwijldewereldzelfsvoordeeerstkomendejarenvoloponzekerheidinzichherbergt?
4 | NL 2030: Contouren van een nieuw Nederlands verdienmodel
InditrapportwilTheBostonConsultingGroupeeneersteantwoordopdezevragengeven.Weschetseneenbeeldvaneennieuwverdien-modelwaarmeeNederlandin2030zijnwelvaartkancreëren.Omtebeginnenanalyserenwedefundamentelebronnenvanonzehuidigewelvaart,demanierwaaropdezeveranderenendekansenenbedrei-gingendieditmetzichmeebrengt.Weverbindendaarbijde‘macro-wereld’vanlandenenhuneconomieënmetde‘micro-wereld’vanondernemingenenmensen.Ditrapportgeeftdaarmeeheldereeconomischefeitenenrealiteitendieduidelijkmakenopwelkebeleidsterreinenveranderingenvereistzijn.Onzebevindingenverta-lenwetenslotteinconcreteaanbevelingenvoordeoverheid,maat-schappijenhetbedrijfsleven.
MetditrapportgevenweeenaanzettoteenhoognodigdebatoverdeagendawaarmeeNederlandzijnwelvaartdekomendedecenniakanvergroten.Wegevengeenpolitiekevisieophoediewelvaartverdeeldmoetworden.Wegevenwelaanwelkeuitwerkingkeuzesvanpolitiekenbedrijfslevenhebbenoponstoekomstigeverdienmodel.Eenwer-kelijkbegripvanonstoekomstigeverdienmodelendemaatregelendiealopkortetermijnnodigzijnomhettebouwen,zijnvancruciaalbelangvoordewelvaartenhetwelzijnvandevolgendegeneraties.
The Boston Consulting Group | 5
Onswelvaartsniveauwordtvooreen belangrijkdeelbepaalddoorhetdeel
vandeeconomiedatisblootgesteldaaninternationaleconcurrentie.Derelatieveproductiviteitvan(demedewerkersin)diebedrijfstakkenbepaaltinwelkemateecono-mischeactiviteitinNederlandplaatsvindtenwelkebeloninghiertegenoverstaat.Vandaagdedagisongeveer25%vandeNederlandseberoepsbevolkingdirectofindirectbloot-gesteldaaninternationaleconcurrentie (bv.boeren).Hetsalarisniveauvoordiear-beidissterkgerelateerdaanhunproductivi-teitinvergelijkingmetdievanconcurrenteninanderelanden.EenNederlandseboerverdientbijvoorbeeld65keerzoveelalseenThaiseboer,maarheeftookeenproductivi-teitinoutputvaneenfactor75hoger.Deoverige75%vanonzeberoepsbevolkingisnietofnauwelijksblootgesteldaaninter-nationaleconcurrentie,denkbijvoorbeeldaankappers,buschauffeursofrechters.OokhunsalarissenzijnvelemalenhogerdandievanhunThaisecollega’s,maardatkomtnietdoordatzijopééndagveelmeerknipbeurtendoen,ritjesrijdenofvonnissenvellen.Huninkomenwordtnietbepaaldaandehandvanhunrelatieveoutput,maarviaconcurrentieopdebinnenlandsearbeidsmarkt,waarinzijconcurrerenmetmedewerkersuitbedrijfs-takkendiewelinternationaal(moeten) concurreren.Niethuneigenrelatieveproduc-tiviteit,maardievande‘verhandelbare’ (=blootstaandaaninternationaleconcurren-
tie)25%bepaaltdusingrotematehuninko-men.75%vandeNederlandsewerknemersisindatopzichtafhankelijkvandeoverige25%.Nietvandeslimste25%,nietvandebestverdienende25%,maarvande25%diebloot-staataaninternationaleconcurrentie.Deproductiviteitvanonzebedrijfstakkendieinternationaal(moeten)concurrerenisder-halvevancruciaalbelangvoorhetinkomens-niveauvandegeheleberoepsbevolkingenmaatschappij.
Nieuw verdienmodel nodigDeproductiviteitvaninternationaalconcur-rerendebedrijfstakkenwordtgedrevendoorvoordelendieeenlandbiedt(‘landenvoor-delen’)endoorconcurrentievoordelenvanbedrijvenzelf(‘bedrijfsvoordelen’).Delandenvoordelenwaarmeeonslandzichtraditioneelwistteonderscheiden(zoalsonsbelastingregime,dekwaliteitvanonzefysiekeenICT-infrastructuur,onzebeheersingvanvreemdetalen,enz.)zullenonsnietveellangerhetconcurrentievoordeelvanweleerverschaffen:deverschillenmetandere –zowelontwikkeldealsookopkomende– landenlopennamelijkinhoogtempoterug.Wewordendaarmeesteedsafhankelijkervanonzebedrijfsvoordelen.Nederlandseonder-nemingenbeschikkengelukkignogsteedsoverspecifiekeconcurrentievoordelen,maardehoudbaarheidstermijndaarvanwordtsteedskorter.
CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN
6 | NL 2030: Contouren van een nieuw Nederlands verdienmodel
Dewereldeconomiewaarinonzeinternatio-naalconcurrerendebedrijfstakkenzakendoenverandertnamelijksteedssneller.Nokiaverloorzijnleidendepositieinmobieletele-foonsinminderdandriejaaraanApple.TomTombouwdeenverloorzijnleidendepositieinminderdaneendecennium.Maarookinminderhightechbedrijfstakkenalsfinanciëledienstverlening,kledingentrans-portzienwesteedsvakerdatnieuweonder-nemingenongekendsnelmarktenveroverenendatgevestigdebedrijvenevensnelhunmarktpositiesverliezen.Desnelheidvanver-anderingistoegenomendoordriefactoren:
• Eenenormetoenamevantechnologischevernieuwing.Dezewordtgedrevendoordewereldwijdebevolkingsgroei,destij-gingvanemancipatieniveausendeverbe-terdetoegangtot(hoger)onderwijs.
• Eensterkeversplinteringvandebehoef-tenvanklanten.Déklantbestaatbijnanietmeer:klantbehoeftenzijnonderanderedoortoenemendewelvaartsterkgesegmenteerd.Wijverwachteneenverdereversplinteringvandeklantvraag,bijvoorbeelddoordatonzehuidigeleve-ringsmodellenvoorgrondstoffen,zorgenpensioenontoereikendzullenblijkenenduskansenbiedenvoornieuweproposities.
• Eensnelplatterwordendewereld.Ditishetgevolgvanondermeerdevormingvaneconomischeunies,afnemendevalu-tarisico’s,versterkingvaninternationaleinstitutiesendeafnamevangeopolitiekerisico’sinveelregio’s.
Dezedriefactorenbiedennieuweonderne-mingensteedsvakerdemogelijkheidnieuwetechnologietekoppelenaanvoorheenver-borgenklantvragenenhiermeegevestigdespelersteverslaan.Ineenplattewereldkun-nendezevernieuwendeondernemingeninkortetijdhunpropositiewereldwijduitrollenenzoookgevestigdebuitenlandsespelersuitdagen.
Hetgevolgvanditallesiseenvoortdurendtoenemendesnelheidvaneconomischever-andering:bedrijfsvoordelenkomenengaansteedssneller.Welevenineensteedssneller
veranderende(ookwel‘volatielere’)wereld.Endesnelheidvanveranderingzaldekomendetweedecennianogeensverderver-dubbelendoorverderegroeivandebevol-king,onderwijstoegang,emancipatieenklant- vraagversnippering.Heteindevandezever-snellingstrendisnognietinzicht.
Nieuwe succesfactorenInsteedssnellerveranderendetijdenzijndewinnaarsvanvandaagsteedsvakerensnellerdeverliezersvanmorgen.Debronvanonsverdienvermogen,deconcurrentievoordelenvanonzeinternationaalconcurrerendeondernemingen,wordtdussteedsminderbetrouwbaar.Tegelijkertijdwordenwe,methetverdwijnenvanonzelandenvoordelen,steedsafhankelijkervandiebron.Dathoeftnietperseeennadeeltezijn:insteedssnellerveranderendetijdenvalternietalleenmeerteverliezen,maarookmeertewinnen.Landenwaarinondernemingenzichgoedensnelaankunnenpassenaannieuwetechno-logieeneenversplinterdeklantvraagzullenprofiteren.Ineenvolatielerewereldwordtaanpassingsvermogensteedsmeerbeloond.Starheidwordtsteedsharderafgestraft.
Detweecrucialeingrediëntenvooreenlandenbedrijfslevenomtekunnenprofiterenvaneensteedssnellerveranderendewereldzijn:
1. Vernieuwingstalent: mensendiemoge-lijkeconcurrentievoordelenidentificerenineenzeevannieuwetechnologieën,dataenversplinterendeklantvragenenineensteedsinternationalerspeelveld;en
2. Maatschappelijk aanpassingsvermogen waarmeeondernemingendezeconcurren-tievoordelenkunnenrealiseren.Alleenalsweovermaatschappelijkefundamenten(bv.financiering,vergunningen,arbeids-markt,enz.)metvoldoendeaanpassings-vermogenbeschikken,zullendedoorvernieuwingstalentgeïdentificeerdenieuwevoordelenookdaadwerkelijktijdiggerealiseerdkunnenworden.
Metdezetweealsbelangrijksteingrediëntenvooronstoekomstigeconcurrentievermogenstaanwevooreengroteuitdaging.WantNederlandexcelleerthelaasnietinhet
The Boston Consulting Group | 7
ontwikkelen,aantrekkenenbehoudenvanvernieuwingstalent.Onsonderwijssysteemismetnamegerichtophetverhogenvanhetgemiddeldeniveau,voorhetkoesterenenverbeterenvandeuitblinkerslijktteweinigaandacht.Weslagenernietinonseven-redigeaandeelinhooggekwalificeerdeken-nismigrantenaantetrekken.Envaneenklimaatwaarinvernieuwingstalentoptimaalgeprikkeldwordttothetleverenvantoppres-tatieslijktonvoldoendesprake.
Evenminblinkenweuitmethetaanpassings-vermogenvanonzemaatschappelijkefunda-menten.Desnelheidvanpubliekebesluitvor-minglaatvaaktewensenover.Toegangs- barrièresvoornieuweondernemingenzijnveelalonnodighoog,netalsuittredingsbar-rières.Daarnaastwerktonzearbeidsmarktaanpassingsvermogennietaltijdindehand.Bestuurdersbinnenzoweldeoverheidalshetbedrijfslevenmoetendaaromnumaatrege-lennemendieonsmaatschappelijkaanpas-singsvermogenenvernieuwingstalentsnelenaanzienlijkverbeteren.
Doorkijk naar 2030Wekunnennietvoorspellenwatdewinnen-debedrijfstakkenin2030zullenzijn.Desec-tormixzalvoortdurendensnellerdannuveranderenendatgeldtookvoordepositievanNederlandinbepaaldebedrijfstakken.WiehadooitgedachtdatFinlandzijnpositieinhightechinvijfjaarzouverliezen?Inplaatsvanonsterichtenopdewinnaarsvanvandaag,zullenwemoetenwerkenaanonsvermogenonsaantepassenaansnelleveran-deringenintechnologieensteedsverdereklantvraagversnippering.
Wevoorzienin2030eenlandschapmetondernemingendieeensmallerefocusopproductenenklantenkoppelenaangroteregeografischereikwijdte:vangediversifieerderegionaalactieveondernemingennaargespecialiseerdewereldwijdopererendeondernemingen.Dieondernemingenzullenbovendienveelsnellerdanvandaaghun(productie)capaciteitop-énafbouwenomdatookhunrelatieveconcurrentiekrachtvakerensnellerzalveranderen.Datbrengtboven-dienmetzichmeedatondernemingenvakerzullenmoetenwisselenvanbedrijfsmodel.
Bedrijvendieinternationaalconcurrerenzullenzichmoetenrichtenopnicheswaarin hundiepeexpertisetothaarrechtkomt. EengrotendeelsEngelstaligearbeidsmarkt,integraleaansturingvandeRandstadals éénmetropooleneensolidaireverzorgings-staatzijnadditionelepuntenaandehorizonvan2030.
Implicaties voor overheid en bedrijfslevenDeoverheidmoetbouwenaaneenmaat-schappijmetmeervernieuwingstalenteneengrotermaatschappelijkaanpassingsver-mogen,bijvoorbeelddoormeergekwalifi-ceerdeimmigrantentoetelatenenonder-wijsmeertoetespitsenopexcellentie,doorprikkelstotstarheiduithetbelastingstelselteverwijderenendoorverderemodernise-ringvandearbeidsmarkt.Bovendienmoetdeoverheidhaareigenaanpassingsvermo-genvergroten,bijvoorbeelddoorwet-enregelgevingsnelleraantepassenoptechno-logischevernieuwingenendoorsnellerebesluitvormingoverondermeeroverheidsin-vesteringeninICTenfysiekeinfrastructuur.Ondernemingenmoetenzichzelfbetervoorbereidenoptoenemendesnelheidvanveranderingdoorhunaanpassingsvermogentevergroten,doorondermeermoderniseringvanhuntalentmanagement,hetvoerenvaneenminderstarrefinanciëlebalans,hetkoesterenvaneencultuurmettolerantievoorrisicoenmislukking,lerenteexperi-menterenmetrisicobeheersing,enz.Tenslottemoetenoverheidenbedrijfsleveneenbijdrageleverendooreenklimaatteschep-penwaarinexcellentiegewaardeerdwordtenerbegripisvoordenoodzaaktotmeeraanpassingsvermogen.
Inditrapportroepenwijoptotfundamen-televeranderingen.Hetrealiserenvandezeveranderingenzalnieteenvoudigzijnenzalweerstandoproepen.Succeshangtafvandewilenhetvermogenvanpolitieke,maat-schappelijkeenzakelijkeleidersomeenaan-trekkelijkperspectiefvoorNederlandin2030teontwikkelenenuittedragen.Nietaanpas-senisgeenoptie.Dewelvaartvanonsalle-maalstaatophetspel.Vanboertotbus- chauffeur.Voordevolgendegeneratieen diedaarna.
8 | NL 2030: Contouren van een nieuw Nederlands verdienmodel
AANPASSINGSVERMOGEN WORDT DE NIEUWE BRON VAN WELVAART
HoeverdienenweinNederlandin2030onsinkomen?Vooreenantwoordop
dezevraagishetverhelderendnategaanwaarweonshuidigeverdienvermogenendaarmeeonsinkomensniveauaantedankenhebben.IndithoofdstukbehandelenwijdebronnenvandehogeproductiviteitvanNederlandenanalyserenwehoedezezichontwikkelen.
Analyse van ons huidige landelijke verdienmodelOnshuidigeverdienvermogenis,vergelekenmetdatinveelanderelanden,hoog.Datkomtvooraltotuitdrukkinginderelatiefhogeinkomensvanonzeberoepsbevolking:eenNederlandseboerverdientbijvoorbeeld 65keerzoveelalseenboerinThailand.Deverklaringvoorditverschilininkomen,endaarmeevoorhetverschilinwelvaarttussenbeidelanden,ligtvoordehand:deNeder-landseboerproduceertookveelmeerdanzijnThaisecollega.Hetverschilininkomen(eenfactor65)blijktbijboereninderdaadredelijkinlijnteliggenmethunverschilinproductiviteit(eenfactor75)1.MaarwaaromverdienteenNederlandsebuschauffeurcirca20keerzoveelalszijncollegainbijvoorbeeldPeru2?Nietomdatdieperdag20keerzoveelrittenofpassagierskilometersmaakt.Inter-nationaleproductiviteitsverschillentussenbuschauffeurszijn,netzominalsvoorhorecapersoneel,kappersofadvocaten,
geenafdoendeverklaringvoorhuninter-nationaalsterkuiteenlopendeinkomens.
Hetinditverbandrelevanteonderscheidtus-senboerenenbuschauffeursisdatland-bouwproducteninternationaalverhandelbaarzijnenbusrittenniet.EriseenwereldmarktvoorsuikerwaaropNederlandseboerencon-currerenmetThaiseboeren,geenNederlan-derreistnaarLimaomdaarenkeleenbusritjetegaanmaken.
Inkomensverschillentussenlandenwordenvooreenbelangrijkdeelbepaalddoorproduc-tiviteitsverschilleninbedrijfstakkenwaarininternationalehandelplaatsvindt.Naastland-bouwzijnditbijvoorbeeldook(delenvan)industriëleproductie,ICTendecreatievesec-tor.Inkomensinbedrijfstakkendienietofnauwelijkszijnblootgesteldaaninternatio-nalehandelzijnvandezeinkomensafgeleid.Mobiliteitopdenationalearbeidsmarktzorgtvooreenkoppelingvanloneninbeidetypenbedrijfstakken.Alssalarissenvoorboerenaan-zienlijkhogerzoudenzijndandievoorbus-chauffeurs,zoudenveelbuschauffeurszichlatenomscholen,metstijgendesalarissenvoorderesterendebuschauffeursalsgevolg(doorschaarste)endalendesalarissenvoorboeren(doormeeraanbodconcurrentie).EenNeder-landsebuschauffeurdanktzijninternationaalgezienhogeinkomendusnietprimairaanzijneigen(comparatieve)productiviteit,maar–inditvereenvoudigdevoorbeeld–aandehoge
The Boston Consulting Group | 9
productiviteitvanNederlandseboeren.Boe-renstaanhiersynoniemvoor‘internationaalconcurrerendebedrijfstakken’.
Relatieve productiviteit van 25% van onze beroepsbevolking bepaalt maatschappelijke welvaart
OnderzoekvanBCGnaarhoeonzeberoeps-bevolkinginditverbandissamengesteldleverteennieuwenzeeropmerkelijkinzichtop.Naaronzeschattingbevindtnietmeerdan25%vandeNederlandsewerkgelegen-heidzichinbedrijfstakkendiezijnblootge-steldaaninternationaleconcurrentie3. Figuur 1geeftdeopbouwvanditaandeelweer.Ditbetekent(bijdehuidigestandvandetechnologie)dat25%vandeNederlandsearbeidgoederenofdienstenproduceertdievervangenzoudenkunnenwordendoordievanbuitenlandseconcurrenten.Deimplica-tieshiervanzijnverstrekkend:toekomstigeinkomensniveausvanalleNederlanderszijngrotendeelsafhankelijkvanhoedeproducti-viteitvandeze25%vanonzeberoepsbevol-
king(of15%vandesamenleving)zichininternationaalopzichtkanblijvenmeten. Eeneventueelverliesaaninternationale concurrentiekrachtinbedrijfstakkendieinternationaalconcurrerenzouhetinkomens-niveauvandegeheleNederlandsebevolkingsterkonderdrukzetten.Ziebijlage1.
Gegevenditcrucialebelangvande(compara-tieve)productiviteitvanonzeinternationaalconcurrerendebedrijfstakkenvoorhettoe-komstigeNederlandseverdienvermogen,heb-benweinzichtnodigindefactorendietotproductiviteitsverschillentussenlanden(indezelfdbedrijfstak)leiden.Dezefactorenval-lenintweecategorieënuiteen:
• landgebonden concurrentievoordelenzoalshetklimaat,deaanwezigheidvannatuurlijkehulpbronnenofpolitiekestabiliteit(vanafhier:‘landenvoordelen’);
• bedrijfsgebondenconcurrentievoordelenzoalseensuperieuretechnologie,com-merciëlekrachtenmarktposities(vanafhier:‘bedrijfsvoordelen’).
Indevolgendetweeparagrafenonderzoekenwehoerobuustonzehuidigelandenvoor-delenenbedrijfsvoordelenzijn.
100
0
80
60
40
20
% van totale Nederlandse werkgelegenheid
24%6%17%
22%39%
61%100%
Totale tradablewerk-gelegenheid
Totale werk-gelegenheid
Tradablebedrijfs-takken
Non-tradablefunctiesin tradablebedrijfs-takken2
Tradablefunctiesin tradablebedrijfs-takken3
Tradablefuncties innon-tradablebedrijfs-takken4
Publieke1 ennon-tradablebedrijfs-takken
Tradable = internationaal concurrerend1Inclusief de sectoren Overheid, Onderwijs en Zorg2Bijvoorbeeld een verkoper3Bijvoorbeeld een ontwerper 4Bijvoorbeeld een IT-specialistNoot: Hiervoor hebben we CBS-data over de opbouw van de Nederlandse werkgelegenheid gecombineerd met internationale data (Bradford, Jensen & Kletzer, 2005) over het aandeel van internationale handel per bedrijfstakBron: CBS branche monitor, juni 2012, Institute for International Economics, BCG-analyse
Figuur 1 | ~25% van Nederlandse banen concurreert op internationale markten
10 | NL 2030: Contouren van een nieuw Nederlands verdienmodel
Het belang van traditionele landenvoordelen neemt afAfstandenwordenkleiner(intijd),landengroeiennaarelkaartoeof,indewoordenvanThomasFriedman,‘dewereldwordtplatter’4. Debewijzenhiervoorvindenweoveralomonsheen:deglobaliserendeeconomie,devoortgaandeEuropeseintegratie,internatio-naalexpanderendeondernemingen,enz.Inditrapportgaanwenietdieperopdeze‘megatrend’in,maarbeschouwendezealseengegeven.
Nederlandse concurrentie-kracht steeds minder onderscheidend. We hebben een nieuw verdienmodel nodig
Daarnaastconstaterenwijdatdebovenge-noemdelandenvoordelenwereldwijdafvlak-ken.Factorenwaarmeelandenzichinhetverledenkondenonderscheidenmakenvan-daagdedaghetverschilnietmeer.Weheb-benhiervooroptweeniveausbewijzenverzameld:(1)opmacro-niveau,overdematewaarinlandenoppotentieelonderschei-dendefactorennaarelkaartoebewegenen(2)opnationaalniveau,overdematewaarin
specifiekNederlandseconcurrentievoordelenwordenbijgehaald.
Dekwaliteitvandeberoepsbevolking,hetmacro-economischeensocialeklimaat,hetbelastingregime,dekwaliteitvandeinfrastruc-tuur,debeheersingvanvreemdetalen,poli-tiekestabiliteit,betrouwbareinstitutiesentechnologischeexpertisewerdenlangetijdgezienalsdebelangrijkstefactorenvoorhetcreërenvanhetnationaleverdienvermogen.Opvrijwelaldezeaspectenzijnlandenechteropeenspectaculairemaniernaarelkaartoegegroeid:deaanvankelijkevoorlopershebbenslechtsbeperktevoortganggeboekt,deachterblijversvanweleerhebbeneengroteinhaalslaggemaakt.Deleidendelandenophetgebiedvaninstitutionelekwaliteit,technologi-scheexpertiseenmacro-economischklimaathebbenhunvoorsprongopdenummer10veelalzienhalverenindeafgelopentienjaar(ziefiguur 2).Verdernaarbenedenopderanglijstlatenlandeneensoortgelijkeconver-gentiezien,deverschillentussenbijvoorbeelddenummers10en40opdezedimensieszijneveneenssterkverminderd5.Dezeconvergentievanlandenvoordelenisechteenmondiaalfenomeen:zevoltrektzichnietalleentussenontwikkeldeenontwikkelendelanden,maarooktussenontwikkeldelandenonderlingenlangseengrootaantaldimensies.Bijlage2gaatinopenkeleuitzonderingenopdezelogica,zoalsdetoekomstbestendigheidvanpensioen-enzorgstelselsengezondeoverheidsfinanciën.
15
10
5
020112001
15
10
5
0
15
10
5
020112001 2001
Verschil tussen best presterende land en land dat de tiende plek inneemt1 in WEF-score
7
13
6
13
2011
89
Macro-economisch klimaat
Technologische expertise
Institutionele kwaliteit
Figuur 2 | Landenvoordelen nemen wereldwijd af
1Op basis van absolute score van nummer 1 en nummer 10 in 2001 en 2011 Bron: World Economic Forum Global Competitiveness Index 2001 en 2011
The Boston Consulting Group | 11
Devervolgvraagisofdezewereldwijdecon-vergentieookopNederlandvantoepassingis.Indejaren90goldendekwaliteitvanonzefysiekeenICTinfrastructuur,onsbelasting-regime,debeheersingvanhetEngelsenanderevreemdetalen,onzegeografischelig-gingenonzegasvoorraadalsdebelangrijkstefactorendieNederlandeenonderscheidendlandenvoordeelboden.Watisersindsdiengebeurd?OnzevoorsprongopgebiedvanfysiekeenICT-infrastructuurisaanzienlijkteruggelopen.Nietomdatonzekwaliteitisverminderd,maaromdatconcurrerendelan-dendeachterstandgoeddeelshebbeninge-haald.Bijdebeheersingvanvreemdetalenvoltrektzicheenzelfdetrend,onzevoor-sprongopomringendelandenishetafgelo-pendecenniumaanzielijkverminderd.Ookdeaantrekkelijkheidvanonsbelastingkli-maatisrelatiefmindergewordendoorEuro-peseconvergentieopditgebied.Ziebijlage3vooreengedetailleerdetoelichtingopdecon-vergentieophetgebiedvanonzevoormaligelandenvoordelen.
Samenvattendkunnenwestellendatfactorendieooithetverschilmaaktenlangzaamverwordentothygiënefactorendieiederlanddatmeewilspelenkanenmoetbezitten.Devoorspronglooptnietbijallelandenvoorde-lenperdefinitieterug;zeerspecifiekekennis,zoalsbijvoorbeeldonzekennisvanwater-management,lijkteenbehoorlijkbestendigvoordeeltebieden.Ditisechtereenuitzon-dering,ingrotelijnenbewegenlandennaarelkaartoe.Ditbetekentnietdatnationalebeleidsmaatregelenopdezeterreinennietlangervanbelangzoudenzijn,zezijnalleensteedsminderonderscheidend.Voortoekom-stigeconomischsuccesisdaarommeernodig.
De toenemende vergankelijkheid van bedrijfsvoordelenInhetbeginvandithoofdstukhebbenweuiteengezethoelanden-enbedrijfsvoordelenleidentotverschilleninproductiviteit,inkomensenverdienvermogen.Methetafnemenvanderelevantievandeoorspron-kelijkelandenvoordelenzoalswedatindevorigeparagraafhebbenbeschreven,wordtonslandvoorhetbehalenvanhogerepro-ductiviteits-eninkomensniveaussterkerafhankelijkvanbedrijfsvoordelen.Indeze
paragraafonderzoekenweofonzeonderne-mingendezevoordelenbezittenenkunnenbehouden.
De toenemende snelheid van veranderingen in het bedrijfslevenHetconventioneelstrategischdenkeninondernemingendraaitomhetcreërenvan‘houdbareconcurrentievoordelen’waarmeeeenbedrijfvoorlangeretijdaantrekkelijkerendementenweettebehalen.Indeafgelo-pendecenniahebbenweechtergeziendatbedrijfsvoordelensteedsminderduurzaamblijken.HetinomvangrelatiefbescheidenNintendoverdreefbinnendekortstekerengigantenalsSonyenMicrosoftuitdemarktvoorgameconsoles.Independer.nlheeftdeNederlandseverzekeringsmarktgeopendvoorkleine,vaaknauwelijksbekendeaanbie-dersvanfinanciëleproducten.Tegelijkertijdzienwedatsnelopkomendenieuwkomerssomszelfmaareenkortlevenisbeschoren:TomTomenRIM(producentvandeBlack-Berry)stondenaandewiegvannieuwemarkten,maardomineerdendezemaareven.Erzijntallozevandergelijkevoorbeeldentevinden:zijndatallemaalincidenten,ofwij-zenzeopeenaardverschuivinginhetbedrijfsleven?
Voor ondernemingen biedt winstniveau van gisteren steeds minder garantie voor winstniveau van morgen
BCGonderzochtovereenperiodevan50jaarhoelangondernemingenhunmarktleider-schaphebbenwetenvasttehouden.Deresultatenzijnopmerkelijk.Hetpercentageondernemingendateentop3-positieinzijnmarktineentijdspannevan5jaarverlorenzaggaanistussen1970en2010meerdanverdubbeld(ziefiguur 3).Dewinnaarsvanvandaagblijkensteedsminderdewinnaarsvanmorgentezijn.Deresultatenverschillenuiteraardsterkpersector:inbijvoorbeelddeolie-&gassectorenindebiersectorverschui-venmachtspositieslangzaam,inanderebedrijfstakkenverandertdetop3veelsnellerdangemiddeld.
12 | NL 2030: Contouren van een nieuw Nederlands verdienmodel
BCGonderzochtdaarnaasthetbelangvanschaalgroottevoorondernemingen.Inhettraditionelestrategischdenkenzouschaal-groottesterkgepaardmoetengaanmethogerewinstgevendheid:schaalleidtimmerstotkostenvoordelen,meerinvesteringsmoge-lijkhedeninbijvoorbeeldR&D,eengroteredistributiekrachtengroteremogelijkhedenommerkbekendheiduittenutten.Dezevoor-delenstelleneenbedrijfbovendieninstaathaarpositieteverdedigen.Wieduseenmaalgrootenmachtigis,zouookrelatiefgemak-kelijkgrootenmachtigmoetenkunnen blijven.BCG’srecenteanalysevanallebeurs-genoteerdeondernemingenindeVSenCanadalaatechterietsheelanderszien:dekansdathetgrootstebedrijfineensectorookhetmeestwinstgevendis,isnuongeveer30%,terwijldatindejaren90nogcirca50%was(zie figuur 4).Schaalvoordelenvanvan-daagbiedensteedsmindereengarantievoordetoekomst.Viceversageldtdathetontbre-kenvanschaalvoordeleninveelbedrijfstak-kensteedsmindervaakeenbelemmeringvormtvoornieuwetoetreders.
OokinNederlandzijnverschuivingenwaar-neembaardiepasseninditbeeld:
• Allsecurisvanuithetnietseenleidendespelerinautoverzekeringengeworden.
OoittoonaangevendekledingmerkenalsMexx,EspritenO’Neillzijnbinneneenpaarjaarhunleidendepositieskwijtge-raakt.MetbescheideninvesteringenhebbenNEM,OxxioenGreenchoicesubstantiëlemarktaandelenindeleveringvangasenenergieveroverd.TomTombouwdeenverloorinminderdantienjaareenmarkt.Greenwheelsveroverdeeensubstantieelmarktaandeelopdegevestigdeautoverhuurdersen-verkopers.Dezeverandersnelheidbeperktzichniettothetgrootbedrijf.Zonlinemaaktgebruikvansatellietfoto’somzonne-paneelsystemenbinnen48uuroplocatieteontwerpen,zonderhiervoorhetbetref-fendepandtekomenbekijken.Hierdoorkanhetlandelijkmetlokaleinstallateursconcurreren.SuperBBQbezorgtleenbar-becues,etenendrinkwarenenserviesenbestekingrotedelenvanLimburg,Bra-bantenGelderlandviaeenkleineweb-site.Zoconcurreerthetmetslagers,cateraarsensupermarktenindeheleregio,alsookmetbarbecueverkopers.EnEVACvultjaarlijksdeEHBO-dozenvanzijnklantenaan,opbasisvaneensmart-phone-fotodiedezeklantenjaarlijksvanhunhalfvolledoosopsturen,enconcur-reertdaarmeemetdrogisterijeninhetheleland.
0
5
10
15
20
1960s 1970s 1980s 1990s 2000s
Percentage van ondernemingen dat in betreffende jaar top 3-positie in haar markt verloor
Bedrijfsvoordelen steeds vergankelijker
Figuur 3 | Voorheen succesvolle ondernemingen verliezen steeds sneller hun leidende posities
Noot: Alleen sectoren met meer dan 10 bedrijven meegenomenBron: BCG-analyse, Adaptability: The New Competetive Advantage, Harvard Buisiness Review, July 2011
The Boston Consulting Group | 13
• Datditwaarschijnlijkgeenincidentenmaarmanifestatiesvaneenbredetrendzijn,blijktuiteenanalysevanhetaantalbedrijfsfaillissementendeafgelopentwintigjaar.Hetaantalbedrijfsfaillisse-mentenperjaarisnamelijkgestegen metmeerdan50%(nacorrectievoordeconjunctuurendetoenamevanhetaan-talondernemingen,ziefiguur 5).
• Ookonzegrootsteondernemingenhebbenveelaleenturbulent,recentverleden.VeelvandegroteAEX-ondernemingenhebbenhunbedrijfsmodellenindeafgelopenvijftottienjaargrondigveranderd.TNTenKPNhebbeneengrootdeelvanhunactiviteitenafgestotenenhebbenhunbedrijfsvoeringgrondigherzien.ABNAMROheeftzichgrotendeelsteruggetrok-kenophaarthuismarkt,AkzoNobelheeftzichzelfgetransformeerdtoteentoonaan-gevendverfproducent,DSMisovergestaptvanbulkchemienaar‘lifesciences’,Philipsdoetnietlangerzelfdemassaproductievanconsumentenelektronicamaarstuurtwaardeketensaaninverlichting,medischetechniekenpersoonlijkeverzorging.OpeenniveaudaaronderzijnondernemingenalsBuhrmann,NumicoenHagemeyerovergenomen,terwijlCSMenStorkzijnopgesplitst.
Dewereldwijdtoegenomensnelheidvanver-anderingheeftdusookinNederlandzijnsporennagelaten.Stapvoorstapishetaan-zichtvanhelebedrijfstakkenbinnentienjaarveranderd.Bovenopdezeafnemende‘houd-baarheid’vanbedrijfsvoordelenkomtnogdevraaghoelangeenNederlandsbedrijfNeder-landsblijftendaarmeedevraaghoelangNederlandalslandkanblijvenprofiterenvandebetreffendebedrijfsvoordelen.Detoege-nomenmobiliteitvanondernemingendiewebinnenNederlandzien(Philips,AkzoNobel,Arcadis,DouweEgbertsenVodafoneNeder-landhebbenrecenthunhoofdkantoorver-plaatstnaarAmsterdam),zienweooksteedsmeeropinternationaalniveau.Hethoofd-kantoorvanhetonderdeelDomesticApplian-cesvanPhilipsisverplaatstnaarChina. DeCEOvanSchneiderElectricisvooreendeelvanzijntijdverhuisdnaarShanghai.AnderevoorbeeldenzijnCisco,Osram,BASF,NokiaenEmerson:elkvandezeondernemin-genheefteendivisiehoofdkantoorverplaatstnaarAzië.
Hetbeelddatontstaatuitdezeontwikke-lingenishelder.Ondernemingenwinnensnellermarktaandeel,maarrakendatooksnellerkwijt.Dehuidigeplekopeenranglijstzegtsteedsminder:dewinnaarsvanvandaagkunnenzomaardeverliezersvanmorgen
30%
70%
50%
20%
60%
40%
90%
2009200019901980197019601950
80%
Huidig succes steeds minder een garantie voor toekomstig succes
Kans dat grootste onderneming in haar sector ook de meest winstgevende is1
Figuur 4 | Belang van schaalgrootte geleidelijk maar fors afgenomen
1Sales versus operating margin. Gewogen gemiddelde over alle publieke Amerikaanse en Canadese bedrijven in 69 sectorenBron: BCG-analyse, Adaptability: The New Competetive Advantage, Harvard Buisiness Review, July 2011
14 | NL 2030: Contouren van een nieuw Nederlands verdienmodel
zijn.Positiesdieooitveiligleken,brokkelendaardoorsnellerafofverdwijnennaarhetbuitenland.Desnelheidvanveranderingvanenvoorbedrijvenneemtsteedsverdertoe.
Oorzaken voor de toenemende snel-heid van veranderingWatveroorzaaktdezetoenemendesnelheidvanverandering?BCGzietdrieoorzaken:
Degroteresnelheidwaarmeetechnologischevernieuwingenontstaanenzichverspreideniseenfundamenteleoorzaak.Hetaantalpatentendatwereldwijdwerdtoegekendlagin2000zo’n30%hogerdanin1990.Datisaleenindrukwekkendestijging,maarindetienjaardaaropdeedzichnogeenseenflinkeversnellingvoor:in2010werden75%meerpatentenverleenddanin2000(ziefiguur 6).
0,6
2006
1,0
0,0200219981990 20041988 20081994 20001992
0,8
1996
0,4
0,2
2010
x1,7
x1,5
Toppen en dalen steeds hoger; na conjuncturele correctie 50% toename in laatste 25 jaar
Aantal faillissementen/Aantal ondernemingen1 in NL (%)
19851980
1.000
800
600
400
200
020102005200019951990
150
100
50
0
Jaar van uitvinding
20001950190018501800
407398422
+76%
+27%-4%
909
631
516429
Gemiddelde duur tussen uitvinding envolledige uitrol in aantallen jaren
Electriciteit
OxystaalMRI
InternetPc
Telefoon
TelegraafVliegtuig
Auto
Trein
Stoom- en motorschip
Aantal wereldwijd toegekende patenten (x1.000)
Figuur 5 | Ook na conjuncturele correctie lijkt er een significante toename van het aantal faillissementen over tijd
Figuur 6 | Sterke toename van technologische vernieuwing gekoppeld aan steeds snellere commerciële uitrol van nieuwe techniek
1Totaal aantal faillissementen en bedrijven in Nederland. Behelst eenmanszaken, bv’s, nv’s, cv’s, vof’s, verenigingen, maatschappen, stichtingen en overige bedrijfsvormenBron: CBS conjunctuur dossier 2011, BCG-analyse
Noot: Volledige uitrol vindt plaats wanneer de technologie op grote schaal gebruikt wordt voor productie van (onafgewerkte) goederen of diensten. Gemiddelde van alle relevante landenBron: Comin & Hobijn (2008), An Exploration of Technology Diffusion, Online database World Intellectual Property Organization, June 2012
The Boston Consulting Group | 15
Nietalleenhetaantalpatentenendaaruitvoortvloeiendeinnovatiesstijgt,ookdesnel-heidwaarmeeconsumentendezeinnovatiesomarmenwordtvoortdurendgroter.Deacceptatievanhetstoomschipvergdemeerdaneeneeuw,hetinternetveranderdedewereldinslechtseendecennium.AppleenFacebookrealiseerdeneenrevolutieinmin-derdanvijfjaartijd.Detijddienodigisomeeninnovatiewereldwijduitterollenhal-veertiedere50jaar(zie figuur 6).
Naasteensteedsgroteraanbodvantechnolo-gischemogelijkheden,zienweookeensteedscomplexereklantvraag.Naarmatewewelva-renderworden,kunnenwesteedsmindersprekenvan‘déconsument’.Klantbehoeftenvariërensteedsmeerendevraagnaarmaatwerkproductenenmaatwerkdienstenneemttoebijstijgendewelvaart.Daarnaastzienwedatonzehuidigeleveringsmodellenvoorgrondstoffen,pensioenenenzorgtegenhungrenzenaanlopen.Ditleidttotadditio-nelevraagnaarcreatieveoplossingenzoalsbijvoorbeeldschaliegas,e-healthenpersoon-lijkepensioenregelingen.
Tenslottezienweeenwereldmetsteedslagerwordende(internationale)transactie-kosten,gereduceerdevalutarisico’s,betrouw-baardereoverhedenensterkereinternatio-naleinstituties.Dezeplatterewereldsteltondernemingenmeerenmeerinstaathunbedieningsgebiedtevergrotentotverbuitenhun‘thuismarkt’.
Gezamenlijkveroorzakendezedriefactorengroteentoenemendeverandersnelheidinhetbedrijfsleven.Slimmeondernemerswetennieuwetechnologietekoppelenaansteedsverdergesegmenteerdeklantgroepenenkun-nendezenieuwepropositievervolgenssteedseenvoudigeruitrollennaareengroterafzet-gebiedineenplatterwordendewereld.Figuur 7biedteenschematischoverzicht.
De snelheid van veranderingen neemt alleen maar verder toeIsdezetoenemendeverandersnelheidvanstructureleaard?BCGverwachtvanwel,aan-gezientenminstetweevandedriegenoemdetrendszichzullenvoortzettenenversnellen:
De snelheid van verandering zal de komende decennia nog eens verdubbelen
• Historischgezienisdesnelheidvantech-nologischevernieuwingeninontwikkeldeeconomieënafhankelijkvande‘cumula-tievedenkkracht’,ofweldeomvang,dematevanemancipatieenhetopleidings-niveauvandebevolking6.Wereldwijdwordtdekomendedecenniainalledriesterkegroeiverwacht.Degroeivandebevolkingwereldwijdtot2030wordtgeschatop+20%,terwijlhetaandeelvanjongerenmettoegangtottertiair
Snelheid van verandering(volatiliteit)
Flattening(globalisering)
Divergentie(klantvraagversnippering)
Behoee aan diversiteit
Eindigegrondstoffenvoorraden
Ontoerijkende leverings-modellen (bv. energie en zorg)
Acceleratie(technologische vernieuwing)
Emancipatiegraad
Bevolkingsgroei
Opleidingsniveau
Liberalisering van handel
Transparantie encommunicatieGeopolitieke
machtsverschuivingen
Figuur 7 | Raamwerk van drijvende factoren achter toenemende snelheid van verandering
16 | NL 2030: Contouren van een nieuw Nederlands verdienmodel
onderwijsmet15%zalstijgen7.Decumu-latievedenkkrachtzaldaarommetonge-veer40%stijgen(ziefiguur 8).Voordeemancipatiegraadishelaasgeenprognosebeschikbaar,maargeziendeenormevooruitgangdeafgelopenjarenopditgebiedgecombineerdmethetenormepotentieeldathiervoormetnameinAziënogvoorhandenis,gaanwijookuitvaneensnelleverderegroeivandematewaarinvrouwelijktalentwereldwijdwordtaangewend.Aangeziendezedriefactorenmetelkaarvermenigvuldigdmogen worden,voorspellenweeenminimaletoenamevan50%vandesnelheidvantechnologischevernieuwingendehoe-veelheidtechnologischeinnovatiesperjaar.
• Onzeverwachtingisdatdeversnipperingvandeklantvraagverderzalversnellen. Innagenoegdehelewereldblijfthetbesteedbaarinkomenstijgenendaarmeedevraagnaarpersoonlijkedienstenenproducten.Daarnaastzorgteenaantalmegatrendsvoorverdereveranderingeninklantvraag.Reactiesopgrondstoffen-schaarstebeginnenpasnetvormtekrij-gen,netzoalsdeantwoordenopdegrotesociaaleconomischevraagstukkenrondompensioenenenzorg.Ookviatoenemendethischactivismevalteentoenamevan
vraagdifferentiatieteverwachten:hoehogerhuninkomens,hoegroterhetbelangdatmensentoekennenaanniet-financiëleoverwegingeninhunbestedingspatronen.
De komende decennia valt er meer te verliezen maar ook meer te winnen voor het Nederlandse bedrijfsleven
• Ofdewerelddoorlagerehandelsbarriè-res,groterepolitiekevrijhedenenmeerenmeeropenmarktennogplatterzalwor-den,laatzichmoeilijkvoorspellen.Waarinontwikkeldelandenderoepomnieuwehandelsbeperkingenennationalisatievanondernemingenofbedrijfstakkenbegintteklinken,valtinopkomendelandenjuisthettegenovergesteldetehoren8.Grossomodoverwachtenwijdatdeinvloedvandezefactoropdeveranderingssnelheidindewereldtenminstegelijkblijft.
Concluderendverwachtenwijopbasisvandetoenemendesnelheidvantechnologischever-nieuwingentoenemendeversnipperingvandeklantvraagdathettempovanverande-
Door toenemende emancipatie van vrouwen zal totale brainpower waarschijnlijk nog meer stijgen
Wereldbevolking(miljarden mensen)
10
5
0
+21%
2030
8,5
2020
7,8
2010
7,0
x% van wereldbevolking met toegang tot tertiair onderwijs
10
5
0
+14%
2030
8,4%
2020
7,9%
2010
7,4%
Ond
erw
ijsB
evol
king # mensen met toegang tot tertiair
onderwijs (miljoenen mensen)
1.000
800
600
400
200
0
+38%
2030
713
2020
620
2010
517
figuur 8 | Wereldwijde totale ‘brainpower’ zal naar verwachting met ten minste 40% stijgen
Bron: United Nations: World Population Prospects (2010), IIASA (2008), BCG-analyse
The Boston Consulting Group | 17
ringennogaanzienlijkwordtopgevoerd.Webelandeninnogsnellerveranderendetijden.Meerdanooitstaanonzebronnenvanwel-vaartophetspel,maartegelijkertijdzijnermeerkansendanooitomnieuwewelvaarts-bronnenaanteboren.
Steeds meer kansen voor welvaartsgroei, maar ook steeds meer risico’s voor welvaartsbehoud
ConclusieIneenwereldwaarinlandenvoordelenver-dwijnenenwaarinbedrijfsvoordelenineensteedshogertempokomenengaan,wordendebronnenvanhetNederlandseverdienver-mogenalmaarminderbetrouwbaar.Dithoeftnietnoodzakelijknegatievegevolgenteheb-benvooronsland.Deconcurrentievoordelenvanonzeondernemingenstaanweliswaarophetspel,maardatgeldtevenzeervoordievanhunbuitenlandseconcurrenten.Ineenwerelddieplatterensnellerwordt,komenbovendienbronnenvaninkomstenbinnenbereikdievoorheenonbereikbaarwaren. Erzijnnieuwemarkten,nieuweklantsegmen-tenofnieuwedelenvandewereldteverove-ren.Ervaltdusnietalleenmeerteverliezen,ervaltookmeertewinnen.Deinzetwordthoger.
Ineenwerelddiezosnelenzofundamenteelverandert,zijnhetdelandendiehunonder-nemingeninstaatstellentijdig(zonietalseerste)opdieveranderingenintespelen,diehetmeestsuccesvolzullenzijn.Inhetvol-gendehoofdstukzullenwebesprekeninwelkemateNederlandklaarisomzijnonder-nemingentelatenslagenbijhetcreërenvantelkensnieuweconcurrentievoordelen.
Noten1.Bron:InternationalFarmComparisonNetwork,PPLPIworkingpaper20(2005)enDepartmentofEnvironment,Food&RuralAffairs,FiguresforaFarmingFuture(2004)2.Bron:www.worldsalaries.org(inclusiefwerkgeverslas-ten).Ditzelfdepatrooniszichtbaarbijgedetailleerdeeen-op-eenvergelijkingentussenandereontwikkeldelandenenontwikkelingslanden( juni2012)3.HiervoorhebbenweCBS-dataoverdeopbouwvandeNederlandsewerkgelegenheidgecombineerdmetinternationaledata:Bradford,Jensen&Kletzer(2005)overhetaandeelvaninternationalehandelperbedrijfstak.4.Bron:ThomasFriedman,‘TheWorldisFlat’(2005)5.GlobalCompetitivenessReport,WEF(2011)6.Bron:Romer,Endogenoustechnologicalchange(1998)7.Bron:UnitedNationsWorldPopulationForecasts(2010revision),WEFGlobalgenderGapIndex(2011)8.InditrapportgaanweervanuitdatdeEuropeseUnienietdesintegreert,vanwegedegroteeconomischevoordelendiedeEUmetzichmeebrengt.Mochtertochsprakezijnvansubstantiëledesintegratie,danontstaatereenanderspeelveld,waarbijlandenvoordelenmogelijkweeronderscheidenderworden
NOOT
In dit rapport gaan we ervan uit dat de Europese Unie niet desintegreert, vanwege de grote economische voordelen die de EU met zich meebrengt. Mocht er toch sprake zijn van substantiële desintegratie, dan ontstaat er een ander speelveld, waarbij landenvoordelen mogelijk weer onderschei-dender worden
18 | NL 2030: Contouren van een nieuw Nederlands verdienmodel
DE NOODZAAK VOOR VERANDERINGEN IN NEDERLAND
Watisernodigomalslandtotdeeconomischewinnaarstebehorenin
eenwereldvansteedssnellereverandering?Zo’npositiestaatofvaltmetdeaanwezig-heidvanondernemingendieinstaatzijnvoortdurendnieuwebronnenvanconcurren-tievoordeelaanteboren,optebouwenentebenutten.
Allereerstmoetendaarvoornieuwemogelijkebronnenvanconcurrentievoordeelwordengeïdentificeerd,bedachtofherkend.Vervol-gensmoetendezeomgezetwordenindaad-werkelijkconcurrentievoordeelmetbijbe- horendeeconomischevoordelen.Beidestap-penzijnverrevaneenvoudig.Enerzijdsmaaktdetoenemendeverandersnelheiddewereldsteedscomplexerdoorhetontstaanvannogmeertechnologie,nogmeerklant-segmentenennogmeergeografischemoge-lijkheden.Daarnaastwordtookdeconcur- rentiesteedsgroter:ineenplatterewereldzijnerveelmeerbedrijvendieooktoeganghebbentotdezelfdetechnologieendezelfdeklanten.Uiteindelijkgaatheterdanomwienieuwevoordelenalseersteidentificeertenwiezevervolgensooksnelenadequaat uitvoert.Vrijvertaald:wiezietdekansheteerstenwieisinstaatdezehetsnelsttepakken?
Deeerderbesprokenfundamentenalshoog-waardigefysiekeenICT-infrastructuur,poli-tiekeeneconomischestabiliteit,beheersing
vanvreemdetalen,belastingklimaat,enz.zijndaarvoorrelevant,maarzoalsgezegdooksteedsminderonderscheidend.Tweefacto-renzijnnaaronzemeningindezenieuwecontextwéldoorslaggevendbijdevraagofNederlandin2030totdeeconomischewin-naarsbehoort:
1. Deaanwezigheidvanvoldoendevernieuwingstalent:individuenenteamsdienieuwevormenvanconcurrentievoordeel(alseerste)identificerenendiedaarmeeondernemingendekansbiedenzichtijdigtevernieuwen.
2. Maatschappelijke fundamenten met voldoende aanpassingsvermogen die dezegeïdentificeerdevoordelentijdigenadequaatkunnenrealiseren.
Beidefactorenzijnnoodzakelijk.Opéénbeenkunjenietlopen:zondervernieu-wingstalentgeenidentificatievannieuwebedrijfsvoordelenenzonderfundamentenmetaanpassingsvermogengeenrealisatie vandezenieuwgeïdentificeerdebedrijfs- voordelen.
IndevolgendeparagraafbesprekenwehoeNederlandscoortopdenieuwesuccesfacto-renvernieuwingstalentenmaatschappelijkaanpassingsvermogen.
The Boston Consulting Group | 19
Het toenemende belang van vernieuwingstalentHetvergteenbijzondertalentomnieuwekansenennieuwevormenvanconcurrentie-voordeelteontdekkenineenwereldwaarinzicheenveelheidaantrendsvoordoet,waarineenoverstelpendehoeveelheiddatabeschikbaaris,waarinconsumentenvoorkeu-renongrijpbaarderwordenenwaarintechno-logischeontwikkelingensteedssnellergaan.DehoofdontwerpersvanBMWbeschikkenoverdittalent,evenalsdemarketeerdiever-antwoordelijkisvoorAlbertHeijn’sgadgets,dewereldwijdactieveadvertentiebureausinAmsterdamendeoprichtersvanTomTom.Hetzijntalentendie,individueelofinkleinegroepen,nieuwemogelijkheden(alseerste)zienineensteedscomplexerewereld.Zijidentificerennieuweconcurrentievoordelen,hetzijbinnenbestaandeondernemingenofinstart-ups,enzienooksnelwelkenieuwe,onconventioneleconcurrenteneenbedrei-gingkunnenvormen.Wehebbengezienhoezowelonzeafhankelijkheidalsdeverganke-lijkheidvanbedrijfsvoordelensteedsgroterwordt.Indatlichtneemtindekomendedecenniahetbelangvantijdigevernieuwingvanonzebedrijfsvoordelen–endaarmeehetbelangvanvernieuwingstalent–voordemaatschappijalsgeheelverdertoe.
Het belang van vernieuwingstalent voor onze landelijke welvaart zal de komende jaren sterk toenemen
Vernieuwingstalentverwijstinditgevalnaarhetvermogenomnieuwevoorsprongte creëren.Ditgaatnietpersegepaardmeteenhoogopleidingsniveau(hoewelereenduide-lijkverbandlijkttebestaantussenopleidings-niveauensuccesalsondernemer1).Welgaathethierommensendieuitblinkenenvoor-oplopenophunterrein.DebeschikbaarheidvandergelijkvernieuwingstalentinNeder-landisafhankelijkvanhetoptimaalontwik-kelenenbenuttenvantalentvanNeder- landsebodemendaarnaastvanhetaantrek-
ken,ontwikkelenenbehoudenvanbuiten-landstalent.IndevolgendetweeparagrafenzullenweuiteenzettenhoeNederlandopbeidepuntennogwinstkanboeken.
Talent van Nederlandse bodemHoeontwikkelenwetalentdathiergeborenwordt?Hoecreërenweeenomgevingwaarindattalentzichkanontplooienenhoezorgenwedatdattalentzoeffectiefenproductiefmogelijkwordtingezet?OpelkvandezeaspecteniserinNederlandruimtevoorverbetering.
• Het ontwikkelen van talent: het opleiden en behouden van de echte hoogvliegers. Dekwaliteitvanonshogeronderwijsishierinvancruciaalbelang.HetgemiddeldeniveauhiervanisinNederlanddoordebankgenomenprima.Hetafgelopendecenniumisonslandtelkensindetop10geëindigdvandedriejaarlijksePisa-rangschikkingvandeOESO.OokgemetennaaruitgavenperstudentscoortNederlandvolgensdeOESOprimaenhetzelfdegeldtvoorhet(salaris)rendementoponshogeronder-wijs.OntledingvandePisa-cijferslaatziendatwegemiddeldpositie5tot7innemen.Letwel,ditzijnallelandelijkegemiddelden.Hetgemiddeldeisechterbedrieglijkalsmaatstafvoordeopleidingvantoptalent:wescorentop5voor‘min-derpresterendeleerlingen’,maarvallensteedsmeerbuitendetop10voordebestpresterendeleerlingen2.Onderdebeste110universiteitenterwereldbevindenzichzevenNederlandse,maarnietééndaarvanbereiktdetop503.OnzebesteMBA-opleidingkomtniethogerdanplaats30opdewereldwijderanglijstvandeFinancialTimes.Erzittengeenuitschie-tersonderonzeuniversiteiten.Differenti-atienaaraanbod,kwaliteitenmoeilijkheidsgraadvanhetuniversitaironderwijsisbeperkt.HetNederlandsemodellaatzichkenmerkendoorhogegemiddeldesmaarnauwelijksuitschieters.Ditbeperktdemogelijkhedenvoordeechtehoogvliegersonderdestudentenomzichhiervolledigteontwikkelen.Exportvanechtvernieuwingstalentenimportvansubtopdreigt(ofvindtmogelijkreedsplaats).Terwijlhetbelangvanecht
20 | NL 2030: Contouren van een nieuw Nederlands verdienmodel
vernieuwingstalentnujuisttoezalnemendekomendedecennia.
• Het benutten van talent: eruit halen wat erin zit. Nederlandscoorthogerdandeonsomrin-gendelandenvoorwatbetreftdegemid-deldeleeftijdwaaropwerknemersdearbeidsmarktbetreden(relatiefjong)enverlaten(relatieflangdoorwerken).OokscoortNederlandrelatiefgoedmethetaandeelvandeberoepsbevolkingdatdaadwerkelijkwerkt.HetaantalgewerkteurenperwerkzameNederlanderisechterrelatieflaag(metnamebijvrouwen:slechts30%werktfulltimeversushetOESO-gemiddeldevan70%4).DitisiniedergevalgedeeltelijkgedrevendoorslimmerwerkenendoorbewustekeuzesTenaanzienvan‘kwaliteitvanleven’.Gezienhettoenemendbelangendeschaarstevantalent,zullendegevolgenvanhetslechtsgedeeltelijkaanwendenvandetalentenvanonzehoogopgeleidevrouwensteedsgroterworden.Ofwebereidzijndieprijstebetaleniseenpolitiekekeuze.Daarnaastlijktheteropdatdeproductiviteitvanonze‘vernieu-wingstalenten’sterkverhoogdkanwor-den.BCGheeftineenkleinesteekproefdemanieronderzochtwaaropeenvijftig-talpotentiële‘vernieuwingstalenten’huntijdbesteden(ziefiguur 9).Deuitkomstenzijnopmerkelijkenprikkelend.Dezevernieuwingstalentenbesteden38uurperweekaanactiviteitenwaarvoorzijuniek
gekwalificeerdzijn,waarinzijechteenverschilkunnenmakenenwaardekunnencreëren.28uurperweekgaanop,zowelzakelijkalsprivé,aanwerkzaamhedenmeteenrelatieflagetoegevoegdewaardedieinprincipeuitbesteedkunnenworden.Ditwektdesuggestiedatalsdituitbeste-denvanrelatieflaagwaardigeractiviteiten(zoalszakelijkeenprivéadministratie,grasmaaien,enz.)gemakkelijkeren/ofgoedkopergemaaktkanworden,depro-ductiviteitvanonze‘vernieuwingstalen-ten’sterkverhoogdkanworden.
• Het incentiveren van talent: een klimaat waarin het leveren van topprestaties waardering oplevert en beloond wordt. Talentendiehetuitersteuitzichzelfwillenhalen,grenzenproberenteverleg-gen,barrièresdoorbrekenennieuwewegenindurventeslaan,slagendaarbeterinalshunomgevingdatstimuleert.WijdenkendatNederlandeendergelijkklimaatinonvoldoendematebiedt,gezienondermeerde‘zesjescultuur’inhetmiddelbaarenhogeronderwijsendeafkeurvanhetvierenvansucces.Daar-naastzienweveel(media-)aandachtvoorincidentenendebeloningvanindividuenenjuistweinigaandachtvoorbrederepatronen.Aldezefactorenkunnenhetoptimaalbenuttenvantalentindewegstaan.Ineentijdperkwaarinwevoorhetcreërenvanonzewelvaartsteedsafhanke-lijkerwordenvanuitzonderlijk
Doelmatig bestede tijdNiet doelmatig bestede tijd
Aantal uren per week
200
150
100
50
0Totaal
168
140
28
Overigprivé
43
34
9
Reistijd
9
2
7
Werk
50
38
12
Persoonlijke hygiëne en maaltijden
15
Slaap
52
figuur 9 | Bij Nederlands vernieuwingstalent gaat veel tijd verloren
Bron: BCG-enquête onder 50 mogelijke vernieuwingstalenten over hoe zij wekelijks gemiddeld hun tijd doorbrengen
The Boston Consulting Group | 21
vernieuwingstalent,moetenwedergelijktalentstimulerenhethoofdbovenhetmaaivelduittesteken.Indesportwereldisveelmeerwaarderingvoortoppresta-ties.Hetcreërenvannieuwebedrijfsvoor-delenisinzekerezinooktopsport: hierbijconcurrerenweimmersintoene-mendematemetde‘bestandbrightest’wereldwijd.
Het aantrekken van buitenlands talentVernieuwingstalenthoeftnatuurlijkniethiergeborentezijnomeenwaardevollebij-drageaanonsverdienvermogentekunnenleveren.De‘netto-import’vantalent(hetaantalimmigrantenminushetaantalemi-granten)isdetweedebronvooronstoekom-stig‘vernieuwingstalent’.VooralsnogzijnweeralsNederlandonvoldoendeingeslaagddezebrontebenutten.OESO-gegevenslatenziendathetaandeelhooggekwalificeerdeimmigranteninonzetotaleberoepsbevol-kingmet2,4%sterkachterblijftbijhetgemiddeldevandeOESO-landenvan4,2%5. DeimmigranteninonslandzijnbovendienmindervaakhoogopgeleiddanindeoverigeOESO-landen:19%vandeimmigranteninNederlandheefthogeronderwijsgenoten,bijna20%lagerdanhetOESO-gemiddelde(ziefiguur 10).
DevraagishoehetkandatNederlandmin-derhooggekwalificeerdeimmigrantenaan-trektdanveelandereOESO-landen.Wonenenwerkendezeimmigrantenlieverelders, ofwillenzewelnaarNederlandkomenmaarwordenzedaarinbelemmerd?Geenvanbeidemogelijkeverklaringenwordtonder-steunddoordebeschikbareonderzoeks-gegevens.‘Ze’zijnerginNederlandgeïnteresseerden‘we’hebbenrelatiefeen-voudigeimmigratieprocedures(voortoelich-tingopbeidefactoren,ziebijlage4).
Wewordendusgeconfronteerdmeteenpara-dox:“Zijvindenonsaantrekkelijk,wijstaanvoorhenopen,entochkomenzeniet.”WewetennietwaaromNederlandachterblijftinhetaantrekkenenbehoudenvanbuitenlandstalentenwehebbengeenonderzoekkunnenvindendatonshierinvoldoendeinzichtverschaft.
We moeten ons maatschappelijk aanpassingsvermogen verhogenVernieuwingstalentkomtniettotbloeiineenisolement.Hetheefteengezondevoedings-bodemnodig.Eenomgevingwaarindeskun-digheidophetgebiedvanproductie,verkoopenondersteunendedienstenvoorhandenisenwaarinkwalitatiefhoogwaardigeleveran-ciersaanwezigzijn.Eenomgevingwaarin
5%0%
Ø4,2% Ø24%
1,51,5
Kennismigranten1/totale beroepsbevolking (%) Kennismigranten1/totaal aantal migranten (%)
1,92,02,12,22,42,5
2,83,13,3
3,64,5
10%
5,45,7
7,17,8
9,710,3
2626
3031
3538
40%20%0%
41
11151617
1919
2121
23232424
IerlandCanada
Ver. KoninkrijkNieuw-Zeeland
NoorwegenVerenigde Staten
AustraliëZwitserland
ZwedenDenemarken
BelgiëLuxemburg
SpanjePortugal
NederlandFrankrijk
GriekenlandDuitslandOostenrijk
LuxemburgCanada
AustraliëNieuw-Zeeland
IerlandZwitserland
Verenigde StatenVer. Koninkrijk
BelgiëZweden
FrankrijkGriekenland
NederlandNoorwegen
DuitslandPortugal
OostenrijkSpanje
Denemarken
Nederland trekt relatief weinighoog gekwalificeerde migranten aan…
…relatief laag deel van immigrantenis hoog gekwalificeerd
figuur 10 | Nederland niet succesvol in kennismigratie
1ISCED niveau 5-6Bron: OECD Main Economic Indicators (2012), OECD DiOC (2008)
22 | NL 2030: Contouren van een nieuw Nederlands verdienmodel
vervoerenlogistiekendebeschermingvaneigendomsrechtengoedgeorganiseerdzijnenwaarinspecialistenkennisennieuweconcep-ten,technologieënenideeënaandragen.Defactorendietezamenzo’ngezondevoedings-bodemvormennoemenwe‘maatschappe-lijkefundamenten’.
Maatschappelijk aanpassingsvermogen wordt – naast vernieuwingstalent – de tweede sleutel tot succes
Ineensteedssnellerveranderendewereldwordenaandezefundamentennieuweeisengesteld.Netalsvoorheenmoetenzehogekwaliteitenbetrouwbaarheidbieden.Nieuwisdatzedaarnaast‘vernieuwingstalent’instaatmoetenstellenomveelsnellerdanvoor-heenoverteschakelenopeennieuwbedrijfs-model,opnieuwetechnologie,opandereklantsegmentenenproductiemethodes.Omcapaciteitensnelopenaftekunnenbouwen,omtijdigvergunningenteverkrijgen,omnieuwevaardighedensnelondernemings-breedtekunnenvergaren,enz.Ookflexibeletoegangtotarbeidskrachtenvalthieronder.Daarmeedoelenwenietalleenopdeflexibi-liteitvandearbeidsmarkt,ontslagbescher-mingenhetvermogenomsnelvanwerknaarwerktebewegen.Hetaanpassingsvermogen
vanpersoneelomvatveelmeerdandat:hetvermogenvanwerknemersomsnelmetnieuwesoftwaretelerenwerken,nieuwevaardighedenoptedoen,technischespecifi-catiesvannieuweproductentebegrijpen,enz.
Eeneconomiedieindetoekomstuitzonder-lijksuccesvolwilzijn,heeftdusfundamentennodigdiemetvernieuwersmeebewegenomzosnelenvolwaardignieuwgeïdentificeerdeconcurrentievoordelenterealiseren.Zonderdergelijkefundamentenzijn‘vernieuwingsta-lenten’gedoemdtemislukken,ofvoelenzezichgedwongenhungelukeldersteproberenzodatandereeconomieën,nietdeonze,profiteren.
Samenvattend:wiezichsnelkanaanpassen,kanvansnelleveranderingprofiteren.Star-heiddaarentegenleidtsteedsmeertothetmissenvankansenenwordtzosteedsduur-derbetaald.
Het maatschappelijk aanpassingsver-mogen van Nederland HoestaathetmetdeNederlandsemaat-schappelijkefundamenten?Metdetraditio-neleparametersdiedekwaliteitenbetrouwbaarheidvanonzemaatschappijweergevenzithetinNederlandalsvanoudswelgoed.HetWorldEconomicForum(WEF)heeft142landengerangschiktopbasisvandekwaliteitvandefysiekeinfrastructuur,deICT-infrastructuur,onderwijsenonderzoek.Onslandbehaaltdaaroprespectievelijkde
# 1: Denemarken#1: Hongkong#1:Singapore#1: Canada
# 142: Venezuela#142: Uruguay#142:Mauritanië#142: Oeganda
#132
#34
Nederland#121
#66
Business start-upprocedures
Relatie tussenproductiviteit
en salaris
Flexibiliteit vansalarisbepaling
Ontslagbescherming
Figuur 11 | Nederland scoort niet hoog op verschillende indicatoren van aanpassingsvermogen
Bron: World Economic Forum Global Competitiveness Index (2011)
The Boston Consulting Group | 23
plaatsen14,3,10en8.HetWEFheeftindezelfde142landeneensoortgelijkonder-zoeknaarbetrouwbaarheidgedaan.Opgebiedenalsdebeschermingvanintellectu-eleeigendomsrechten(9de),hetvoorkomenvancorruptie(7de)endeonafhankelijkheidvanderechterlijkemacht(6de)behaaltNederlandalleszinsrespectabelescores6. Kortom,Nederlandbehoorttotdetoplandenindewereldalshetgaatomdekwaliteitenbetrouwbaarheidvanonzemaatschappelijkefundamenten.
De beloning voor flexibiliteit neemt toe, net zoals de kosten van starheid
Datbeeldkanteltalswekijkennaarparame-tersdiehetaanpassingsvermogenvanonzemaatschappelijkefundamentenweergeven.Opaspectenalsdestartproceduresvoornieuweondernemingen,deruimtevoorhetvaststellenvanlonen,hetverbandtussensalarisenproductiviteitenderegelsvoorhetaannemenenontslaanvanmedewerkerskomtNederlandaanmerkelijkmindergoeduitdebusinhetWEF-onderzoek(ziefiguur 11).Dathetcreërenvanmeeraanpassings-vermogenopdezeterreinennietnoodzake-lijkmajeuresocialegevolgenhoefttehebben,wordtuiteengezetinBijlage5.
Andereonderzoekenbevestigenditbeeldvansuboptimaalmaatschappelijkaanpas-singsvermogen.IneenrecentonderzoekvandeEuropeseCommissie(EC)bevindtNeder-landzichrondhetEuropesegemiddeldevoorwatbetrefthetgemakwaarmeeeenbedrijfgestartkanworden.Kleinelandenmetverge-lijkbareeconomieënzoalsNoorwegen,België,DenemarkenenIerlanddoenhethierinveelbeter.Eenenquêteondercirca1.500eigena-renvankleineenmiddelgroteondernemin-geninhetzelfdeEC-onderzoekplaatstNederlandindemiddenmootalshetgaatomherkansingennaeenfaillissement7.OnslandsteektrelatiefongunstigafbijveelandereEuropeselandenvanwegedeernstvandegevolgenvaneenfaillissementendemoei-lijkheidwaarmeeondernemersdaarnaeen
nieuwbedrijfkunnenbeginnen.Tenslottebevatookonspensioensysteemeenaantalstarreelementen.Deincao’sopgenomenver-plichtedeelnameaanpensioenfondsenredu-ceertdeflexibiliteitenaantrekkelijkheidvandeoudedagsvoorzieningvoor–metnamerelatiefjonge–medewerkersdiegedeeltenvanhuncarrièreinhetbuitenlanddoorbren-genenvoorbuitenlandsemedewerkersdieoverwegenvooreenbepaaldetijdinNeder-landaandeslagtegaan.Bovendienisdehui-dige‘doorsneeregeling’–waarmeevermogengedurendedelevensloopwordtopgebouwd– nietaantrekkelijkvoorjong,internationaalmobielvernieuwingstalent.
ConclusieNederlandbeschiktedeafgelopendecenniaoverdefactorendienodigwarenomhetinrelatiefstabieletijdengoedtedoen.Maardevoorsprongdieweopdezedimensiesheb-ben,wordtkleiner.Voorsuccesinsnellerver-anderendetijdenzijnnieuwefactorennodigdiewijinminderematebezittenofwaarwijgemiddeldscorenennietvooroplopen.Omeeneconomischewinnaartezijnindesnelveranderendewereldvanmorgen,ishetnoodzakelijkdatNederlandmeerhaaltuitlokaaleninternationaalvernieuwingstalent.Wezullenookhetaanpassingsvermogenvanonzemaatschappelijkefundamentenmoetenverhogen.Indevolgendehoofdstukkenzul-lenweeenreekssuggestiesdoenvoorhetvergrotenvanonsreservoiraanvernieu-wingstalentenvoorhetvergrotenvanhetaanpassingsvermogenvanonzefundamen-ten,zowelvoordeoverheidalsvoorhetbedrijfsleven.
Noten1.Bron:VanderSluis&VanPraag(2008),Educationandentrepreneurshipselectionandperformance,JournalofEconomicSurveys2.Bron:CPBPolicyBrief(2011),Nederlandseonder-wijsprestatiesinperspectief3.Bron:QSWorldUniversityRankings(2012)4.Bron:OECDRegionalDatabase(2011)5.Bron:OECDDiOC/AProfileofImmigrantPopulati-onsinthe21stCentury(2008)6.Bron:TheGlobalCompetitivenessReport2011-2012,WorldEconomicForum7.Bron:EuropeseCommissie(2011)BusinessDynamics:Start-ups,BusinessTransfersandBankruptcy.
24 | NL 2030: Contouren van een nieuw Nederlands verdienmodel
Inhetvorigehoofdstukhebbenwedetweesleutelfactorenbeschrevendiebepa-
lendzijnvooronstoekomstigeconomischesucces:deaanwezigheidvanvernieuwings-talentenmaatschappelijkaanpassingsvermo-genwaardoordittalenttotzijnrechtkomt.Tweevragenresteren:hoeziethetverdien-modelvanNederlanderuitwanneerwedezenieuwefundamentenopbouwen?Enwelkeactieszijnnodigomdezefundamententebouwen?
Indithoofdstukgevenwijeenschetsvanditnieuweverdienmodel.Indelaatstetweehoofdstukkenbesprekenwijmogelijkeactiesomditverdienmodelteverwezenlijken.WijzullennietbeschrijveninwelkeeconomischebedrijfstakkenNederlandseondernemingenin2030succesvolzijn,enwelkebedrijfs-modellenzijdaarbijhanteren.Elkepoginghiertoegaatvoorbijaandefenomenalesnel-heidwaarmeeveranderingenzichvoltrekken.Wijkunnenwelmettienpenseelstrekenschetsenwatdekenmerkenvaneensucces-volverdienmodelkunnenzijn:
1. Van lokale tienkampers naar wereldwijd opererende, gespecialiseerde kampioenenPositiesinindustriëleproductiezijngedoemdaftebrokkelenalszevooralsuccesvolzijndankzijklantendiecomfortabeldichtbijzijngevestigd.Dieklantenzullenindeplattere
wereldvanmorgenmetevenveelgemakentegenlagerwordendekostenzakenkunnendoenmeteengroeiendaantal,ookbuiten-landse,leveranciers.Blijvendsuccesinindus-triëleproductievraagtintoenemendemateomspecialisatieen‘diepeexpertise’.Ineenplattewereldgeldthetmotto‘thewinnertakesall’.Daarvoormoetjedanwelechtdeallerbestezijn:beterwinnenineenrelatiefkleineniche,danverliezenmeteengediversi-fieerdeproductportfolio,wordtdaaromsteedsmeerhetdevies.Voormaligelokaleofregionalespelersmeteengediversifieerdeactiviteitenportfoliodie‘overalredelijkgoedinzijn’(‘tienkampers’)zullenhetineender-gelijkewereldintoenemendemateafleggentegen(ketensvan)gespecialiseerdespelersdieinhundomeindeallerbestezijn.
Datwilnietnoodzakelijkerwijszeggendatondernemingengemiddeldkleinerzullenworden.Immers,ineenplattewereldzullenondernemingenmetsuperieurepropositiessnellereneenvoudigermeerderegeografi-schemarktenkunnenbedienen.Weverwach-tendaaromeentransitievanregionaleallroundspelersnaarwereldwijdactieve,gefocustekampioenen.Dezetrendisin eenaantalsectoren,zoalschemie,alvolop in gang.
HET NEDERLANDSE VERDIENMODEL IN 2030ONZE VISIE IN TIEN PENSEELSTREKEN
The Boston Consulting Group | 25
2. De sterkste kampioenen zullen daar bovenop een regierol kunnen bemachtigenHetaantalondernemingendatbetrokkenisbijdetotstandkomingvanéénenkeleindpro-ductzalnaaronzeverwachtingsterktoenemen:
• Continuetoenamevantechnologischecomplexiteitendiversiteitinklantvraagvraagtomdiepereexpertiseenspecialisa-tie:eenondernemingkannietlangeropeenveelheidvanterreinen‘detechnologi-schevoorloper’zijn.
• Ineensteedsplatterewereldkunnennichepartijensteedssuccesvollerdeeluitmakenvanwereldwijdewaardeketens:hetvoordeelvanhetbehoudenvanveelactiviteiten‘onderééndak’wordtdaar-doorkleiner.
Hetverdienmodelvanondernemingenhoeftzichniettebeperkentotdiegebiedenwaarzijdiepe,onderscheidendeexpertisehebben.Inwaardeketensdiesteedslangerworden(meerverschillendepartijenbevatten),ligterimmerseenbelangrijkerolvoorderegisseurvandezeketen,departijdiebepaaltwiewelkebijdragetegenwelkevergoedingmagleverenendiedeoverdrachtenafstemt.Departijdiederegisseursrolindezewaardeke-tensnaarzichtoeweettetrekken,isinstaatextrawaardetecreërenenzicheengrootdeelvandetoegevoegdewaardevandeketentoeteeigenen.Die‘regiebonus’isweg-gelegdvoordieondernemingdieopbasisvanhaarexpertiseeigendomvandeeind-klantweettekrijgen.Voorwaardeisdatderegieroltenminsteadequaatwordtuitge-voerd.Bijlage6gaathierdieperopin.
3. Ondernemingen met wisselende omvang en bedrijfsmodellenDiemogelijkheidomdeeluittemakenvaneenmondialewaardeketenstaat,énvalt,metdeconcurrentievoordelendiedezeonderne-mingenhebben.Deperiodeswaarinderge-lijkevoordelenbestaan,zullenvankortereduurworden.Datvergtvanondernemingenhetvermogenomzeersneltegroeienomeenvoordeelvolledigtekunnenbenutten.Het
vergtevenzeerhetvermogenomsnelaftebouwenalszewordeningehaalddooreenconcurrent.Zokomennieuwemiddelenbeschikbaaromteinvestereninnieuwevoor-delenenuiteindelijkweertegroeien.Wijver-wachtendatdezecyclivangroeienkrimpveelsnellerzullenverlopendaninhetverle-denhetgevalwas.
Methetsnellerwisselenvanconcurrentie-voordelenzullenondernemingenookvakermoetenveranderenvanbedrijfsmodel.Datbetekentsteedsanderekeuzesmakenvoordemanierwaaropzijhunproductenendien-stenaanbiedenenvoordemiddelendiezijdaarvoortothunbeschikkingmoetenheb-ben.Waarhethuidigevoordeelbijvoorbeeldhetbesttotzijnrechtkomtineendirectdis-tributiemodelmeteigenverkoperseneigenfabrieken,vereisteentoekomstigvoordeelmisschienhetovergaanopeenindirectdistri-butiemodelwaarbijonafhankelijkeverkopersgebruiktworden.Weverwachtendusdatondernemingenindetoekomstsnellerzullengroeienenkrimpen,enooksnellerenvakerdeopzetvanhunactiviteitenzullenveranderen.
4. De sectormix zal aanzienlijk veranderen, maar in welke richting is onduidelijkHoeverschillendebedrijfstakkenopdever-snellingintechnologischevernieuwingzullenreageren,laatzichmoeilijkvoorspellen.Wiehadtwintigjaargeledenkunnenvoorspellendatpostvolumeszoudenhalverenofdatboekwinkelsenreisbureauszoudenverdwij-nen?Datdehuidigegroottevaneensectorgeengoedevoorspellerisvantoekomstigegroeiblijktookuitfiguur 12:indebedrijfs-takkenmetdemeestewerkgelegenheidin1990zijnsindsdienvrijwelgeennieuwebanengecreëerd,hetaantalbanenindein1990nogrelatiefkleinesector‘IT&ICT’isnubijnavierkeerzogroot.
Zelfsvoorbedrijfstakkendiewelhunaandeelindewereldeconomiebehouden,blijfthetmoeilijktevoorspellenwelkepositieindivi-duelelandendaariningaannemen.Zwedenheeftinnoggeenvijfjaarzijnpositieindeautoproductiezienverdwijnen.Nederlandoverkwamhetzelfdemetzijninternationale
26 | NL 2030: Contouren van een nieuw Nederlands verdienmodel
activiteitenincorporatebankingenzijnfar-maceutischeindustrie.Finlandverliestnusnelzijnpositieintelecommunicatie.Lei-dendepositiesvanlandeninbepaaldebedrijfstakkenkomensteedsmeerophetspeltestaan:dekansdatleidendeonderne-mingenhunconcurrentievoordeelverliezen,overgenomenwordenofopeigeninitiatiefverhuizenwordtimmersdekomendedecen-niaalmaargroter.
Scherpere sectorale focus binnen topsectorenbeleid niet wenselijk
Hetvermogenomdeaandachttijdigensnelteverleggennaarnieuwemogelijkhedenwordtdaaromsteedsbelangrijker.Ditbete-kentdatwijgeenvoorstanderzijnvaneenindustrie-ofinnovatiebeleiddatheelgerichtinzetopeenkleinaantalsectoren.Wijplei-tenvooralvooreenbreedbeleid,zoalshetNederlandsetopsectorenbeleidwaarinnegensectorenwordenondersteund,envoorhetaantrekkelijkmakenvanNederlandalsvesti-gingsplaats.Hoemeerbeleidskeuzeszijngebaseerdopalleenhuidigsucces,hoegroterdekansopachterstandindetoekomst.Dit
sectorenbeleidzouzichverdermoetenrich-tenopdetweenieuwesuccesfactoren(ver-grotingvanvernieuwingstalentensectoraalaanpassingsvermogen)enophetrealiserenvannieuwebedrijfsvoordelenbijhetbedie-nenvanopkomendemarkten(bijvoorbeeldgerichtimmigratiebeleid).
5. De internationale dienstensector blijft de motor van de Nederlandse economie...Ookdienstverlenerszijninonzevisieinsteedsminderemateafhankelijkvandenabijheidvanproductieactiviteiten.Dankzijondermeerdecontinuverbeterendecommunicatietechnologie,eenbeterebeheersingvanvreemdetalenenhetharmoniserenvanwereldwijderegelgevingslagenzijermeerenmeerineenroltespeleninglobalewaardeketens.Deelsmetactiviteitenterplaatse,maarookvanuitNederlandzelf.HetkleinerwordenvandeNederlandseproductiesectoroverdeafgelopendecenniadoordatactiviteitenverdwijnennaarhetbuitenland,zalboven-dienopenigmomenttotstilstandkomen1. Doortoenemendeautomatiseringmakenlagereloonkostenimmerssteedsminderverschil,endevoordelenvanverhuizingnaarlandenalsChinawaardeloonkostensnellerstijgendandeproductiviteitworden
27
31
46
63
129
Gro
eise
ctor
en
Nieuwe banen sinds 19902 (x 1.000 e)
Kri
mps
ecto
ren
Sectoromvang in 19901 (x 1.000 e)
Kunst & cultuur 56
Bouw & vastgoed 49
Sport & recreatie 55
Ingenieursdiensten 75
IT & ICT 36
2
2
-28
-29
-29
Overheid 540
Banken 146
Chemie 76
Grafische industrie 70
Electrotechniek 78
Figuur 12 | Aanvankelijk grote sectoren creëren niet noodzakelijk veel nieuwe werkgelegenheid
1Aantal banen (exclusief vacatures) in 1990 per SBI 2008 subsector2Toename in aantal banen per SBI subsector van 1990 tot 2010Bron: CBS branche monitor, juni 2012
The Boston Consulting Group | 27
steedsbeperkter.IndeVSzijnrecentelijkaltienduizendenbanenuitChinaterugge-keerd(ziebijlage7).Ookdezetrendbreukkomttengoedeaaneenbloeiendeinterna-tionaledienstensectorinNederland.
6 Beschermde dienstensectoren groeien het snelst Hoewelhetaantalbedrijfstakkendatafge-schermdisvaninternationaleconcurrentiewaarschijnlijkkleinerzalworden(techno-logischevernieuwingenmakensteedsmeer productenendiensteninternationaalverhan-delbaar),zaldeomvangvandiebedrijfstak-kenvermoedelijktoenemen(quawerkgelegen- heid).Ditwordtenerzijdsveroorzaaktdoor-datwebijeengroeiendewelvaarteensteedsgroterdeelvanonsinkomenzullenbestedenaanlokaalaangebodendienstenzoals zorg,persoonlijkediensten(bijvoorbeeld‘weddingplanners’,relatietherapeuten,enz.)enentertainment.Metnamedevraagnaarlocatiegebondendienstengroeitsterkwan-neerinkomenstoenemen(doorhunhogeinkomenselasticiteit).Anderzijdszullenbedrijfstakkendielocatiegebondendienstenaanbiedenmogelijkookgroeiendooreengroteraanbodvanarbeidskrachtenafkomstiguitanderesectoren.Deafgelopenjarenisdewerkgelegenheidinbeschermdebedrijfstak-kennamelijkaanzienlijkhardergegroeiddanwerkgelegenheidininternationaalconcur-rerendebedrijfstakken(ziebijlage8).
Substantiële toename van arbeidsaanbod in niet internationaal concurrerende diensten verwacht
Dezetrendwordtvermoedelijkverklaarddoortoenemendeinternationaleconcur-rentieenvoortdurendeautomatisering.Dewerknemersdiehierdoorhunbaanverliezenzullendanopzoekmoetengaannaareennieuweinkomstenbron.Indienzijnietinstaatzijninternationaalteconcurreren,zullenzijzichenkelnogtoekunnenleggenoplocatiegebondendiensten.Denkhierbijbijvoorbeeldaaneenwebdesignerdiezijn
opdrachtenzietgaannaareenIndiaasbedrijfenbesluitomkoerierteworden.Ofaaneenlogistiekmedewerkerwienswerkdoorautomatiseringisvervangenenbesluitomtaxichauffeurteworden.Zo’ntoestroomvanwerkzoekendenzalleidentot(relatief )lagereloonkostenwaardoorprijzenvandiensten(relatief )zullenzakkenenerextragroeivandelokaledienstensectorontstaat.Bijlage8beschrijfthoedezetrendnualzichtbaaris.
7. Van een topdown naar een bottomup economieVernieuwingstalentwordtnietalleensteedswaardevoller,hetwordtooksteedslastiger‘verkrijgbaar’.Hetaantalmogelijkewerkge-verswaaruitvernieuwingstalentkankiezen,wordtgroter.Enerzijdsomdatineenplatteensnellewereldervoorambitieusvernieu-wingstalentookbijstartendeondernemingenveelsuccesterealiserenzalzijnenanderzijdsomdatindiezelfdeplattewereldtoptalentsteedsmobielereninternationalergeoriën-teerdwordt.Wijverwachtendatdittalent,meerdanvroegerhetgevalwas,nietalleenvanwegedebeschikbaarheidvaneenbaanzalkiezenvooreenbepaaldevestigings-plaats.Jongtalentvandegeneraties‘Y’en‘Z’heeftveelallatenziendatzijvaakeenveelbrederpaletaanwensenheeftdanvroegergewoonwas.Wonenenlevenkomenveelaleerst,danpaswerken.Ondernemingenspelendaaralopin:ooitverhuisdetalentnaarEindhovenomdatPhilipsdaargevestigdwas.PhilipszitvandaagdedaginAmsterdamomdathetdaarmeezijnaantrekkingskrachtopinternationaaltalentheeftkunnenvergro-ten.AkzoNobel,Vodafone,APGenookBCGzijn(mede)omdiezelfderedenmethunhoofdkantoornaarAmsterdamgetrokken.Datmultinationalshun(divisie-)hoofdkanto-rensteedsvakerinternationaalverplaatsen,wijsteropdateenzelfdebewegingookopinternationaalvlakopgangkomt.Omalslandoplangeretermijnsuccesvoltezijnishetdaaromminstenszobelangrijkeen aantrekkelijkevestigingsplaatsvoorvernieuwingstalenttezijnalsomeenaan-trekkelijkvestigingsklimaatvooronderne-mingentebieden.Ineenplattewereldzullenondernemingenintoenemendematetalentvolgeninplaatsvanandersom.
28 | NL 2030: Contouren van een nieuw Nederlands verdienmodel
8. Engels als voertaal voor de hele hogere Nederlandse arbeidsmarktGrote,populairestedenalsLonden,Sydney,Melbourne,NewYork,SanFranciscoenSingaporeprofiterenallemaalvanhetfeit datEngelserdevoertaalis.Datmaaktzevoorinternationaalvernieuwingstalentextraaantrekkelijk.DatgeldtnietvoorBarcelona,BerlijnenParijs,maartochhebbendezeste-deneenvoordeelbovenNederlandsesteden:vernieuwingstalentspreektveelvakeralSpaans,DuitsofFransdanNederlands,ofiseerderbereiddietalentelerendanNeder-lands.MetonskleinetaalgebiedheeftNeder-landduseenachterstandindestrijdomvernieuwingstalent.Hoemeeronsland,dewoonomgevingenonsbedrijfslevenhetmogelijkmakensuccesvolteopererenzonderbeheersingvandeNederlandsetaal,hoeaan-trekkelijkerhetvoorvernieuwingstalentisomhiertewonenentewerken.MetnamehetEngelszalhiertoenogmeerdetweedevoertaalvanonsbedrijfslevenmoetenworden.
Nederland heeft baat bij een Engelstalige arbeidsmarkt
Onzeeigenervaringenendievanonzeklan-tenlerenbovendiendathetaantrekkenvanbuitenlandsetalentenvaakstaatofvaltmetdemogelijkheiddathunniet-Nederlandsta-ligelevenspartnersookeencarrièreinNeder-landkunnenopbouwenofvoortzetten.EenEngelstaligearbeidsmarktinhetbedrijfsle-ven,maarookbijuniversiteitenenandereinstituties,maaktonsaantrekkelijkervoordepartnersvaninternationaalmobielvernieu-wingstalentendaarmeeookvoordatver-nieuwingstalentzelf.Bijonzeeigenwervingenselectieenbijdievanklantenzienwetevaakdattalentnaarhetbuitenlandvertrektomdathunpartnershiernietdecarrièremo-gelijkhedenvindendiezezoeken.
9. De Randstad als een geïntegreerde metropoolGezienderecentesterketoenamevandebereidheidvantalentominternationaalteverhuizen(van29%in2006naar46%in
20092)enhetgroeiendebelangvanvernieu-wingstalent,lijkthetverstandigdatweonsstedelijkebeleidnietalleenrichtenopinwo-nersentoeristen,maarookopinternationaalmobielvernieuwingstalent.Talentenzijnimmersveeleisendbijhunkeuzevooreenwoonomgevingenintoenemendemateisdehelewerelddaarbijhunspeelveld.Hunwen-senstrekkenzichuitvanoptimalesocialevei-ligheidtotuitmuntende(Engelstalige)zorg,vanrecreatievanwereldklassetotminimalecongestieenvanliquide(huur)huizenmark-tentotbijvoorbeeldnabijenatuur3.Hoewelonzegrootstestedenelkopveelvandezeele-mentenhoogscoren,missenzijeenvoudig-wegdeomvangomzichopalledimensiesmetsommigebuitenlandsemetropolentekunnenmeten.Gezamenlijkkunnenonzegrootstestedenhetvolledigepaletaanbie-den,afzonderlijklijktdatnietmogelijk.OmdieachterstandgoedtemakenzoudendegrootsteNederlandsestedenzoveelmogelijkmoetenopererenalseen‘Randstadmetro-pool’.Enerzijdsdoornietteveelmetelkaarteconcurreren,maardoorhetgezamenlijkoptenementegeninternationalemetropolen.Datvergtexplicieteafstemming:beterdatéénstaduitmuntendinternationaalonder-wijsaanbiedt,danvierstedenmeteenmid-delmatigaanbod.AnderzijdsdoordeverbindingentussendebetreffendestedenzodanigteverbeterendatreizenindeRand-stadquareistijd,frequentieengemakookbeleefdwordtalsreizenbinnenéénintegralelocatie.ZomoetbijvoorbeeldhetConcert-gebouwinAmsterdamvooreeninwonervanDenHaagnietverderwegzijnenvoelendandeRoyalAlbertHallvooreeninwonervanOost-Londen.UiteraardzoudezeverbeterdeconnectiviteitzichnietmoetenbeperkentotenkeldeRandstad:ookeenbetereontslui-tingvanbv.deEindhoven-regiometdeRand-stedenisevenzeerwenselijk.
10. Een solidaire, maar wel gemoderniseerde verzorgingsstaatUithetbovenaangehaaldeonderzoek3blijktdatookfactorenalscriminaliteitendesoci-aal-cultureleomgevingeensterkerolspelenindelocatiekeuzevantalent.Ookuitonzeeigeninterviewsmetvernieuwingstalentismeermaalsnaarbovengekomendat‘fatsoen-lijksociaalbeleid’enhoge‘socialemobiliteit’
The Boston Consulting Group | 29
Nederlandinpositievezinonderscheidtvansommigeandere,veelalAngelsaksische,metropolen.Inonzevisievoor2030iseensolidesociaalzekerheidsstelselnoodzakelijkomdergelijkesocialemobiliteit,sociaalbeleidenmaatschappelijkeleefbaarheidzekertestellen.Sterkernog,omonsvernieu-wingstalentvoldoendeaantezettentothetnemenvanrisico’sinsnelveranderendetij-den,blijfteenadequaatsociaalvangnetnodig.Onzeverzorgingsstaatzalwelmeemoetengaanmetdetoenemendesnelheidvanverandering.Ditvraagtomminderstar-heid,meermaatwerk,meerinvesteringenininzetbaarheidenmeerflexibiliteit.Inhetvol-gendehoofdstukzullenwedieperopcon-creteveranderingeningaan.
Bovenstaandetrendszullenonzeeconomieendaarmeeonsdagelijkslevendekomendejarenendecenniaingrijpendveranderen.Daarbijhorenenkelepijnlijkeveranderingen,maarvooralookveelkansenenverbeteringen.
IndevolgendetweehoofdstukkenzullenwebesprekenwelkemaatregelendeoverheidenhetbedrijfslevenmoetennemenomhetNederlanddathierisgeschetstterealiseren.
Noten1.InhetBCG-rapport‘MadeinAmerica,again’(2011)hebbenwebeschrevenhoeproductieactiviteitenomdezeredenennualopgroteschaalterugverhuizennaardeVSvanuitlagelonenlanden2.IntelligenceGroup:Newsrelease8-10-20093.QualityofLivingonderzoek,Mercer,naargepercipi-eerdekwaliteitvandeleefomgevingendewaarderinghiervandoortalent(2011)
30 | NL 2030: Contouren van een nieuw Nederlands verdienmodel
Watmoetergebeurenomdetweecrucialeelementeninonstoekomstige
verdienmodelteversterken:vernieuwingsta-lentenaanpassingsvermogen?Indithoofd-stukzullenwebesprekenhoedeoverheiddaarbijeenrolkanspelen(deagendavoorhetNederlandsebedrijfslevenkomtinhetvolgendehoofdstukaandeorde).Demogelij-kemaatregelenhebbenweonderverdeeldindriecategorieën:
• Maatregelen die het aanpassingsvermogen van onze maatschappelijke fundamenten vergroten en/of de beschikbaarheid en het benutten van vernieuwingstalent maximaliseren;
• Maatregelen die het aanpassingsvermogen van de overheid zelf vergroten;
• Maatregelen die gericht zijn op het vergroten van het draagvlak voor deze veranderingen in de samenleving.
Meer vernieuwingstalent en meer aanpassingsvermogenDemaatregelendiehetaanpassingsvermo-genvanonzemaatschappelijkefundamentenvergrotenen/ofdebeschikbaarheidenhetbenuttenvanvernieuwingstalentmaximalise-ren,strekkenzichuitoverzesbeleidsterrei-nen:onderwijs&onderzoek,immigratie,belastingen,infrastructuur,reguleringenondernemerschap&ondernemingsklimaat.
Stem onderwijs en onderzoek meer af op echt vernieuwingstalent en aanpassingsvermogenIndeplattewereldishet,netalsintopsport,hetechtevernieuwingstalentdatuiteindelijkhetverschilmaakt.Dekwaliteitvanonsonderwijs,waarwedatonderwijsoprichtenenhoeenwanneerwehetaanbiedenvor-mendaarbijbelangrijkefactoren.Zoalseer-derbesprokenisonsonderwijsopditmomentnietoptimaaltoegesnedenopdatvernieuwingstalent.Eenaantalmogelijkeinterventieszoukunnenzijn:
• Voorechttoptalentmoetenweoplei-dingenoptopniveauaanbieden.Hethuidigeonderwijssysteembiedtonvol-doenderuimtevoorexcellentie.Binnendebestaandeonderwijsinstellingendientermeerruimteenaandachtvoorexcel-lentestudentengerealiseerdteworden.Indieneenlangstudeerboeteofanderonderwijsduurbeperkendinstrumentzouwordeningevoerd,moetditzekergeenbarrièrevormenvoorhetvolgenvandemoeilijkerstudies.Integendeel,hetvolgenvanmoeilijkerestudieszoujuistbevor-derdmoetenworden,aangezienhetjuistdiepeexpertiseisdiesterkbijdraagtaan‘voordeelvernieuwing’.OokzoudenwijinNederlandkunnenkiezenvoormeerdifferentiatieindekwaliteitvanonder-wijsinstellingen.DaartoezoudenwebijvoorbeeldéénNederlandse
AGENDA VOOR DE NEDERLANDSE OVERHEID
The Boston Consulting Group | 31
topuniversiteitmoetenvormen(‘HarvardaandeNoordzee’)meteenbijbehorendselectiemechanisme(eventueel‘selectieaandepoort’)enzouerhiereendepen-dancevaneentoonaangevendeinternati-onalebusinessschoolgevestigdmoetenworden.‘Top’verwijsthierbijnadrukkelijknietnaaromvang,maarnaarleidendeexpertiseineenselectaantaldomeinen.
• Hoemeerstudentenkenniskunnennemenvandenieuweplatterewereld,hoebeterzekanseninnieuwemarktenenpotentiëlenieuweconcurrentenher-kennenenbegrijpen.Hetstimuleren(enmisschienzelfsverplichten)vanstudentenominternationaleervaringoptedoenisdaaromnodig,nietalleenopuniversitairniveau.
• Ondernemingendiesnellernieuwecon-currentievoordelenmoetenontwikkelenenhunbedrijfsmodeldaaropaanmoetenpassen,vragenvanallemedewerkersindividueelaanpassingsvermogen:inhetsnelbevattenvandealledaagseverande-ringendienieuweproductenentechnolo-gieënmetzichmeebrengen,inhetsneleigenmakenvannieuwesoftwaresyste-men,inhetsnelomlerengaanmetnieuwe‘stakeholders’,enz.Onsonderwijs-systeemmoetdaaromgerichtzijnophetaanlerenvanflexibiliteitenhetindividu-eelvermogenkennisenexpertisevoortdu-rendup-to-datetehouden.DebredecurriculavandeUniversityColleges,bijvoorbeeld,zijneengoedestapindezerichting:zijbereidendetalentenvandetoekomstbetervoorophetverbindenvanverschillendedisciplinesentechnologieën.
• Ineenalmaarsnellerveranderendewereldwordthuidigeexpertisesnelmin-derwaard,terwijlhetsnelkunnenverwer-venvannieuweexpertisemeeropgaatleveren.Indatlichtlijkthetnietverstan-digomdeeerste25levensjarengroten-deelstebestedenaanhetverwervenvanbestaandekennis,ominde30jaardaarnanauwelijkstijdtebestedenaanhetver-nieuwenvandiekennis.‘Eenlevenlangleren’isinmiddelseenbekendbegrip,maardevooruitgangdiewedeafgelopen
tienjaaropditgebiedbereikthebbenlijktbeperkt.Intijdenvantoenemendesnel-heidvanveranderingwordtditthemaechteralleenmaarbelangrijker.Hetvoorkomenvanonnodigestudie-uitval(beterevoorlichting,brederecurricula)enstudievertragingenhetovernemenvanelementenvanhetAngelsaksischemodelwaarinenkelejarengewerktwordttussenbachelorandmaster,kunnenfinanciëleruimtecreërenvoorgrootschaligerebij-scholingoplatereleeftijd.
Wetenschappelijk onderzoek moet niet alleen mikken op kortetermijnwensen van bedrijfsleven
• Hetbelangvanfundamenteelonderzoekneemttoeineenversnellendewereld.Wetenschappelijkefocusop‘hethuidige’,opdeactuelebehoeftenvanhetbedrijfs-levenenopcommerciëletoepassingenlevertmisschienopkortetermijnmeerrendementop,maargaatuiteindelijktenkostevanleidendepositiesinnieuwe,baanbrekendekennisentechnologie. Hetzijnjuistdezepositiesdieeenplat-formbiedenvooreengolfvannieuwebedrijfsvoordelen.
Immigratiebeleid moet gericht zijn op het aantrekken van vernieuwingsta-lent, niet alleen op de behoeften van multinationale ondernemingenHetNederlandseimmigratiebeleidkanopeenaantalpuntenwordenaangepastommeervernieuwingstalentaantetrekken.Hethuidigebeleidvoorkennismigrantenheeftspecifiekevoorzieningenvoormultinationalsengroteondernemingen.Hoewelditzekerwenselijkis,zouditbeleidoptweepuntenuitgebreidmoetenworden.Allereerstzoudentoelatingsproceduresookvoorwerknemersvankleinereondernemingengestroomlijndmoetenworden(gelijksoortigeproceduresenopvertrouwengebaseerdecontrolemecha-nismes):70%vandeinternationalehandelinNederlandkomtvolgensonzeanalysesname-lijkvoorrekeningvanondernemingenmet
32 | NL 2030: Contouren van een nieuw Nederlands verdienmodel
minderdan250medewerkers1.Bovendienwordtonslandelijkeverdienmodelsteedsafhankelijkervanvernieuwing,dieveelalplaatsvindtbijkleinereondernemingenenstart-ups.
We moeten niet alleen ondernemingen maar vooral ook individueel talent centraal stellen bij kennismigratie
• Nederlandzoumoetengaanputtenuithetgroeiendeinternationalereservoiraanongebondenenmobieltalentdatnietdooreenwerkgeverhierheenwordt‘getrokken’.Voorsuccesvolleimmigratievandegeneraties‘Y’en‘Z’ishetnodigdetalentenzelfcentralertestellen,nietalleendewerkgever(dezegeneratieskiezenveelaleersthunwoonplaatsenhunlandvanvoorkeur,enpasdaarnahunwerkgever).
• Hetstructureelhoudenvanexitgesprek-kenmetemigrantenenterugkerendeimmigrantenzouonsinzichtvergroteninhoehetaanwezigetalentbeterkanwordenbehouden.
Immigratiebeleidkanbovendieneenrolspelenbijhetopvangenvandegevolgenvandevergrijzing.DoorvergrijzingzalNederlandnaarverwachtinggaankampenmettekortenaanalletypenarbeidsaanbod.Datheeftpositieveeffectenopdewerkgelegenheid,maarzorgtookvoorhetgevaarvaneenonhoudbareopdrijvingvanlonen.WanneerloonstijgingenteveruitdepasgaanlopenmetproductiviteitsverhogingenkomthetconcurrentievermogenvanNederlandinallebedrijfssectoreningevaar.Migratiekaneenrolspelenbijhetindehandhoudenvandezeonbalans.
Reduceer prikkels tot starheid in belastingregimeDoordesteedssnellerveranderendevraagnaarwerknemersenondernemersmoetenmensenvakervanwoon-enwerkomgevingveranderenomzosnelnieuwemogelijkhe-dentekunnenbenutten.Aandergelijkever-anderingenklevennutalvanfiscaleensociaalrechtelijkeobstakels.Maatregelendiedezeobstakelszoudenverlagenzijnondermeerhetafschaffenvandeoverdrachtsbelas-tingophuizen,hetnietlangerstimulerenvanwoningeigendom,hetcreërenvaneengroterenbrederaanbodaanhuurwoningenvoorallesegmenten,hetverdervergrotenvandeoverdraagbaarheidvanpensioenen(zowelbinnenNederlandalsgrensoverschrijdend)enhetmeerindividualiserenvandesocialezekerheid(zodatcarrièrewijzigingeneenvou-digerworden).
Ookaanpassingeninonsbelastingstelsel kunnendepositievanNederlandin2030versterken:
• Verlagingvandeinkomstenbelastingvoormetnamelagereinkomensstimuleertdegroeivanhetaantalbaneninlokaledienstverlening.Zowordthetaantrekkelij-keromactiviteitenalskinderopvang,tuinonderhoudenprivéadministratieuittebestedenenkanvernieuwingstalentmeertijdbestedenaanactiviteitendienieuwverdienvermogencreëren.
• Deaftrekbaarheidvanrentekostenstimu-leertondernemingenzoveelmogelijktefinancierenmetvreemdvermogeninplaatsvanmeteigenvermogen.Indedooronsgeschetstetoekomstzullenon-dernemingenmetgrotereschommelingeninhunkasstromenkampen.Ditnoopttotgroterebuffersenlagerevastekosten,waartoeookrentelastenbehoren.Het belastingonderscheidtusseneigenenvreemdvermogenzoudaaromafgebouwdmoetenworden.
• Hoewelinternationaalmobieltalentzijnvestigingsbeslissingenneemtopbasisvanveelmeerfactorendanalleennetto-inko-men,hebbendisproportioneelhogeinkomstenbelastingenweldegelijkinvloedopdezebeslissing,zoisookuitonze
The Boston Consulting Group | 33
gesprekkenmetondernemersentalentengebleken.DatwilnietzeggendatNeder-landophetgebiedvaninkomstenbelastin-geneen‘racetothebottom’zoumoetenstarten,maarweldatonzehogerebelas-tingschijvenindepasmoetenblijvenmetdievananderetalentmagneten.
Beslis eerder en / of sneller over infrastructuurIneenversnellendewereldveranderenookdebehoefteaanenhetgebruikvaninfra-structuursneller,waardoordenuttigegebruiksperiodevandelenvandieinfrastruc-tuurkorterkanworden.Deoverheidmoetdaaromzorgendatinfrastructuursnellerdannuvaakhetgevalisbeschikbaarkomtendaardoorlangernuttigis.Datkanondermeerdoorhetontwikkelenenmonitoren vanindicatorendievroegtijdigwijzenopver-anderingenindevraagendoorhetversnel-lenvandebesluitvormingoverendeuitvoeringvaninfrastructureleprojecten.Nieuweinfrastructuurmoetbovendienont-worpenwordenmethetoogopaanpasbaar-heid,zodatdezesnelkanwordenaangepastaansteedssnellerveranderendereispatro-nen.Tenslottedientbij(fysiekeenICT)infrastructurelebeslissingenmeegenomentewordenwatdemaatschappelijkeoptie-waardeisvandedesbetreffendeinfrastruc-tuur(bijvoorbeeldbijglasvezelnetwerkenlijktdezeoptiewaardesignificant).
Reguleer met het oog op aanpassingsvermogenOpverschillendegebiedenkunnenaanpas-singeninregelgevingenregelgevingskadershetmaatschappelijkaanpassingsvermogenvergroten.
• De arbeidsmarkt: Deafgelopenjarenzijnalverschillendemaatregelengenomendiedeflexibiliteitopdearbeidsmarkthebbenvergroot.Wijonderstrepenhiervooralhoebelangrijkhetisdatondernemingenindetoekomst,naarmatehunconcurren-tievoordelensnellerkomenengaan,snellerinomvangmoetenkunnengroeienenkrimpen.Alsorganisatiesnamelijkmoeilijkkunnenkrimpenterwijlhunbedrijfsvoordeelvermindert,stroomtergeldnaarhetinstandhoudenvanoverca-paciteit,terwijldatgeldbeter
geïnvesteerdkanwordeninhetcreërenvannieuweconcurrentievoordelen.
• Corporate governance: Definanciëlere-sultatenvanondernemingenzullenvankwartaalopkwartaalenvanjaaropjaargrotereschommelingengaanvertonenineensnelveranderendewereld.Dejachtig-heidvankortetermijnbeleggersenooktragereactiesvanbestuurderskunnenbe-nodigdeinvesteringendaaromindewegstaan.Hierdoorkanhetvoorhetonder-nemingsbestuurmoeilijkerwordenomteblijveninvestereninnieuwebedrijfsvoor-delenvoordelangeretermijn.Daarbijkanhetlangdurigerbindenvanaandeelhou-dersofhetvindenvananderevormenvangeduldigkapitaalincombinatiemetaan-passingsgerichtmanagementdespanningopditpuntwellichtverlichten.
Langetermijnaandeel-houders wenselijk om aanpassingsvermogen van ons bedrijfsleven te vergroten
• De huizenmarkt: Hetontbrekenvanmidden-enhogereklassehuurwoningeninveelNederlandsestedenenregio’skanmensenervanweerhoudendaarnaartoeteverhuizenalsdaarplotselingnieuwecarrièremogelijkhedenliggen.Hetgebrekaanbeweeglijkheidwordtverderindehandgewerktdoorhetfiscaalstimulerenvankoopwoningen:inkomenszekerheidwordtbijhetbezitvaneenwoningbelangrijkerendemogelijkhedenomgoedkopertegaanwonenenzobijvoor-beeldeenstart-uptefinancierenwordenbeperkt.TenslottemaaktderigideenilliquidehuizenmarktNederlandminderaantrekkelijkvoorinternationaalvernieu-wingstalentdatveelaluitgaatvaneentijdelijkverblijf.Stedenmeteenbrede,meerliquidemarktvoorhuurwoningenalsBrussel,BerlijnenLondenhebbenhiereenvoordeelbijhetaantrekkenvantalent.Bovendienkunnenvernieuwingsta-lentenalshuurdernietprofiterenvandeaftrekbaarheidvanhypotheekrentelasten,
34 | NL 2030: Contouren van een nieuw Nederlands verdienmodel
zodatzijinNederlanddusvaakeenrela-tiefhogemarginalebelastingdrukhebben.
• Risico’s beheersen, niet minimaliseren: Ondernemenineenalmaarsnellerver-anderendewereldvergteengrotererisico-bereidheid.Regelgevingentoezichtmoetendaaromnietgerichtzijnophetuitsluitenvanrisico’s,zoalssteedsmeerhetgevallijktteworden,maarophetbeterlerenbeheersenervan.Risico-beheersingvergtveelexpertise,minimali-satieisveeleenvoudigertebereikendoorrisicovolleactiviteitensimpelwegtever-bieden.Denadelenvanhetminimaliserenvanrisico’stenopzichtevanhetbeheer-senvanrisico’swordensteedsgroternaarmateerineenvolatielereeconomiesteedsmeertewinnenenteverliezenis.Voorbankenbijvoorbeeldishetdaarombeterhettoezicht(endepositogarantie-stelsels)opEuropeesniveauteorganise-ren:daarisdeschaalaanwezigomsteedsgroterwordenderisico’soptimaaltekunnenbeheersen.
• Niet-bancaire financiering:Volatiliteitverhoogthetrisicoprofielvanonderne-mingen:deterugverdientijdvaninveste-ringenwordtkorter,enhettestenvannieuweconcurrentievoordelendwingtondernemingentotmeer‘trialanderror’.Conventionelebankfinancieringismindertoegesnedenopdergelijkerisicoprofielen.BovendienkunnenbankenzichdoorBaselIIIinveelgevallenminderfinancie-ringsrisico’spermitteren.Datondernemin-geninNederlandmeerdanindemeesteandereEuropeselandenzijnaangewezenopbankfinancieringvergrootdenoodzaakomanderefinancieringsvormenteontwikkelen.
Bevorder ondernemerschap Hetmaatschappelijkbelangvanonderne-merschapneemttoe,gezienhetstijgendebelangvannieuwebedrijfsvoordelen.Datvraagtomtalentmetondernemingsdrang,maarerlijkenookandereinterventiesmoge-lijkomondernemerschaptebevorderen. Ineenserieinterviewsmetondernemerskwamendevolgendesuggestiesnaarvoren.Wehebbendebijdragevandezemaatregelenaanondernemerschapnietonderzocht,maar
vindennaderonderzoeknoodzakelijk.
• Bevoordeelkleineondernemingeninopenbareaanbestedingen,bijvoorbeeldzoalsindeVS.Dedoelstellingdaarisomjaarlijksmeerdan20%vandeopenbareaanbestedingssomnaarkleineonderne-mingentelatengaan2.
• Beperkdeaansprakelijkheidbijfaillisse-mentenenverbeterdebeschermingtegenschuldeisersgedurendeeenreorganisatie-periode,zoalsindeAmerikaanse‘Chapter11’regeling,zodathetrisicoomeenondernemingtestartenkleinerwordtenpotentiëleondernemersminderwordenafgeschrikt.
• Creëerbeterehypotheektoegangvoorondernemers.Gezienhunhogerisicopro-fielhebbenondernemersbeperktetoe-gangtothypothecairefinanciering.Ditiseendrempelnaarondernemerschap3.Eendoordeoverheidgefinancierdsysteemvanhypotheeksteunvoorondernemershoeftnietduurtezijn(riskpooling)enlijktverdedigbaarvanwegehetpositievemultiplier-effectvanondernemerschap:succesvolleondernemersvoorziennietalleeninhuneigeninkomen,maardragenookbijaanhetverdienvermogenvandesamenlevingalsgeheel.
• Geefmededingingsautoriteitenvoldoende‘better-safe-than-sorry’mandaatwaarmeepogingenvangevestigdepartijenomnieuwkomersopeenonheusemaniervandemarkttewerenkunnenwordengeminimaliseerd.
• Blijfwerkenaanhetvereenvoudigenvandeproceduresvoorhetstartenvaneenonderneming.DezeprocedureszijninNederlandnogaltijdbewerkelijkinverge-lijkingmetdieinanderelanden.
Overheid met groter en sneller aanpassingsvermogenDeoverheidzelfisoptallozemanierenpartijinhetNederlandse‘verdienmodel’.Inhet‘verdienmodel’dattoegesnedenisopdesteedssnellerveranderendewereldvan2030hoortookeenoverheidmetmeeraanpas-
The Boston Consulting Group | 35
singsvermogen.Wijziendriegebiedenwaar-opdeoverheidzelfhaaraanpassingsvermo- genkanvergroten:bijbegrotingswijzigingen,bijdeproceduresvoorwet-enregelgevingenbijdemaniervanwerkenbijdeRijksoverheid.
Herijking van rol Eerste Kamer en Raad van State op termijn wenselijk
BegrotingswijzigingenInsteedssnellerveranderendetijdenveran-dertdeoptimalebenuttingvanpubliekemid-delensnellerendrastischer.Nederlandseoverheidsbegrotingenzijn,zelfsintijdenvaneconomischecrisis,slechtsaanbeperktewij-zigingenonderhevig.Wildeoverheidade-quaatopdetoenemendeexternedynamiekinspelen,danzalzijvakerenvaakmeeringrijpendwijzigingeninhaarbegrotingmoe-tenaanbrengen.Ditvraagtnietalleenomminderinherentestarheidbijhetopstellenvanoverheidsbegrotingen,maarookomhethanterenvaneenminderincrementeelper-spectief.WellichtdathetnadrukkelijkerbetrekkenvanonafhankelijkeinstantieszoalshetCentraalPlanbureau,deSociaal-Economi-scheRaaden/ofdeWetenschappelijkeRaadvoorRegeringsbeleidkanhelpenomtoteenmeerholistischekijkopbegrotingentekomen.Ookkangedachtwordenaanhetveelvuldigerinzettenvanbegrotingsinstru-mentenalshorizonwetgevingenstructureleinvesteringsfondsen.Doorhetkoppelenvannieuwewetgevingenbijbehorendeuitgavenaaneenvoorafbepaaldeeindtijddiscipli-neertdepolitiekzichzelftotregelmatigeher-overwegingvanuitgaven.Methetgebruikvanfondsenvoorinvesteringeninbijvoor-beeldinfrastructuur,dievragenomduidelijkeprioriteitenenkeuzes,wordtdenatuurlijkeneigingomdieinvesteringentespreidenentetemporiserenvermeden.
Procedures voor wet- en regelgevingInNederlandiserveeltijdnodigomtekomentotnieuwewettenenregels.Enerzijdsdoorhetgrootaantalbetrokkenpartijeninonspoldermodel,anderzijdsdoordewenstotzozorgvuldigmogelijkebesluitentekomen.
Insnellerveranderendetijdenwordthetech-tersteedsduurderom(te)laattezijn.De(maatschappelijke)kostendiegepaardgaanmetvertraging,zoalshetmissenvankansenendekortereperiodewaarininvesteringenterugverdiendkunnenworden,wordenhoger.Hetlijktinditlichtverstandigomdesnel-heidvanbesluitvormingteverhogen.
Hiertoedienenonzebestuurlijkeenpolitiekebesluitvormingsprocessenoptweemanierenversneldteworden.Deeerstemanierbetrefthetstroomlijnenvandezeprocessen:korterewachttijdenvoordossierseneenbetereafstemmingenoverdrachttussenbetreffendepartijen.Hettijdigoplossenvanhetdossier,inplaatsvandewensenvandebetrokkenpubliekeorganisaties,dientcentraaltestaan.Detweedemanierbetreftdetrade-offdieveelalgeldtbijhettotstandkomenvannieuwewettenenregelstussensnelheidaandeenekantenzorgvuldigheidendraagvlakaandeanderekant.Diebalansmoetver-schuiven.Alshetbelangvansnelheidtoe-neemt,verschuifthetoptimumtussenbeideparametersimmers.Diebalanskanverschui-vendoorbijvoorbeeldmeerdiscretionairebevoegdhedentoetekennenaanbeleidsma-kers.Ofdoormoderniseringvanonsbesluit-vormingsmodel,omtevoorkomendat‘hetpolderen’eenbeperkendefactorgaatvor-meninsnellerveranderendetijden.Zokun-nennieuwetechniekengebruiktwordenomdemaatschappelijkesteunvoorplannenteonderzoeken,hetdraagvlakervoortevergro-tenenonderhandelingendieverzandenin‘gepolder’teversnellen.InditkaderzoudenookderollenvandeEersteKamerendeRaadvanStategeëvalueerdmoetenworden.Ooktenaanzienvandezeinstitutengeldtimmersdatdekostenvanvertragingsteedsverdertoenemenineensteedssnellerveran-derendewereld.Idealiterwordenhunrollenzodanigherziendatzijeengelijksoortigecon-trolekunnenblijvenbeoefenen,maardanmetaanzienlijkkorteredoorlooptijden.Dewereldisnueenmaalaanzienlijkversneldsinds1848.
TenslottemoetenwevoorkomendateeninNederlandgeïdentificeerdnieuwbedrijfs-voordeelhiernietwordtgerealiseerdomdatdebetreffenderegelgevingofvergunningnietvoldoendebijdetijdis.Deoverheidzou
36 | NL 2030: Contouren van een nieuw Nederlands verdienmodel
daartoeproactievernieuwetechnologieënmoetenvolgenenbestuderen.Zokanzijvoor-komendatvergunningenwordengeweigerdopgrondvantoetsingskadersdieooitontwik-keldwarenopbasisvanoudetechnologie.
Manier van werken bij de RijksoverheidEenderdeaswaarlangsdeoverheidhaareigenaanpassingsvermogenkanvergroten,ishaarmaniervanwerken.Opditmomentlijktdeoverheidrigidegeorganiseerd:degrenzentussendepartementenenbestuur-slagenvormennubarrièrestegensnelleaan-passingen.MetnamebijdeRijksoverheidzouhiertoebijvoorbeeldeenfunctieschei-dingkunnenwordenaangebrachttussenechtespecialistenopbepaaldeonderwerpenengeneralistischeprojectmedewerkersenprojectleiders.Onderwerpendiepolitiekebesluitvormingvergenwordenaangestuurdalsproject,metduidelijke(eindige)tijdslijnenenmetprojectteamsmetzowelspecialistenmetinhoudelijkekennisalsgeneralistenvoordetijdigerealisatie.Voordeelvandezeaanpakisdatdemeestebeleidsambtenarenzichniethoeventoeteleggenopeengrootaantalonderwerpen.Zokunnenzeonder-werpenéénvooréénafrondenenhoevenzenietcontinuonderwerpenteparkerendoortijdelijkedrukteopeenvanhunanderebeleidsterreinen.Hiermeeverschuiftdefocusvandossiereigendomnaarprojectafronding.
Zorg voor maatschappelijk draagvlakNaasthetrealiserenvaneenlandeneenoverheidmeteenhoogaanpassingsver-mogen,isernogeenderderolvoordeover-heid:hetcreërenvandraagvlakvoorhetvergrotenvanhetaanpassingsvermogenendehoeveelheidvernieuwingstalent.Deinditrapportgeschetsteveranderingen,diedeelswordenopgedrongendoorexternetrendsendeelshetgevolgzijnvandooronsvoor-gesteldemaatregelen,rakenveleNederlan-ders.Ineentijdvantoenemendeveranderingenhetdaarmeegepaardgaandeverliesaanzekerheid,roepenwijoptothetvergrotenvanflexibiliteitenaanpassingsvermogen.Tothetopgevenvanoudezekerhedenomernieuwevormenvanzekerheidvoorterugtekrijgen.Datvraagtomhetnemenvanrisico
enhetgevenvanvertrouwen.Datisnietmakkelijkenvoorvelenbegrijpelijkerwijsookbeangstigend.Daaromishetbelangrijkdatwezorgenvooreenbreedmaatschap-pelijkdraagvlak.Nietalleenmoetenweuit-leggenwaaromveranderingnoodzakelijkis,maarookwaardezeveranderingtoemoetleiden.Zokunnenwevertrouwenwekkeninhetpadnaareenandere,maarwelvarendetoekomst.Eentoekomstdienietalleenvoordehappyfewonderdevernieuwingstalenten,maarvooralleinwonersvanNederlandaan-trekkelijkis.Hettotstandbrengenvanditdraagvlakvereistleiderschapeneensgezind-heid.Demoedomeenverhaaloverdelangetermijnuittedragen,daaraanvasttehoudenendeconsequentiesteaanvaarden.Ditver-haalzounietalleendoorpolitiekeleiders,maarookdoorandereleidersindeNeder-landsesamenlevingenbedrijfslevenuitge-dragenmoetenworden.Wijvragendaarinookeenveelactieverebijdrageeneentoe-komstgerichtgeluidvandeleidersinhetbedrijfsleven.
Scherpere monitoring van technologische vernieuwing door overheid nodig om tijdige aanpassing van regelgeving te borgen
ConclusieIndithoofdstukhebbenwetalvanmaatrege-lenbeschrevendiedeoverheidkannemenbijhetbouwenaanhetmaatschappelijkaan-passingsvermogendatNederlandin2030moethebben.Hetzalvelejaren,endusmeerderekabinetsperiodes,durenvoordatheteffectvanveelvandiemaatregelenzicht-baarwordt.Idealitergaandezemaatregelendaaromdeeluitmakenvaneenintegrale,breedgedragen‘aanpassingsstrategie’,eenagendavoor2030.
Eenterugkerendthemaindiestrategieofagendaishetvindenvannieuweevenwich-ten:eennieuwebalanstusseninkomensge-lijkheidenefficiency,tussenflexibiliteiten
The Boston Consulting Group | 37
(inkomens)zekerheid,tussenhettijdigonder-nemenvanactieenhetcreërenvandraag-vlak.Evenwichtendiegisterenbijonspasten,voldoenveelalnietlangerindeversnellendewereldvanmorgen.
Noten1.CBSbranchemonitor (2009)2.SmallBusinessReauthorizationAct(1997)3.Eenruimeraanbodvanmiddenklassehuurwoningenzoueennogbeteremaatregelzijn:hetwerktminderverstorendenzouwaarschijnlijkbeteraansluitenbijdebehoeftenvanondernemers
38 | NL 2030: Contouren van een nieuw Nederlands verdienmodel
Concurrentievoordelenvanonder-nemingenkomenineenplattereen
versnellendewereldondersteedsgroteredruktestaan.Deoverheidkan,zoalswehiervoorbeschreven,helpenbijhetvindenvaneenantwoordhierop:doorhetbouwenaanmaatschappelijkaanpassingsvermogen,endoorzelfhaaraanpassingsvermogentevergroten.
Vervolgensishetaanondernemingenenondernemersomhiervandevruchtenteplukken.Zijmoetendaarvoornieuwemoge-lijkhedenwetenteherkennentemiddenvanalleturbulentiedieveroorzaaktwordtdoorsnelveranderendetechnologieënenklant-voorkeurenenhetopnementegeneenstroomaannieuweconcurrentendieopdui-kenuitonverwachtehoeken.EensterkeenbredelobbyvoormeervernieuwingstalentenvoormaatschappelijkaanpassingsvermogenlijktvoorhetNederlandsebedrijfsleveneenlogischstartpunt.Daarnaastzoudenbedrij-vengezamenlijksubstantiëlestappennaareenvolwaardigtweetaligearbeidsmarktkun-nenzetten.
Indithoofdstukpresenterenweeen‘à-la-carte-menu’vanmaatregelendieonderne-mingenkunnenhelpenomineendergelijkeomgevingovereindteblijvenentefloreren.Dezemaatregelenzijnonderverdeeldindriecategorieën:
• Maatregelen voor het sneller benutten van bestaande concurrentievoordelen;
• Maatregelen voor het sneller realiseren van nieuwe bedrijfsvoordelen;
• Maatregelen die het maatschappelijk aanpassingsvermogen en het vernieuwingstalent versterken.
Het sneller benutten van bestaande concurrentievoordelenVoorveelondernemingenishetbenuttenvanhunbestaandeconcurrentievoordelen‘corebusiness’:veelcapaciteitwordtbesteedaanproces-enproductverbeteringen,voort-durendeprijsoptimalisatie,acquisitievannieuweklantenvoorbestaandeproducten,enz.Bestuurdersmoetendezekernactivitei-tenechteropnieuwtegenhetlichthouden.Involatieletijdenzijnhuidigeconcurrentievoor-delenkorterhoudbaar,enmoetenzedussnellerbenutworden.Investeringeninbestaandevoordelenhebbenmogelijkeenlangereterugverdientijddandelevensduurvanhetonderliggendebedrijfsvoordeel:‘asset-light’structuren,investeringenmetkor-tereterugverdientijden(bijvoorbeeldinmar-keting)enprojectenmetkorteredoorlooptijden(bijbijvoorbeeldIT-investe-ringen)wordendaaromrelatiefaantrekkelij-kerinvolatieletijden.Omhetsimpeltezeggen:hoesnellerdewereldverandert,hoe
AGENDA VOOR HET NEDERLANDSE BEDRIJFSLEVEN
The Boston Consulting Group | 39
kostbaardertijdwordtenhoesnellerbe-staandebedrijfsvoordelenmoetenwordenuitgenut.
Versterkt aanpassingsver-mogen maakt winnende ondernemingen van vandaag ook winnaars in de toekomst
Ondernemingen moeten sneller nieuwe bedrijfsvoordelen realiseren Hetsnellerbenuttenvanbestaandeconcur-rentievoordelenalleenisnietvoldoende,ermoetenook(snellermeer)nieuwevoordelengecreëerdworden.Langsdrieassendienenbestuurdersvanondernemingenteborgendatertijdigvoldoendenieuwevoordelenwordengerealiseerd:talent,gedragenorganisatiemechanismes.
Talentmanagement wordt belangrij-ker en moet andersMeernogdaninhetverledenzalhetsuccesvanondernemingenbepaaldgaanwordendoortalent.Voorhettijdigcreërenvannieuweconcurrentievoordelenzullenonder-nemingenaangewezenzijnophetvernieu-wingstalentvanhunmensen.Hetaantrekkenvandebestevernieuwingstalentenenzorgendatzijbeschikkenoverderelevantevaardig-hedenwordtmeerdanooiteenkritischesuc-cesfactor.Devolgendestappendragenhieraanbij:
• Stel het juiste ‘vernieuwingstalentprofiel’ vast.Ineensnelveranderendewereldzientalentprofielenerandersuit.Inrelatiefstabieletijdendraaithetomhetoptimaalbenuttenvanbestaandeconcurrentievoordelen:hetopbouwenvanlangdurigeklantrelaties,hetstapvoorstapverlagenvankosten,onderhandelen,enz.Inturbulenteretijdenkomthetmeeraanophetontdekkenencreërenvannieuweconcurrentievoordelen:creativiteit,‘Bigdata’analyse,hetdurvennemenvanrisico’s,ondernemerschap,hetsneleigenkunnenmakenvannieuweexpertise,
ervaringinopkomendemarkten,enz.Gewenstetalentprofielenmoetenopdezeomslagwordenaangepast.Indepraktijkzienweechternogregelmatigdat,zelfsalsondernemingenalwerkenmetderge-lijkenieuweprofielen,beslissingenoverpromotiesgebaseerdwordenopdeoudecriteria,omdatderealisatievantargetsvoorhetkomendejaarbelangrijkerlijktdanlangetermijnsucces.
• Werf en behoud het juiste (vernieuwings)talent. Hoewelveelondernemin-gendestatuurvanhunHR-afdelinghebbenvergroot,blijktuitonzeervaringdatlangnietalleondernemingenhierindepraktijkookvolledignaarhandelen.Enkelevande‘bestpractices’diebijdra-genaanaanpassingsvermogenoponder-nemingsniveauzijn:
ǟ HetintegrerenvandeHR-functieindebusinessorganisatieinplaatsvanhethebbenvaneenaparteHR-afdelingparalleldaaraan.Dergelijkeparallellestructurenbemoeilijkenhetmakenvanonderscheidtussenechttoptalentenmindergetalenteerden.Ditresul-teertuiteindelijkineengrootverlooponderechttoptalent,indemeeston-misbaregroep.
ǟ Dekenmerkenenvoorkeurenvandegeneraties‘Y’en‘Z’(de‘Millennials’)doorgrondenenwerving&selectiebe-leidenloopbaanmogelijkhedendaar-meeinlijnbrengen.Indepraktijkzienweechternogvaak(zekerinorganisa-tieswaardeHR-functienietisgeïnte-greerdindebusinessenwaarintopta-lentnauwelijksvertegenwoordigdisinHR)datdezezakenvooralvanuithetperspectiefvanHRzijnopgesteldennietvanuitdedoelgroepzelf.
ǟ Richtprofessioneel‘partnersupport’in.Partnersvantalentzijnveelalookergambitieuzeprofessionalsenintoene-mendematevaninternationaleaf-komst.ZekergeziendebeperkingendiedeNederlandsearbeidsmarktintaaltechnischopzichtbiedt,kanonder-steuningbijdezoektochtvanpartnersvantalentnaareenbaanhetverschil
40 | NL 2030: Contouren van een nieuw Nederlands verdienmodel
makenbijhetaantrekkenvanvernieu-wingstalent.
• Breng aanwezig talent aanpassingsvaardigheden bij.Ondernemingenzullenookhuninternetrainingsprogramma’sendecriteriavoorpromotiesaanmoetenpassenomaantesluitenbijdenieuwemixvantalentdienodigis.
ǟ Maximaalaanpassingsvermogenvergteentrainingscurriculumdatdebeno-digdehardeenzachteaanpassings-vaardighedenontwikkelt.Denkdaarbijaan‘Bigdata’analyse,cross-functione-lecreativiteit,mentalelenigheidentrainingengerichtopnieuwetechnolo-gieëndievandaagmisschiennogniet,maarmorgenwelrelevantkunnenzijnvoordeonderneming.
ǟ Hetidentificerenenbelonenvandietalentendielatenziendatzijsnelnieuwekansenherkennenenerver-volgensinslagennieuweoplossingentebedenkenenuittevoerenomdaar-vanteprofiteren.Datvraagtomhetbelonenvanrisiconemers,ookwan-neerzijsomsfalen.
Stimuleer gewenst gedragHetaanboordhalenvanhetbenodigdever-nieuwingstalentisdeessentiëleeerstestap.Vervolgensishetzaakomtezorgendatdattalentzichgedraagtopdemanierdienodigisominsteedssnellerveranderendetijdensuc-cesteboeken.Devolgendepraktijkendragendaaraanbij:
Een experimentele aanpak wordt gestimuleerd en daarbij mogen fouten gemaakt worden. Eennadrukophetvoorkomenvanfoutenbeperktdebereidheidomnieuwebronnenvanconcurrentievoordeelteverken-nen,eeneigenschapdiecruciaalisvoorsuc-cesoplangeretermijn.
Kennis delen.Talentmoetincontactkun-nenstaanmetmensenverspreiddoordeheleorganisatie:hiërarchischeenfunctionele‘erf-afscheidingen’staandergelijkecontactenindeweg.Juisteenteammetverschillendetalentenisineencomplexerwordendewereldhetbestinstaatomnieuweconcur-
rentievoordelenterealiseren,vooralalsinzo’nteamsectorspecifiekeexpertisegecombi-neerdwordtmetfunctioneleexpertise.Inderealiteitzienwetevaakdatbedrijfsonderde-leninsilo’slangselkaarheenwerken:talen-tendoorkruisenhetbedrijfintebeperktemateenmakenveelalcarrièrebinnenéénsilo.Dedurfomonconventionelekandidatenuiteengeheelanderbedrijfsonderdeeltebenoemen,ontbreekttevaak.
Nederlands bedrijfsleven moet meer fouten (durven) maken
Internationale ervaring, zeker in opkomende markten, wordt hoog gewaardeerd. Opkomendemarktenbiedennieuwemoge-lijkhedenendekansominzichtinnieuweconcurrenteneninnieuwebronnenvanvoor-deelteverkrijgen.Ondernemingenzoudenervaringindergelijkemarktenverplichtmoe-tenstellenvoordemeesteseniormanage-mentposities.Depraktijkisinonzeervaringnogvaakanders.Eenperiodeinhetbuiten-landwerktveelaleerdervertragenddanver-snellendopeencarrièreenmanagersstaan,uitgaandvanhuneigenkortetermijnbelang,eeninternationaleoverstapvanhunbestemensenvakerindewegdandatzediestimuleren.
Ontwikkel organisatiemechanismes met aanpassingsvermogenEenorganisatiemoetmeerzijndandesomderdelen.Dejuisteprocessenenstructurenstellenindividueninstaatgezamenlijkmeertebereikendaniederafzonderlijkhadgekund.Insteedssnellerveranderendetijdendragendevolgendeorganisatiemechanismesbijaanhetaanpassingsvermogenvandeonderneming:
• Hetcreërenvanorganisatiebredeaanpas-singsexpertise,bijvoorbeelddoor:
ǟ ‘Bigdata’analyseomnieuwepatronenvanklantgedragen-voorkeurenzovroegmogelijkteherkennen.Ditvergtexpertsopditvlakenhetvermogen
The Boston Consulting Group | 41
ominteressantebevindingen(nietalleenconcretemogelijkheden)uitdiedataopeentotdeverbeeldingspre-kendemaniertepresenterenaanhetmanagement.DeBritsesupermarkt-ketenTescobijvoorbeeldanalyseertvoortdurendhetkoopgedragvandemeerdan10miljoendeelnemersaanzijnloyaliteitsprogramma.DitsteltTescoinstaatomzijnproductaanbodaantepassenvoorspecifiekeklant-segmentenenregio’senhetvroegtijdiggewaarschuwdtewordenvoorver-schuivingeninhetgedragvanzijnklanten.
ǟ Interneincubatorsopeenefficiënte,goedgeorganiseerdemanierlatenex-perimenterenmetnieuwepotentiëleconcurrentievoordelen,zonderdatdatgepaardgaatmeteenhoogafbreuk-risico.Procter&Gamblekanbijvoor-beeldviaopeninnovatienetwerkenveelsnellerentegenveellagerekostenexperimenterenmetnieuweconcept-producten.Alleenalin2008werdendoorslechtstienzeergetalenteerdemedewerkerstussende7.000en10.000ontwerpsimulatiesgetestbijhetpubliek.
ǟ MeteenslagvaardigeM&A-afdelingregelmatigkleinereondernemingenovernemen.EenaantalvandegrootstefarmaceutischeondernemingenheeftzijneigenR&D-inspanningenwelover-wogenteruggebrachtomzichinplaatsdaarvanterichtenopdeovernamevansuccesvollestart-ups.Opdiema-nierhopendezeondernemingende‘ondernemingsgeest’endedynamiekvandezestart-upsteimporteren:eenerkenningvanhetfeitdatdezekwali-teiteninternmoeilijktecreërenzijn.
• Hetwerkenmetken-enstuurgetallendiehetdoenvanaanpassingenondersteunen.Hierbijkanbijvoorbeeldwordengedachtaanhetopeengestructureerdemanierdoorgevenvanwaarschuwingssignalen,ofaanvrijbesteedbaarbudget(datnietopkortetermijnhoefttewordenterugver-diend)datkanwordenbesteedompoten-tiëleconcurrentievoordelenteontdekken.
• Eenflexibeleinterneproductiecapaciteit(ofmogelijkhedenomuittebesteden)waarmeesnelkanwordengereageerdopplotselingeverschuivingenvanconcurren-tievoordelen.Arbeidsintensieveprocessenzijninderegeleenvoudigeropteschalenenaftebouwenenverdienendaarom(bijongeveergelijkekosten)devoorkeurbovenkapitaalsintensieveprocessen.DeSpaansekledingfabrikantZarastaatbekendomzijnvermogenproductievolu-meszeersnel,inbeiderichtingen,aantepassenzodradeeersteindicatiesoverwelkemodellenwelofnietindesmaakvallenzichtbaarworden.
• Hethanterenvaninvesteringscriteriadieaanpassingenondersteunen.Ondernemin-genmoetenlerenbeslissingentenemenoverinvesteringendieopkortetermijngeenduidelijkrendementopleverenmaardieuiteindelijkweltotnieuweconcurren-tievoordelenkunnenleiden.Daarbijkomtdenoodzaakomjuistmetkortereterug-verdienperiodes(ofhogeredisconterings-voeten)terekenenvoorinvesteringeninhunhuidigevoordelen,hetrisicodatdievoordelenonverwachtssnelverdwijnenneemtimmersaanzienlijktoe.Erisduseendifferentiatienodiginrendementsei-senvoorinvesteringeninhuidigeversusnieuwebedrijfsvoordelen.
Van ‘structure follows strategy’naar ‘structure drives strategy’
• Hetcreërenvaneenorganisatiestructuurdieaanpassingbevordert,doorsamenwer-kingtussenafdelingenaftedwingenenzodekrachtentebundelenbijhetontdek-kenvannieuweconcurrentievoordelen. Ineenlangzamewereldbepaaltdestra-tegiedeorganisatiestructuur(“structurefollowsstrategy”),ineensnellewereldisdeorganisatiestructuursteedsmeerbepalendvoordestrategie.Eenorganisa-tiedieisopgebouwduitsilo’sismisschiengeschiktvoorhetmaximaalbenuttenvanbestaandeconcurrentievoordelen,maar
42 | NL 2030: Contouren van een nieuw Nederlands verdienmodel
zebelemmerthetrealiserenvannieuweconcurrentievoordelen.CiscoSystems,bijvoorbeeld,vormdeeennieuwemanage-mentstructuurmetbedrijfsbredeteamsomzijnuitbreidingin30nieuwemarkten(zowelproductenalslanden)mogelijktemaken.Medewerkerskunnenopeigeninitiatiefteamsvormen,zelfszondereenformeleleider,omnieuwekansenteont-dekken.Ciscotransformeerdezichzelfzototeenbedrijfmeteengedecentraliseerde,naarbuitengerichtefocus.Opdiemanierheefthetzijnambitieuzedoelstellinggehaaldomineenbeperktaantaljarenmeerdan25%vanzijnomzetinnieuwemarktenterealiseren.
• Hetkiezenvooreenfinanciëlebalansenkasstroombeheerwaarmeeaanpassings-vermogenwordtondersteund.Volatiliteitkaneenonverwachteenplotselingenega-tieveimpacthebbenopdekasstromen.Derhalveishetverstandigominsnelveranderendetijdenmeerliquidemidde-lenaantehouden,eenterughoudenderdividendbeleidtevoerenenminderschuldenopdebalanstenemen(aange-zienderentelastenvastekostenzijnendusrigiditeitvergroten).
• Hetvormenvandirectieteamswaarin‘harde’aanpassingsexpertise,zoalserva-ringinopkomendemarktenencomplexedata-analyse,verenigdismet‘zachte’aanpassingsexpertise,zoalseentolerantievoorfouten,creativiteit,hetbevorderenvanhorizontaleenverticaleinformatie-uitwisselingenhetherkennenvanvroegewaarschuwingssignalen.
Gezamenlijk bijdragen aan vernieuwingstalent en maatschappelijk aanpassingsvermogenInNederlandbewaarthetbedrijfslevenveelaleenrelatiefgroteafstandtothetpubliekedomein.Hetspeelteenrolincao-onderhandelingenenconsultatieplatforms,maarveelverderreiktdepubliekebemoeie-nisvanbedrijvenmeestalniet.
Wijvindendatditmoetveranderen.Aange-zienhetNederlandsebedrijfslevenveelbelangheeftbijeensuccesvolletransitienaar
eennieuwlandelijkverdienmodel,heeftheteencrucialerolinhetbewerkstelligenervan.Hoeweleenaantalgewensteveranderingenvooralpolitiekebesluitvormingvereist,geldtvoorandereveranderingendathetbedrijfs-levenzekereensterkeraanjagendefunctiekanvervullen.Bijvoorbeeldtenaanzienvanhetstimulerenvantalentomechtetoppresta-tiesteleveren,hetaantrekkenvanbuiten-landstalentenhetinvestereninmaatschap- pelijkaanpassingsvermogen.Bedrijvenkun-nenbijvoorbeeldopenlijkmeererkenninguitstralenvoorexcellentie,keuzesvoormoei-lijkereopleidingenstimulerenenonderne-merschapondersteunen.
DerolvoorhetNederlandsebedrijfslevendientzichechterniettebeperkentothetver-hogenvanhuneigenaanpassingsvermogen(vanafzonderlijkeondernemingen).GezamenlijkkanhetNederlandsebedrijfs-levenmeerbereiken.Daarvoorzalhetwelgecoördineerdmoetenoptrekken,eneengro-tererolinhetmaatschappelijkedebatenspeelveldmoetenvervullendantotnutoehetgevalisgeweest.
The Boston Consulting Group | 43
Voorondernemingenverandertdewereldsnel.Datbedreigtnietalleende
bronnenvanonzehuidigewelvaart,hetbiedtookmeerkansen.Detoenemendeverander-snelheidwaarmeeondernemingenwordengeconfronteerd,wordtgedrevendoorkrach-tendieweniettegenkunnenhouden.Dereactiesvanoverheidenbedrijfslevenzijndaaromcruciaalomtezorgendata)wemeerprofiterenvantoenemendesnelheidvanveranderingdandatweerschadedooroplo-pen,enb)datdepijndiewehierbijzullenoplopeneerlijkwordtverdeeld.Datvraagtomactiesdienugenomenmoetenworden.Omhetbeterbeheersenvanrisico’s,inplaatsvanzeteminimaliseren.Omhetvindenvannieuwebestuursmodellenmeteenbeterebalanstussenzorgvuldigheidensnelheid.Omdeaandachtteverleggenvanhetbenuttenvanhuidigeconcurrentievoordelennaarhetcreërenvannieuwe.Omtevermijdendatwedoorstarheidentegrotevoorzichtigheidkansenvoorbijlatengaan.
Hetvergrotenvandeaanwezigheidvanver-nieuwingstalentenvanhetaanpassingsver-mogenvanonzemaatschappelijkefundamentenverlooptnietzonderslagofstoot.Hetbrengtonzekerheidmetzichmee,evenalseenaantastingvangevestigdebelan-gen.HetisechterinhetbelangvaniedereNederlander,nietalleenvande‘happyfew’,datweerinslageneenlandmetnieuwecon-currentievoordelenteworden.Eencomplex
webvanafhankelijkhedentussendeprivateenpubliekebedrijfstakken,tussenbedrijfs-takkendiewelennietinternationaalconcur-rerenenzelfsbinnendeinternationaalconcurrerendebedrijfstakkenzorgtervoordatiedereeneronderlijdtalshetaanpas-singsvermogenvanonzeinternationaalcon-currerendeondernemingenonvoldoendeis.Hetomgekeerdeisookwaar:iedereenkanmeeprofiterenalsdatwelhetgevalis.
Hetaantastenvangevestigdebelangenenhetbenoemenvandenoodzaaktot(somspijnlijke)veranderingenzullenwaarschijnlijkleidentotaanzienlijkeweerstand.Omdieweerstandteoverwinneniseenaanspre-kendevisienodigdieverderreiktdandeeerstvolgendeverkiezingenendiemeeromvatdanhetverdelenvandelastenopkortetermijn.Daarbijzijncompromissen,ookalsdiesomsalleensymbolischzijn,niettevermijden.Daarmeemoetenwenubeginnen.Deoverheidstaatvooreennieuwerondevangrotebezuinigingen,enveelondernemingenzijnnahetdoorstaanvandecrisisnubezighunwegtezoekenindenieuwerealiteit.BeidebiedenmomentumeneenplatformomeenvliegendestarttemakennaareennieuwNederlandsverdienmodel.
NAWOORD
44 | NL 2030: Contouren van een nieuw Nederlands verdienmodel
Ditrapportmaaktonderdeeluitvanonzereeks‘BCGPerspectieven’.HetonderzoekvoordezepublicatieswordtdoorTheBostonConsultingGroupopeigeninitiatiefenvooreigenrekeninggedaan.Velenhebbenbijge-dragenaandegedachtevorminginditrap-port.Inhetbijzonderwillenwedevolgendepersonenbedankendieinzichten,visiesenkennisvoorditrapporthebbenaangedragen:
Feike Sijbesma,CEODSM,inspiratorvandevraagstellingvanditrapportFrans van Houten,CEO,PhilipsHans van der Noordaa,LidRaadvanBestuur,INGBankHans Wijers, DeputyChairmanShell,CommissarisHeineken, voormaligCEOAkzoNobelHan de Jong,ChiefEconomist,ABNAMROWim Boonstra,ChiefEconomist,RabobankPeter van Lieshout,Raadslid,WRRAlexander Rinnooy Kan,Voormaligvoorzitter,Sociaal-EconomischeRaadGeorge Gelauff, Onderdirecteur,CentraalPlanbureauBarbara Baarsma,Directeur,SEOEconomischOnderzoekLex Hoogduin, Hoogleraar,UniversiteitvanAmsterdam,DuisenbergSchoolofFinanceSweder van Wijnbergen,Hoogleraar,UniversiteitvanAmsterdamNachoem Wijnberg, Hoogleraar,UniversiteitvanAmsterdamChris Buijink,SecretarisGeneraal,Ministerie
vanEL&IJeroen Fukken,DirecteurOVenSpoor,MinisterievanI&MLoes Mulder,Directeur-GeneraalVreemdelingenzaken,MinisterievanBZKMichel Bravo,Strateeg,MinisterievanBZKGuido Biessen,DirecteurFME-CWMJan Klaver, Seniorbeleidsadviseur, VNONCWFrans Bouwen, Oprichteren DirecteurExterneBetrekkingen,StichtingTheHagueProcessonRefugeesandMigrationWillem Heeringa, AfdelingshoofdReëelEconomischBeleid,DNB WebedankenookgraagdeveleBCG-collega’s,dieonzegedachtenhebbenaangescherpt:DavidMichael,HalSirkin,EnriqueRueda-Sabater,MartinReeves,JamesPurnellenJanWillemKuenenalsookonsuitvoerendteambestaandeuitThijsVenema,JorisvanderEls,RoderickSnellenbergenSannedeVriesendeledenvanonzeinternesoundingboard. Deauteursblijven,uiteraard,verantwoordelijkvoordeconclusiesenopvattingeninditrapport.
DANKWOORD
The Boston Consulting Group | 45
Bijlage 1 Mechanisme van inkomensafhankelijkheidEenverliesaanconcurrentiekrachtineeninternationaalconcurrerendebedrijfstakreduceertdebijbehorendemargesenleidtopdenduurtotlageresalarissenenwinstenindezebedrijfstak.Ditbetekentvoorhaarwerknemerseenlagerinkomenenwaar-schijnlijklagerebestedingen.Deresulterendeverminderdevraagnaarondermeerknip-beurten,taxirittenenrestaurantbezoekenbeïnvloedtookdeinkomens(innegatievezin)vanwerknemersinbedrijfstakkendiedezenietinternationaalconcurrerende goederenendienstenproduceren.Hettweedemechanismevaninkomensaanpas-singindenietinternationaalconcurrerendebedrijfstakkenwerktviadearbeidsmarkt:aangezienzowelinternationaalconcurre-rendealsnietinternationaalconcurrerendebedrijfstakkenwervenopdezelfdearbeids-markt,leidtdalendearbeidsvraagdoorbedrijfstakkendieinternationaalconcurrerentoteentoenemendarbeidsaanbodendustotnegatievesalarisdrukin‘afgeschermde’bedrijfstakken(ookwelhetBalassa-Samuel-soneffectgenoemd1).Viceversa,indiendeproductiviteitvanonzeinternationaalcon-currerendebedrijfstakkenstijgt,profiterennietinternationaalconcurrerendebedrijfs-takken(enhunmedewerkers)evenzeermee.
Bijlage 2 Uitzonderingen op afname van generieke landenvoordelenDeeersteuitzonderingopafnemendelan-denvoordelenbetreftoverheidsfinanciën.Derecentecrisisheeftbijeenaantallandendeoverheidsfinanciënaanzienlijkharderbeïn-vloeddanelders.Dezelanden(bijvoorbeelddePIGS-landen)zullendekomendejarenminderinvesteringsruimtehebbenendoorhogewerkloosheidscijfersookmeermoeite
hebbenomvernieuwingstalentaanzichtebinden.Voordezelandengeldterduseenspecifieklandennadeel.
Eentweedeuitzonderingbetreftlandenmeteenonvoldoendetoekomstbestendigefinan-cieringvoorzorgenpensioenendiehierdooreenlandspecifieknadeelondervinden.Alsdezelandenzichnamelijkgedwongenzullenzienviabelastingverhogingendezekostenoptevangen,zaldathunvestigingsklimaatmin-deraantrekkelijkmaken.
Eenderdeuitzonderingbetrefthandelsres-tricties.Insommigelandenlijktereentoene-menderoepteklinkenomweernieuweinternationalehandelsrestrictiesintevoeren.Indatgevalzoudewereldminderplatwor-denenzoudeneropgebiedvanhandelsver-dragenjuistweerspecifiekelandenvoor-ennadelenontstaan.Ditrapportgaatechteruitvanminimaleofgeenadditionelehandelsres-tricties,gezienhetbredebegripvandenega-tievewelvaartseffectendiesamenhangenmethandelsrestricties.
Eenvierdeuitzonderingbetreftenergieprij-zen.Geziendeeindigheidvanconventioneleenergiebronnen,richtenwesterselandenzichsteedsmeeropalternatieveenergiebronnen. Deeffectenhiervanopdeenergieprijzenzijnsterkafhankelijkvanhetgekozenfinancie-ringsmechanisme.Nederland,netalsanderewesterselanden,dienttewakendatdeener-gietransitiezodaniggefinancierdwordtdatonzeenergietarievennietuitdepasgaanlopen.Ditisvanbuitengewoonbelangvooronzeenergieintensievesectoren,zoalsstaal,chemieendergelijke.
BIJLAGEN
46 | NL 2030: Contouren van een nieuw Nederlands verdienmodel
Bijlage 3 Ontwikkeling van Nederlandse landenvoordelenDezebijlagebevateenoverzichtvanconver-gerendeNederlandselandenvoordelen:
• Nederlandiseenvoorlopergeweestmethetuitrollenvaninternettechnologieën.OpdemondialeranglijstvanlandenmetdebesteinternetverbindingenstaatNederlandopdevierdeplaats.Ingeen
landterwereldmakenconsumentenmeergebruikvanhetinternetdaninNeder-land2.MomenteelzijndemeesteEuropeselandenechterbezigmethetuitrollenvaneenlandelijkbreedbandnetwerk.DevoorsprongvanNederland,datmet 38breedbandverbindingenper100inwo-nersnogsteedsvoorlooptopderestvanEuropa,isdaardoorindeafgelopenvierjaardrastischverkleind(ziefiguur 13).
403020100 403020100
Aantal breedbandaansluitingen/100 inwoners
Ø16 Ø27
74%
38889
11131313
151617171819
2123
252930
2020202123232424
2629303131323233
3838
49%
1920
DenemarkenNederland
FinlandZweden
BelgiëVer. Koninkrijk
FrankrijkLuxemburg
EstlandOostenrijkDuitsland
SpanjeItalië
PortugalSlovenië
IerlandTsjechië
LitouwenHongarije
Griekenland
DenemarkenNederland
FinlandZweden
BelgiëVer. Koninkrijk
FrankrijkLuxemburg
EstlandOostenrijkDuitsland
SpanjeItalië
PortugalSlovenië
IerlandTsjechië
LitouwenHongarije
Griekenland
2001 2011
Figuur 13 | Nederlandse voorsprong in toegang tot breedbandinternet drastisch verkleind
Bron: Eurostat, Information society statistic database, last update June 2012
1086420 1086420
EIU Infrastructuur index1
DenemarkenZwedenFinland
BelgiëZwitserland
FrankrijkDuitsland
NoorwegenNederlandOostenrijk
IerlandVer. Koninkrijk
SpanjeTsjechiëPortugal
GriekenlandSlowakije
Italië
DenemarkenZwedenFinland
BelgiëZwitserlandNederland
FrankrijkDuitsland
NoorwegenOostenrijk
Ver. KoninkrijkSpanjeIerland
ItaliëTsjechiëPortugal
GriekenlandSlowakije
2001 2011
7,3
2,4
7,67,67,98,18,48,58,6
9,09,19,29,2
9,49,4
9,49,69,69,7
5,1
4,5
5,76,06,0
6,96,9
7,38,08,08,2
8,98,99,19,19,19,39,69,6
Figuur 14 | Nederlandse voorsprong in fysieke infrastructuur daalt gestaag
1Geaggregeerde index van wegkwaliteit, openbaar vervoer en internationale verbindingBron: EIU Country database (2012)
The Boston Consulting Group | 47
• Bijonzefysiekeinfrastructuurzienweeensoortgelijkeontwikkeling.DeEcono-mistIntelligenceUnitbeoordeeldeonzeinfrastructuurzowelin2001alsin2011meteen9,1.In2001leverdedatnogeenvierdeplaatsop;in2011nogslechtsdenegende.Bovendienisindiezelfdeperi-odedeklooftussendenummers1en15bijnagehalveerd(van4,5naar2,4opeentienpuntsschaal).Wezienverderdatdesnelsteverbeteringenplaatsvindenindelaagstscorendelanden(ziefiguur 14).
• Europesevennootschapsbelastingenzijnsterkgeharmoniseerd.HetverschiltussendehoogsteendelaagstetarieveninEuropaisdeafgelopenjarenverkleindvan35naar22procentpunten.HoeweldeNederlandsetarievennogsteedsaandelagekantvandebandbreedtezitten,ishetverschilmet‘duurdere’landensterkteruggebracht(ziefiguur 15).Eenveel-voudaanEuropeseenmultilateraleinitia-tieventotbelastingharmonisatiemaakthetwaarschijnlijkdatdezeontwikkelingzichvoortzet.
60
40
20
02011200620011996
Hoogste statutair vennootschapsbelastingtarief (%)
22%
35%
IerlandGriekenlandDuitslandVer. Koninkrijk
HongarijeItaliëFrankrijkNederland
Figuur 15 | Verschillen tussen Europese vennootschapsbelastingpercentages zijn afgelopen vijftien jaar sterk terug gelopen
40
60
80
055-6435-5425-34
20
40200 8060
Groot aantal landen hee reeds bredeen goede beheersing van het Engels
Door demografische vernieuwinglopen verschillen verder terug
74%
Percentage van EU-bevolking dat tenminste één vreemde taal beheerst
Leeijd
47%
63%
Mate van beheersing vande Engelse taal1 (2011)
Redelijk
Hoog
Hoog
Hoog
Hoog
Zeer hoog
Zeerhoog
Zeer hoog
Zeer hoog
Zeer hoogNoorwegen
Nederland
Denemarken
Zweden
Finland
Oostenrijk
België
Duitsland
Maleisië
Polen
Figuur 16 | Nederland’s landenvoordeel van beheersing van Engelse taal t.o.v. andere landen niet meer sterk onderscheidend
1Gemeten door Education First in de English Profiency IndexBron: Eurostat (2012), EF English Proficiency Index (2011)
Bron: EIU Statutory corporate tax report
48 | NL 2030: Contouren van een nieuw Nederlands verdienmodel
• NederlandscoorttraditioneelhoogopdebeheersingvanhetEngels:opdewereld-wijdeEnglishProficiencyIndexuit2011staatNederlandopeentweedeplaats.Veellandendoenechternauwelijksmeervooronslandonder.Denemarken,Zwe-denenFinlandscoordennetalsNeder-landookindecategorie‘veryhigh’,enBelgië,DuitslandenookeenlandalsMaleisiëscorennietveellager.DatdebeheersingvanhetEngelswereldwijdvooralverbetertinlagereleeftijdsklassenwijsteropdattoekomstigeverschillenverderzullenverkleinen(ziefiguur 16).
• ZelfsophetvlakvangeografischeligginglijktNederlandzijnvoorsprongteverlie-zen.TenopzichtevanonzebuurlandenverschuiftNederlanduiteraardniet,maarhetbelangvanonzegunstigeligginglijktaftenemenineenwereldeconomiewaarindienstverleningsnellergroeitdanfysiekeproductie3.Dichtbijhuiszienwedieontwikkelingterugindebijdragesdiederegio’sRotterdamenAmsterdamleverenaanhetNederlandsebbp.Daarwaarhetaandeelvan‘locatie-afhankelijk’Rotterdam(‘deNederlandseindustrie-hub’)deafgelopenjarenisgekrompen,ishetaandeelvan‘locatie-onafhankelijk’Amsterdam(‘deNederlandsediensten-hub’)juisttoegenomen(ziefiguur 17).
• Tenslotteneemtzelfshetbelangvaneennauwelijkstekopiërenvoordeelalsonzeaardgasreservesaf.MethetverbruikenvandezereservesisdeverwachtingdatNederlandin2025inplaatsvaneennetto-exporteureennetto-importeurvanaardgaszalzijn4. HetbelangvoordeNederlandseecono-mieissowiesoalbeperkt:in2009bedroe-gengasverkopenslechts1,1%vanhetbbp5.
Bijlage 4 Onze aantrekkingskracht op hooggekwalificeerde immigranten IneenrecentwereldwijdonderzoekvanTheNetworkendeTheIntelligenceGroupondermeerdan160.000internationaalgeoriën-teerdewerkzoekenden,eindigdeNederlandals11deopdelijstmetdevoordezegroepmeestaantrekkelijkelanden6.Slechtsdrie‘kleine’landenscoordenhoger:Zwitserland(6de),Singapore(7de)enZweden(10de)(ziefiguur 18).EenonderzoekdoordeStichtingvoorEconomischOnderzoek(SEO)onderelfontwikkeldeeconomieënbevestigtdeNeder-landseaantrekkingskrachtopbuitenlandstalent:inhunogenhoeftNederlandalleendeVSenZwitserlandvoortelatengaanalsaan-trekkelijkelanden7.DeBritseEconomicandSocialResearchCouncilheeftuitvoerig
2009198720091987
15
10
5
0
15
10
5
02009198720091987
RotterdamAmsterdam
Bijdrage aan werkgelegenheid (%)
+6%
-5%
Bijdrage aan bnp (%)
+8%
-9%
10,8%10,2%
7,9%8,3%
11,6%10,7%
7,9%8,7%
10,8%10,2%
7,9%8,3%
11,6%10,7%
7,9%8,7%
Figuur 17 | Geografisch locatievoordeel van Nederland lijkt af te nemenBij aanname dat Groot Rotterdam groter locatievoordeel heeft dan Groot Amsterdam
Bron: CBS regionale rekeningen 1987-2009, geraadpleegd juni 2011
The Boston Consulting Group | 49
onderzoekgedaannaardecomplexiteitvanimmigratieproceduresvoorkenniswerkers.Daarbijzijntwintigontwikkeldeeconomieënbeoordeeldophetgemakwaarmeetoelatingkanwordenverkregenenopdearbeidsrech-telijkepositievankennismigranten.Neder-landscoortzeergoedopbeideaspectenenstaatindetop3,samenmetIerlandenhetVerenigdKoninkrijk8.
Bijlage 5 Maatschappelijke fundamenten met aanpassingsvermogen: wel of geen ‘free lunch’?Bijdezemaatschappelijkefundamentendraaithetvaakomhetvindenvaneenbalanstussenmaximaleefficiencyenerzijdsenbeperkteinkomensverschillenanderzijds.Inlandendiehoogscorenopdezefactorenbestaatvaakeenheelanderevisieopwateenrechtvaardigeofwenselijkeinkomensver-delingis.Datimpliceertdathetbehalenvanhogescoresinditgevalvanuitsociaalecono-mischoogpuntnietwenselijkzouzijn.Maardatverhaalgaatniethelemaalop;inderang-schikkingtreffenwelandenaanmetverge-lijkbaresociaaleconomischemodellenalsNederlanddienietteminbeduidendbeterscoren.Zweden,FinlandenBelgiëbijvoor-beeldhebbenelkongeveerdehelftvanhetaantalproceduresbijhetstartenvaneen
bedrijfalsNederland.EnZwitserland,IJslandenFinlandscorenopdeflexibiliteitvanhunaanname-enontslagproceduresveelbeter.Watonsbetreftisoverdezeonderwerpendusnieteenprincipiëlewelles-nietesdiscussienodig,maareen‘hoekanhetwel’discussie.
Bijlage 6 Bonus voor regisseur van waardeketenNederlandseondernemingendiederegis-seursrolinhunwaardeketenwillenvervullen,moetentweezakeninhuishebben:
1.Klanteigendomdieontstaatdoordíebij-drageaanheteindproductteleverendieindeogenvanklanthetmeestessentieelis.DesignenfunctionaliteitvandeiPhonekomenuitdekokervanApple.Appleisdaar-meeindepositieomookproductie,marke-tingenverkoop–bijexternepartijen–vandeiPhoneaantesturen.Deklanteninzijnsupermarktenzijn‘van’AlbertHeijn.AlbertHeijnbepaaltdaaromhoeendoorwiezijnhuismerkartikelenwordengemaaktenver-pakt.Omklanteigendomteverkrijgen,moeteenbedrijfuitblinkenopeenofmeervandevolgendedrieaspecten:dekwaliteitenpres-tatiesvanzijnproducten,hetbegripvandebehoeftenenwensenvanzijnklantenofdemerkbeleving.
50403020100 8040 100600 20Percentage van alle respondenten1
Als u in het buitenland zou werken, in welk landzou u dan willen werken?
Index hooggekwalificeerde immigranten2
(hogere scores geven restrictievere procedures weer)
NederlandIerland
Ver. KoninkrijkAustralië
DuitslandFinland
FrankrijkNoorwegen
Nieuw-ZeelandPortugal
BelgiëCanada
Verenigde StatenDenemarken
ItaliëJapan
SpanjeZwitzerland
OostenrijkZweden
Verenigde StatenVer. Koninkrijk
CanadaAustralië
DuitslandZwitserland
SingaporeFrankrijk
ItaliëZweden
NederlandSpanje
Ver. Arab. EmiratenMaleisië
DenemarkenNoorwegen
ChinaFinland
Zuid-AfrikaIerland
46 anderelanden
Plek 11 in populariteit onder internationaal talent
Nederland hee relatief eenvoudigde migratieprocedures
Figuur 18 | Nederland geliefd bij internationaal talent en beschikt over relatief eenvoudige migratieprocedures
1Ongeveer 160.000 respondenten uit 66 landen hebben aangegeven in het buitenland te willen werken2Index gebaseerd op een gemiddelde score op toelatingsprocedures en arbeidsrechtBron: Global Talent Barometer (2011), ESRC Centre on Migration, Policy and Society, Highly Skilled Immigrant Index
50 | NL 2030: Contouren van een nieuw Nederlands verdienmodel
2.Hetvermogenomeengoedeketenregis-seurtezijndoorallereerstgoedtekiezeninwelkdeelvandeketenhetbedrijfzelfactiefisenwataananderepartijenwordtovergela-ten.Vervolgensmoetderegisseurdieketengoedlatenfunctionerendoorondermeerhetborgenvankwaliteitenbeschikbaarheidvanleveranciers,doorlogistiekeprocessenvanbegintoteindteoptimaliseren,enz.Indieneenondernemingopbasisvanklanteige-naarschapderegierolnaarzichtoeweettetrekken,maarvervolgensdezeregierolnietadequaatvervult,zalzedezeregierolweerverliezenenteruggeworpenwordennaardepositievannicheleverancierineenwereld-wijdewaardeketen.
Bijlage 7 Terugkeer van industriële productie?IndienontwikkeldelandenalsNederlanderinzoudenslagenhunproductiviteitstruc-tureelhardertelatenstijgendanhunlonen,zouerzelfssprakekunnenzijnvantoene-mendeindustriëleproductie.IndeVerenigdeStatenbijvoorbeeldheeftBCGeentrendvanuitAziëterugkerendeindustriëleproductiegeconstateerd.ZoheeftFordrecentelijk2.000banenuitChinateruggehaaldnaardeVS.OokSleekAudioheeftdeproductievanhaarduurdereproductenverhuisdvanChinanaarFlorida,enzozijnerveelmeervanderge-lijkevoorbeelden(ziehetBCG-rapport‘MadeintheUSA’,bcg.perspectives.com).Primairedrijverachterdezeopvallendetrendiseenstijgingvandereëleproductivi-teitindeVSdoorloonmatiging.DereëleproductiviteitinChinadaarentegendaaltjuist,doordatlonendaardoorschaarstedeafgelopenjarenaanzienlijksterkerzijn gestegendandeonderliggendearbeidspro-ductiviteit.Daarnaastwordtdeimpactvanverschilleninsalariskostenmindernaarmateproductieverdergeautomatiseerdwordt.Ooktegenvallendekwaliteitentransport-complexiteitspeleneenrol.InEuropaisdezetrendinminderematezichtbaar,aange-ziendereëlearbeidsproductiviteithierhetafgelopendecenniumaanzienlijkminderhardgestegenisdanindeVS(ziehetzelfderapport).
Bijlage 8 Sterke werkgelegenheidsgroei in ‘afgeschermde’ bedrijfstakkenDeontwikkelingvansterkeregroeivanwerk-gelegenheidinafgeschermdebedrijfstakkenisalzichtbaargeweestindeafgelopentweedecennia.Hetaantalarbeidsplaatseninbedrijfstakkenmetinternationaleconcurren-tieistussen2010en1990met17%gestegen,inafgeschermdebedrijfstakkenontstondenindiezelfdeperiode41%meerbanen(ziefiguur 19).Dezeontwikkelingisnietuitslui-tendnegatief,zekandeelsgedrevenzijndoorarbeidskrachtendieuiteigenbeweginghuncarrièrehebbenvoortgezetinafge-schermdebedrijfstakken(bijvoorbeeldeenmarketeerbijeenmultinationaldienuwed-dingplanneris).Dezeontwikkelingmaaktonzewelvaartechterwelkwetsbaarderdoor-datderatiotusseninternationaalconcurre-rendeenniet-internationaalconcurrerendebanenistoegenomen:meerNederlanderswordenvoorhuninkomenafhankelijkvansteedsminderandereNederlanders.
The Boston Consulting Group | 51
Noten1.BelaBalassa,ThePurchasingPowerParityDoctrine:AReappraisal(1964)andP.A.Samuelson,TheoreticalNotesonTradeProblems(1964)2.BCGConnectedWorldReportNether-lands(2011)3.Dithangtsamenmetdegrotereinkomenselasticiteitvandevraagnaardiensten.Naarmatedewereldrijkerwordtzaliederetoenamevandewelvaartvooreengroterdeelwordenbesteedaandienstenofdienstenintensieveproductenalsonderwijs,gezondheidszorgencommunicatie.Waarinarmerelandennogslechtszo’n20tot30%vaneenwel-vaartstoenamewordtbesteedaandergelijkediensten,ligtdatpercentageinrijkerelandenalop60tot65(bron:USDepartmentofAgriculture,EconomicResearchServicecalculationsusing2005ICPdata)4.Bron:Energierapport(2011)MinisterievanEconomischeZaken,Landbouw&Innovatie5.Bron:http://data.worldbank.org,CountryreportNetherlands6.Bron:GlobalTalentBarometer,TheNetwork&TheIntelligenceGroup(2011).7.Bron:StichtingEconomischOnderzoek,2010,‘WatBeweegtKennismigranten?’8.Bron:ESRCCentreonMigration,PolicyandSociety,HighlySkilledImmigrantIndex(2011)
Overheid, onderwijs & zorgOverige niet internationaal concurrerende bedrijfstakken
3,2
2,5
1990
4,0
2,3
1,7
Aantal banen (x miljoen)
+41%
2010
5,6
Aantal banen (x miljoen)
8
6
4
2
0
8
6
4
2
0
+17%
2010
3,6
1990
3,1
Werkgelegenheidsgroei in niet internationaal concurrerende
bedrijfstakken
Werkgelegenheidsgroei ininternationaal concurrerende
bedrijfstakken
Figuur 19 | Werkgelegenheid in niet internationaal concurrerende bedrijfstakken twee keer zo sterk gegroeid als in internationaal concurrerende bedrijfstakken
Bron: CBS branche monitor 2010, Institute for International Economics, BCG-analyse
52 | NL 2030: Contouren van een nieuw Nederlands verdienmodel
AAN DE LEZER
Over de auteursDe auteurs, allen werkzaam bij The Boston Consulting Group, danken alle interne en externe reviewers voor hun waardevolle bijdragen. Zij verwelko-men een discussie over de conclusies van dit rapport. U kunt met hen contact opnemen via de volgende e-mailadressen:
Huib KurstjensSenior Partner & Managing DirectorKurstjens.huib@bcg.com
Jan Willem MaasSenior Partner & Managing DirectorMaas.janwillem@bcg.com
Thomas SteffensPrincipalSteffens.thomas@bcg.com
VerantwoordingThe Boston Consulting Group (BCG) levert graag een constructieve bijdrage aan discussies over belangrijke maatschappelijke vraagstukken.
Daartoe verschijnt met enige regel-maat een uitgave van BCG Perspec-tieven, waarin wij op eigen initiatief een rapport aan de samenleving uit-brengen.
De conclusies in dit rapport zijn onze eigen conclusies en niet die van de mensen die via review of interview hun medewerking aan dit rapport hebben verleend.
© The Boston Consulting Group 2012. Alle rechten voorbehouden
Voor informatie of herdruk neem contact op met BCG:E-mail: ams.marketing@bcg.comMail: Marketingafdeling BCG Postbus 87597 1080 JN Amsterdam Nederland
Op bcgperspectives.com vindt u meer informatie over publicaties van BCG. U kunt zich hier ook registreren voor het ontvangen van e-alerts over over deze publicatie en andere onderwerpen.
Volg bcg.perspectives op Facebook en Twitter
10/2012
AbuDhabiAmsterdamAthensAtlantaAucklandBangkokBarcelonaBeijingBerlinBostonBrusselsBudapestBuenosAiresCanberraCasablancaChennai
ChicagoCologneCopenhagenDallasDetroitDubaiDüsseldorfFrankfurtGenevaHamburgHelsinkiHongKongHoustonIstanbulJakartaJohannesburg
KievKualaLumpurLisbonLondonLosAngelesMadridMelbourneMexicoCityMiamiMilanMinneapolisMonterreyMontréalMoscowMumbaiMunich
NagoyaNewDelhiNewJerseyNewYorkOsloParisPerthPhiladelphiaPragueRiodeJaneiroRomeSanFranciscoSantiagoSãoPauloSeattleSeoul
ShanghaiSingaporeStockholmStuttgartSydneyTaipeiTelAvivTokyoTorontoViennaWarsawWashingtonZurich
bcg.com
top related