ŻYWIENIE a ODPORNOŚĆ - Wszechnica Żywieniowa w SGGW · JESTEŚMY TYM, CO ZJADAMY! Rodzaj pobieranego pokarmu (średnio 60 ton w ciągu całego życia) ma największy wpływ na

ŻYWIENIE a ODPORNOŚĆWSZECHNICA SGGW

19 KWIETNIA 2017

Prof. dr hab. Krystyna Skwarło-Sońta

Uniwersytet Warszawski; [email protected]

JESTEŚMY TYM, CO ZJADAMY!

Rodzaj pobieranego pokarmu

(średnio 60 ton w ciągu całego życia)

ma największy wpływ na zdrowie

i sprawność fizyczną człowieka

Żywność wysokiej jakości wydaje się wpływać na

zdrowie ludzi bardziej, niż wszystkie produkty

przemysłu farmaceutycznego

O NASZE ZDROWIE DBA UKŁAD ODPORNOŚCIOWY – CO O NIM WIEMY?

Jak połączyć żywienie z odpornością?

IMMUNOLOGIA – CO TO ZA NAUKA?

Łaciński źródłosłów nazwy immunologia -immunitas - oznacza uwolnienie od obciążeń, czyli uwolnienie od niebezpieczeństwa zachorowania na chorobę zakaźną.

IMMUNOLOGIA – CO TO ZA NAUKA?

Już w starożytności zauważono, że jedynie osoby, które same przeżyły chorobę, nadają się do pielęgnacji chorych.

Później ugruntował się pogląd, że przechorowanie niektórych chorób (teraz wiemy, że chorób zakaźnych) chroni przed ponownym zachorowaniem czyli daje odporność.

Nowoczesna immunologia czyli nauka o odporności wyrosła z mikrobiologii medycznej i jest dziedziną z pogranicza medycyny i biologii, a wykorzystuje metody chemiczne, biologii molekularnej, genetyki...

PODSTAWOWE POJĘCIA:

ODPORNOŚĆ: zdolność organizmu do zachowania integralności, zagrożonej przez potencjalnie niebezpieczne czynniki

POCHODZENIA ZEWNĘTRZNEGO (np. drobnoustroje chorobotwórcze) LUB WEWNĘTRZNEGO (np. komórki nowotworowe)

ANTYGEN:

Pierwotnie: substancja powodująca powstawanie przeciwciał (ang. antibody generating)

Obecnie: wszystkie czynniki wywołujące aktywację układu odpornościowego, czyli takie ( ang. nonself), przeciw którym kierowana jest odpowiedź odpornościowa

FUNKCJE UKŁADU ODPORNOŚCIOWEGO

obrona bakterie alergiewirusy niedobory odpornościpierwotniakirobaki pasożytniczegrzyby

nadzór zmutowane komórki chorobyuszkodzone i stare nowotworowe komórki własne i autoimmunizacyjne

homeostaza współpraca z układem różne zaburzenianerwowym i hormonalnym funkcji układu

odpornościowego

MECHANIZMY OBRONNE

Fagocytoza

Makrofagi

Monocyty

Granulocyty

Cytotoksyczność

Komórki NK

Białka: interferony i układ

dopełniacza

FUNKCJONALNY PODZIAŁ ODPORNOŚCI

BARIERYSkóra

Błony śluzowe

NIESWOISTA - WRODZONA SWOISTA - NABYTA

KOMÓRKOWA

Limfocyty Th, Tc, Treg

HUMORALNA

Limfocyty B i przeciwciała

Bezkręgowce

96,6 %

Kręgowce

3,4 %

LINIE OBRONY

Rys. N.Drela

POWSTAWANIE KOMÓREK KRWI czyli HEMATOPOEZA; stąd nauka o krwi to HEMATOLOGIA

KOMÓRKI MACIERZYSTE

SZPIKU KOMÓRKI

MACIERZYSTE LINII MIELOIDALNEJ

KOMÓRKI MACIERZYSTE LIMFOIDALNEKOMÓRKI

NK

ERYTROBLASTY MEGAKARIOBLASTYMIELOBLASTY MONOBLASTY LIMFOBLASTY

Wszystkie komórki pełniące funkcje odpornościowe powstają z komórek macierzystych szpiku kostnego, ale dojrzewają w różnych miejscach organizmu

LEUKOCYTY

limfocyt T, ok. 2/3 Li

monocyt

neutrofil

eozynofil

bazofil limfocyt B, ok. 1/3 Li

czas życia funkcje czas życia funkcje

7 godz.

różny

odpowiedź na atak pasożytów 2-4%

mastocyty tkankowe, udział w reakcjach nadwrażliwości, wydzielają histaminę0-1%

odpowiedź na ataki bakteryjne –fagocytoza55-65%

3 dni

stają się makrofagami tkankowymi, migrują do ogniska zapalenia i pochłaniają bakterie, 3-8%

komórkowa odpowiedź odpornościowa: pomocnicze Th, cytotoksyczne Tc i supresorowe Treg 25-35%

różnicują się w komórki plazmatyczne, wydzielają specyficzne immunoglobuliny ok. 10%

różny

różny

różny

ODPORNOŚĆ WRODZONA ODPORNOŚĆ NABYTA

ODPOWIEDŹ

KOMÓRKOWA

ODPOWIEDŹ

HUMORALNA

• SZYBKA

• NIE POZOSTAWIA PAMIĘCI

• RECEPTORY DLA Ag NIEZMIENNE

i MAŁO SPECYFICZNE

• POWOLNA

• POZOSTAWIA PAMIĘĆ

• RECEPTORY DLA Ag

RÓŻNORODNE

i SPECYFICZNE

KOMÓRKI EFEKTOROWE i GŁÓWNE CECHY ODPORNOŚCI

STRUKTURA UKŁADU ODPORNOŚCIOWEGO:Pierwotne narządy (gruczoły) limfoidalne: grasica i szpik

kostny (analog ptasiej bursy Fabrycjusza ) – ŚRODOWISKO DOJRZEWANIA LIMFOCYTÓW

Wtórne narządy (gruczoły) limfoidalne: śledziona, węzły i grudki chłonne – MIEJSCA KONTAKTU LIMFOCYTÓW Z ANTYGENAMI

Komórki odpornościowe (efektorowe) – leukocyty – oraz produkowane przez nie cytokiny – NOŚNIKI INFORMACJI W UKŁADZIE ODPORNOŚCIOWYM

CYTOKINY JAKO NOŚNIKI INFORMACJI

Termin cytokiny (z greckiego: cytos = komórka i kinos = ruch) określa dużą grupę związków o różnym pochodzeniu i budowie, będących peptydami, białkami lub glikoproteinami.

Działają jako cząsteczki regulatorowe lub sygnałowe w bardzo niewielkich stężeniach [od nano- (10-9 M) – do piko- (10-12 M) molowych].

J. Kuby, Immunology

wyrostek

robaczkowy

węzły

mezenteryczne j. cienkie

szpik kostny

węzły

limfatyczne

śledziona

kępki Peyera

przewód

limfatyczny

grasica

węzły limfatyczne

adenoidy

migdałki

przewód

piersiowy

naczynia

limfatyczne

UKŁAD LIMFOIDALNY

Narządy limfatyczne:

•centralne (szpik, grasica)

•obwodowe (węzły

chłonne, śledziona,

grudki limfatyczne,

GALT, NALT, BALT,

SALT)

•naczynia limfatyczne

•krążące komórki

(leukocyty linii

limfoidalnej i

mieloidalnej)

Dojrzewanie (nabywanie kompetencji immunologicznej) w nabłonku grasicy LIMFOCYTÓW T

polega na uzyskaniu markerów powierzchniowych (RECEPTOR TCR) CD3 oraz CD4 (Li Th) lub CD8 (Li Tc)

DOJRZEWANIE LIMFOCYTÓW W GRASICY

DOJRZEWANIE LIMFOCYTÓW B

Występująca wyłącznie u ptaków BURSA FABRYCJUSZAjest miejscem nabywania kompetencji immunologicznej (dojrzewania) limfocytów B

Analogiczną funkcję u ssaków pełnią pewne obszary SZPIKU KOSTNEGO, w którym także dojrzewają Li B

Kompetencję immunologiczną limfocytom B nadaje powierzchniowy RECEPTOR BCR, mający strukturę immunoglobuliny

STRUKTURA i KLASY IMMUNOGLOBULIN

DOJRZEWANIE LIMFOCYTÓW

Dojrzały LiB

Dojrzały LiT

Nabycie odpowiednich receptorów

Migracja limfocytów z markerami

powierzchniowymi do odpowiednich

przedziałów węzłów chłonnych

„EDUKACJA” czyli NABYWANIE ODPOWIEDNICH MARKERÓW POWIERZCHNIOWYCH nadających

KOMPETENCJĘ IMMUNOLOGICZNĄ SZPIK KOSTNY GRASICA

Odporność humoralna Odporność komórkowa

ZAINFEKOWANA

KOMÓRKA

MAKROFAG (APC)

INTERLEUKINA-1

LIMFOCYT Th

(pomocniczy)

INTERLEUKINA -2

LIMFOCYT Tc

(cytotoksyczny)

LIMFOCYT B

KOMÓRKI PLAZMATYCZNE

PRZECIWCIAŁA

(immunoglobuliny)

INFEKCJA

(antygeny)ODPOWIEDŹSWOISTA

UKŁAD ODPORNOŚCIOWY NIE DZIAŁA W IZOLACJI

Aktywność układu odpornościowego związanego z błonami śluzowymi przewodu

pokarmowego (GALT)

Trawienie i wchłanianie PerystaltykaSzczelność błon śluzowychTolerancja i alergie pokarmowe

Bakterie probiotyczne i prebiotykiKonkurencja z patogenami o miejsce w błonie śluzowej jelita

UKŁAD ODPORNOŚCIOWY ZUŻYWA MATERIĘ I ENERGIĘ, dlatego ŻYWIENIE WPŁYWA ISTOTNIE NA JEGO FUNKCJE

JESTEŚMY TYM, CO ZJADAMY!

Które składniki pokarmu w największym stopniu wpływają na procesy odpornościowe organizmu?

ROLA POSZCZEGÓLNYCH SKŁADNIKÓW DIETY W ODPORNOŚCI:

Tłuszcze

Witaminy

Mikroelementy

Włókno pokarmowe

Antyoksydanty

Pro- i prebiotyki

NIEZBĘDNE NIENASYCONE KWASY TŁUSZCZOWE NNKT

Należą do dwóch rodzin: n-6 (18:2 n-6 –kwas linolowy) i n-3 (18:3 n-3 – linolenowy);

Występują w roślinach i tłuszczu ryb;

W organizmie wchodzą w skład fosfolipidów błonowych, przekształcanych w eikozanoidy;

Eikozanoidy pochodne NNKT n-3 mają działanie przeciwzapalne, zaś n-6 są prozapalne;

Zalecany stosunek ilościowy w diecie: n-6/n-3 = 2-4

ZMIANY ZAWARTOŚCI KWASÓW TŁUSZCZOWYCHw poszczególnych składnikach pokarmu

Skład naszego pokarmu zmienia się!

Masło Wieprz Wołow Jajka

Źródła: pełne mleko, żółtko jaj, oleje roślinne, tłuszcze zwierzęce (tran), wątroba, grzyby, drożdże

Kalciferol

ROLA WITAMINY D W PROCESACH ODPORNOŚCIOWYCH

WŁÓKNO POKARMOWEZwiązki pochodzenia roślinnego, przechodzące bez

trawienia przez przewód pokarmowy człowieka;

Ważna funkcja regulatorowa: wspomagając trawienie zapobiegają jednocześnie wielu chorobom, np. cukrzycy, otyłości, obstrukcjom;

Dzielą się na rozpuszczalne i nierozpuszczalne w wodzie;

Włókna rozpuszczalne to głównie pektyny, do nierozpuszczalnych należą celuloza i niektóre niewęglowodanowe składniki ściany komórek roślinnych,

ŹRÓDŁA WŁÓKNA POKARMOWEGO

ROZPUSZCZALNE

owies i jego przetwory, soczewica, jabłka, pomarańcze, gruszki, truskawki, orzechy, selery, marchewka

NIEROZPUSZCZALNEłuski i ziarna zbóż, nasiona, brązowy ryż, warzywa zwłaszcza liściaste, cebula, pomidory, rodzynki, winogrona, skórka owoców i warzyw

Rak piersi jest najczęstszą chorobą nowotworową kobiet: 1,4 mln nowych zachorowań na świecie w 2008 , tj. ok. 23% wszystkich przypadków raka i 14% przyczyn zgonów kobiet;

Zapadalność na raka piersi wzrasta z postępem urbanizacji i uprzemysłowienia, ale gwałtownie postępuje w krajach nisko i średnio rozwiniętych;

Wegetarianki rzadziej zapadają na raka piersi, wykazują wyższą zawartość estrogenów w kale i niższy ich poziom w krwi;

Stąd poszukiwanie związku częstości tej choroby z zawartością włókna surowego w diecie.

ANTYOKSYDANTY

Stres oksydacyjny towarzyszy większości procesów fizjologicznych, m.in. jest jedną z przyczyn starzenia się organizmów a także wielu chorób, np. cukrzycy, choroby Alzheimera, miażdżycy, katarakty itd.;Naturalne związki, głównie pochodzenia roślinnego o

właściwościach antyoksydantów są stosowane jako czynniki chroniące przed rozwojem wielu chorób lub wspomagające terapię konwencjonalną, zmniejszając efekty uboczne; Spożywanie produktów bogatych w antyoksydanty jest

zalecane, choć mechanizmy, zwłaszcza współdziałania kilku tego typu związków jednocześnie nie są jeszcze znane i wymagana jest ostrożność w ich stosowaniu.

ŹRÓDŁA ANTYOKSYDANTÓW

Polifenole roślinne – wtórne metabolity głównie owoców i warzyw

Zidentyfikowano ponad 25 000 różnych typów polifenoli, wśród nich najlepiej znane flawonoidy i stilbeny

Aktywności biologiczne polifenoli roślinnych: działanie antyoksydacyjne, przeciwnowotworowe, antybakteryjne

UKŁAD POKARMOWY CZŁOWIEKA

PRZEWÓD POKARMOWY CZŁOWIEKA SŁUŻY NIE TYLKO ODŻYWIANIU

Przewód pokarmowy dorosłego człowieka, od jamy ustnej do odbytu, ma długość ok. 8-9 m;

Powierzchnia jelit wynosi ok. 200 m2, czyli jest 60 razy większa od powierzchni skóry;

Stanowi drogę przenikania do środowiska wewnętrznego organizmu zarówno składników odżywczych jak i patogenów.

STRUKTURA i ORGANIZACJA GALT (Gut Associated Lymphoid Tissue)

Pierwszą linię obrony w przewodzie pokarmowym stanowi śluz, wyściełający nabłonek jelita

GALT jest utworzona przez węzły i grudki chłonne, komórki odpornościowe i produkowane przez nie przeciwciała

W GALT znajduje się:

75% wszystkich komórek odpornościowych

80% produkowanych przeciwciał

50% wszystkich limfocytów

Gołąb J., Jakóbisiak M., Lasek W., Immunologia, Warszawa 2006, s. 293.

POWSTAJĄCE WGALTPLAZMOCYTY, PRODUKUJĄCEANTYGENOWO SPECYFICZNE PRZECIWCIAŁA IgATRAFIAJĄ DO RÓŻNYCH CZĘŚCIORGANIZMU

PROBIOTYKIDEFINICJA WHO: żywe mikroorganizmy, które podawane w odpowiednich ilościach wywierają korzystne działanie w organizmie gospodarza

CECHY PROBIOTYKU:

pochodzenie z organizmu człowieka

oporność na niskie pH żołądka oraz na enzymy i kwasy żółciowe dwunastnicy oraz zdolność do przeżycia i aktywności metabolicznej w jelicie grubym

przyleganie do komórek nabłonka jelitowego i trwała lub przejściowa kolonizacja przewodu pokarmowego

korzystne działanie na organizm gospodarza

trwałość i żywotność w czasie przechowywania oraz w środowisku dla niego niekorzystnym

PREBIOTYKI są to nieożywione składniki diety, nie podlegające hydrolizie ani wchłanianiu w górnych odcinkach przewodu pokarmowego;

Ich fermentacja zachodzi dopiero w jelicie grubym, gdzie selektywnie stymulują wzrost i/lub aktywność ograniczonej liczby szczepów bakteryjnych, zwłaszcza Bifidobacteria i/lub Lactobacili (PROBIOTYKÓW);

Pochodną tego jest pojęcie SYNBIOTYKU, oznaczającemieszaninę obydwu składowych żywności funkcjonalnej.

PREBIOTYKI

Zastosowanie prebiotyków jest możliwe dzięki temu, że dobroczynna mikroflora jelitowa produkuje enzymy, które mogą je rozkładać;

Potencjalnymi prebiotykami mogą być niektóre peptydy i białka a także lipidy, ale największe znaczenie przypisuje się niestrawialnym węglowodanom (włókno pokarmowe);

Są więc nimi głównie fruktozo- i galaktozo-oligosacharydy (FOS i GOS), spełniające wszystkie kryteria prebiotyku;

Występują głównie w warzywach, np. cebuli, karczochach, szparagach, cykorii itp.

PROBIOTYKI i PREBIOTYKI

BAKTERIE PROBIOTYCZNE

ZASIEDLAJĄ PRZEWÓD

POKARMOWY

WYTWARZAJĄ METABOLITY

np. kwas mlek

WYTWARZAJĄ ANTYBIOTTYKI

ZUŻYWAJĄ SKŁADNIKI

POKARMOWE

WSPOMAGAJĄ

ODPORNOŚĆ GOSPODARZA

UTRUDNIAJĄ KOLONIZACJĘ

JELITA

HAMUJĄ WZROST USPRAWNIAJĄ REAKCJĘ ODPORNOŚCIOWĄ

ŻYWICIELA

BAKTERIE PATOGENNE

DROGI ODDZIAŁYWANIA JELITOWYCH BAKTERII PROBIOTYCZNYCH NA SZCZEPY PATOGENNE

FUNKCJE UKŁADU ODPORNOŚCIOWEGO

własne

własne własne

Obce

tkanki

Działanie komórek odpornościowych

BŁĘDY:

BARDZO GROŹNY? Alergia! IgE

DEFINICJA REAKCJI ALERGICZNEJ

Reakcja alergiczna (nadwrażliwość typu I) jest to zaburzenie normalnego funkcjonowania układu odpornościowego, polegająca na rozpoznaniu jako „OBCY” czynnika środowiskowego, nie stanowiącego zagrożenia dla organizmu;

Czynnik wywołujący nadwrażliwość nazywamy alergenem;

U podłoża reakcji alergicznej leży aktywacja komórek tucznych (mastocytów) i bazofilów pod wpływem przeciwciał klasy IgE;

Reakcja alergiczna jest nabyta, przebiega szybko i w sposób powtarzalny: skutkuje rozwojem stanu zapalnego, który może mieć przebieg łagodny (dyskomfort) lub zagrażający życiu (szok anafilaktyczny)

Termin ANAFILAKSJA oznacza reakcję odpornościową bez ochrony przed atakiem toksyn;

Chociaż termin powstał ponad 100 lat temu, podanie jednoznacznej definicji okazało się znacznie trudniejsze;

Obecnie uważa się, że anafilaksja jest to systemowa (uogólniona) reakcja wywołana szybkim uwolnieniem mediatorów immunologicznych z mastocytów tkankowych i bazofilów krwi obwodowej, w czym pośredniczą IgE

Alergen

jajaAPC

Naiwne LiT

rozpoznające

białko jajaLiTh2 LiB --> IgE

swoiste Mastocyty

wiążące IgE

PIERWSZY

KONTAKT

PONOWNA

EKSPOZYCJA

Białka jaja krzyżowo

reagują z IgE na

mastocytach Mastocyty uwalniają:

histaminę, leukotrieny,

prostaglandyny, cytokiny

OBJAWY LOKALNE:nudności, świąd, wymioty, biegunka, bóle brzucha

OBJAWY

SYSTEMOWE:

pokrzywka, obrzęk

dróg oddechowych,

spadek ciśnienia,

arytmia serca

PONOWNA EKSPOZYCJA NA ANTYGEN PROWADZI DO ROZWOJU REAKCJI ALERGICZNEJ

ROZWÓJ REAKCJI ALERGICZNEJ NA ANTYGENY BIAŁKA JAJA KURZEGO:

FUNKCJE UKŁADU ODPORNOŚCIOWEGO

własne

własne własne

Obce

tkanki

Działanie komórek odpornościowych

BŁĘDY:

OBCY? Autoim-munizacja

Choroby autoimmunizacyjne stanowią 5. co do częstości przyczynę zgonów kobiet w wieku rozrodczym;

Jest to „druga strona medalu” większej aktywności żeńskiego układu odpornościowego: Skuteczniejszej obronie przed infekcjami towarzyszy łatwiejsze pojawianie się „pomyłek”, prowadzących do autoagresji.

CELIAKIA czyli

CHOROBA TRZEWNAChoroba o podłożu autoimmunizacyjnym

GENETYCZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU CELIAKII

Definicja celiakii: chroniczna enteropatia jelita cienkiego wywołana kontaktem z glutenem zawartym w diecie osób o predyspozycjach genetycznych (1% populacji);

Ze względu na podłoże autoimmunizacyjne częściej występuje kobiet (dziewczynek)

Etiologia choroby jest na pewno wieloczynnikowa ale niewiele wiadomo o potencjalnych czynnikach ryzyka i/lub sposobach ochrony.

DIETA BEZGLUTENOWA CHRONI PRZED CELIAKIĄ

i innymi chorobami wywoływanymi obecnością glutenu …

WPŁYW PRZEMYSŁOWYCH „POLEPSZACZY SPOŻYWCZYCH” NA ROZSZCZELNIANIE BARIERY JELITOWEJ I ROZWÓJ CHORÓB

AUTOIMMUNIZACYJNYCH

GlukozaSól GlutenTg bakteryjnaEmulgatoryKwasy organiczneNanocząstki

PRZEMYSŁ SPOŻYWCZY:

PieczywoMięso Ryby Oleje

Słodycze, NapojeUżywki Kawa

Szkodliwe dodatki

CHOROBY AUTOIMMUNIZACYJNE

PROZAPALNE SKŁADNIKI DIETY

Nasycone FA pochodzenia zwierzęcego – zmniejszenie płynności błon komórkowych, produkcja cytokin prozapalnych, gromadzenie tkanki tłuszczowej, podwyższanie cholesterolu

Nienasycone FA w konfiguracji trans (produkty uwodorowania olejów roślinnych obecne w margarynach) – działają podobnie do nasyconych FA

Czerwone mięso o dużej zawartości Hb, generujące toksyczne (mutagenne) związki nitrozowe i wolne

rodniki

PROZAPALNE SKŁADNIKI DIETY

Słodzone napoje, dieta wysoko kaloryczna z cukrem rafinowanym, mało włókna – gwałtowny ↑poziomu glukozy i insuliny, generowanie cytokin prozapalnych

Dieta wysokosolna – czynnik ryzyka chorób o podłożu autoimmunizacyjnym

Pełnotłuste mleko – białka chroniące tłuszcz mleka przed utlenianiem, obecne w siarze wspomagają rozwój układu nerwowego, pokarmowego i odporności niemowląt –powinny być usunięte z diety pacjentów z chorobami o podłożu zapalnym/ autoimmunizacyjnym

SKŁADNIKI DIETY PRZECIWZAPALNE

Polifenole i karotenoidy roślinne

n-3 PUFA pochodzące z ryb i owoców morza

witamina D i A

niektóre pierwiastki, tzw. oligoelementy, tj. Se i Mg

związki tiolowe: glutation, Nac-cysteina, kwas α- liponowy – silny antyoksydant (np. obecny w cynamonie) – 8C nasycony FA z grupą S-S

SIĘGAMY PO SUPLEMENTY DIETY

PRAWIE 150 TABLETEK NA POLAKA

JESTEŚMY BEZKRYTYCZNYMI ZJADACZMI SUPLEMENTÓW DIETY

Producenci leków wykupili w IV kwartale reklamy za ponad 576 mln zł.

Kupno farmaceutyków powinna poprzedzić konsultacja z 'lekarzem lub farmaceutą', ale mało kto zawraca tym sobie głowę; fot. Wojciech Burda, Shutterstock.com

JESTEŚMY BEZKRYTYCZNYMI ZJADACZMI SUPLEMENTÓW DIETY

Tylko w ubiegłym roku Polacy kupili blisko miliard opakowań leków bez recepty i suplementów diety. Każdy z nas nabył więc statystycznie zawartość ponad 26 pudełek.

Hodujemy społeczeństwo lekomanów – przestrzega dr Piotr Burda, krajowy konsultant do spraw toksykologii.

Wartość polskich wydatków na leki bez recepty wzrosła w zeszłym roku o 16 proc., do prawie 7 mld zł. W tym samym czasie na suplementy diety wydaliśmy 1,7 mld zł, czyli aż o 24 proc. więcej.

Łącznie jest to suma niemal dwukrotnie przewyższająca wydatki Polaków na prywatne szkolnictwo wyższe.

JESTEŚMY (I BĘDZIEMY???) BEZKRYTYCZNYMI ZJADACZMI SUPLEMENTÓW DIETY