، شمارهست و یکم، سال بییای علوم جغرافیبردیحقیقات کار نشریه ت62 یز ، پای1400 خی محله فردوسی تاریصالت در بافت ا شهر تهرانویکرد با ررشناسی پدیدا دریافت مقاله:5 / 2 / 99 ی پذیرش نهای: 5 / 7 / 99 صفحات: 434 - 413 سمانه دوستی:ی واحد تهران غرب،عمار هنر و مانشکده شهرسازی، دی، رشته دانشجوی دکتره آزاد اسنشگا دا، تهران، ایران. میEmail :samaneh.doosti@yahoo.com ره زه داود پور: نشیار داات علمی عضو هی ومی،ه آزاد اسنشگاری، داعما هنر و مانشکده ، د قزو ی ن ، ایران1 . Email :[email protected] زارع: لیستادیار اات علمی، عضو هی وی واحد تهران غرب،عمار هنر و مانشکده دمی، ته آزاد اسنشگا دا هران، ایران.Email :Zare@wtiau.ac.ir چکیده محله ها ی شهر ی از عناصر ح ی ات بخش هر شهر محسوب م ی گردد و فرهنگان ساکن درپود تارو محلهفته نه است. ورود فناور ی ها ی نو ی ن در زندگ ی شهر ی و شتاب زدگیحان طرا در ساخت بناها، موجب کاهش حس تعلقان ساکن به مح ی ط زندگ ی و کاهشت تعامجتماع ا ی شده است. به هم ی ن خاطر روزگار ی که محله ها ی تار ی خ ی بهوان عن نماد امن ی ت، آسا ی ش وصالت اان ساکنند، بود به خاطر ناکارآمد ی و ازهم گس ی ختگ ی ساختار، دچار ناپا ی دار ی و جابه جای یان ساکن شده و بهوان عن معضل اصل ی در ا ی ن دسته از محله ها شناخته می شود. ا ی ن مقاله با هدف شناسای ی مؤلفه ها یصالت ا در بافت تار ی خ ی محل ۀ فردوس ی در منطقه12 شهر تهران با رو ی کرد پد یرشناس دا ی توص ی ف ینجام ا شده است. بد ی ن منظور هشت نفر از ساکن ا ن محل ۀ مذکور که سابق ۀ سکونت ب ی ش از پنجاه سال در این محل ه رااشتند، د ب ا روش نمونه گ ی ر ی هدفمندنتخاب ا و باستفاده ا از پرسشنامه و مصاحبه ها ی عم ی ق فرد ی، عات اط جمع آور ی، مکتوب و پ ی اده ساز ی و نتایج در شدند نرم افزاریل تحل داده ها یفی مکس کی کیودا2 و به روش هفت گانۀزریی ک موردیل تحلار قر گرفتند. نتایج حاصل ازیل تحل داده ها بیانگر آن است کهصالت ا بهوان عنکی ی ازژگی وی های فردی، عامل مؤثر درربیت تسان ان برای زندگی بهوان عن شهروند در جامعۀرونی بی و نقش کنترل کننده بر رفتار و عملکردنسانی ا در جامعه خواهد داشت. ازاین رو حفظ و حراست از آثار، ابنیه و مکان های با ارزشخی تاری موجود در این محله که دستخوشژگی وی های رفتاری و عملکردیسان ان هاست،وه ع بر ماندگاری و غنای حسی فضا، از ملزوماتنتقال اصالت ا از نسلی به نسل دیگر خواهد بود. کلیدژگان: واخی تاریصالت، بافت ا، محلۀ فردوسی، ویکرد رزرییرشناسی، ک پدیدا1 - ندۀ مسئول نوس، شمارۀ تماس:سازی، طبقۀ چهارمی و شهرعمارانشکدۀ ممی، ده آزاد اسنشگا : قزوین، دا09121309059 2- MAXQDA [ DOI: 10.52547/jgs.21.62.413 ] [ DOR: 20.1001.1.22287736.1400.21.62.19.9 ] [ Downloaded from jgs.khu.ac.ir on 2022-04-01 ] 1 / 23
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
1400، پاییز 62نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، سال بیست و یکم، شماره
پدیدارشناسی با رویکرد شهر تهران اصالت در بافت تاریخی محله فردوسی
5/7/99: پذیرش نهایی 5/2/99 دریافت مقاله:
413-434: صفحات
می، تهران، ایران.دانشگاه آزاد اسلا دانشجوی دکتری، رشته شهرسازی، دانشکده هنر و معماری واحد تهران غرب، سمانه دوستی:
413 با رویکرد پدیدارشناسی شهر تهران اصالت در بافت تاریخی محله فردوسی
مقدمه
های گردد و فرهنگ ساکنان شهری، در تاروپود محلهبخش هر شهر محسوب میهای شهری از عناصر حیاتمحله
های شهری جدید بنا به های شهری و ایجاد بافتشهری نهفته است. رشد شهرنشینی، افزایش تحولات در بافت
ها در اذهان عمومی ه و حضور آنشهر گشت های قدیمیو نادیده گرفتن بافت توجهی موجب کمتقاضای ساکنان،
زدگی طراحان در های نوین در زندگی شهری و شتاببخش فراموش شود. ورود فناوریعنوان یک عنصر هویتبه
و کاهش تعاملات اجتماعی شده است. به شانیزندگساخت بناها، موجب کاهش حس تعلق ساکنان به محیط
عنوان نماد امنیت، آسایش و اصالت ساکنان بودند، به علت های تاریخی بهروزگاری که محله ،همین خاطر
. بر این اساس ناپایداری جایی ساکنان گشته استگسیختگی ساختارشان، دچار ناپایداری و جابهناکارآمدی و ازهم
ها شناخته عنوان معضل اصلی در این دسته محلههای دارای ارزش تاریخی بهجایی ساکنان در محلهو جابه
هامحلهساکنان از این دسته ییجاجابه. معضلات کالبدی، احساسی و عملکردی موجود در محله باعث شودمی
ناخوانا دالاحداثیجدارزش بنای تاریخی موجود در محله، ایجاد ساختمان زوال. گرددیمو خالی شدن از سکنه
و تصورات ذهنی موجب هاخاطرهبا بنای تاریخی موجود در محله، عدم یکدستی ساختار اجتماعی، از بین رفتن
. گرددیمدارای ارزش تاریخی و در نهایت از بین رفتن اصالت محله تاریخی یهامحلهافراد در عدم سکونت پایدار
بدون و ساکن و یطیمحستیز همیشگی یهاتیمحدودبا ههمرا آن در زندگی که نیست یاجامعه داریپا ۀجامع"
ییهاروش و هاراه دنبال به و داده را تشخیص رشد یهاتیمحدود که است یاجامعه برعکس بلکه ،رشد باشد
(.48: 1،9991کومر) "رشد باشد برای جایگزین
رضایت خود محله و خانه در زندگی از ساکنان که شودیم محقق زمانی محله یک در اجتماعیکالبدی پایداری"
ملاتتعا زمان گذشت با این حالت در .ببرند لذت خود محله در شدن ماندگار و همسایگی از باشند و داشته
کنندیم پیدا خاطرتعلق خود به محله نسبت ساکنان و شودیم بیشتر محل در هاتیفعال انجام به نیاز و اجتماعی
یک یپایدار دلیل و اصلی شاخص همان این کرد؛ مشارکت خواهند محله وضع بهبود و نگهداری در آن پی در و
ۀ در ناحی فردوسی ۀاین پژوهش، محل مطالعه مورد ۀ(. محدود10: 1393،کلانتری و درخشانی) "بود محله خواهد
. لذا توجه به دهدیمرا بافت تاریخی تشکیل محلهاین ۀتهران است که قسمت عمد 12یک شهرداری منطقه
های شاخصه شوند و تأکید بر حفظ و پایداریبافت تاریخی در هر شهر که دربرگیرنده اصالت آن شهر محسوب می
شناسایی شود. هدف کلی در این پژوهش،عنوان ضرورت و اهمیت قلمداد میهای بافت تاریخی بهاصالت در محله
صول شناسایی مکانی برای انسان است که مح همچنینعلق به ماندگاری ساکنان و افزایش احساس تبر مؤثرعوامل
بافت تاریخی در نظر گرفته شده است. اصالت در یک محلۀ یهاشاخص و کنانسا افکار تاریخی، یهامحله در نهفته مفاهیم از توانیم چگونه که استاین پژوهش این اصلی سؤال
باشد؟ رانته تاریخی بافت یهامحله اصالت ۀکنندانیب که نمود شناسایی را ییهامؤلفه نظرانصاحب یهادگاهید
: است ضروری ذیل فرعی سؤال به دادن جواب اصلی سؤال پاسخ به دستیابی برای
دارد؟ نقش محله اصالت یهامؤلفه در تهران شهر تاریخی بافت یهامحله کالبدی و ادراکی یهاجاذبه چگونه
1400، پاییز 62مارهنشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، سال بیست و یکم، ش 414
1در زبان انگلیسی است با مفهوم اصالت بخشی Authenticityمفهوم اصالت در این مقاله که مترادف است.
شده در خصوص اصالت در متفاوت است و مفهوم و معیارهای ارائه 1987در سال 2شده توسط نیل اسمیتمطرح
ای به شناخت مفهوم اصالت از نهاد فردی و اعتقادی انسان پرداخته و صورت کاملاً ریشهرو بهپژوهش پیش
کند. هایی را بدین منظور ارائه میتأثیرات فرهنگی و هویتی حاصل از آن را در محله شناسایی و درنهایت شاخصه
بیان دار بودن، نیک نژاد بودنبا اصل بودن، اصل داشتن، اصیل بودن، ریشهبه معنای در فرهنگ فارسی عمید
نژاده بودن ، اصیل - 1کند: )آ لَ( در فرهنگ معین اصالت را چنین تعریف می و (165: 1362)معین، شده است
(.5258: 1383)معین، "نجابت داشتن . - 2بودن .
پردازانهینظر اصالت مکان از دیدگاه
هاآن در که شناختیروان و اجتماعی فرآیندهای و هافعالیت از ایرشته با بلکه فیزیکی، ایمجموعه با تنهانه مکان
معانی از پر بلکه نیست، فیزیکی ویژه هایمحل شامل یا و متضمن تنها مکان .شوندمی مشخص گیرند،می انجام
: 2002، 3استدمن)دارند مشخص مجموعه یک درباره افراد که است احساساتی و عاطفی یهایبستگدلنمادین،
های انسان معنا پیدا کرده فعالیت جهیدرنتاست که شدهفیتعرعنوان فضایی ی بهشناسانسانمکان از نظر (.578
میکنیمشود که زمینه، فعالیت، رفتار و احساسات را با آن مرتبط فضا وقتی مکان می (.121: 2005، 4نوا)است
زنده با ساختارها و منابعی است که تعاملات درونی گروه از مکان بیانگر رابطۀ (.2: 2010، 5خازانچی و آرورا)
بط انسانی، رواۀ تجرب بر اساسمکان مرکز معنا . (122 :3200، 6فیت پاتریک)کندها پشتیبانی و حمایت میآن
آزادی واقعی مستلزم تعلق داشتن است و سکونت به معنی "(. 6 ؛1977 ،7توان)اجتماعی، احساسات و افکار است
شده ک مکان حفاظتیدگر سکنا گزینی را به معنی بودن در صلح در یک مکان واقعی است. هایتعلق داشتن به
، ان اثر متقابل احساسات و هیجانات، اعتقادات و دانشتعلق مکانی مانند حس مک(. 130: 1382ی،ی)پرتوداندیم
فردی متکی است ۀتعلق مکانی به احساس و تجرب (.6 ؛6200 ،8هلپنی)به یک مکان خاص است رفتار و عمل
ی مشارکتی فرد هاتیفعالاین حس تعلق موجب برانگیختن و به سکونت طولانی فرد در آن مکان بستگی ندارد.
اجتماعی ۀسرمایتعلق مکانی، هویت مکانی، حس اجتماعی و .گرددیمی اجتماعی هاتیفعالدر جهت افزایش
، ی گوناگون محیطی، اجتماعیهاجنبهعنوان عناصر حیاتی در زندگی محیطی فرد است که موجبات ارتقاء به
ی روزمره را هاتیفعالیک سکونت معمولی با کندیماین عناصر این امکان را فراهم .شودمیسیاسی و اقتصادی
.(336-335 :2006 منزو و پرکینز،)محلی تبدیل کندبه سکونتی همراه با مشارکت در فرایندهای اجتماعی های حس تعلق مکان موجب اتصال مردم و مکان در فعالیت .حس تعلق مکان در ایجاد هویت مکان نقش دارد
و کنندگاناستفادهگردد. حس تعلق مکان توانایی مکان را جهت برآورده ساختن نیازهای روانی مشترکشان می
1400، پاییز 62مارهنشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، سال بیست و یکم، ش 422
در دست نباشد و یا مبهم باشد و یا بخواهیم ایپیشینهاز یک مفهوم یا پدیده اصلاًکه شودمیدر صورتی استفاده
، 1راپورت و وین رایت("آورده شود دست بهیک پدیده بیشتر شود و ابعاد کلی آن را مختلففهم ما نسبت به ابعاد
.(3جدول ).)236-228؛2006
شوندگانمصاحبه هایویژگیتوصیف .(3جدول )
صورت متغیر از بیست به مصاحبه هر و گردآوری شدند پرسش دوازده مبنای بر عمیق مصاحبه وسیلهبه هاداده
کنندگان به ضبط صدا،صورت تمایل مشارکتدر که است ذکرشایان نکته این .کشید طول دقیقه الی یک ساعت
پیاده، هاییبرگه روی روز، همان مصاحبه هر محتوای و ضبط تکبهتک و صورت شنیداریبه هامصاحبه
پژوهشگر پدیدارشناسی، در".شدمی افزوده هاآن به لازم هاییادداشت و گرفت صورت هاآن هایی رویکدگذاری
هاآن با چندین مصاحبه یا کنندگانمشارکت با مصاحبه یک تنها یعنی ها،داده یگردآور ساده شکل از تواندمی
شد. استفاده کلایزی ایمرحله هفت روش از هاداده وتحلیلتجزیه برای .)2016کرسول و پوث، ( "کند استفاده
دستیابی به یک منظور : بهخواندن پروتکل -1ا بدین شرح بود:هوتحلیل دادهکلایزی تجزیه مراحل هفتگانه
،خوانده را)پروتکل( مطالعه در کنندهتوسط شرکت شدهارائه هایتوصیف احساس و مأنوس شدن با پدیده، تمام
با پدیده مرتبط مستقیم که را عباراتی و و جملات مراجعه هاپروتکل از یک هر : بهاستخراج جملات مهم -2 شد.
موضوعات) هاتم -4 مهم توجه شود. از جملات یک هر معنای معانی: به کردن فرموله -3 شد. استخراج است،
هاتم از هاییخوشه را در هم به مرتبط و شده فرموله معانی و تکرار نموده پروتکل هر برای را فوق : مراحلاصلی(
فرموله .پدیده: ذاتی ساختار -6 موردپژوهش موضوع از توصیف جامع یک قالب در نتایج تلفیق -5 قرار داده شد.
موردمطالعه. Gپدید اساسی ساختار از و روشن صریح بیانیه یک صورتبه مطالعه پدیده تحت جامع توصیف کردن
و مصاحبه متعدد و یا منفرد مصاحبه یک انجام و کنندگاناز شرکت یک هر به مجدد اعتبارسنجی: مراجعه -7
نهایی. انجام اعتبارسنجیها و اقدام جهت یافته مورد در را کنندگانیافتن نظر شرکت باورپذیری،"چهار شاخص که دارای (1994) 2لینکلن گوبا و معیارهای از هاداده به اعتمادبخشی و اعتبار برای
ها بدین شرح بود:داده به اعتمادبخشی و مراحل اعتبار استفاده شد. "پذیریانتقال و تأییدپذیری ، اعتباربخشی
1 -Rapport & Wainwright
2- Guba and Lincoln
شماره سال -سن تیجنس تحصیلات / شغل سال -سابقه سکونت در محله
مولفه های اصالت انسانی ) صفات اخلاقی( - داشتن سلام و علیک در محله 1.30 0 .0 0 پیوستگی مسیر - تناسبات ارتفاع بدنه ه دن شهری -ب ای ضاه ص ف شخ دی م ب ال دوده ک ح م
مولفه های اصالت انسانی ) صفات اخلاقی( - نظارت عمومی و ایجاد امنیت جمعی 1.30 0 .0 0 فضای مناسب برای مکث و تعامل -وحدت و یکپارچگی
فضاییسازمان و استخوان بندی محله - ساختار شهری
قدمت تاریخی و نام قدیم 2.60 18.80 وجود بناهای باارزش تاریخی قدمت ساخت
مفید بودن کارایی در طول زمان 1.300 .0 0
مناسب سازی خیابان برای معلولین و افراد کم توان
رعایت مقیاس انسانی -شهری ب رات ه م سل سل
حضور آدم های قدیمی محل و قدمت و تاریخ داشتن 15.58 0 .0 0 ان - کف ه ب سای شهری - بلمان ردازی - م ورپ ن
ت سخ رم و ده ن نن داک سازی - ج
ادی - د م شواه ت ) ساخ سان ا ان ه ه شان ا و ن ماده ن
ر اب ع شکل( - م رح و ی - ط راح ح ط صال واد و م م
شلوغی بازار و تردد 2.60 2.60 پوشش گیاهی ت ساخ ت ع بی ا ط ه ه شان ا و ن ماده ن
زیبایی منظر شهری 2.60 2.60 ت ظاف داری و ن گه ن شهری ی دگ سرزن ت و ی ذاب ج
حضور و فعالیت افراد سیاسی در محله 3.90 2.60 یادبود و المان باورهای زیبایی شناسانه و معنوی
ایجاد تحولات تکنولوژی نخستین در کشور 1.30
شاط ی و ن دگ سرزن 1.30
سکونت آدم های فرهیخته علمی و هنری زمانه 1.30
تنوع و فراوانی امکانات موجود 1.30 5.19 - ارزش ها و رویدادهای فرهنگی و تاریخی
رجوع به فرهنگ ایرانی و سبک زندگی شهری صحیح 5.19 0 .0 0 سنتی ای ن ه ی سم و آی را زاری م رگ ب م سو ا - آداب و ر ن ه ی آی
احساس منفی - نبود آدم های قدیمی 3.90 7.79 ان اب ی داری خ گه ی و ن زگ اکی پ ی لاق ده اخ دی سن صفات پ ا و ارزش ه
احساس منفی - از بین رفتن اصالت های انسانی 1.30 1.30 خی اری اارزش ت ای ب اه ن ود ب وج خی اری اارزش ت ای ب اه ن ب
احساس منفی - از بین بردن ساختمان های قدیمی و اماکن 2.60 1.30 شهری ای ه ه شان ماد و ن ن
ت را اط ادآور خ ت - ی ثب ساس م اح 1.30 10.39 عی م ای ج ره ه اط خ
1.30 تنزل اصالت محله - عدم دلبستگی 0 .0 0 ضا ه در ف جگان ن واس پ ری ح ی درگ ص شخی ل ت اب ت ق وی ی - ه اب ت ی ه ج
تنزل اصالت محله - نبودن آدم های قدیمی2.60 10.39 کان ی از م ن ر ذه صوی ت
تنزل اصالت محله - از بین رفتن صفات پسندیده اخلاقی ) دروغ - صمیمیت(1.30
تنزل اصالت محله - تغییر کاربری و منفعت طلبی ساکنان برای کسب درآمد بیشتر 1.30
ت را اط ه - خ حل ت م صال ت ا قوی 9.09 ت
م را ت زت و اح س ع ه - ح حل ت م صال ت ا قوی 1.30 ت5.19
حضورپذیری مردم حضورپذیری اقشار مختلف اجتماعی
حیاط بزرگ 2.60 1.30 حضورپذیری مردم نظارت و امنیت اجتماعی
سرزندگی و شادی2.60 0 .0 0
تسهیلات پارک وسیله نقلیه، جذب
،امکانات،تسهیلات حمل ونقل عمومیی دار اده م ی ت از پ مای ح
وجود اماکن شاخص 1.30 0 .0 0 گره مراکز تجمع عمومی و فرهنگی
جایگاه حکومت و مدیریت - بی تفاوتی و عدم استقاده از جایگاه حکومتی2.60
5.19برگزاری مراسم و آیین های سنتی
آداب و رسوم و روش ها - ارزش های اجتماعی
زمینه و جامعه
جایگاه حکومت و مدیریت - ایجاد ارزش و احترام برای افراد توسط مدیران شهری 1.30 2.60 تعاملات و فعالیت های اجتماعی
جایگاه حکومت و مدیریت -استفاده ار جایگاه حکومتی و نفوذ بین مردم 3.90 5.19 قلمرو یک گروه اجتماعی و حس اجتماع
جایگاه حکومت و مدیریت -وقوع انقلاب اسلامی و تغییر حکومت2.60 0 .0 0 تنوع رفتاری و فعالیتی
جایگاه حکومت و مدیریت -تصمیم گیری بی موقع و غلط و اجرای دیرهنگام 1.30 3.90 نبود خلاء خرده فروشی گوناگونی و اختلاط کاربری ها
جایگاه فرد و جامعه - مشارکت هرچند کوچک مردم در حل معضلات محله 2.60 2.60 م رد ری م ذی ضورپ ح ی دار اده م ی اذب پ ای ج ری ه ارب ود ک وج
جایگاه فرد و جامعه - همکاری و همدردی با اهالی محله برای تقویت همبستگی اجتماعی 5.19 0 .0 0 فعالیت در عملکردهای جمعی
جایگاه فرد و جامعه - نادیده گرفتن جایگاه فردی 2.60 0 .0 0 وجود ایستگاه ها ی حمل و نقل عمومی دسترس پذیری
433 با رویکرد پدیدارشناسی شهر تهران اصالت در بافت تاریخی محله فردوسی
124-91. 59، مطالعات اسلامی، انسان آرمانی از منظر مکاتب خاور دور (،1382قرائی، فیاض.)
مختلف ابعاد و عناصر و بررسی مکان حس-مکان هویت مدل تبیین( ، 1392بنیادی، ناصر .)کاشی، حسین،
.52-43 (،3)18، شهرسازی و معماری - زیبا هنرهای ، نشریهآن
محلات در اجتماعی - کالبدی پایداری راهبردهای(، 1393) نجلا، ،حسین و درخشانی ،آبادلیخلکلانتری
.14-3 : 10پژوهشی مطالعات شهری ، –، فصلنامه علمی تهران عودلاجان محله موردی؛ تاریخی مطالعه
و . مجله معماریبافت در مرمت اصالت جایگاه(. 1391) محمد.، حجت، عزت.، و ناسخیان، شهریار. مسعود،
.284-271 :9 شهر،آرمان شهرسازی
چاپ ششم. نشر سرایش، شده شش جلد(، صی) تلخفرهنگ فارسی (.1383) .محمد معین،
1964 ونیز قطعنامه از فرهنگی یمنظرها از موردحفاظت در رویکردها تحولات سیر(. 1397مهدیزاده، سارا. )
اسلامی، کشورهای در پیشرو معاصر شهرسازی و معماری یالمللنیب کنگره مقالات ایران، مجموعه به نگاهی با : تاکنون
.مشهد فردوسی مشهد، دانشگاه ، 1397ماهبهشتیارد 20 و 19
.7ی زیبا، هنرها ،رابطه هویت و سنت معماری ایران با مدرنیسم و نوگرایی(، 1379نقی زاده ، محمد. )Arora, Vipin & Khazanchi, Deepak. , (2010), Sense of Place in Virtual World Learning
Environments: A Conceptual Exploration, Proceedings of the Fifth Midwest Association for
Information Systems Conference, Moorhead, MN May 21-22.