arasında Fransarsquodan İzmirrsquoe gelen bir diğer Fransız gemisine de saldırdı487 Bu
korsan saldırısı rekabet halindeki İngiltere ile Fransarsquonın İzmir ticareti uumlzerinden
kozlarını paylaştıklarını goumlsteren bir olaydır İngiltere ile Fransa arasında Yedi Yıl
Savaşlarırsquonda (1756-1763) her iki devlet bu tuumlr korsan saldırılarını karşılıklı
kullanarak birbirlerinin ticaretlerini baltalamaya ccedilalıştı İzmir ticaretini de etkileyen
bu ortamdan kacircrlı ccedilıkan ise Hollandalı nakliyeciler oldu Ccediluumlnkuuml İzmir ticaretinde
Osmanlı tuumlccarları ile Batılı tuumlccarlar Hollandalı nakliyecileri kullanmaya
Millet sistemi ccedilerccedilevesinde şekillenen Osmanlı geleneksel yapısı birlikte
yaşama kuumlltuumlruumlnuumln en guumlzel oumlrneklerinden biriydi Osmanlı youmlnetim anlayışına goumlre
Osmanlı toplumu youmlneten ve youmlnetilenler olmak uumlzere ikiye ayrılırdı Osmanlı idari
yapısında youmlnetici sınıf devlet adamları ulema sınıfı ve askerlerden oluşurken
bunun dışında kalan youmlnetilenler yani halk ldquoreayardquo olarak nitelendirilirdi Osmanlı
reaya sınıfıysa Muumlsluumlmanlar ve gayrimuumlslimler olmak uumlzere ikiye ayrılırdı Bu
geleneksel yapı ccedilerccedilevesinde şekillenen toplumsal işboumlluumlmuumlnde Muumlsluumlmanlar
idarecilik askerlik ve ccediliftccedililikle gayrimuumlslimler ise ticaretle uğraşmaktaydı
Dolayısıyla Osmanlı ekonomisine youmln verenler gayrimuumlslimlerdi Ancak Osmanlı
ekonomisindeki değişimler Osmanlı ekonomisinin duumlnya ile buumltuumlnleşme ccedilabaları ve
birbiri ardına verilen kapituumllasyonlar Avrupalı tuumlccarların Osmanlı topraklarına akın
etmesine neden oldu Avrupalı tuumlccarlar iccedilin Osmanlı ekonomisi yeni bir pazar ve
hammadde kaynağı olurken Osmanlı tuumlccarları iccedilinse artık kapituumllasyonların
yarattığı haksız bir rekabet ortamı soumlz konusuydu Bu rekabet ortamı kimi yerde iki
anlaşmazlıklar yerel idarecilerin muumldahalesi ile ccediloumlzuumlme kavuşmaktaydı Ancak yerel
idareciler tarafından ccediloumlzuumllemeyen olaylar ya da yerel idarecilerin sebebiyet verdiği
487 Oumlzdemir ss 195-196 İsmail Hakkı Uzunccedilarşılı Osmanlı Tarihi XVIII Yuumlzyıl Cilt IV 2
148
İzmirrsquode İngiliz tuumlccarlarının en ccedilok şikacircyetccedili oldukları konu kendilerinden
kapituumllasyonların uygun goumlrduumlğuuml 3 guumlmruumlk vergisine aykırı olarak fazla vergi talep
edilmesiydi 1685 ve 1686 tarihli İzmir kadısına yazılan emirlerde İngiliz
tuumlccarlardan kapituumllasyonlara aykırı guumlmruumlk vergisi talep etmekte olan İzmir guumlmruumlk
eminine mani olunması emredilmektedir Yine 1688 tarihli İzmir kadısına goumlnderilen
padişah buyruğunda Osmanlı limanlarına gelen İngiliz ticaret gemilerinden 1675
Ahidnamesirsquonde kabul edilen 300 akccedile selametlik vergisi489 dışında İzmir yeniccedileri
serdarı ve kollukccediluları tarafından postacircl bahacirc gibi gerekccedilelerle akccedile talep edildiği ve
tuumlccarın rahatsız edildiği goumlruumllmektedir490 İngiliz tuumlccarlarının bahsi geccedilen
konulardaki şikacircyetlerinin devam ettiğinin kanıtı 1685 ile 1699 yılları arasındaki
doumlnemde İzmir kadısına yazılan emirlerdir491 Benzer şekilde Fransa tarafından da
aynı hususun şikacircyet olarak dile getirildiği anlaşılmaktadır 1735 tarihli bir şikacircyet
uumlzerine İzmir kadısına Fransa bayrağı altında gelip giden Portekizli Yahudi
tuumlccarlardan 3rsquoten ziyade guumlmruumlk vergisi talep edilmemesi ferman olundu
ldquoAksacirc kuzacirctirsquol-muumlsluumlmicircn evlacirc vuumllacirctirsquol-muumlvahhidicircn malsquodenirsquol-fazli versquol-
yakicircn racircfilsquo-i ilsquolacircmirsquoş-şeriati versquod-din vacircris-i ulucircmirsquol-enbiyacirci versquol-muumlrselicircn el-
muhtass bi-mezicircdi inacircyetirsquol-melikirsquol-mulsquoicircn Mevlana İzmir kadısı zicircde fezacirciluumlhuuml
tevkicirclsquo-i reficirc-i huumlmacircyucircn vacircsıl olıcak malsquolum ola ki kıdvetuuml ulemacircirsquol-milletirsquol-
mesihiyye Franccedile Padişahırsquonın Asitacircne-i Saacircdette mukicircm olan elccedilisi Markiz
Devilnof hatemet avacirckibuumlhuuml birsquol-hayr suumldde-i saadetime arzuhal goumlnderuumlp
Franccedile padişahının bayrağı altında Memacirclik-i Mahrusam benderlerine ticaret
ile gelip giden Efrenccedil tuumlccarı getuumlrduumlkleri ve alup goumltuumlrduumlkleri emtia ve
eşyalarından Franccedileluumller misilluuml yuumlzde uumlccedil guumlmruumlk verduumlkten sonra ziyade
muumltalebesiyle rencide ve remide olunmayalar deyuuml ahitnacircme-i huumlmayunda
mestucircr ve mukayyed olup muumlteaddit evacircmir-i aliyye şeref-suducircr olmuş iken
İzmir guumlmruumlk emini olanlar şurucirct-ı merkucircmeye riayet etmeyuumlp İzmirrsquode mukicircm
Efrenccedil taifesinden Portekiz tuumlccarı Yahudilerinin Franccedile Padişahı bayrağı ile
vilayetlerinden şeriklerinin goumlnderdikleri ve İzmir iskelesinden Franccedile diyarına
goumlnderdikleri emtia ve eşyalarından hilacircf-ı ahitnacircme-i huumlmayun ve mugacircyir-i
evacircmir-i aliyye yuumlzde uumlccedilten ziyade guumlmruumlk mutalebesiyle rencide ve remide
olundukların bildiruumlp ahitnacircme-i huumlmayun mucirccebince amel olunmak bacircbında
huumlkm-i huumlmayunum reca etmeğin divan-ı huumlmayunda mahfuz olan ahitnacircme-i
huumlmayuna muumlracaat olundukta acircsitane-i Saacircdette elccedilileri ve konsolosları ve
kethuumldaları olmayan Portukal ve Ccedileccedilile() ve Katalan ve Messina ve Ancona ve
sair harbicirc taifesinden Franccedile padişahı bayrağı altında kadimden geldikleri
uumlzere ihtiyarları ile gelenler kenduuml hallerinde olup sulh u salaha mugacircyir vaz u
489 Kuumltuumlkoğlu Osmanlı-İngiliz s 31 Yıldırmak s 76 Ayakbastı parası 490 Uumllker İzmir Şehri Tarihi ss 69 ndash 71 491 Uumllker Ticari Problemlerle İlgili ss 269 ndash 276
149
hareket kenduumllerden sacircdır olmadıkccedila sair Fransızlar gibi guumlmruumlklerin veruumlp
kimesne dahl eylemeye deyuuml Franccedileluumlye ilsquotacirc olunan ahitnacircme-i huumlmayunda
mestur ve mukayyed bulunmağın Franccedile bayrağı ile gelen meta ficirc nefsirsquol-emr
Portekiz tuumlccarı Yahudileri ve Portekizrsquode olan şeriklerinin metaı olduğu vacircki
ise hilaf-ı ahitnacircme-i huumlmayun ziyade guumlmruumlk muumltalebesiyle taaddi olunmamak
bacircbında fermacircn-ı acirclicirc-şacircnım sacircdır olmuştur buyurdum ki huumlkm-i şerifim vusucircl
buldukta bu bacircbda sacircdır olan fermacircn-ı celiluumlrsquol-kadrim mucirccebince amel dahi
vech-i meşrucirch uumlzere Franccedile bayrağı ile gelen meta ficirc nefsirsquol-emr Portekiz
tuumlccarı Yahudileri ve Portekizrsquode olan şeriklerinin metaı olduğu vacircki ise hilacircf-ı
ahitnacircme-i huumlmayun ziyade guumlmruumlk muumltalebesiyle taaddi olunmayup min-balsquod
ahitnacircme-i huumlmayuna ve emr-i şerifime mugacircyir taalluumll ve taaddi ettirmeyesin
şoumlyle bilesin alacircmet-i şerife itimat kılasın Tahricircran ficirc evacircil-i şehr-i
Ramazanirsquol-muumlbarek sene semacircn ve erbaicircn ve mie ve elf (Hicricirc Ramazan 1148)
Be-mahrusa-i Kostantiniyyerdquo492
İzmirrsquode vergi tahsilacirctı konusunda ccedilıkan sorunlar sadece Avrupalı tuumlccarlarla
ilgili olmayıp kent sakinlerinden gayrimuumlslim nuumlfusunda vergi tahsilacirctı konusunda
kimi zaman zorluklar ccedilıkardığı goumlruumllmektedir 1691 yılına ait bir ferman oumlrneğinde
olduğu gibi Soumlz konusu fermanda cizye tahsilacirctı konusunda zorluk ccedilıkaran
gayrimuumlslim ve Yahudi nuumlfus hakkında gereğinin yapılması buyrulmaktadır
ldquoİzmir ve Liva-i Suğla Kadısırsquona ve Cizye-darırsquona Hitaben Huumlkuumlm ki
İzmir ve Suğla Sancağırsquonın kazalarına memur olan Suumlleyman zicircde kadruhu
Divan-ı Humacircyucircnursquoma arz-ı hal goumlnderip hacirclacirc bin yuumlz on senesine mahsub
olmak uumlzere cemʻine memur olduğu ve bin yuumlz iki senesinin elinde kağıd
bulunmayan guumlnhellip tefettuumlş ve tefarruz olunduktan bazı kağıd verip yedine
verilen berat mucebince cemʻ ve tahsil etmek murad eyledikte nefs-i İzmirrsquode
ve liva-i mezburda vaki kefere ve Yahudiyan taifesi niza edip beratın selh
olmak uumlzeredir diyehellip Sikkesin selh teklif ediphellip vermeğe muhalefet
etmeleriyle ehl-i zimmet tahrirlerin eda eylediğin sikke-i Humacircyucircn ile meskuk
selhhellip verip inad ve muhalefet eylemeyeler diye emr-i şericircfim rica edip
bildirdiği ecilden hazine-i acircmiremden cizye-darın yedine verilen berat-ı acircli-
şacircnımda tayin ve takrir olunduğu uumlzere cemʻ ve tahsil olunup tarafıhellip gadr u
zarar olmamak kal ettirip halisuumlrsquol-ayacircr olup sikke-i Humacircyucircn ile meskuk
mucebince alınmak iccedilin muumlekked emr-i şericircf yazıla diye ferman şericircf ısdar
olunmuş vech-i meşrucirch uumlzere şurutuyla emr-i şericircf yazılmak iccedilin işbu tezkire
verildi ficirc 24 Receb sene 1103rdquo 493
Oumlte yandan İngilizlerin şikacircyet konusu olduğu durumlar da vardı Oumlrneğin
Muumlsluumlman olan İngilizler en oumlnemli şikacircyet konularından biriydi Bazı İngiliz
komisyoncuları ortak iş yaptıkları İngilizlerin ellerindeki mallara da sahip olabilmek
iccedilin Muumlsluumlman oluyorlardı 1683 yılında bir İngiliz ortağının yokluğunda buumlyuumlk
miktarda mal ve altını ele geccedilirip kadıya giderek İslamiyetrsquoi kabul ettiğini bildirdi
492 BOA CHR Dosya No 175 Goumlmlek No 8705 Tarih 29 N 1148 493 BOA AESAMDII Dosya No 8 Goumlmlek No 803 Tarih 26 N 1103
150
Bununla ilgili merkeze iletilen şikacircyet sonucu takibe alınan konu yedi ay sonra
malların buumlyuumlk bir kısmının geri alınması ile ccediloumlzuumlme kavuştu494
İzmir ile ilgili merkeze ulaşan şikacircyet konularından biri de kapitalist rekabet
ortamının tekelci Osmanlı esnaf teşkilatı uumlzerinde yarattığı sıkıntılardı İzmirrsquode
yaşayan Avrupalılar alışkın oldukları yaşam tarzını suumlrduumlrmek iccedilin uumllkelerinden
uumlcretli fırıncı ve terzi getirmekteydiler Bu kişileri kendilerine rakip olarak algılayan
İzmir terzileri ve fırıncıları onlara ya un satmayarak ya da ccedilalışmalarına muumlsaade
etmeyerek zorluklar ccedilıkarmaktaydılar Konsolosluklar aracılığıyla merkeze bildirilen
bu şikacircyetler sonrasında bu kişilere yapılan tacizlere mani olunması ile ilgili
buyruklar goumlnderildi495 Oumlrneğin 1697 yılında İzmir kadısına yazılan padişah
buyruğunda İzmirrsquodeki İngiliz konsolosu tuumlccarı ve gemicilerinin ihtiyaccedilları olan
ekmek ve peksimeti kendi fırınlarında pişirmelerine muumlsaade etmeyip zorluk
ccedilıkaranlara mani olunması emredilmektedir496 Bunun dışında İzmir esnafının
şikacircyetccedili olduğu konular ise sanatlarına dışarıdan yapılan muumldahaleler haraccedil talebi
ve alacak meseleleri ile ilgiliydi Ekmekccedililer manavlar bakkal esnafı ve fesci esnafı
sanatlarına dışarıdan gelip muumldahale edenlerden şikacircyetccedili olurken iplik ve ipek
boyamakla yuumlkuumlmluuml boyacı esnafıysa kendilerini sanatlarına engel olmakla tehdit
edip para talep eden bazı kişilerden şikacircyetccediliydi497 Oumlte yandan İzmirrsquodeki
Yahudilerin şikacircyetccedili oldukları konu 1664 tarihli İzmir kadısına yazılan huumlkuumlmde
geccediltiği uumlzere kestikleri hayvanlara kasap esnafı tarafından muumldahale edilmesidir Adı
geccedilen huumlkuumlmde İzmir kadısına buna engel olması buyrulmaktadır498
Kent sakinleri arasındaki alacak-verecek meseleleri de sıklıkla kayıtlarda
geccedilmekte olan şikacircyet konularındandı 1659 yılında Taryazud adlı Yahudirsquoden
alacaklı Haydar 1660 yılında Oumlmer adlı yeniccedileriden alacaklı Abdurrahman ve İzmir
eski voyvodası İbrahimrsquoden 12500 kuruş alacaklı Vezir Hasan Paşarsquonın oğlu
494 Kuumltuumlkoğlu Osmanlı-İngiliz s 32 495 Eldem ve diğerleri ss 134 ndash 135 496 Uumllker İzmir Şehri Tarihi s 77 497 Şimşir İzmirrsquoin Sosyal ss 154 ndash 175 498 Ercan Alan 95 Numaralı Muumlhimme Defteri (Tahlil Transkripsiyon ve Oumlzet) Yayınlanmamış
Yuumlksek Lisans Tezi Marmara Uumlniversitesi Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml İstanbul 2008 s 29
Huumlkuumlm No 73
151
Ahmed 1664 yılında Yahudilerden alacaklı Muumlderris Mevlana Ahmed bu konuda
İzmir kadısına başvuran kişilerden sadece birkaccedilıdır499
499Azize Gelir Ccedilelebi 93 Numaralı Muumlhimme Defteri (1069-10711658-1660) (Tahlil-
Transkripsiyon ve Oumlzet) Yayınlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi Marmara Uumlniversitesi Tuumlrkiyat
Araştırmaları Enstituumlsuuml İstanbul 2008 ss 126145149 Huumlkuumlm No 201 244 255 Alan s 70
Huumlkuumlm No 181
152
24 SOSYAL HAYAT
İslam Hukuku insanları Muumlsluumlmanlar ve Gayrimuumlslimler olmak uumlzere iki
kısma ayırırken Gayrimuumlslimlerde yine kendi aralarında Muumlşrikler (Putperestler) ve
Ehl-i Kitaplar olmak uumlzere iki gruba ayrılırdı Buna goumlre doumlrt din mensubu olan
Hıristiyanlar Museviler Mecusiler ve Sabiicircler Ehl-i Kitap dacirchilindeydi Yine bu
ccedilerccedilevede Ehl-i Kitap olanlar Muumlsluumlman bir uumllkede yaşıyorlarsa varlık ve
guumlvenlikleri bu İslam Devletirsquonin sorumluluğunda olduğundan bunlara Ehl-i Zimmet
veya Zimmicirc denirdi500
Osmanlı Devletirsquonde yaşayan Gayrimuumlslimler din ve mezhep accedilısından iki
ana gruba ayrılmaktadır
Katolikler Latinler ve Katolik mezhebini kabul etmiş bir kısım Guumlrcuuml
Suumlryani Kildani Marunicirc Kıpti ve Rum topluluklarıdır
Katolik Olmayanlar Ortodokslar Gregoryenler Nasturiler Yakubi-
Suumlryaniler Melkitler ve Mandeiler 501
Ayrıca Osmanlı topraklarında Rabbaniler Karailer ve Samiriler olmak uumlzere
uumlccedil ana Musevi mezhebi yer almaktaydı502
Osmanlı tebaasının oumlnce gayri resmi 1453rsquoten sonra resmen milletlere
boumlluumlnmesindeki temel amaccedil gayrimuumlslim cemaatler iccedilin imparatorluğun youmlnetimsel
olarak ikincil hukuki olarak birincil yapısını inşa etmekti Millet sistemi iccedilinde nuumlfus
olarak en buumlyuumlk millet Ortodokslardı503 Osmanlı İmparatorluğursquonu oluşturan
toplulukların itibar sırası ve buna goumlre ayrıcalıkları da farklıydı Muumlsluumlmanlardan
sonra itibar sırası Rumlar Ermeniler ve Yahudiler şeklindeydi İmparatorluğun esas
unsurları Muumlsluumlmanlar Tuumlrk Arnavut Pomak Boşnak Arap ve diğer Muumlsluumlman
gruplardı504
500 Yavuz Ercan Osmanlı Youmlnetiminde Gayrimuumlslimler Kuruluştan Tanzimatrsquoa Kadar Sosyal
Ekonomik ve Hukuki Durumları Turhan Kitabevi Ankara 2001 (Gayrimuumlslimler) s 51 501 Yavuz Ercan ldquoOsmanlı Devletirsquonde Muumlsluumlman Olmayan Topluluklar (Millet Sistemi)rdquo Osmanlı
Cilt IV Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara 1999 (Millet Sistemi) s 199 502 Ercan Millet Sistemi s 199 503 Arshı Khan ldquoOsmanlı İmparatorluğu Ccedilokkuumlltuumlrluumlluumlğuumln Doğulu Mimarırdquo Osmanlı Cilt IV
Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara 1999 s 233 504 Cevdet Kuumlccediluumlk ldquoOsmanlı Devletirsquonde lsquoMillet Sistemirsquordquo Osmanlı Cilt IV Yeni Tuumlrkiye Yay
Ankara1999 s 210
153
241 İzmirrsquoin Toplumsal Yapısı
Genel yapısı itibariyle Muumlsluumlmanlardan sonra İzmirrsquoin sosyal yapısını
oluşturan temel unsurlar gayrimuumlslimlerdi Bir liman kenti olan İzmir temel
ekonomik faaliyetin ticaret olması dolayısıyla gayrimuumlslim nuumlfus iccedilin oumlncelikli
yerleşim yerlerinden biriydi İzmir nuumlfusu gayrimuumlslim topluluklardan sırasıyla
Rumlar Ermeniler ve Yahudilerden oluşmaktaydı 1650 ile 1750 yılları arasında
cemaatlere goumlre İzmir nuumlfusunun buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml Tuumlrklerden oluşmaktadır
Ccediloğunluğunu Tuumlrklerin oluşturduğu İzmir nuumlfusu iccedilinde Rumlar ikinci sırada onları
takiple de sırasıyla Ermeniler ve son olarak Yahudiler gelmekteydi
2411 Muumlsluumlmanlar Gayrimuumlslimler ve Avrupalılar
İzmirrsquoin toplumsal yaşamı kentin sahip olduğu tarihsel alt yapının ve kuumlltuumlrel
mirasın izlerini taşımaktadır Bu izler sayesinde kent Osmanlı toplumsal yaşamının
başlıca oumlzelliklerinden olan ldquobirlikte yaşama kuumlltuumlruumlrdquonuuml en guumlzel oumlrnekleyen
kentlerden biri oldu İzmirrsquode nuumlfusun ccediloğunluğunu oluşturan Tuumlrkler bağ ve
bahccedilelerinde uumlzuumlm ve incir yetiştirerek geccedilimlerini sağlarlardı Batı Anadolursquonun
zengin ve verimli toprakları uumlzerinde hacirckimiyet kuran ailelerse hem uumlretimde hem de
ticarette soumlz sahibiydi ve İzmirrsquoin idaresine youmln vermekteydi İzmir pazarında ccedilok
aranan pamuk ve buğday uumlretiminde soumlz sahibi olan Araboğulları ve Karaosmanoğlu
aileleri uumlretimdeki tekelleri yanı sıra boumllgenin vergi toplama ve acircyanlık goumlrevini de
yuumlruumltmekteydi505 1749 yılında hem yerel hem de Avrupalı tuumlccarın pamuğa olan
ihtiyacını ccedilıkarları doğrultusunda kullanmak isteyen Karaosmanoğulları pamuk
fiyatında artışa neden oldu Pamuk uumlzerinde tekel kuran aile aynı zamanda İzmir-
İran ve İzmir-Doğu Anadolu guumlzergacirchındaki ticarette kullanılan develerin buumlyuumlk bir
boumlluumlmuumlnuumln sahibiydi506 Merkezin acircyanlar uumlzerine uyguladığı politikaların bir
sonucu olarak Karaosmanoğullarırsquondan Hacı Mustafa Ağa507 1756 yılında idam
edilmiş ancak bu olay ailenin oumlzellikle hububat uumlretimi ve ticaretindeki tekelini ve
505 Syrett İzmirrsquode Ticaret s 103 506 Syrett İzmirrsquode Ticaret s 104 507 Karaosmanoğlu Hacı Mustafa Ağa eski Saruhan Muumltesellimi BOA DBŞMMHF Dosya
No43 Goumlmlek No74 Tarih 29Ra1160 BOA DBŞMMHF Dosya No43 Goumlmlek No39
Tarih 08Ra1169
154
boumllgedeki nuumlfuzunu kırmaya yetmedi508 1753 yılında İzmirrsquoin diğer nuumlfuzlu ailesi
olan Araboğlu ise İtalya ve Fransarsquodaki duumlşuumlk hasadı fırsata ccedilevirmeye ccedilalışarak
elindeki tahılı yuumlksek fiyatla piyasaya suumlrmek iccedilin girişimlerde bulundu509
Fransızlar İzmirrsquode nuumlfuz sahibi bu iki aile ile dostane ilişki ve işbirliği iccedilinde
olmayı tercih etti 1748 ile 1757 yılları arasında İzmirrsquode konsolosluk yapmış olan
Charles Peyssonnel Fransarsquoya goumlnderdiği mektuplarda bu ailelerin oumlnemlerinden
bahsederek onlarla iyi geccedilinmeye ccedilalıştığını belirtmektedir510 Yine İzmirrsquode
acircyacircnlık yapan ve buumlyuumlk servet sahibi Katipoğulları da halka yaptıkları zuluumlmler
dolayısıyla 1759 yılında şikacircyet konusu olan ailelerden biridir511
İzmirrsquodeki gayrimuumlslimler ve Levantenler ise kentin ekonomik hayatına
yaptıkları katkılar kadar sosyal hayatı iccedilinde kuumlltuumlrel bir zenginlik ve canlılık
unsuruydular Tarımsal uumlretimle geccedilimlerini sağlayan Tuumlrklere karşılık İzmirrsquodeki
Rumlar bakkallık meyhanecilik ve gemicilik gibi mesleklerde başarılı olup uumlst
tabakadaki Rumlar da avukatlık ve doktorluk gibi mesleklere hacirckimdi Yahudiler
arasında en yaygın olan meslek ise tulumbacılık ya da tulumbacı yardımcılığıydı512
Oumlzellikle İzmirrsquoe ticaret yapmak uumlzere gelen ve yerleşen Levantenler kent yaşamına
Avrupai bir hava getirdi
Levanten kavramı en genel tanımıyla ldquoAvruparsquodan yani Batırsquodan gelerek
Levantrsquota (Doğursquoda) birkaccedil nesil yerleşen ve ulusal bir dile sahip olmayan
genellikle ticaretle uğraşan kendini uumlzerinde yaşadığı topraklara ait hisseden ancak
bu toplumun ne tam olarak iccedilerisinde ne de dışarısında olan Latinleri (Katolikler)rdquo
ifade etmektedir513 Ne tam Doğulu ne de tam Batılı olan Levantenler ticari bir
kimliğe sahip olup bir kuumlltuumlr mozaiğidir514
508 Vehbi Guumlnay ldquoBatı Anadolursquoda Acircyacircnlık Muumlcadeleleri ve Bergama Voyvodası Sağancılı Velirdquo
Tarih İncelemeleri Dergisi Cilt XXI Sayı 2 2006 ss 99 ndash 100 509 Syrett İzmirrsquode Ticaret ss 104 ndash 105 510 Oumlzkaya s 134 511 Şimşir İzmirrsquoin Sosyal s 81 512 Atay Tarih İccedilinde ss 24 ndash 25 513Raziye Oban (Ccedilakıcıoğlu) ldquoLevanten Kavramı ve Levantenler Uumlzerine Bir İncelemerdquo Tuumlrkiyat
Araştırmaları Dergisi Sayı 22 2007 s 344 514 Oban s 344
155
İzmirrsquodeki Avrupalılar iccedilin kimi zaman Levanten kimi zaman da Frenk
ifadesi kullanılmaktaydı Yerleşim yeri accedilısından Levantenler515 Fransızca Rue
Franque İngilizce Frank Street İtalyanca Via Dei Franchi olarak bilinen Frenk
Caddesirsquonde ikamet etmekteydi516 Frenk caddesindeki evler kentin en sağlam ve en
guumlzel yapıları olup caddenin iki tarafı boyunca sıralanmaktaydı Bahccedileleri limon ve
portakal ağaccedillarıyla suumlsluuml denize bakan evlerin ayrıca ticari malları yuumlkleme-
boşaltma amaccedillı tahtadan birer iskeleleri bulunurdu Genellikle iki katlı olan evlerin
zemin katları depo uumlst katlarıysa konut olarak kullanılmaktaydı Kentin en guumlzel yeri
olan caddenin tek kusuru yuumlkluuml bir devenin geccedilebileceği kadar bir genişliğe sahip
olmasıydı517 Bir serdarın emrindeki yeniccedileriler tarafından korunan Frenk Caddesi
guumlvenlik gerekccedilesiyle akşamları kapatılırdı Caddenin iki yanında konsolosluk
binaları buumlyuumlk ticarethaneler işyerleri ve sabahlara kadar accedilık taverna ve eğlence
yerleri sıralanırdı518
Gayrimuumlslimler arasında İzmirrsquode en iyi dini teşkilatlanmaya sahip olanlar
Katoliklerrsquodir Hıristiyanlığın ilk zamanlarında İzmirrsquoe gelen Katoliklerde ilk havari
St Jean ilk rahip de İzmirrsquode Romalılar tarafından yakılan St Polycarpe oldu St
Polycarpe Kilisesi 1628 yılında Fransa Konsolosu tarafından İstanbulrsquodan getirilen
Fransisken (Capuchins) rahipler tarafından kuruldu Kilisenin kurulduğu yer 1631
yılında Kral Louisrsquonin emriyle satın alınarak rahiplere hibe edildi 1640 itibariyle
resmen kurulan teşkilat 1663 yılında tuumlmuumlyle Fransız youmlnetimine girdi519 Fransızlar
tarafından dinsel bir teşkilatlanmanın oumltesinde aynı zamanda bir eğitim kurumu
olarak değerlendirilen kilise tercuumlmanlar yetiştirmek iccedilin kullanıldı 1670 yılında
Fransa Tuumlrk bilgisiyle yetiştirilip tercuumlman olarak kullanılmak uumlzere İzmir ve
İstanbulrsquodaki Fransisken manastırlarına oğlanlar goumlndermeye başladı520
515 İzmirrsquodeki Levanten aileleri iccedilin bkz Buumllent Şenocak Levantrsquoın Yıldızı İzmir Levantenler
Rumlar Ermeniler ve Yahudiler Şenocak Kuumlltuumlr Yayını İzmir 2003 ss 165 ndash 176 516 Beyru s 21 517 Tavernier s 116 Uumllker İzmir Şehri Tarihi s 15 Pınar s 56 518 Ayda Arel Bir Şehr-i Ruşenacircbacircd Kacircr-ı Anka Bir Bender (Tanzimat Oumlncesi İzmir
Sanatında Yeni Youmlnelimler) İzmir B B Kuumlltuumlr Yay İzmir 2002 s 20 519 Atay Tarih İccedilinde ss 71 ndash 74 520 A C Wood ldquoThe English Embassy at Constantinople 1660-1762rdquo The English Historical
Review Vol 40 No 160 1925 p 540
156
Katolikler dini olduğu kadar eğitim accedilısından da İzmirrsquodeki teşkilatlanmaya
oumlncelik verdi Cemaat iccedilinde bu amaccedil doğrultusundaki faaliyetleriyle oumlne ccedilıkanlar
Cizvitlerdi 1638 yılında kente yerleşen Cizvitler Sacreacute-Coeur okulunu kurdular ve
1773rsquote imparatorluk tarafından sınır dışı edilene dek bu okulu idare ettiler521
Protestanların ibadet yerleri ise konsolosluklarda bulunmaktaydı ve uumlccedil ibadet yerleri
vardı Bunlar Hollanda İngiliz ve Alman konsolosluklarıydı522
Katoliklerin teşkilatlanma adına kaydettikleri bu başarıda İzmirrsquodeki Rumlar
uumlzerinde yuumlruumlttuumlkleri dini propagandanın da buumlyuumlk etkisinin olduğu ortadadır 1767
tarihinde İzmir kadısına goumlnderilen bir huumlkuumlm Rum evlerine girerek ccedilocuklarını
zorla Katolik mezhebine dacirchil etmeye ccedilalışan hatta bu yolda hileye başvuran ya da
Rum reaya kızlarını Frenklerle evlendirmeye ccedilalışan Frenk Papazlarına dair bir
şikacircyet hakkındadır
ldquoİzmir kadısına ve İzmir hacircssı voyvodasına
Kadimccediluumln sahicirch Rum relsquoacircyacircsından olanlar Frenk ve acirchar millet
kiliselerine varmayup ve Rum tacircifesinin acircyinlerine muumltelsquoallik umucircrlarında dahi
acirchar millet taraflarından muumldacirchale olunmamak iccediluumln mukaddem sacircdır olan
evacircmir-i şericircfeye mugacircyir İzmirrsquode mukicircm Efrenc papasları Rum relsquoacircyacircsının
menzillerine duhucircl ve sulbicirc ve sulbiye ve bacircliğ ve bacircliğa evladlarını ve
lsquoiyacircllerini tahricirck ve bazı kızlarını efrenc tacircifesine tezvicircc ve relsquoacircyacirc-yı Rumrsquodan
bazılarını hicircle ile efrenc mezhebine duhucircl itdirmeğe beynersquor-relsquoacircyacirc huducircs-i
ihtilacircle bacircdicirc hareketlerini İzmirrsquode sacirckin Rum tacircifesi ve metropolidleri inhacirc ve
istirhacircm eylediklerinden sen ki mevlacircnacirc voyvoda mucircmacirc-ileyhsin bundan
mukaddem arz ve mektucircbunuzla Der-aliyyersquome tahricircr iduumlp ve tacircife-i Rucircmicircrsquonin
istirhacircmlarına muumlsacirclsquoade-i birle ficircmacirc balsquod medicircne-i İzmirrsquode Devlet-i Aliyyem
relsquoacircyacircsı menzillerine efrenc papasları ve efrenc evlerine Rum relsquoacircyacircsı
varmakdan ve tacircife-i Rumrsquoı efrenc kıyacircfetine girmekden ve birbirlerinin
kiliselerine duhucirclden ve acircyinlerine suumllucirckdan ve Rum kızlarını ve avretlerini
efrenc tacircifesine tezvicirccden menlsquo ve deflsquo ve bu acircna değin izlacircl eyledikleri Rum
relsquoacircyacircsı yine kadicircm acircyinlerine doumlndiruumlluumlp min balsquod kenduuml hallerinde ve
beynlerinde olmak uumlzere tenbicirch ve tersquokicircd ve muumltenebbih olmayanlar muhkem
tersquodicircb ve haklarından gelinmek iccediluumln emr-i şericircfim suducircrunu İstanbul Rum
patriği ve cemalsquoat-i metropolidan dahi bacirc-arz-ı hacircl istidlsquoacirc eylediklerine binacircen
istidlsquoacircları ve şurucirctu mucirccibince amel olunmak uumlzere seksen senesi Zilkalsquodesinde
macircliye tarafından sacircdır olan emr-i şericircfim medicircne-i İzmirrsquode mukicircm Efrenc ve
flemenk ve Venedik konsolosları ve Rum metropolidi ve ihtiyacircrları ve sacircir hutucircrı
iktizacirc idenler muumlvacirccehesinde fehm ve kırarsquoat ve mazmucircn-ı muumlnicircfi ilsquolacircn ve işacirclsquoat
olundukda balsquodersquol-yevm Rum relsquoacircyacircsı menzillerine ve kiliselerine efrenc
papasları varmayup ve relsquoacircyacirc kızlarını ve avretlerini efrenc tacircifesine tezvicircc
itmeyuumlphellip Bu deflsquoa sacircdır olan emr-i şericircfemin mezacircmicircn-i muumlnicircfesine ve mugacircyir
hareket olunmamasına ve macircbeynde cacircricirc ve muumltevellicirc olan ruumlsucircm-ı dosticirc ve
521 Herveacute Georgelin Smyrnarsquonın Sonu İzmirrsquode Kozmopolitizmden Milliyetccedililiğe Birzamanlar
Yayıncılık İstanbul 2008 s83 522 İlhan Pınar ldquoİzmirrsquode Kurulan İlk Protestan Kilisesi Ya da Papaz Luumldekersquonin İzmir Notlarırdquo
Toplumsal Tarih Cilt III Sayı 14 1995 (İzmir Notları) s 42
157
mevacirclacircta muhacirclif muumlstersquomen tacircifesinin rencicircde olunmamalarına alersquol-umucircm
dikkat ve ihtimacircm ve balsquodersquol-yevm efrenc tacircifesi tarafından işbu nizacircma
mugacircyir bir halde zuhucircr ider ise elccedilileri ve konsolosları malsquorifetleriyle tersquodicircb
olunmak iccediluumln ism ve resmleri ve toumlhmeti beyacircnıyla Dersalsquoacircdetime ilsquolacircm ve
hılacircfete ruhsat ve cevacirczdan atebe-i ulyacircya tahşicirc ve muumlcacircnebet olunmak
bacircbında Ficirc Evacircyil-i Racirc Sene 1181rdquo523
2412 İzmir Yahudi Cemaati
İzmirrsquodeki ilk Yahudi varlığı hakkında kesin bilgilere sahip olmamakla
birlikte Yahudilerin Roma doumlneminden beri kentte var oldukları bilinmektedir I
yuumlzyılda Aziz Yahyarsquonın yazdığı Aziz Polycarpersquoın hayatını anlatan kitap İzmir
Yahudilerinden ve II yuumlzyıla ait bir yazıt İzmirrsquode yaşayan ve sinagogların anası
olarak bilinen Rufina adında bir kadından bahsetmektedir 524 İzmirrsquode 1605 yılına
kadar Yahudi cemaati ile ilgili herhangi bir kayıt olmayıp cemaat bu tarihten sonra
gelişme kaydetti525 XVII yuumlzyılın sonunda İzmirrsquode dokuz Yahudi cemaati
bulunmaktaydı526
Selanikrsquoten İzmirrsquoe gelmiş olan R Joseph Escapa 1620 ile 1660 arasında
İzmir Yahudi cemaatinin kurucusu ve liderliğini yaptı Joseph Escapa cemaatin
kuruculuğu yanı sıra gayrimenkul vergilendirme boşanma gibi alanlarda yaptığı
duumlzenlemelerle XVII yuumlzyılda cemaati şekillendiren kişi oldu527 Escaparsquonın
ardından İzmirrsquoin iki baş hahamından biri olan R Hayyim Benvenistersquonin de İzmir
Yahudi cemaatine katkıları buumlyuumlktuuml Hatta 1665rsquote İzmirrsquoe doumlnen Sabetay Sevirsquonin
oumlnceleri karşısında yer alan Benveniste daha sonra Sevirsquonin takipccedilisi oldu
Benveniste Sevi tarafından tek baş haham olarak goumlrevlendirildi ve oumlluumlm yılı olan
1673rsquoe kadar bu goumlrevde kaldı528 Cemaat dacirchilinde 1725 yılı cemaat iccedili bir takım
dinsel ve sosyal duumlzenlemelerin soumlz konusu olduğu bir yıldı Oumlrneğin Yahudilerin
oumlnemli guumlnlerinden Şabat ele alınarak Yahudi olmayanlarla mevcut olan ekonomik
523 BOA CHR Goumlmlek No 3501 Tarih1181 Ayrıca bkz BOA İEHR Dosya No17 Goumlmlek
No1595 Tarih 29Z 1170 524 Pardo s 291 525 Eldem ve diğerleri s 109 526 Freely s 25 527 Jacob Barnai ldquoThe Development of Community Organizational Structures The Case of Izmirrdquo
Jews Turks Ottomans A Shared History Fifteenth Through The Twentieth Century (Ed
Avigdor Levy) Syracuse University Press New York 2002 (The Case of Izmir) pp39 ndash 40 528 Barnai The Case of Izmir p 40
158
rekabet iccedilin Şabat guumlnuuml oumlğleden sonra Yahudilerin duumlkkacircnlarını accedilmalarına karar
verildi Yine bu duumlzenlemelere goumlre hatalı terazi kullanımı fahiş fiyatlar ve yoksula
zuumlluumlm yasaklandı529 Oumlte yandan İzmirrsquode XVII yuumlzyılda inşa edilen birccedilok okul ve
yeşivanın cemaatin kuumlltuumlrel gelişimine olumlu katkıları yanı sıra 1658 yılında
Abraham ben Yididya Gabay tarafından kullanılan ilk İbranice matbaa da bu alana
hizmet eden oumlnemli bir gelişme oldu530
24121 ldquoSahte Mesihrdquo Sabetay Sevi
Sabetay Sevi (Shabbetai Zevi Sabbatai Sevi) İbrani takvimine goumlre 5386
yılının Ab ayının 9rsquounda yani 1 Ağustos 1626rsquoda İzmirrsquode doğdu531 Sevirsquonin babası
Morarsquoda tavukccediluluk yapan Mordehay Sevi 1614 yılından sonra İzmirrsquoe yerleşmişti
1630rsquolarda İzmirrsquodeki bir İngiliz şirketi adına simsarlığa başlayan Mordehay
boumlylelikle buumlyuumlk bir servet kazandı Mordehay ve Clararsquonın uumlccedil erkek evlatları vardı
Sırasıyla Elijah (İlyas) Sabetay ve Joseph (Yasef) Sabetayrsquoın kardeşleri hem baba
mesleğini suumlrduumlrmuumlş hem de Mesihliğini ilan etmesinin ardından muumlritleri olarak
Sabetayrsquoa hizmet etmişlerdi Ancak Sabetayrsquoın İslamrsquoa geccedilmesiyle birlikte kardeşleri
de onun izinden gitmeyi bırakarak Yahudiliğe geri doumlnduumller532
Doumlnemin en tanınmış din bilgini Haham Joseph Escapa (Eskapha) ile birlikte
İzmirrsquodeki eğitimini suumlrduumlren Sevi on sekiz yaşındayken hahamlık unvanını aldı
Sabetay Sevi Zohar uumlzerine odaklı Kabala (Kabbalah) ccedilalışmaları yuumlruumltmekteydi
Kabala edebiyatının oumlzuuml olarak kabul edilen Zohar 1280-1286 yılları arasında Moses
Ben Şem Tov tarafından derlenen bir eserdi Bu eser genel olarak koumlkeni antik
ccedilağlara dayanan eski kabala geleneklerinin gizemli Yahudi oumlğretilerinin ve Yahudi
mistisizminin bir oumlzetiydi533
Sabetay Sevi 1648 yılında kendisinin Mesih olduğunu ilan etmiş fakat bu
iddiasından sonra bir kuumlccediluumlmsemeyle karşı karşıya kalan Sevi uumlccedil yıl sonra Yahudi
529 Barnai The Case of Izmir p 44 530 Shaw Yahudiler s 206 531 Freely s 23 532 Freely s 27 533 Freely ss 31 ndash 32
159
toplumu tarafından dışlanmıştır534 Ruhsal accedilıdan tekrar eden noumlbetlerle huzursuz bir
ruh halinin esiri olan Sabetay Sevi manik-depresifti ve suumlrekli bir iyileşme arayışı
iccedilindeydi Sevi hastalığı nedeniyle tekrar eden manik krizler esnasında kanunlara
karşı gelme kutsal değerlere kuumlfretme gibi eğilimler goumlstermesi yanı sıra Tevrat ile
evli olduğunu soumlylemekteydi Nitekim kendini Mesih ilan etmesi ve bu halleri
1650rsquolerde İzmirrsquoden Selanikrsquoten ve İstanbulrsquodan kovulmasına neden oldu535
İccedilinde bulunduğu ruh hali ve biraz da yılgınlıkla hayatına kaldığı yerden
devam eden Sevi daha oumlnce yapmış olduğu iki evliliğine bir yenisini daha ekleyerek
1664 yılında Kahirersquode manik krizlerinin suumlrmekte olduğu bir sırada tanıştığı Sarah
ile evlendi Zaten Sevirsquonin Gazzeli Nathan ile tanışması da aynı doumlneme denk
gelmekteydi 536 1665 yılında Gazzeli Nathan ve Sevi bir araya geldi ve Nathan
yılgın ve isteksiz Sabetayrsquoı Mesihliğine ikna etti Diaspora arasında onunla ilgili
şaşırtıcı haberleri yaymaya başlayan Nathanrsquoın bu hareketi doğuda İran ve Yemen
batıda İngiltere537 Hollanda Rusya ve Polonyarsquodaki Yahudi topluluklarına kadar
yayıldı538 Nihayet 1665 yılında kabul goumlren fikirleriyle Sevi Yahudi toplumu
uumlzerinde buumlyuumlk bir heyecan yarattı ve Amsterdam Hamburg gibi uzak yerlerde bile
Yahudiler mallarını muumllklerini satarak Kuduumlsrsquoe gitmeye hazırlandılar Oumlte yandan
hareketin Osmanlı topraklarındaki Yahudiler uumlzerindeki etkisi ise ticareti felce
uğratmak oldu Zanaatkacircrlar bu beklenti ile duumlkkacircnlarını kapatmaya tuumlccarlar ise
muhasebe defterlerini yakmaya başladılar539
Johnsonrsquoa goumlre hareketin duumlşuumlnsel alt yapısını oluşturan kişi Abraham
Nathan ben Elisha Hayim Ashkenazi adıyla da tanınan Gazzersquoli Nathan (1643-1680)
idi Ona goumlre Sevi her accedilıdan Nathanrsquoın gerisindeydi Sevi daha az bilgili daha az
534 W D Davies ldquoFrom Schweitzer to Scholem Reflections on Sabbatai Svirdquo Journal of Biblical
Literature Vol 95 No 4 1976 p 530 535 Paul Johnson Yahudi Tarihi Pozitif Yay İstanbul (Tarihsiz) s 336 ShawYahudiler s 209 536 Johnson s 336 537 Ayrıca bkz Michael McKeon ldquoSabbatai Sevi in Englandrdquo AJS Review Vol 2 1977 pp 131 ndash
169 538 Davies p 530 539 Goffman Osmanlı Duumlnyası s 146 Henri Nahum İzmir Yahudileri 19-20 Yuumlzyıl İletişim
Yayınevi İstanbul (Tarihsiz) s 34
160
zeki ve yaratıcı olmasına rağmen bir Mesih iccedilin gerekli olan kendini soyutlama
kabiliyetine sahipti540
1665 yılında oumlnce Halep sonra İzmir ve İstanbul olmak uumlzere Nathan ve Sevi
birlikte yolculuğa ccedilıktı Ancak gittikleri yerlerde taşkınlıklarına devam eden Sevi
İzmirrsquode bir sinagoga zorla girerek kendisine inanmayan hahamların kirli hayvanlar
olduklarını ilan etti Bununla kalmayan Sevi 18 Haziran 1666 tarihini kurtuluş guumlnuuml
ilan ederek sultanın tahttan indirileceğini bildirdi541 Taraftarları olan Gazzersquoli
Nathan Kuduumlsluuml Samuel Primo Maran İbrahim Mikail Cardoso ile birlikte Selanikrsquoe
gelen Sevi buumlyuumlk bir coşkuyla karşılandı Kendini Mesih ilan eden Sevirsquonin kentte
yarattığı coşku bir suumlre devam etse de Sabetay Sevirsquonin soumlylemleri Osmanlı
youmlnetimi iccedilin bir huzursuzluk kaynağı olmaya başladı Her ne kadar Osmanlı
youmlnetimi bu soumlylemlere başlarda kayıtsız kalmayı tercih etmişse de sonunda Şubat
1666rsquoda Sevi tutuklandı ve Gelibolu Kalesirsquone hapsedildi Ancak huzursuzlukların
son bulmasına bu da ccedilare olmadı Ccediluumlnkuuml Sabetay Sevi tutuklu bulunduğu
Gelibolursquodan benzer soumlylemlerini yaymaya devam etti542
Sevirsquonin iddia ettiği ve beklenen tarih gelip geccedilmişti Bunun uumlzerine Eyluumll
ayında Nehemiah Ha-Cohen adlı Polonyalı bir kabalacı tarafından ziyaret edilen
Sevi Cohenrsquoin sorularına tatmin edici yanıtlar veremediği iccedilin sahtekacircr olarak ilan
edildi Nitekim 15 Eyluumllrsquode İstanbulrsquoa getirilen Sevi divan huzuruna ccedilıkarıldı ve
kendisinden din değiştirme ile oumlluumlm cezası arasında bir tercih yapması istendi
Sonuccedilta Sabetay Sevi ldquoKelime-i Şahadetrdquo getirip Muumlsluumlman oldu ve Aziz Mehmed
Efendi ismini aldı Ayrıca ldquoSaray Kapılarının Muhafızırdquo unvanıyla goumlreve getirilen
Sevi Osmanlı tarafından guumlnluumlk 150 akccedile uumlcrete bağlandı543
Ne yazık ki Sevirsquonin din değiştirmesi bile Nathanrsquoı durdurmaya yetmedi
Nathan bu sefer din değiştiren Sevirsquonin yeni bir goumlrevin arifesinde olduğu soumlylemine
başlayarak Sevi ile goumlruumlşmelerine devam etti Nathanrsquoın Sevi ile goumlruumlşmeleri onun
540 Johnson ss 335 ndash 336 541 Johnson ss 337 ndash 338 542 P Risal La Ville Convoiteacutee Salonique Les Eacuteditions Isis İstanbul 2001 p 98 Johnson ss
337ndash 338 543 Ahmet Hikmet Eroğlu Osmanlı Devletirsquonde Yahudiler (XIX Yuumlzyılın Sonuna Kadar) Andaccedil
Yay Ankara 2003 (Yahudiler) ss90 ndash 91 Johnson s 339
161
Mesihlik iddialarını tekrarlamasına neden olmaktaydı544 Sabetayrsquoın bu tavrına
Osmanlı youmlnetiminin yanıtı Edirnersquodeki kapıcıbaşılık hizmetinden aldığı oumldeneği
kesmek oldu Bunun uumlzerine Sabetay Sevi Edirnersquoyi terk ederek Selanikrsquoe gitti
Ancak hakkındaki gizli ayin yaptığı ve muumlritleriyle Mezamir okuduğuna dair
şikacircyetlerden sonra Sadrazam Fazıl Mustafa Paşa tarafından Arnavutlukrsquoun Berat
kentine suumlruumllduuml ve 1675 yılında burada oumllduuml545 Hayrullah Oumlrsrsquouumln verdiği bilgilere
goumlre ise Sabetay Sevi Arnavutlukrsquoun Uumllguumln kentine suumlruumllmuumlş ve 1676 yılında
burada oumllmuumlştuumlr546 Sabetay Sevi olayı ccedilerccedilevesinde İzmirrsquoin oumlnemi İzmir Yahudi
cemaatinin Sabetaycılara karşı mesafeli duruşu sayesinde doumlnme olaylarının en az
yayıldığı547 kent olmasında aranmalıdır
242 Sosyal Hayatı Etkileyen Gelişmeler
İzmir halkının sosyal hayatına etki eden gelişmeleri iki başlıkta incelemek
muumlmkuumlnduumlr Kent yaşamını etkileyen hususların ilki halkın elinde olmadan maruz
kaldığı olaylardı Bunlar depremler yangınlar ve salgınlardır Sosyal yaşamı sekteye
uğratan ikinci husus ise dış kaynaklı olup bunlar savaşlar isyanlar ve eşkıyalık gibi
olaylardı
2421 Depremler Yangınlar ve Salgın Hastalıklar
İzmirrsquode meydana gelen depremler kuruluşundan buguumlne İzmirrsquoin kentsel
gelişimini sekteye uğratan ve sosyo-ekonomik yapıya oumlncelikli etkisi olan
olaylardandır İzmirrsquode ilk buumlyuumlk deprem İS 178 tarihlidir Kenti tamamen harap
eden ve yeniden inşasını zorunlu hale getiren bu depremin ardından ikinci oumlnemli
deprem 1025 tarihlidir 548 Ancak İzmir kenti iccedilin oumlzellikle XVII yuumlzyıl sıklıkla
depremlerin ve şiddetiyle kenti yerle bir eden 1688 depreminin yaşandığı bir
544 Johnson ss 339 ndash 340 Makamla okunan Zebur sureleri 545 E Montet A Lods A S Rappoport R Garaudy Tarihte ve Guumlnuumlmuumlzde Siyonizm ve
Yahudilik Oumlrguumln Yayınevi İstanbul 2006 s 572 546 Hayrullah Oumlrs Musa ve Yahudilik Remzi Kitabevi İstanbul 2000 s 367 547 Nahum s 34 548 Kuumltuumlkoğlu İzmir s517
162
yuumlzyıldır Bu yuumlzyıl iccedilindeki diğer depremler 1626 1639 1653 1654 ve 1663
tarihlidir 549
1688 depremi hakkında Tournefortrsquoun verdiği bilgiler depremin şiddetini
goumlzler oumlnuumlne sermektedir 10 Temmuz sabah saat on bir ile on iki arasında meydana
gelen depremde toprak sekiz kez yarıldı ve kentin uumlccedilte ikisini yuttu Birkaccedil saat
sonra yerdeki yarıklardan ccedilıkan alevler ve şiddetli ruumlzgacircr harabeye doumlnen kenti yakıp
kuumll etti diyen Tournefort bu deprem ve arkasından ccedilıkan yangınla yirmi binden fazla
insan oumllduumlğuumlnuuml aktarmaktadır550 Oikonomos ve Slaars Fransız raporlarına
yansıyan şekliyle deprem hakkında şu bilgileri vermektedir
ldquo10 Temmuz 1688rsquode oumlğleden az oumlnce deprem koumlrfezin (iccedil boumlluumlmuuml)
girişindeki kaleyi (Yeni kale Sancak Kalersquoyi) yıkmakla kendini goumlsterdi Bu
kale mazgallarının orta yerine kadar toprağa goumlmuumllduuml ve deniz kıyısında
olduğundan tuumlmuumlyle sular altında kaldı oumlyle ki topları goumlruumlnmez oldu
Youmlredeki evlerin doumlrtte uumlccediluuml yıkıldı bazı ağaccedillar koumlklerinden soumlkuumllduuml Deprem
kentin iccedilinde de hemen hemen aynı anda hissedildi Duvarların bir boumlluumlmuuml ve
eski guumlmruumlk binasının ccedilatısı ccediloumlktuuml Kentin tuumlmuuml oumlyle sarsılmıştı ki burada da
evlerin doumlrtte uumlccediluuml yıkılmıştı 15-16000 kişi bu felakette can vermişti En ccedilok
kayıp veren Tuumlrkler oldu Avrupalılardan oumllen azdı Buna karşılık en ccedilok zarara
uğrayan semt onların semtiydi Zararın baş nedeni de evlerden birinde
başlayan ve korkunccedil bir azgınlıkla yayılan yangındı Ruumlzgacircra rağmen yangın
her yana doğru ilerledi Yangın Frenk Caddesi boyunca yayıldı ve Ermeni
mahallesine ccedilıktı Yangın ccedilarşılara da sıccedilradı ve kentin yaklaşık yarısını yok
etti Yeni guumlmruumlk binası kurtuldu ccediluumlnkuuml bu yapı kesme taşlardan kubbesi olan
iki deponun arasında bulunuyordu Hanlar ya da depo mekacircnları ccedilarşılar
alanının ortasındaki İplikccedili Hanı denen bir tek han dışında ya yıkılmış ya da
yanmıştı Her birinde yakın yerlerden kervanlarla gelmiş 5-6000 adamın
barındığı bu hanlardan ikisi yahut uumlccediluuml ccediloumlktuuml ve bir tek kişi bile kaccedilıp
kurtulamadı Kesme taştan yapılmış kubbesi kurşun kaplı Koumlpruumlluuml Hanı da
yandırdquo 551
Kentte buumlyuumlk insan kayıplarına neden olan bu felakette Fransız Konsolosu
oumllduuml ve iki Alman rahip diri diri yandı İzmirrsquode bulunan yaklaşık yirmi beş Hollanda
tuumlccarı arasından sadece bir kişi oumllduuml iki ya da uumlccediluuml de yaralandı En fazla kayıp
Tuumlrklerden olup yaklaşık bin Tuumlrkrsquouumln yaşamını yitirdiği rapor edildi Oumlte yandan
deprem sonrası guumlnde on doumlrt on beş kez hissedilen artccedilı şoklar duvarların
ccediloumlkmesine neden olurken liman da kullanılmaz hale geldi 552 İngiliz kayıplarının
549 Guumlltekin s 48 Kuumltuumlkoğlu İzmir s517 550 Tournefort s 246 bkz dipnot 20 551 Oikonomos ve Slaars s 202 552 Schmidt p 83 Oikonomos ve Slaars s 201
163
maddi değerinin 300000 doları aştığı da depremle ilgili kaydedilen bilgiler
arasındaydı553
Bu felaketin ardından Padişah II Suumlleyman Dergacirch-ı Ali Kapıcıbaşılarından
Ahmed adında bir memuru devlet otoritesini sağlamak iccedilin İzmirrsquoe goumlnderdi
İzmirrsquode bulunduğu suumlrede Ahmed İzmir hanlarından sene başında peşin para
oumldeyerek duumlkkacircn kiralayan İngiliz tuumlccarlarına hakları olan kira miktarlarının
iadesini ve deprem sonrası gasp edilen Frenk mallarının sahiplerine geri verilmesini
sağladı554 Oumlte yandan hazinedeki darlık yuumlzuumlnden Sancak Kalesirsquonin tamiratı iccedilin
civar kazalardan yardım almak uygun goumlruumllerek
ldquoTire ve Sivrihisar acircyanlarından uumlccediler bin guruş ve Menemen ve Manisa
acircyanlarından ikişer bin guruş ve Turgud ve Goumllhisar acircyanlarından biner guruş
ve İzmir Baruthane nazırından bin guruş alınması ferman olunmuş yedi bin
guruş hazineden verilip tamiratına yirmi bin guruş havale edilip Mimar
Ahmed Ağa tayin olunup goumlnderildirdquo 555
Bu felakete youmlnelik alınan tedbirlerden bir diğeri de yaşanan depremin o
doumlnem hangi nedene bağlandığını goumlsteren bir niteliğe sahipti Soumlz konusu tedbir
1689 yılı ve sonrasında da tekrarlanan bir fermanla her tuumlrluuml koumltuumlluumlğuumln kaynağı
olarak goumlruumllen tavernaların kurulmasının yasaklanmasıydı556
Depremin kent yaşamına etkileri de buumlyuumlk oldu Ticari hayatın felce uğraması
yanı sıra harabeye doumlnen kenti bir kısım Frenk terk etti Kırk Fransız Sakız Adasırsquona
iki Fransız da Saydarsquoya goumlccedil etti Yine Doktor Louis Rolana on kişilik ailesiyle
Haleprsquoe taşındı557 İzmirrsquoin mevcut durumunun yarattığı ticari kaygılar tuumlccarlar
arasında Sakızrsquoa Foccedilarsquoya ya da Manisarsquoya taşınma fikirlerinin guumlndeme gelmesine
neden olsa da sonra bu fikirlerden vazgeccedililerek İzmirrsquoin yeniden imarında karar
kılındı558 Kentin yeniden imarına her tuumlccar grubu kendi iccedilinde katkı sağlamış ve
buumltuumln tuumlccarların yardımlarıyla kent eski haline getirildi Bu yuumlruumltuumllen faaliyet 1691
tarihli Konsuumll Blondelrsquoin raporunda şoumlyle aktarılmaktadır ldquoFransız evlerinin tekrar
553 Uumllker İzmir Şehri Tarihi ss 20 ndash 21 554 Uumllker İzmir Şehri Tarihi ss 22 ndash 23 555 Defterdar Sarı Mehmed Paşa (Haz Abduumllkadir Oumlzcan) Zuumlbde-i Vekayiacirct Tahlil ve Metin
(1066-11161656-1704) TTK Ankara1995 s 301 556 Schmidt p 84 557 Uumllker İzmir Şehri Tarihi s23 Kuumltuumlkoğlu İzmir s518 558 Oikonomos ve Slaars s 205
164
kurulmasında ccedilalıştım ve onların (tuumlccarların) ticaretlerini başlatmaları iccedilin bazı
duumlkkacircnlar tedarik etmeye ccedilalıştım ve her şey eski haline geldirdquo559
1688 depremi İzmir tarihinde bir ilk olmadığı gibi sonda değildi 1723 tarihli
depremde altmış kadar ev yıkılırken beş yuumlz kişi yaşamını yitirdi 1737 yılındaki
depremi 1739 yılında yaşanan deprem izledi Bu şiddetli deprem Nisan ayında
başlayıp Ağustos ayına kadar kentteki varlığını hissettirdi Hatta yaşanan bu
depremin yarattığı korku İzmir halkının yazı kırlarda bahccedilelerde geccedilirmesine neden
oldu560 İzmirrsquode altı minare birccedilok ev ve duumlkkacircnı yıkan 1739 depremi aynı
zamanda kentte asayişi bozan birkaccedil kişinin peyda olmasına neden oldu Bunun
uumlzerine konuyla ilgili olarak gerekenin yapılması ve bu kişilerin Kıbrıs Adasırsquona
suumlrguumln edilmelerine huumlkmedildi561
Kenti yerle bir eden depremler bir yana İzmirrsquoi bu doumlnem yakıp yıkan buumlyuumlk
yangınlarda sosyal hayatı etkileyen olaylar arasındadır 1717 yılında Ccedilukacı
duumlkkacircnlarını harap eden yangını 1737 yılı yangını izledi Hatta bu yangın sonrası
Cedid ve Kefeli Mahallelerirsquondeki Muumlsluumlmanlara ait boş arsaları Yahudilerin alarak
ev yapmaya başlamaları kadime aykırı bir durum yarattığından şikacircyet konusu
oldu562 Yuumlzyılın en buumlyuumlk yangını ise 1742 yılında meydana geldi ve kentin
yarısını yakıp kuumll etti Bu yangında Bit Pazarırsquondaki kiralık duumlkkacircnlar Yahudilerin
ev ve havraları hamamlar bazı hanlar Kasap Hızır Mahallesirsquonde Mısır
Ccedilarşısırsquondaki Şadırvan Camii ve Hasan Hoca Mahallesirsquondeki duumlkkacircnlar yandı563
559 Uumllker İzmir Şehri Tarihi ss 27 ndash 29 bkz dipnot 113 560 Panzac Veba s 8 Guumlltekin s 48 Baykara s 113 Pınar Hacılar Seyyahlar s 69 561 BOA CZB Dosya No68 Goumlmlek No3374 Tarih 30M 1152 562 Şimşir İzmirrsquoin Sosyal ss 57 ndash 58 563 Şimşir İzmirrsquoin Sosyal s 58
165
Bu yangın sonrasında İzmir Yahudilerinin vergilerinde indirim yapılması
hakkındaki ricaları reddedilmekle kalmadı bu maksatla İstanbulrsquoa goumlnderdikleri
kişilerin kargaşaya sebep olduklarına karar verilip Sakızrsquoa suumlruumllmeleri ferman
olundu564
Kent yaşamını etkileyen uumlccediluumlncuuml olgu ise salgınlardı İzmirrsquoe salgınlar
oumlzellikle de veba Osmanlı-İran sınır boumllgesinden kervanlarla taşınırdı565 1676
yılındaki veba salgını 30000 kişinin oumlluumlmuumlne neden oldu566 İzmir 1716rsquodan
1720rsquoye ve 1734rsquoten 1743rsquoe kadar ki doumlnemlerde veba salgınlarına maruz kaldı
Veba salgınlarının neden olduğu oumlluumlmlerin bilanccedilosu ise şoumlyleydi 1709 yılında
10000 ve 1724rsquote 12000 kişi hayatını kaybetti 567
İzmir halkını kırıp geccediliren veba salgınlarının kentin etrafında kış boyunca
biriken pis sular olmasa bu kadar sık yaşanmayacağını belirten Tavernier İzmirrsquode
sıtmanın vebadan ccedilok daha fazla insan oumllduumlrduumlğuumlnuuml soumlylemektedir568 Kentte biriken
pis suların salgınlara sebebiyet verdiğini vurgulayan Tavernierrsquoe ek olarak İzmirrsquode
hastalıklara davet ccedilıkaran başka gelişmelerde soumlz konusudur Oumlrneğin 1701 tarihli
yazılardan İzmirrsquode yiyecek sıkıntısı ccedilekildiği anlaşılmaktadır Bununla ilgili yazılan
huumlkuumlmlerde İzmirrsquoe ihtiyacı olan 3000 kile buğdayın goumlnderilmesi ve buna mani
olunmaması buyrulmaktadır Yine aynı tarihte Ruumlesa taifesinden İzmir halkının
yiyecek yokluğunda olduğunu bildiren bir reisin İznikmid ve Karamuumlrsel
mahallerinden 3000 kile arpayı satın aldığı ve bu konuda kendisine mani olunması
564 BOA CML Dosya No198 Goumlmlek No8211 Tarih 16C 1160
İzmirrsquode meydana gelen bir diğer buumlyuumlk yangın 1763 tarihlidir Bu yangında Frenk Mahallesi yandı
Mahallenin yeniden inşası ve boumlyle bir olayın tekrarlanmaması adına Frenk tuumlccarlarının
muumlracaatlarını dikkate alan ferman ise şoumlyleydi
ldquoİzmirde zuhur eden buumlyuumlk yangında frenk mahallesi dahi yanmakla yeniden inşa olunmak
uumlzere olup hacirclbuki sokaklar gayet dar duumlkkacircnlar ve mahzenler birbirine muttasıl olmakla boumlyle bir
kaza vukuunda kurtulmak uumlmidi olmadığından sokakların tevsi ve fıccedilıcı ve meyhaneci gibi esnafın
başka mahalle nakli İzmir ecnebi tacirlerinin muumlracaatları uumlzerinehellip Yolların tevsiine eshacircb-ı
emlacirckın ve ahar mahalle nakillerine esnaf-ı merkumenin razı olup olmadıklarının ba irsquolam
bildirilmesirdquo istenmekteydi BOA CBLD Dosya No5 Goumlmlek No250 Tarih 10Ra1177
565 Faroqhi Krizler ve Değişim s 571
566 Kuumltuumlkoğlu İzmir s 519 Yılmaz ve Yetkin s 52 Baykara s 113
567 Panzac Veba ss 58 183 İzmirrsquode meydana gelen diğer veba salgınları ise şu doumlnemlerde
meydana gelmiştir 1757-1763 1765-1772 1783-1795 ve 1812-1817 Yine 1759rsquoda 5000-6000
1760rsquoda 18000-20000 ve 1762 yılında ise 8000-9000 kişi hayatını kaybetti
568 Tavernier s 118
166
halinde gereğinin yapılmasına dair huumlkuumlm yazılmıştır569 Dolayısıyla hem yaşanan
yiyecek kıtlığının yarattığı ortam hem de bir liman kenti olması nedeniyle
hastalıkların İzmirrsquoin yakasını bırakmaması gayet doğaldır Ccediluumlnkuuml İzmirrsquoin ticaret
guumlzergacirchı aynı zamanda vebanın da kol gezdiği guumlzergacirchtı İzmirrsquoden yola ccedilıkan
gemiler hastalığı Ege Denizirsquonde Midilli Sakız Kiklad Adalarırsquonda Rodos Mora
ve Selanikrsquote yayarlarken Mısırrsquodan kalkan gemilerse Suriye Rodos Kıbrıs
Selanik İzmir ve Tunusrsquoa kadar goumltuumlrmekteydiler 1753 Aralık ayında Frenk
caddesinde bir kervansarayda veba goumlruumllduuml Salgın buğday yuumlkluuml bir gemiyle
İstanbulrsquodan geldi ve kervansaraydakilerin ccediloğunu hatta bahccedilelere ccedilekilenleri bile
oumllduumlrduuml570
Oumlte yandan 1678 yılında İzmirrsquode bulunan Hollandalı Seyyah Cornelis de
Bruyn veba yuumlzuumlnden esnaftan uumlccedil ay suumlre ile duumlkkacircnlarını kapalı tutmalarının
istendiğini aktarmaktadır 1752rsquolerde İzmirrsquode bulunan Stephan Schulz da İzmirrsquode
vebalı hastalara hizmet veren bir Hollanda hastanesi ve benzer şekilde her milletin
boumlyle hastanelerinin bulunduğundan bahsetmektedir Bunu destekleyen Panzacrsquoın
verdiği bilgilerden Rumlarında boumlyle bir hastaneleri olduğu anlaşılmaktadır571
2422 Ayaklanmalar ve Eşkıyalık
XVII yuumlzyıl ile birlikte yıldızı parlayan İzmirrsquoin sosyo-ekonomik hayatına
genel olarak toplumsal uyum hacirckimdi Ancak bir liman kenti olarak İzmir iccedil ve dış
ticari faaliyetlerin yoğunluğu sayesinde bir ccedilekim merkezi haline gelirken aynı
zamanda bazı tehlike ve tehditlere de accedilık hale geldi Oumlrneğin 1694 tarihli olay kent
guumlndemini işgal eden oumlnemli olaylardan biriydi
1694 yılında Sakızrsquoın Venedik tarafından alınmasından sonra İzmirrsquoe youmlnelen
Venedik Amiralirsquone karşı başta Fransa olmak uumlzere diğer konsolosların yaptıkları
girişimler ve ricalar sonuccedil vererek Venedik Amirali ccedilekilme kararı aldı 572 Bu
doumlnem İzmirrsquoi tehdit eden olaylar sadece bununla sınırlı kalmadı Kent iccedilinde
569 Yusuf İhsan Genccedil 113 Numaralı ve H1113-1115M1701-1703 Tarihli Muumlhimme Defteri
Yayınlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi Başbakanlık Osmanlı Arşivi İstanbul 1987 s 31 570 Panzac Veba ss 74 ndash 76 571 Pınar Hacılar Seyyahlar ss 25 ndash 26 74 Panzac Veba s 163 572 Baykara s 108
167
meydana gelen ayaklanmalar ve eşkıyalık hareketleri sosyal hayatın ahengini bozan
gelişmeler oldu
Yine 1698 yılına ait padişah buyruğundan Kasap Hızır Mahallesirsquonde accedilılan
birkaccedil meyhanenin leventlerin ve eşkıyaların toplanma yeri haline geldiği
anlaşılmaktadır İngiliz evlerine mallarına tecavuumlz eden hatta onları silahla
yaralamaya kadar giden olaylar yuumlzuumlnden eşkıya yuvası bu meyhaneler İngiliz elccedilisi
tarafından şikacircyet konusu edilerek bu yerinde ve haklı şikacircyetler sonucu bahsi geccedilen
meyhanelerin kapatılması iccedilin gereğinin yapılmasına huumlkmedildi573
XVIII yuumlzyılın ilk yarısında Frenk ve Yahudilere musallat olan Seyyid Ali
ve Avrupalı tuumlccarların mal ve canına kast eden Derviş oğlu gibi574 eşkıyalar
yanında 1727-1728 yılında meydana gelen ayaklanmalar ve Sarıbeyoğlursquonun İzmirrsquoi
tehdidi kent halkına zor anlar yaşattı 1727 ayaklanması İzmirrsquodeki yeniccedileriler ile
voyvoda arasındaki kavganın buumlyuumlmesi ile meydana geldi Bu olayda tarafların
kavga konusu kişisel meselelerden ziyade yeniccedilerilerin kentte hacirckimiyet kurmak
istemeleri ve bazı acircyanların onları desteklemeleriydi Olayların bir kavga şeklinde
başlayıp bir isyana doumlnuumlşmesinde Acircyan Hacı Osman Ağarsquonın nuumlfuzunu ccedilekemeyen
Derviş Efendi ve Hacı Seferoğlu İbrahim Efendi ile diğer acircyanların575 faaliyetleri
etkili oldu Nitekim bu faaliyetler sonucunda voyvoda ve taraftarı Hacı Osman Ağa
İstanbulrsquoa gitmek zorunda kaldı 576
Padişah III Ahmed konunun daha fazla buumlyuumlmesine mani olmak iccedilin olayı
oumlnemsemeden yatıştırma yoluna giderek voyvoda ve acircyan değişikliğine gitti Bunun
iccedilin yazılan emirde voyvoda ile ahali arasında ccedilıkan kavga yuumlzuumlnden vergi tahsili
yapılamadığından voyvoda değişikliğine gidileceği ve buna ahaliden muhalefet soumlz
konusu olmaması iccedilin gereğinin yapılması istendi577 Ancak bir tuumlrluuml yatışmak
bilmeyen olaylar asilerin yakalanarak hapisleri ya da katledilmelerine dair yazılan
fermanlara karşın iyice kızıştı Yeni voyvoda Suumlleyman Ağa tarafından kontrol
573 Uumllker Ticari Problemlerle İlgili s 275 574 BOA AE SAMD III Dosya No8 Goumlmlek No665 Tarih1124 BOA AE SAMD III Dosya
No14 Goumlmlek No1271 Tarih 1129 575 Guumlnay ss 98 ndash 99 576 M Muumlnir Aktepe ldquo1727 ndash 1728 İzmir İsyanına Dair Bazı Vesikalarrdquo Tarih Dergisi Cilt VIII
Sayı 11-12 1956 (İzmir İsyanına Dair) s72 577 BOA CML Dosya No70 Goumlmlek No3221 Tarih 16S1140
168
edilemez hale gelen durum voyvodanın İzmirrsquoi terk etmesine neden oldu 578 Bunun
uumlzerine Suumlleyman Ağa ile işbirliği yapmak suretiyle olayları sona erdirmek iccedilin
padişah tarafından Aydın Muhassılı Abdullah Paşa goumlrevlendirildi Kuvvetleri ve
aldığı destekle İzmirrsquoe yuumlruumlyen Abdullah Paşarsquonın asilerin başlarını bazı vaatler
sonunda hile ile ele geccedilirmesi eşkıyaların dağılmasına neden oldu Olaylarla ilgili bir
diğer gelişme 1727 yılında Derviş Efendirsquonin acircyan reisi tayin edilmiş olmasıdır 579
İzmirrsquoe zor anlar yaşatanlardan biri de Sarıbeyoğlu Mustafa adındaki eşkıya
oldu Soley Bey ismiyle de anılan Sarıbeyoğlu Mustafa ve yandaşları 1735-1739
yılları arasında faaliyet goumlsterdi Sarıbeyoğlu Mustafa Batı Anadolursquoda yaygın bir
isyana liderlik etmek ve asayişi bozmakla kalmadı boumllgenin ticaret hayatını da
sekteye uğrattı Tokat kervanları dacirchil İzmirrsquoe gitmekte olan pek ccedilok kervanı soyan
Sarıbeyoğlu tuumlccarların korkulu ruumlyasıydı580 1736 yılında İzmirrsquoi yağmalamakla
tehdit eden Sarıbeyoğlursquonun girişimleri yerel otoriteler ve Frenkler arasında kurulan
işbirliği sayesinde etkisiz hale getirildi581 Aynı yıl Osmanlı hizmetine girerek
Avusturya ile yapılan savaşa kuvvetleri ile destek vermek şartıyla affedileceğinin
kendisine bildirilmesine rağmen Sarıbeyoğlu faaliyetlerine devam etti582
1735-1739 yıllarına ait huumlkuumlmlerden İstanbulrsquoun Batı Anadolursquonun asayişini
bozan Sarıbeyoğlursquonun halli iccedilin ciddi bir muumlcadele iccediline girdiği anlaşılmaktadır
1735 yılında Sarıbeyoğlursquonu cezalandırmakta kullanmak iccedilin uumlccedil şahi top ile uumlccedil yuumlz
guumllle Kuşadası kale dizdarından talep edilmiş583 1739 yılında ise beş yuumlz suumlvari
toplanması emredilmişti584
1738 yılı Mart ayında İzmir yolu uumlzerindeki Turgutlu Kasabasırsquona kadar
gelen Sarıbeyoğlu kenti tekrar tehdit etti Bu kez soruna ilgisiz kalan Frenk
milletleri kendilerinden talep edilen yardıma yanıt olarak ldquoFrenk milletleri Grand
578 Aktepe İzmir İsyanına Dair s 79 579 Aktepe İzmir İsyanına Dair ss 79 86 Guumlnay ss 98 ndash 99 Baykara s 108 580 Uumllker İzmir Şehri Tarihi s 35 Pınar Hacılar Seyyahlar s 69 581 Guumlnay ss 98-99 582 Uumllker İzmir Şehri Tarihi ss 35 ndash 36 583 BOA CZB Dosya No43 Goumlmlek No2149 Tarih 15Ş 1148 584 BOA CAS Dosya No1149 Goumlmlek No51060 Tarih 12M1152
169
Signorrsquoun (Padişahın) izniyle buraya yerleşmişlerdir Bu meseleye karışmamız akıllı
bir hareket olmaz rdquo karşılığını verdiler585
Sarıbeyoğlu Bayındır uumlzerine yuumlruumlyuumlnce voyvoda tarafından İzmir halkı
silahlandırılarak isyancılarla goumlruumlşme yollarına başvuruldu Hoca Haliloğlu başta
olmak uumlzere ileri gelen acircyacircnların ve idarecilerin goumlruumlşmeleri sonucunda ikna edilen
Sarıbeyoğlursquona ldquoyuumlruumlyuumlş masrafı bedelirdquo olarak otuz kese para goumlnderildi586 Bu
olayın ardından Frenk caddesinin guumlvenliği iccedilin İzmir kadısından izin almak
suretiyle doumlrt buumlyuumlk ana kapı inşasına girişildi ve 1738 yılında başlayan inşaatın
masraflarını İzmirrsquodeki konsolosluklar karşıladı587 Sarıbeyoğlu İsyanı Osmanlı
kuvvetleri tarafından 30 Nisan 1739 yılında bastırıldı ve yakalanıp idam edilen
Sarıbeyoğlursquonun kesik başı İstanbulrsquoa goumlnderildi Ayrıca Goumlkccedileadarsquoya kaccedilan
arkadaşlarının da yakalanmaları emredildi588
İzmirrsquode dava konusu olan bir başka eşkıyalık olayı ise şoumlyledir 1763
yılında vergi tahsildarı İlyas oğlu Huumlseyin Ağarsquonın goumlrevlendirdiği tahsildar Kara
Acircdemoğlu Mustafa Boumlluumlkbaşı isimli eşkıya İzmir sakinlerinden Ayşe tarafından
dava edildi Ayşersquonin dilekccedilesi adı geccedilen eşkıyanın bayram akşamı evini bastığı
oğlu Mehmedrsquoi alıp goumltuumlrduumlğuuml ve onu uumlccedil defa doumlverek sakatladığı şeklindeydi589
Nitekim dava sonucunda haklılığı ortaya ccedilıkan Ayşersquonin başına gelen bu olay
goumlrevini koumltuumlye kullanarak halka zulmetmeye kalkışan kişilerin eşkıyalığına dair
ccedilarpıcı bir oumlrnektir
585 Necmi Uumllker ldquoSarıbey Oğlursquonun İzmirrsquoe Yuumlruumlyuumlşuuml ve Avrupalı TuumlccarlarrdquoTarih İncelemeleri
Dergisi Sayı 4 1989 (Sarıbey Oğlursquonun) s 45 586 Uumllker Sarıbey Oğlursquonun s46 Guumlnay ss 98 ndash 99 Pınar Hacılar Seyyahlar s69 Baykara s
109 587 Uumllker İzmir Şehri Tarihi s 39 588 Uumllker Sarıbey Oğlursquonun s48 Ayrıca bkz BOA CZB Dosya No20 Goumlmlek No977 Tarih
29Ra1152 589 Hezarfen s 268
170
UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM
SELANİK KENTİ
31FİZİKİ YAPI
311 Coğrafi Konum
Selanik Balkanlarrsquoın başlıca liman kentlerinden biridir İzmir ile
kıyaslandığında tarihi geccedilmişi ccedilok da eskiye dayanmayan Selanik kenti coğrafi
konumunun sağladığı imkacircnlar ticaret potansiyeli ve zengin hinterlandı ile dikkatleri
uumlzerine ccedileken bir kent oldu Bu doğal zenginlik yanında pek ccedilok kuumlltuumlre ev sahipliği
yapan Selanik bu kuumlltuumlrel ccedileşitliliğin yarattığı alt yapı sayesinde kendinden soumlz
ettirmeyi ve tarihteki yerini almayı başardı P Risalrsquoin yalın anlatımı Selanik kentini
ve sahip olduğu ruhu oumlzetler niteliktedir
ldquoTuumlm iklimler ona efendi goumlnderdi ve tuumlm denizler soyguncuhellip
Sarasenler Normanlar Katalanlar Tuumlrkler her ırktan korsanlar geccedilerken ona
hakaret ettiler Katliamları salgınları yangınları tuumlm felaketleri tanıdıhellip
sayısız tahakkuumlm ve sayısız rejim goumlrduuml Helenleşmiş Arnavutlar Romalılar
Bizanslılar Normanlar Franklar Lombarlar Venedikliler Tuumlrkler birbirini
izledi fakat onu alt edemedilerhellip XV yuumlzyıla kadar dil ve ruh olarak Yunandır
İber Yarımadası Yahudilerinin buumlyuumlk goumlccediluumlnden itibaren Tuumlrklerin yumuşak
sultası altında kısa suumlrede duumlşuumlnce olarak Latin dini inanccedil olarak Yahudi
olurrdquo 590
Yunanlıların Thessaloniki (Thessalonica) Bulgar ve Makedonların Solun
veya Solon (Soloun) Ulahların Sourona ismiyle andıkları kent Tuumlrkler tarafından
Selanik ya da Selnik (Salenik) isimleriyle tanınmaktadır591 Selanikrsquoe Almanlar
Saloniki İngilizler Salonica İtalyanlar Salonicco derken Fransızca adı Salonique
İspanyol Yahudileri tarafından da kullanılan şeklidir592
Selanik 40deg38prime kuzey enlemi ile 22deg58prime doğu boylamında yer almaktadır
Zengin tarım imkacircnları sunan farklı iklim oumlzellikleri ile yakın ve ters izotermler
nedeniyle oluşan kuvvetli ruumlzgacircrlar Balkanlarrsquoın iki oumlnemli oumlzelliğiydi Selanikrsquoin
590 Risal pp v ndash vii
591 Jane K Cowan (Ed) Macedonia The Politics of Identity and Difference Pluto Press London
2000 p xv Risal p 91
592 Ernest De Witt Burton ldquoNotes on Thessalonicardquo The Biblical World Vol VIII No11896 p
16
171
Vardarakirsquosi buna guumlzel bir oumlrnekti593 İstanbul ile aynı paralelde olmasına karşın
Selanikrsquote yazlar ccedilok sıcak kışlar ise ccedilok soğuk geccedilerdi594
Coğrafi konum itibariyle Selanik Adalar Denizi sahilinde Balkan Dağlarırsquonın
guumlneyinde Thermaikos Koumlrfezi (Thermaic Gulf) kıyısında Khalkidiki (Halkidiki)
Yarımadasırsquonın batısında Gallikos ve Vardar (Axios) Nehirlerirsquonin ovalarına nazır
yuumlksekliği 1210 metre civarındaki Khortiatis (Hortaccedil) Dağı eteklerinde yer
almaktadır595 Thermaic Gulf boumllgesinin başında Vardar Nehrirsquone yakın Olimpos
Dağırsquona bakan Selanik ana ticaret yollarının kesiştiği bir noktada bulunmaktadır596
Aynaroz Yarımadası ve Aynaroz Koumlrfezirsquonden batıya doğru ilerledikccedile
sırasıyla Longoz Yarımadası Kesendire (Ksendire Kassandra) Yarımadası ve
Kesendire Koumlrfezi ile karşılaşılır Uumlccedil buumlyuumlk parmak şeklindeki bu yarımadalar
Khalkidiki Yarımadasırsquona bağlıdır Bahsi geccedilen sahil Khalkidiki Yarımadası burnu
itibariyle kuzeybatıya youmlnelerek Selanik Koumlrfezirsquonin doğu boumlluumlmuumlnuuml meydana
getirmektedir Kesendire Yarımadası ile Tesalya sahili arası yaklaşık 46 km olduğu
halde Selanik Koumlrfezirsquonin ağzı kuzey youmlnuumlnde ilerledikccedile daralmakta ve Khalkidiki
Yarımadasırsquonın Apanomi burnu ile batı kıyısının Atride burnu arasındaki genişlik 19
kilometredir Karaburun ile Vardar Nehrirsquonin koumlrfeze doumlkuumllduumlğuuml yerler arası oluşan
ikinci bir koumlrfezle daralmaya devam ederek 6 kilometreye inen bir genişlik soumlz
konusudur Bu noktadan kuzeydoğuya doumlnerek oluşan uumlccediluumlncuuml bir koumlrfezle kuzeydeki
Kuumlccediluumlk Karaburun ile Galik arasının daha da darlaşması Selanik Limanırsquonı meydana
getirmektedir597
XVII yuumlzyılın ikinci yarısı kenti ziyaret eden Evliya Ccedilelebi Selanikrsquoin
Akdenizrsquoin Rumeli sahilinde 100 mil bir koumlrfezin batısında ve boğazın liman
kenarında uumlccedil tarafı sağlam yapılarla ccedilevrili olduğunu aktarmaktadır Kuzeyindeki
Hortaccedil Sultan Dağlarırsquonın Selanik iccedilin doğal bir savunma kalkanı olduğunu belirten
593 Georges Castellan Balkanların Tarihi 14-20 Yuumlzyıl Milliyet Yay İstanbul1995 s 18
594 Osman Oumlndeş Asırlar Boyunca Selanik Hayat Matbaası1972 s 7
595 Ana Britanica Cilt XIX İstanbul 1990 s 213
596 Buumllent Oumlzdemir ldquoSelanikrsquoin 1840rsquolı Yıllardaki Nuumlfus Yapısı Uumlzerine Bir Denemerdquo Osmanlı
Cilt IV Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara1999 (Nuumlfus Yapısı) s572
597 Şemsettin Sami Kamusursquol-Arsquolam Cilt IV Mihran Matbaası İstanbul1311 s 2595
172
Evliya Ccedilelebi dağlar iccedil hisara mani mesafede olduğundan asla top ulaşmayacağını
soumlylemektedir598
312 Selanikrsquoin Tarihccedilesi
3121 Osmanlı Fethinden Oumlnce Selanik
Selanik Makedonya Kralı Kassander (Cassander Kassandros Cassandrea)
tarafından eski Potidaea kenti civarında İOuml 315rsquote kuruldu Kral Kassander karısı
yani Buumlyuumlk İskenderrsquoin kız kardeşi Amyntasrsquoın oğlu Philiprsquoin kızı Thessalonikirsquonin
(Thessalonike Thessalonica) ismini onu onurlandırmak adına bu kentte verdi 599
Kral Kassander Apollonia Chalastra Therma Gariskos Aineia ve Cissus
koumlylerinin de iccedilinde yer aldığı toplam yirmi altı koumlyden toplulukları alıp Selanikrsquoe
yerleştirdi Kuruluşunun ardından bir ticaret merkezi olarak dikkatleri uumlzerine ccedileken
Selanik Roma Konsuumlluuml Aemilius Paulus tarafından İOuml 168 yılında Pydna Savaşı ile
Roma İmparatorluğursquonun hacirckimiyetine girdi600
Makedonya ile Roma arasında geccedilen Pydna Savaşırsquonda Makedonya Kralı
Perseus Pydna doğru ilerledi ve onu takip eden Romalılar tarafından koumlrfezde
sıkıştırıldı İOuml 22 Haziran 168 yılında Pydna guumlneyinde gerccedilekleşen ve bir saat
suumlren kanlı muumlcadele Romalıların galibiyeti ile son buldu Bu zaferin ardından
Romalılar memleketi doumlrt boumllgeye ayırarak federatif cumhuriyetler şeklinde
teşkilatlandırıp Amphipolis Thessalonike Pella Pelagonia bu doumlrt boumllgenin
merkezleri oldu601 Bu tarihten sonra Roma İmparatorluğu egemenliği altında
yaşayan Selanik kenti imparatorluk ikiye ayrıldıktan sonra Venedik tarafından
alınana değin Bizans İmparatorluğu egemenliğinde kaldı602
598 Evliya Ccedilelebi Seyahatnamesi (Haz Seyit Ali Kahraman Yuumlcel Dağlı ve Robert Dankoff) VIII
Kitap YKY İstanbul 2003 (VIII Kitap) s 65
599 William Miller ldquoSalonikardquo The English Historical Review Vol 32 No 126 1917 p162
Nancy Stein ldquoIn Quest of the Presence of the Absence The Case of Salonikardquo The International
Journal Of The Humanities Vol5 No8 2007 p127 Vilma Hastaoglou-Martinidis ldquoPreservation
of Urban Heritage and Tourism in Thessalonikirdquo Preserving Places Mass Tourism and Quality of
Life Workshop at METU Cultural and Convention Centre 05-06 12 2008 p 1 Sami s 2592
600 Oumlndeş s 8 601 Halil Demircioğlu Roma Tarihi Cumhuriyet I Kısım Menşersquolerden Akdeniz Havzasında
Hacirckimiyet Kurulmasına Kadar TTK Ankara 1987 ss 378 ndash 381
602 Kostas Theologou ve Panayotis G Michaelides ldquoThe role of Jews in the late Ottoman and early
Greek Salonicardquo Journal of Balkan and Near Eastern Studies Vol12 No3 2010 p 308
173
İOuml 146 yılına gelindiğinde Makedonyarsquoya yeniden bir duumlzen getirme
kararlığıyla harekete geccedilen Romalılar Makedonya Eyaletirsquoni tesis etti Merkezi
Selanik olan bu yeni Makedonya Eyaleti Batıda Adria Denizirsquonden Ege Denizirsquone
ve Trakyarsquoya kadar uzanan geniş bir alanı kapsamaktaydı 603
Kentin ticari bir liman olarak ortaya ccedilıkışı ise Roma İmparatorluğu
doumlneminde yapılan Adriyatikrsquoten İstanbulrsquoa en kısa kara yolu ldquovia egnatiardquo
sayesindedir Boumlylelikle Selanik Balkan Yarımadasırsquonda transit bir liman roluuml
oynamaya başladı604 Adriyatikrsquoi İstanbul ve Ccedilanakkale Boğazlarırsquona bağlama
amaccedillı Romalılar tarafından inşa edilen Via Egnatia hem tuumlccarların kullandığı hem
de imparatorluğun posta hizmetlerinde kullanılan askeri bir yoldu605 Bu yol
sayesinde Balkanlar İtalya ile olduğu gibi Ege ile ve daha oumltede Efes ile doğrudan
bağlantı iccedilinde oldu Via Egnatiarsquonın geleneksel işlevi Osmanlı doumlneminde değişime
uğrayarak bir yol şebekesi haline geldi ve Dıraccedil-Venedik Selanik Marmara ile
Doğu Ege kıyısı İzmir arasında bir bağlantı kuruldu606 Yuumlzyıllardır değişmeyen
Balkan guumlzergacirchında Morova-Vardar Yolu Belgratrsquoı Selanikrsquoe Morova-Mericcedil
Yolu Tunarsquoyı Bizansrsquoa Via Egnatia Yolu ise Dyrrachiumrsquou (Durazzo Draccedil)
Selanikrsquoe bağlardı607
603 Miller p 162 Demircioğlu ss 395 ndash 396
604 John Baxevanis The Port of Thessaloniki Institute for Balkan Studies Thessaloniki 1963 p 3
605 Elizabeth A Zachariadou (Ed) Sol Kol Osmanlı Egemenliğinde Via Egnatia (1380-1699)
Tarih Vakfı Yurt Yay İstanbul 1999 svii
606 İlber Ortaylı ldquo16 Yuumlzyılda Rodosto (Via Egnatiarsquonın Marmararsquodaki Uzantısı)rdquo Sol Kol
Osmanlı Egemenliğinde Via Egnatia (1380-1699) (Ed Elizabeth A Zachariadou) Tarih Vakfı Yurt
Yay İstanbul 1999 s 216
607 Castellan s 17
174
Harita 8 Via Egnatia
Kaynak httpcultureroutesinturkeycomcvia-egnatia (18092012)
Selanikrsquoe ticari oumlnem kazandıran soumlz konusu yol dışında Romalıların kentte
yaptıkları oumlnemli imar faaliyetleri vardı İS 305 yılında Selanikrsquoin guumlneydoğu
boumllgesinde Galerius Valerius Maximilianus Sezar ve daha sonra Augustus tarafından
bir saray kompleksi inşa edildi Yine bu kompleksin kuzeyinde kentin doğu
surlarının ortasında V yuumlzyılda St George Kilisesirsquone doumlnuumlştuumlruumllen Rotunda
Egnatia Caddesirsquonin guumlneyinde ise bir saray ve hipodrom yer almaktaydı Oumlte
yandan İmparator Konstantinus doumlnemi Selanikrsquoe yapay bir liman inşa edildi
Theodosius ise Persli generali Hormisdasrsquoa guumlnuumlmuumlze dek korunan kent surlarını
inşa etme goumlrevini verdi608 Selanik ayrıca Roma Doumlnemine ait iki zafer kemerine
sahipti Bunlardan en eskisi kentin batı sınırında Via Egnatia uumlzerinde kurulu olup
Aziz Paulus (St Paul) zamanından beri vardı Diğeri kentin doğu sınırında Via
Egnatia uumlzerindeki koumlpruumlyduuml Bu koumlpruumlnuumln adı halk arasında Konstantinus (The
Arch of Constantine) Kemeri olarak geccedilmesine rağmen konuyla ilgili yapılan
araştırmalar bu kemerin İmparator Galerius (İS 305-311) doumlnemine ait olduğunu
Yuvarlak ve kubbeli yapı
608 Vacalopoulos Thessaloniki p19ndash22
175
goumlstermektedir609 Nitekim soumlz konusu yapı guumlnuumlmuumlzde de Galerius Kemeri olarak
anılmaktadır
Selanikrsquoin geccedilmişinde Roma doumlneminin izlerini taşıyan bir de acı bir olay soumlz
konusudur 390 yılında hipodrom yarışları arifesinde ccedilıkan bir arbedenin yarattığı
isyanın cezası I Theodosius tarafından buumlyuumlk yarışa gelen kent sakinlerinin
hipodromda katledilmesiyle verildi Genelde katliamın bilanccedilosu 7000 Selanikli
olarak verilse de Miller bu sayıyı 15000 olarak vermektedir610
Vardar Nehrirsquonin ulaşıma elverişliliği sayesinde Bizans İmparatorluğu
doumlneminde ticaret ve tersane faaliyetleri gelişen Selanik bu doumlnem imparatorluğun
en buumlyuumlk ikinci kentiydi611 Bizans iccedilin İstanbul politik ve kuumlltuumlrel bir guumlneş
Selanik ise İstanbulrsquoun birincil uydusuydu612 Bu doumlnem Selanik Slav akınlarına
maruz kalacaktır Bizans iccedilin Slav tehlikesi ilk olarak Justinianos (518-610)
doumlneminde kendini goumlsterdi Asıl amaccedilları Akdeniz kıyılarında ccedilıkış noktalarına
sahip olmak olan Slavların bu amaccedil doğrultusunda seccediltikleri kent Selanik oldu613
Justinianos ile başlayan Slav tehlikesine Balkan Yarımadasırsquonın kuzey doğusuna
yerleşen Hırvatlar ve Sırpların yerleşmesi izledi Tuumlm lllyricumrsquoa yayılan Hırvatlar
ve Sırplar Hıristiyanlığı kabul ettiler ama sayıları artan bazı Slav boyları tarafından
Selanik 617 ve 619 yılı kuşatmalarına maruz kaldı 614
Selanik iccedilin bahsi geccedilen tehlikelere Bulgar ve Arap baskılarını da eklemek
gerekir 893-971 yıllarında Selanikrsquoe goumlzuumlnuuml diken Bulgar Kralı Borisrsquoin oğlu
Simeonrsquou 976-1014 yılları arasında Samuelrsquoin baskıları izledi615 Doumlnemin
gelişmelerinde Bulgarlar iccedilin kentin manevi değeri olan Selanik doğumlu Cyril ve
Methodius kardeşlerin Bulgar ve Moravianlar arasında (Moravyalı) Hıristiyanlığı
yaymaları da goumlz ardı edilmemelidir Cyril ve Methodius kardeşler Hıristiyanlığın
609 Burton pp 12 ndash 14
Soumlz konusu yapı Selanikrsquote İS 303 yılında İmparator Galerius onuruna Romalılar tarafından inşa
edilen zafer takıdır Ayrıntılı bilgi iccedilin bkz Jill Dubois Xenia Skoura ve Olga Gatsaniti Cultures of
the World Greece Marshall Cavendish Benchmark New York2003p 14
610 Miller p 163 Oumlndeş s 8
611 Baxevanis p 3
612Eran Fraenkel Skopje From The Serbian to Ottoman Empires Conditions for The
Appearance of a Balkan Muslim City Yayınlanmamış Doktora Tezi University of Pennsylvania
1986 p 125
613 Paul Lemerle Bizans Tarihi İletişim Yay İstanbul 2006 s 59
614 Lemerle ss 73 ndash 74
615 Oumlndeş s 8 Lemerle s 97
176
esaslarını Avrupa iccedillerine Selanikrsquoten taşıdı ve dolaylı olarak modern zamanların
dikkat ccedileken Moravian misyonerliğinin kurucuları oldu616 Yine 904 yılında bir
Muumlsluumlman korsanlar filosunun baskınla ele geccedilirdiği kent yağmalanmış ve bu
korsanlar pek ccedilok ganimet ve 20000rsquoden fazla savaş esiriyle Suriye youmlnuumlne hareket
etti617
Bu saldırı ve baskılara karşın Selanik ekonomik accedilıdan gelişimine XII
yuumlzyılda Komnenosrsquolu imparatorların idaresinde devam etti Fakat I Manuelrsquoin
oumlluumlmuumlnuumln ardından sıkıntılı anlar yaşandı Her ne kadar ertesi yıl geri alınmış olsa da
kent 1180 yılında Sicilya Normanlarırsquonın eline geccedilti ve bu olaydan buumlyuumlk zararlar
goumlrduuml618 Bizans İmparatoru I Andronikos (Komnenos) doumlneminde Normanlar
Dyrrachiumrsquou geri aldılar ve Konstantinopolis youmlnuumlnde ilerlediler Bu gelişme
sonrası ayaklanan halk Andronikos yerine II Isaakos Angelosrsquou başa geccedilirdi ve
Normanlar Selanik ve Dyrrachiumrsquodan kovuldular619
616 Burton p 10
617 Lemerle s 95 618 Sami s 2592
619 Lemerle s 111
Bizans İmparatorluğu doumlnemi Selanik kenti hakkında ayrıca bkz John W Barker ldquoLate Byzantine
Thessalonike A Second Cityrsquos Challenges and Responsesrdquo Dumbarton Oaks Papers (Symposium
on Late Byzantine Thessalonike) (Ed Alice-Mary Talbot) No 57Washington 2003 pp 5 ndash 33
Charalambos Bakırtzıs ldquoThe Urban Continuity and Size of Late Byzantine Thessalonikerdquo
Dumbarton Oaks Papers (Symposium on Late Byzantine Thessalonike) (Ed Alice-Mary Talbot)
No 57Washington 2003 pp 35 ndash 64 Slobodan Ćurčıć ldquoThe Role of Late Byzantine Thessalonike
in Church Architecture in the Balkansrdquo Dumbarton Oaks Papers (Symposium on Late Byzantine
Thessalonike) (Ed Alice-Mary Talbot) No 57Washington 2003 pp 65 ndash 84 Nevra Necipoğlu
ldquoThe Aristocracy in Late Byzantine ThessalonikeA Case Study of the Cityrsquos Archontes (Late 14th
and Early 15th Centuries)rdquo Dumbarton Oaks Papers (Symposium on Late Byzantine
Thessalonike) (Ed Alice-Mary Talbot) No 57Washington 2003 pp 133 ndash 151 Franz Tinnefeld
ldquoIntellectuals in Late Byzantine Thessalonikerdquo Dumbarton Oaks Papers (Symposium on Late
Byzantine Thessalonike) (Ed Alice-Mary Talbot) No 57Washington 2003pp 153 ndash 172 Ceacutecile
Morrisson ldquoThe Emperor the Saint and the City Coinage and Money in Thessalonike from the
Thirteenth to the Fifteenth Centuryrdquo Dumbarton Oaks Papers (Symposium on Late Byzantine
Thessalonike) (Ed Alice-Mary Talbot) No 57Washington 2003pp173 ndash 203 Angeliki E Laiou
ldquoEconomic Concerns and Attitudes of the Intellectuals of Thessalonikerdquo Dumbarton Oaks Papers
(Symposium on Late Byzantine Thessalonike) (Ed Alice-Mary Talbot) No 57Washington
2003pp 205 ndash 223
177
Resim 2 Galerius Kemeri
Kaynak httpwwwmlahanasdeGreeceCitiesSalonikiGalerius01html (18092012)
3122 Selanikrsquoin Fethi ve Osmanlı Doumlnemi
Selanik iccedilin XIV yuumlzyıl gelişmeleri de sancılı bir doumlnemi işaret etmekteydi
İmparator Ioannes tarafından oğlu Manuel Selanikrsquoe otonom youmlnetici olarak atandı
Ancak kentin her yanı Sırp toprakları ile ccedilevrili olduğundan adeta kuşatma
altındaydı Bu koşullara rağmen kentin ayakta durabilmesinin sebebi eski surlarının
sağlamlığı ve Selanik uumlzerinden Makedon boumllgeleri ile ticaretleri devam eden
Latinlerin menfaatleriydi620
Selanik Valisi Manuelrsquoin Serezrsquoi işgal etmeye kalkması uumlzerine I Murad
Ccedilandarlı Hayreddin Paşa komutasındaki orduyu Serezrsquoe goumlnderdi Nitekim Selanik
1387 yılında Hayreddin Paşa ile Evrenos Bey komutasındaki Tuumlrk orduları
tarafından doumlrt yıllık bir kuşatmanın ardından ilk kez zapt edildi Kısa suumlreli Osmanlı
hacirckimiyetinin ardından elden ccedilıkan kent Yıldırım Bayezid doumlnemi iki defa
kuşatılarak 25 Mayıs 1391 yılında ele geccedilirildi ve kardeşi Manuelrsquoin yerine geccedilmiş
620 Nicolae Jorga Osmanlı İmparatorluğu Tarihi Cilt IYeditepe Yayınevi İstanbul 2005 s 225
178
olan Andronikos Ekim ayında kaccedilarak İstanbulrsquoa sığındı Ancak kent bir suumlre sonra
yine Bizanslıların eline geccedilti621
Harita 9 Bizans Doumlnemi Selanik Kenti
Kaynak Christophe Giros ldquoPresence Athonite a Thessalonique XIIIe-XVe Sieclesrdquo
Dumbarton Oaks Papers (Symposium on Late Byzantine Thessalonike)Vol57 2003
p269
621Melek Delilbaşı ldquo16 Yuumlzyılda Via Egnatia ve Selanikrdquo Sol Kol Osmanlı Egemenliğinde Via
Egnatia (1380-1699) (Ed Elizabeth A Zachariadou) Tarih Vakfı Yurt Yay İstanbul 1999 (Via
Egnatia) s73 Jorga s 259 Oumlndeş s 9
179
1402 yılında meydana gelen Ankara Savaşı sonrası tekrar Bizans
hacirckimiyetine verilen Selanik 1411rsquode Musa Ccedilelebi ve 1416 yılında I Mehmed
(Ccedilelebi) tarafından kuşatıldı Bitmek bilmeyen Tuumlrk akınları ve bunu izleyen accedillık
kente zor anlar yaşattı622 Hem kentin hem de Andronikosrsquoun iccedilinde bulunduğu
durumun yarattığı koşullar Venedikrsquoin lehinde seyretti Bir yandan sara noumlbetleri bir
yandan da Fil hastalığı ile boğuşan ve Tuumlrklerin ablukası altındaki Andronikos
geleneklere saygı goumlstermeyi Rum ruhbanını yerinde bırakmayı ve limanı Bizans
gemilerine accedilık tutmayı taahhuumlt ettiği takdirde Venedikrsquoe Selanikrsquoi Kassandra
Yarımadasırsquonı ve Vardar Boumllgesirsquoni devretmeyi teklif etti Aynı şekilde Andronikos
Osmanlı tarafına da bir anlaşma oumlnerisinde bulundu Andronikosrsquoun kent gelirlerinin
uumlccedilte birini talep ettiği bu anlaşmaya Osmanlı Devletirsquonin yanıtı tahmin edileceği
uumlzere reddetmek oldu Nihayetinde Andronikos amacına ulaştı ve Selanik 1423
yılında Venediklilere satıldı623
Bu olayın ardından durumu kabullenmiş gibi goumlruumlnmeyi tercih eden II
Murad Selanikrsquoin alınmasına ilişkin tepkisini Osmanlı ile olağan anlaşmalarını
yenilemeye gelen Venedik heyetini geri ccedilevirmek suretiyle ortaya koydu Padişah bu
heyete
ldquondash Selanik babamdan kalma muumllkuumlmduumlr buumlyuumlk babam Bayezid
bacirczusunun kuvvetiyle burasını Rumlardan aldı eğer oranın idaresi Rumların
elinde bulunsa idi bunlara haksızlık ettiğimi belki iddia edebilirlerdi Siz ise
İtalyarsquodan gelen Latinlersiniz buralara sokulmanıza sebep ne Arzunuzla ya
oradan ccedilekiliniz yoksa hemen geliyorumrdquo cevabını verdi 624
Kentin Venedikrsquoe bırakılması ve Selanikrsquoin ccediloumlzuumlm bekleyen bir soruna
doumlnuumlşmesi II Muradrsquoı harekete geccedilirdi Selanik Venedik kaynaklarına goumlre 13
Mart Rum bir tarihccediliye goumlre 29 Mart 1430 tarihinde doumlrt guumlnluumlk bir kuşatmanın
ardından Osmanlı hacirckimiyetine girdi İsmail Hakkı Uzunccedilarşılı bu tarihi 2 Mart
1430 olarak vermektedir625
Selanikrsquoin zaptı ile ilgili bilgi veren kaynakların goumlruumlşlerindeki ortak nokta
buumltuumln kiliselerin yağmalandığı ve kutsal Teodorarsquonın kilisesindeki zenginliklerin
622 Delilbaşı Via Egnatia s 73
623 Jorga s 352 624 İsmail Hakkı Uzunccedilarşılı Buumlyuumlk Osmanlı Tarihi Cilt I TTK Ankara (Tarihsiz) (Buumlyuumlk) s
409
625 Uzunccedilarşılı Buumlyuumlk s 410
180
Tuumlrkler tarafından paylaşıldığı şeklindedir Ayrıca II Murad buraya Vardar Yenicesi
ve diğer kentlerden Tuumlrk aileleri getirtti ve Ayadimitri (Sen Demetriyos) kilisesi
ibadetleri iccedilin Rumlara ayrıldı Yine II Muradrsquoın camiye doumlnuumlştuumlrduumlğuuml Meryem Ana
Kilisesi ve Prodomos Manastırı dışında bir de kutsal binalardan getirilen mermer
taşlarla Selanikrsquote II Murad iccedilin bir hamam inşa ettirildi626
Oumlzetle Selanikrsquoin 1430 yılı itibariyle fethi 1912627 yılına kadar suumlrecek olan
Osmanlı hacirckimiyetinin başlangıcıydı Osmanlı hacirckimiyeti sonrası Selanikrsquoin gelişimi
hakkında şu noktalara temas etmek gerekmektedir İlk husus Selanikrsquote uygulanan
iskacircn politikası ile kentin ldquoOsmanlı kentirdquo haline doumlnuumlşuumlmuuml ikincisi ise idari yapıya
ilişkin duumlzenlemelerdir
31221 Fetih Sonrası Osmanlı Duumlzeninin Tesisi
Bununla ilgili olarak II Murad oumlncelikle terk edilmiş mahalleleri
nuumlfuslandırmak iccedilin kendisine geri doumlnen tutsaklara oumlzguumlrluumlklerini verip
yerleşimlerini sağladı Sonrasında oluşan guumlven ortamıyla zaten kenti terk etmiş olan
Selanikliler zamanla geri doumlnduuml ve Sultan tarafından geri gelen Rumlara eski evleri
iade edildi Nuumlfusu fazla olan civar yerleşimlerden oumlzellikle Yenice Vardarrsquodan ccedilok
sayıda Muumlsluumlman goumlccedilmen kentteki boş evlere yerleştirildi628 Boumlylelikle kentin
guumlneydoğusundaki Hipodromun etrafında Kassandra Kapısırsquondan denize kadarki
mahalleler Rumlara bırakılırken yuumlksekteki kuzeydoğu duvarından Vardar
Caddesirsquone kadar olan yerler yeni gelenlere ayrıldı 629
Kent nuumlfusuna youmlnelik uygulamalar dinsel mekacircnlar iccedilinde soumlz konusuydu
Rumlara bırakılan doumlrt kilise şunlardı Zafer Takırsquonın yakınındaki Aziz George
Bazilikası Azize Sofia (Ayasofya) Bazilikası Aziz Demetrius Bazilikası ve Aziz
Menas Kilisesi Camiye doumlnuumlştuumlruumllen kiliselerin bazıları ise şunlardı Bakire
626 Melek Delilbaşı ldquoSultan II Muradrsquoın Fethinden Sonra (29 Mart 1430) Selanikrsquote İzlediği Politika
ve Bir Hamam Kitabesirdquo Tarih Araştırmaları Dergisi Cilt XIV25 1982 (II Muradrsquoın) s361
Jorga s 358 Lemerle ss 129 ndash 130 Delilbaşı Via Egnatia s 73 Uzunccedilarşılı Buumlyuumlk s 410
627 9 Kasım 1912 yılında Yunan taaruzuna teslim olan Selanik kenti 10 Ağustos 1913 yılında
imzalanan Buumlkreş Antlaşması ile resmen Yunanistanrsquoa bırakıldı Ayrıntılı bilgi iccedilin bkz Nuri Yavuz
ldquoBirinci Balkan Harbi ve Selanikrsquoin Kaybırdquo Akademik Bakış Cilt I Sayı 2 2008 ss 139 ndash 154
628 Melek Delilbaşı Johannis Anagnostis ldquoSelanik (Thessaloniki)rsquoin Son Zaptı Hakkında Bir
Tarihrdquo (Sultan II Murad Doumlnemine Ait Bir Bizans Kaynağı) TTK Ankara 1989 s 41 Risal p
91
629 Risal p 91
181
Acheiropoietos (Eski Cuma) Bazilikası Dokuz Havari Kilisesi (Suksu Camii) Azize
Katarina (Yakup Paşa Camii) Başmelekler Kilisesi (Eski Şerife Camii) Aziz Elie
(Eski Saray Camii) ve Theotocos Kilisesi (Kazancılar Camii)630 Tuumlrk nuumlfusun
artışıyla birlikte Azize Sofia ile Aziz Demetrius Kiliseleri ilki eski adıyla Ayasofya
Camii diğeri Kasımiye Camii adını alarak ibadet iccedilin Muumlsluumlmanlara tahsis edildi
Aziz George Kilisesirsquoni ise 1591 yılında Hortacı Suumlleyman Efendi adında bir derviş
Rumlardan alarak camiye doumlnuumlştuumlrduuml ve kendi adını verdi631
Kent nuumlfusunun şekillenmesinde II Muradrsquoın muumldahalesinden sonraki ikinci
aşama Selanikrsquoe yerleştirilen Yahudi nuumlfus oldu Selanikrsquoe en buumlyuumlk Yahudi nuumlfus
Sultan II Bayezid doumlnemi 1481-1512 yılları arasında yerleştirildi 1492 yılında
İspanyarsquodan gelen Sefarad (Sephardic) goumlccediluumlyle Selanik Osmanlı youmlnetiminin
Yahudileri yerleştirdiği uumlccedil oumlnemli yerleşim yerinden biriydi Ayrıca bu Yahudi
nuumlfusu Osmanlı askerini giydirmekle sorumlu kılan Osmanlı politikası sayesinde
Selanik bir imalat merkezi halini aldı632 1492 yılında İspanyarsquodan 1493 yılında
Sicilya ve Guumlney İtalyarsquodan ve 1497 yılında Portekizrsquoden suumlruumllen Sefarad
Yahudilerinin oumlnemli bir kısmının Selanikrsquoe yerleşimi ile 1519 yılı tahrir defterine
yansıyan şekliyle kentteki milletlerin genel manzarası şu şekildedir633
Tablo 31 Cemaatlere Goumlre Selanik Nuumlfusu (1519)
Millet Muumlcerred Sayısı Hane Sayısı (Toplam)
Muumlsluumlmanlar 282 1374
Rumlar (Ortodoks) 55 1087
Yahudiler 930 3174
Kaynak İlhan Tekeli ve Selim İlkin ldquoİttihat ve Terakki Hareketinin Oluşumunda Selanikrsquoin
Toplumsal Yapısının Belirleyiciliğirdquo Tuumlrkiyersquonin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-
1920) Birinci Uluslararası Tuumlrkiyersquonin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi Tebliğleri (11-
13 Temmuz 1977 Ankara) Meteksan Ankara 1980 (İttihat ve Terakki) s355
630 Risal p 92
631 Risal p 93 632 Cemil Oktay ldquoEdgar Morinrsquoin Kalemiyle Selanikrdquo Tarık Zafer Tunayarsquoya Armağan İstanbul
Barosu Yayını 1992 s496 Oumlndeş s 11
633Oumlzguumlr Kolccedilakrsquoın verdiği bilgiye goumlre 1519 tarihli icmal tahrir defterine goumlre bu sayı 930
muumlcerred ve 3143 hanedir Kolccedilak s 22
182
Oumlte yandan Selanikrsquote uygulanan iskacircn politikası tesaduumlficirc olmayıp belli bir
amaca youmlnelik olduğunu vurgulamak gerekmektedir Osmanlı youmlnetimi Yahudi ve
Hıristiyan nuumlfus arasında geccedilmişten gelen ldquokan iftiralarırdquo kaynaklı duumlşmanlığı kendi
lehine kullanma yoluna gitmişti Boumlylelikle Selanikrsquote mevcut Yahudi nuumlfusu daha
da arttırmak suretiyle oumlzellikle Rumların boumllgedeki nuumlfuzları kırılmaya
ccedilalışılmıştı634
31222 Osmanlı İdaresinde Selanik
Osmanlı hacirckimiyetine girdikten sonra Selanikrsquoteki Bizans idari sistemi
uumlzerinde ccedilok buumlyuumlk bir değişiklik yapılmaksızın Bizans valisinin yerini Osmanlı
Paşası aldı Feodal youmlnetim anlayışının temsilciliğini sipahilerin yaptığı Selanikrsquote
zeamet sahipleri savaş zamanı 6000 ve eşkinci denilen 12000 kişilik askeri kuvveti
ccedilıkarmakla sorumlu tutuldu635 Oumlte yandan II Murad tarafından Selanikrsquoin tuumlm
gayrimenkullerinin doumlkuumlmuuml yapılarak sahipsiz muumllkler kendine bağlandı Ayrıca
Sultan hizmetindeki uumlst duumlzey Tuumlrklere araziler hibe etti Bunlar arasında Osmanlı
doumlnemi İslamiyetrsquoe geccedilmiş olan Evrenos ailesine hizmetleri dolayısıyla Selanik ve
ccedilevresinde geniş araziler verildi636
313 Kentin Fiziki Yapısı
Selanik kenti batıda Vardar Yenicesi kenti ve Vodina Kasabası ile sınırdı
Kentin kuzeyinde Beşik ve Lankada kasabaları yer alırken aynı guumlzergacirchta
Sidrekapsi Kasabası vardı Karaferya Yenişehir Tırnova Ermiye Ccedilatalca ve
Velesin Kasabaları ile Serfice Alasonya Koloz ve Kesendire Kaleleri kentin
guumlneyinde yer almaktaydı637
994-9981586-1590 10011592 ve 1002-10031593-1594 yıllarında
Rumelirsquode bulunan Menacirczıruumlrsquol-Avacirclim adlı eserin sahibi Osmanlı Seyyahı Acircşık
Mehmed eserinde Selanik hakkında şu bilgileri vermektedir Selanik ve İstanbul
634 Ali Arslan Avruparsquodan Tuumlrkiyersquoye İkinci Yahudi Goumlccediluuml Truva Yay İstanbul 2006 ss 144 ndash
145
635 Oumlndeş s10
636 Risal p 94
637 Ccedilelebi VIII Kitap s 75
183
arası on uumlccedil guumlnluumlk yol olup denizden 350 mildir Selanikrsquoten Yenice-i Vardar yarım
menzil Avret-Hisarı ise bir menzildir Yine Selanikrsquoten Usturumca uumlccedil guumlnluumlk Siroz
iki guumlnluumlk Sidrekapsi iki menzilden638 az ve Dırama uumlccedil guumlnluumlk yoldur Kavala ise
doumlrt guumlnluumlk yoldur639 Yine atlı kervanlarla Manastırrsquodan Selanikrsquoe gidiş Vodena
(Edessa) Ostrovo Goumlluuml uumlzerinden toplam 29 saat yani doumlrt-beş guumlnluumlk bir yol olup
Selanik-Orfani arası ise 24 saatti640
1733rsquolerde kenti ziyaret etmiş olan Cizvit Misyoner Jean Baptiste Souciet
raporunda Selanikrsquoin iki kuumlmeli bir ccedilevreye sahip olduğunu 23rsquouumlnuumln binalarla geri
kalanınınsa meyve bahccedileleri ve bahccedilelerle oumlrtuumlluuml olduğunu soumlylemektedir641
Nitekim Selanik 1860rsquolara kadar ortaccedilağa ait kendi kent surları sınırlarının dışına
ccedilıkamadığı gibi642 guumlnbatımında kapıları kapanan Selanikrsquoe ancak guumlnduumlz
girilebilmekteydi ve bu durum XIX yuumlzyılın ortalarına kadar boumlyle devam etti643
3131 Selanik Kalesi ve Limanı
Selanikrsquote eski ve yeni kenti ayıran ve guumlnuumlmuumlzde de ayakta olan kent
surlarının inşası IV yuumlzyılda Theodosius doumlnemine dayanmakta ve doumlrt kilometrelik
bir ccedilevre uzunluğuna sahip surlar eski kenti karadan ccedilevrelemektedir Yunancarsquoda
638 Kelime anlamı bir guumlnluumlk yol yol uumlzerindeki konak yerleri ya da ev anlamına gelen menzil
Osmanlı idare sistemi iccedilinde oumlnemli bir işleve sahip olup askeri haberleşme ve hac menzilleri olmak
uumlzere uumlccedil farklı amaca hizmet etmekteydiler Burada not duumlşuumllmesi gereken husus XVII yuumlzyılın
ikinci yarısı Osmanlı idaresi menziller uumlzerinde bir duumlzenlemeye gitmiştir İstefe ile Edirne yolu
uumlzerindeki kadılıklara goumlnderilen II Mustafarsquonın fermanı Selanikrsquote 1697 yılında teslim alınmıştır
Menzilhaneler hakkındaki bu fermanda Her birinde ne kadar posta atı muhafaza edilmektedir Yıllık
masrafları nedir Muafiyetler sonrasında menzil koumlylerinden ne kadar nakit sağlanacaktır Her bir
menzil ve sonraki arasında mesafe nedir Şeklinde kadılıklardan konuyla ilgili bilgi talep
edilmektedir Ayrıntılı bilgi iccedilin bkz Colin Heywood ldquoTwo Firmans of Mustafa II on the
Reorganisation of The Ottoman Courier System (11081696) (Documents from the Thessaloniki Cadı
Sicills)rdquo Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung Vol 54 (4) 2001 pp 487 ndash 495
639 Mahmut Ak ldquoBir Osmanlı Seyyahının Rumeli İzlenimlerirdquo Balkanlarda İslam Medeniyeti II
Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri (4-7 Aralık 2003) Tiran Arnavutluk İslam Tarih Sanat ve
Kuumlltuumlr Araştırma Merkezi (IRCICA) İstanbul 2006 ss 174 ndash 175
640 Traian Stoianovich ldquoOsmanlı Hakimiyetinde Via Egnatiardquo Sol Kol Osmanlı Egemenliğinde
Via Egnatia (1380-1699) (Ed Elizabeth A Zachariadou) Tarih Vakfı Yurt Yay İstanbul 1999
(Via Egnatia) s235
641 J B Souciet Description de la ville de Salonique-Nouveaux Meacutemoires des Missions dans le
Levant VIX Paris1755 pp 147 ndash 151rsquoden Aktaran Agis I Anastasiadis Thessaloniki Old Town
Melissa Publishing House Atina1990 p 13 642 Basil C Gounaris ldquoSelanikrdquo Doğu Akdenizrsquode Liman Kentleri (Ed Ccedilağlar Keyder Y Eyuumlp
Oumlzveren ve Donald Quatert) Tarih Vakfı Yurt Yay İstanbul1994 s 104
643 Anastassiadou s43
184
Ano Poli adı verilen eski kentin tepe noktasını oluşturan kale yani Yedikule
(Heptapyrgion) aynı zamanda kale surlarının da koumlşesini oluşturmaktadır644
Selanik Limanırsquonın ilk yapılış tarihi de IV yuumlzyıl iccedilinde olup gemiler iccedilin
doğal bir liman olma oumlzelliğine sahip olmasına karşın kent Osmanlı hacirckimiyetine
girdiğinde liman sahip olduğu derinlik oumlzelliğini kaybetmiş bulunmaktaydı Kumla
dolan liman sığ bir hale geldiğinden gemiler sur boyunca yer bulabilirken ticari
eşyanın yuumlkleme ya da boşaltma işi hamallar tarafından yapılabilmekteydi645
Acircşık Mehmed Selanikrsquoin beş kapısı olduğunu belirtmektedir Bunlar Bacircb-ı
Bahr (İskele Kapısı) Bacircb-ı Vardar Bacircb-ı Cedid (Yeni Kapı) Bacircb-ı Cebel (Kule
Kapısı) ve Bacircb-ı Gelemeryersquodir646 XVII yuumlzyılın ikinci yarısı kenti ziyaret etmiş
olan Evliya Ccedilelebi ise Selanikrsquoin sekiz kapısı olduğunu belirtmekte ve şu bilgileri
vermektedir Selanik Kalesirsquonin iki tarafı kara ve bir tarafı denizdir Selanik
ccedilepeccedilevre 11500 adım olup dokuz adet kayalı dağlar ve bayırlardan oluşan kalenin
uumlccedil yanında toplamda sekiz adet kapısı vardır647 Kale iccedilinde her gece beş yerde
nevbet-i sultani mehterhanesi ccedilalınıp gece bekccedilisi ve goumlzcuumllerin ldquoAllah yeğdir yeğrdquo
diyerek noumlbet beklediklerini soumlyleyen Ccedilelebi sekiz kapıdan bahisle Selanik
Kalesirsquonin ayrıntılı bir tasvirini yapmaktadır
ldquoVe kale iccedilinin buumltuumlnuuml altı kat boumllme boumllme hisardır Ve tuumlmuuml altı adet
hisar dizdarı ağalığıdır Bir kat boumllme hisarı buumlyuumlk şehir kalesidir İkinci kat
hisarı Vardar kalesidir Uumlccediluumlncuuml Kelemerye ağalığıdır Doumlrduumlncuuml Yedikule
kalesidir Beşinci Kuşaklı Kule hisarıdır Altıncı Tophane Kalesi ağalığıdır
Bahsi geccedilen altı boumllme hisarların birer kapılarından başka iki kapı daha
Yedikulersquoden aşağı şehre inen iki adet demir kapı otuzar arşın yuumlksek duvarları
vardırrdquo 648
Guumlneydeki Vardar Kalesi deniz kenarında on iki mazgal delikli demir
kapılar ile bezeli ve denizden gelebilecek saldırılara karşı limanı korumaya hazır
konumdaydı Hatta kalenin bu savunma amaccedillı konumu ciddi bir tehlike atlatmasına
neden olmuştu 1597 yılında kalenin barut hazinesine duumlşen yıldırımın yarattığı zarar
644 Feride Pınar Arabacıoğlu Sur-Kent İlişkisinin Ccedilevre Duumlzenleme Kriterleri Accedilısından
Değerlendirilmesi Yayınlanmamış Doktora Tezi Yıldız Teknik Uumlniversitesi Fen Bilimleri Enstituumlsuuml
İstanbul 2007 s 41
645 Anastassiadou s 44
646 Ak s 167
647 Ccedilelebi VIII Kitap s 66 648 Ccedilelebi VIII Kitap s66
185
sonrası kalenin acil tamirine girişilmesi buyrulmuştu649 Yine Gazi Suumlleyman
Hanrsquoın imareti Kelemeriye Kalesi (Yeniccedileri Kulesi Kanlı Kule Beyaz Kule) iccedilinde
kırk hane uumlccedil su sarnıcı ve bir zaviye vardır Bunun dışında Evliya Ccedilelebi kalede yuumlz
elli asker bir cami tahıl ambarları cephane mahzenleri ve kent hapishanesinin
olduğunu aktarmaktadır650 Selanik kalesinin yedi kulesinden en buumlyuumlğuuml olan Beyaz
Kule 1535 yılında Kanuni Sultan Suumlleyman doumlnemi Venedikli işccedililer tarafından inşa
edildi Limana yaklaşan gemilerin youmlnlerini kolayca bulmaları iccedilin beyaza boyanan
kule Beyaz Kule adını almış ve bir suumlre sonra hapishane haline getirildi651
Evliya Ccedilelebi ile benzer bir anlatımla ancak kapı isimlerinde farklılıklar
olmakla birlikte Meropi Anastassiadou Selanik kenti hakkında şu bilgileri
vermektedir Kentin kapılarının doumlrduuml doğudaydı Bunlar Kanlı Kule Kelemeriye
Telli Kapu (Başmelekler) ve Porta Kapu idi Kente Batı surları tarafındaki
Kelemeriye Kapısırsquonın karşısındaki Vardar Kapısırsquondan ya da biraz daha kuzeydeki
Yeni Kapursquodan giriliyordu Yine deniz kıyısındaki guumlneybatıdaki bentlerde kıyıya
bakan Yalı Kapu vardı Son olarak sur iccedilinin kuzey kısmındaki ccedilok sayıda kapı Yedi
Kulersquoden guumlccedil alarak kale ile bağlantıyı sağlamaktaydı652
649 Selacircniki Mustafa Efendi (Haz Mehmet İpşirli) Tarih-i Selacircniki (1003-10081595-1600) Cilt
II TTK Ankara 1999 s 676
650 Ccedilelebi VIII Kitap ss 66 ndash 67
651 Nusret Ccedilam Yunanistanrsquodaki Tuumlrk Eserleri TTK Ankara 2000 s 289 Risal p 94
Oumlndeş s 15 Beyaz Kule iccedilin ayrıca bkz Serhat Oumlztuumlrk Selanik Can Yay İstanbul 2012 ss35ndash43 Buguumlnde geccedilerli olduğu şekliyle ister doğuya ister batıya gidilsin ya da guumlneye ve kuzeye kentten
ccedilıkmak iccedilin Vardar Kapısırsquondan geccedilmek gerekmektedir Anastassiadou s43 bkz dipnot 18
652 Anastassiadou s43
Ayrıca Osmanlı doumlnemi kent surlarını guumlccedillendirme ccedilalışmaları yapılmıştır Oumlrneğin 1717 ve 1738
yıllarında Selanik surları elden geccedilirilerek surlar guumlccedillendirilmişti Svoronos Salonique p 50
186
Harita 10 Selanik Kentinin Tarihsel Gelişimi
Kaynak Martinidis p1
3132 Ticari Mekacircnlar
Balkanların dikkati ccedileken kentlerinden Selanik Osmanlı hacirckimiyetine
girdikten sonra geccedilirmiş olduğu kentsel doumlnuumlşuumlm ile bir ldquoOsmanlı kentirdquo kimliği
kazanma youmlnuumlnde hızlı bir ilerleme kaydetti Hem coğrafi konumu hem de bir liman
kenti olmasının Selanikrsquoin bu hızlı gelişimine olan katkısı bir yana Osmanlı
youmlnetimi de bu değişime youmln veren itici bir guumlccediltuuml Nitekim tuumlm bu etkilerin uyumlu
işbirliği ile XVII yuumlzyılda Selanik Tuumlrk kimliği kazandı
187
31321 Hanlar Bedestenler ve Ccedilarşılar
Tuumlm Osmanlı liman kentlerinde olduğu uumlzere kentin ticaret yaşamı ağırlıklı
olarak Selanik limanı ve ccedilevresinde oumlrguumltlenmişti Selanikrsquote bu doumlnem on altı tane
buumlyuumlk han ve sayısız kuumlccediluumlk han bulunmaktaydı Bunlar arasında Mustafa Paşa Malta
ve Suluca Hanları en oumlnde gelenleriydi653
Yine pek ccedilok tuumlccarın buluşma noktası olan Mısır Ccedilarşısı (Mısırcılar Suku)
zengin uumlruumln ccedileşitliliği ile XVII yuumlzyıldan beri suumlregelen uumlnuumlyle kent ekonomisinin
kalbinin attığı mekacircnların başında gelmekteydi Aegyptou caddesi civarında İskele
Kapısırsquonın dışında yer alan ccedilarşıda Mısırlı tuumlccarlar sayesinde Mısırrsquoa ve Doğursquoya
has tuumlm uumlruumlnlere kolaylıkla ulaşmak muumlmkuumlnduuml Mısır Ccedilarşısı keten kına akide
şekeri pirinccedil ve kahve gibi daha birccedilok uumlruumlnuumln satıldığı beş yuumlz duumlkkacircnlı bir
ccedilarşıydı Aynı şekilde sur duvarı ile deniz kıyısı arasındaki boumllgede toplu halde yer
alan yuumlz buumlyuumlk tabakhanenin yanı sıra elli keresteci duumlkkacircnı bu ccedilarşı iccedilinde yer
almaktaydı654 Ccedilarşı ile ilgili soumlz konu bilgilere ek olarak Evliya Ccedilelebi Mısır
Ccedilarşısırsquonda uumlccedil yuumlz adet tuumlccar mahzeni olduğunu kaydetmektedir655
Oumlte yandan Selanikrsquoin bir diğer oumlnemli ccedilarşısı Kapalı Ccedilarşı idi Kapalı Ccedilarşı
Lonca Pazarırsquonın yakınında kuruluydu Bu ccedilarşıda ve yakınındaki birkaccedil handa
kumaş satılırdı656 Taş yapısı kubbeli kurşun kaplı damı ve demir kapıları ile kentin
oumlnemli eserlerinden olan bu ccedilarşı 1917 yangını sonrası tamir edilen ve buguumln hacirclacirc
ayakta olan yapılardan biridir657
Bu iki ccedilarşı dışında Mısır ccedilarşısı ile aynı yerde surların altında Tahtakale
Pazarı bulunmakta sur iccedilinde ise kuumlccediluumlk halıların uumlretildiği ve satıldığı Halıcılar
Pazarı vardı Yine Ayakkabıcılar Ccedilarşısı (Kavaflar Ccedilarşısı) Hacircliceciler Pazarı
(Pamuk Eğiriciler) Hayyacirctlar Ccedilarşısı (Terziler Ccedilarşısı) Tespihccedililer Ccedilarşısı Fesccedililer
Ccedilarşısı Meyhane ve Bozahane Ccedilarşıları kentin farklı mahallerinde yer alan
ccedilarşılardı Toplam 4400 adet duumlkkacircnın bulunduğu Selanikrsquote ayrıca uumlccedil yuumlz kırk adet
653 Ak s 167 Oumlndeş s 12 Ccedilelebi VIII Kitap s 72
654 Vacalopoulos Thessaloniki p86 N C Moutsopoulos ldquoİki Yuumlzyıl Arasında Kalan Bir Kentrdquo
Selanik 1850-1918 ldquoYahudilerin Kentirdquo ve Balkanlarrsquoın Uyanışı (Haz Gilles Veinstein) İletişim
Yay İstanbul 2001 (İki Yuumlzyıl) s 26 Eyal Ginio ldquoUnutulmuş Bir Osmanlı Balkan Eliti Mısırrsquodaki
Muumlsluumlman Tuumlccarlarrdquo Osmanlı Cilt III Yeni Tuumlrkiye Yay Ankara1999 (Unutulmuş) s 499
655 Ccedilelebi VIII Kitap ss 67 ndash 68
656 Vacalopoulos Macedonia p252
657 Oumlndeş s 13
188
meyhane yirmi adet bozahane ve on yedi adet kahvehane vardı658 XVIII yuumlzyılda
iccedil ve dış pazarın ihtiyacını karşılamaya youmlnelik oumlnemli bir tuumltuumln ticaret merkezi
haline gelen Selanikrsquote toplam on uumlccedil tuumltuumlncuuml duumlkkacircnı ve mahzeni olup bunların on
iki tanesi Muumlsluumlman bir tanesi Yahudi reayaya aitti659 Osmanlı mesleki oumlrguumltlenme
ve işbirliğinin en guumlzel oumlrneği olan lonca sistemi accedilısından ise 1753 yılı itibariyle
Selanikrsquote toplam yirmi doumlrt esnaf birliği olduğu kayıtlıdır660
3133 Dinsel ve Sosyal Yapılar
Rum kentinden bir Osmanlı kentine doumlnuumlşen Selanik merkezi youmlnetimin
iskacircn politikası ile birlikte Osmanlı Devletirsquone goumlccedil eden Yahudilerin yerleştiği
başlıca kentlerden biri haline geldi Dolayısıyla Muumlsluumlman Rum Ortodoks Yahudi
ve diğerlerine goumlre daha az Ermeni topluluğu kent nuumlfusunun temel unsurları oldu
Selanikrsquoteki Ortodoks Patriği ldquoBuumltuumln Teselyarsquonın İmpertimos ve Eksarhosurdquo
unvanını taşıdığı gibi buna bağlı sekiz piskoposluk mevcuttu661 Tuumlrkccedile Rumca
Bulgarca ve İbranice dillerinin konuşulduğu Selanikrsquote Rum Ermeni ve Frenklerin
toplam on iki adet manastır ve kiliseleri olduğunu soumlyleyen Evliya Ccedilelebi
Yahudilerin yirmi adet hahamhane ve sinagogları olduğunu belirtmektedir662 XVII
yuumlzyılın sonunda kentte otuz kilise ve otuz altı sinagog bulunmaktadır663 Hosios
David Kilisesi St Catherine Prophet Elijah Taxiarchs Kilisesi Vlatades Manastırı
ve St Nikolas the Orphan Hıristiyanların Selanikrsquoteki belli başlı ibadet
mekacircnlarından birkaccedilıdır664 Bunların dışında Selanikrsquoin klasik Osmanlı kent
yaşamını yansıtan diğer oumlnemli yapıları camileri ve mescitleridir
658 Moutsopoulos s 26 Ccedilelebi VIII Kitap s 72 Vacalopoulos Thessaloniki p 86
659 Fehmi Yılmaz Osmanlı İmparatorluğursquonda Tuumltuumln Sosyal Siyasi ve Ekonomik Tahlili
(1600-1883) Yayınlanmamış Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml
İstanbul 2005 s 101
660 Svoronos Le Commerce p 8 Nur Akın Balkanlarda Osmanlı Doumlnemi Konutları Literatuumlr
Yay İstanbul 2001 s 71
661 Necdet Sakaoğlu 20 Yuumlzyıl Başında Osmanlı Kentleri Deniz Kuumlltuumlr Yay İstanbul 2010
(Osmanlı Kentleri) s 35
662 Ccedilelebi VIII Kitap s 74
663 Castellan s 138 Moutsopoulos s 31 Freely s 47
664 Anastasiadis s 26
189
31331 Camiler ve Mescitler
Selanikrsquoi emperyal ve dinsel cazibeden yoksun bir kent olarak değerlendiren
Eyal Ginio bunu kentin eskiden beri sultanların yardımseverliğinden mahrum
kalmış olmasına bağlamaktadır665 XVI yuumlzyılda kenti ziyaret etmiş olan Acircşık
Mehmedrsquoin verdiği bilgiye goumlre Selanikrsquote on bir cami vardır Bunlardan yedi tanesi
camiye doumlnuumlştuumlruumllen kilise ve manastırlardan geri kalanı ise Osmanlı doumlnemi
yapılmış camilerden oluşmaktaydı Bunlar Kasımıyye Camii Cami-i Atik Cami-i
Ayasofya Cami-i Kasım Paşa-yı Cezeri Cami-i Yakup Paşa Cami-i Saray ve Cami-
i Sinan Paşarsquodır Osmanlı tarafından yapılan camiler ise şunlardı İshak Paşa
Pişmaniye666 Hamza Bey ve Akccedila Mescid667
XVII yuumlzyılda Selanikrsquoteki cami sayısı kırk sekizdir668 Doumlnemin belli başlı
camileri şunlardır Buumlyuumlk Ayasofya Camii Eski Camii Sultan Hortaccedil Camii Kasım
Paşa Camii Alaca İmaret Camii Suumlleyman Paşa Camii Hamza Bey Camii Sinan
Paşa Camii Sakıye Camii İki Luumlleli Camii İki Şerifeli Camii Akccedila Camii Kara
Ali Bey Camii Topal Camii Eski Saray Camii Seyfullah Camii Davud Paşa Camii
Burmalı Camii669 Yukarıda bahsi geccedilen camiler dışında Moutsopoulos iki camiden
daha bahsetmektedir Bunlardan ilki Mısır Ccedilarşırsquonın ortasında yer alan Sepiciler
Camii diğeriyse yine Mısır Ccedilarşısırsquondaki duumlkkacircnların uumlzerinde ikinci katta bulunan
Abduumll Rauf Efendi Camiirsquodir670 Bu iki caminin ismi ne Evliya Ccedilelebirsquode ne de
Vacalopoulosrsquoun eserinde yer almamakla birlikte belki de farklı bir isimle anılıyor
olmaları ihtimal dacirchilindedir
Nitekim bir oumlnceki yuumlzyılda on bir olan cami sayısının XVII yuumlzyılda kırk
sekize ccedilıkmış olması Selanikrsquoin bir Osmanlı kenti haline geldiğinin bir goumlstergesidir
665 Eyal Ginio ldquoThe Shaping of a Sacred Space The Tekke of Zuumlhuri Şeyh Ahmet Efendi in
Eighteenth-century Salonicardquo The Medieval History Journal Vol9 No2 2006 (The Shaping)
p275
666 Ayrıca bkz BOA İEEV Dosya No10 Goumlmlek No1124 Tarih 15Ra1083
667 Ak s 167
668 Vacalopoulos Thessaloniki p 85
Bu cami ile ilgili olarak Ccedilelebi Sahibi Şerifi Efendirsquonin bu caminin iki şerefeli olması yuumlzuumlnden
şehit edilmiş olduğunu yazmaktadır Bkz Ccedilelebi VIII Kitap ss 69ndash70
669 Ccedilelebi VIII Kitap ss 69 ndash 70 Vacalopoulos Thessaloniki p 85 Oumlndeş s 12 Vacalopoulos
Macedonia pp 249 ndash 250
670 Moutsopoulos s 26
190
Aynı şekilde XVIII yuumlzyıl ile birlikte Selanikrsquote bulunan camilerin ve mescitlerin
isimleri ve yapılış tarihleri aşağıdaki tabloya yansıyan şekliyle şu şekildedir
Tablo 32 Selanikrsquoteki Camiler ve Mescitler (1650-1750)
Yapılış Tarihi Camiler ve Mescitler
1543rsquoden oumlnce Cezeri Kasım Paşa Camii
1602 (1011) Mustafa Paşa Camii
1638 (1048) Hacı Musa Baba Camii
1656 (1067) İshak Paşa Camii
1668 (1079) Yakub Paşa Mescidi
1679 (1090) Fenarizade Hasan Ccedilelebi Mescidi
1684 (1096) Kasımiye (Sultan Bayezid) Camii
1685 (1097) Sultan Murad Camii (Cami-i Atik)
1690 (1091) Hamza Bey Camii
1706 (1118) Vezir-i azam Şehid Mehmed Paşa Camii
1718 (1131) Maktul (Makbul) İbrahim Paşa Camii
1720 (1133) Gazi Huumlseyin Bey (Paşa) Camii Kadı Kemal Camii
1721 (1134) Hacı Ahmed b Mehmed Mescidi
1722 (1135) Abacı Hacı Mustafa Mescidi Yemen Fatihi Mescidi Zindan Mescidi
1726 (1139) Kara Hacı Oğlu Mescidi
1727 (1140) Hoca Ali Camii Koca Kasımi Paşa Camii Astarcı Mescidi Ali
Paşa Mescidi Galle Kapanı Mescidi
1740 (1153) Huumlsrev Kethuumlda Camii
1761 (1175) Pinti Hasan Mescidi Seyfeddin Efendi Mescidi
1762 (1176) Pir Mehmed Ccedilelebi (Yılan Mermeri Mescidi)
- Hacı İskender Mescidi Hacı İsmail Mescidi
Kaynak Suumlheyl Uumlnver ve Ayla Demiroğlu ldquoAltı Asırlık Selanik Şehri Tarihine Yeni
Katkılarrdquo IX Tuumlrk Tarih Kongresi (Ankara 21-25 Eyluumll 1981) Cilt III TTK Ankara
1989 ss 1440 ndash 1443 A S Uumlnver ldquoSelanikrsquote Yuumlz Eserimiz Hakkındardquo Guumlney-Doğu
Avrupa Araştırmaları Dergisi Sayı 1 1972 s 258ndash259
191
Selanikrsquote isimleri hakkında bir bilgiye rastlamamakla birlikte on altı tane
imarethane olup bunlardan sadece tabloda adı geccedilen Yakup Paşa Mescidi ile aynı
tarihli ve aynı adı taşıyan Yakup Paşa İmarethanesirsquonin adı geccedilmektedir671
Selanikrsquote bahsi geccedilen camiler ve mescitler yanında halkın ibadet amacıyla ziyaret
ettiği birccedilok tekke ve zaviye de mevcuttu Aşağıda tarih ve ismi verilen Mahmud
Ağa Zaviyesi bir Kadiri zaviyesi olup bunun dışında oumlnemli ibadet yerlerinden biri
de Selanik Mevlevihanersquosi idi672
Mevlevihanersquonin tam kuruluş tarihi bilinmemekle beraber bununla ilgili
verilen tarihlerden biri 1612 ile 1617 yılları arasında diğeri ise 1639 yılında
faaliyetine başladığına dairdir673 Mevlevihanersquonin kurucusu Ekmekccedilizade Ahmed
Paşa olup onun adıyla anılmaktadır Padişah I Ahmed doumlnemi uzun bir suumlre
başdeftardarlık hizmetinde bulunan Ekmekccedilizade Ahmed Paşa daha sonra Sadaret
Kaymakamlığı goumlrevine getirilmiş ve 1618 yılında oumllmuumlştuumlr674 Selanik kentini
ccedilevreleyen surların dışında Yeni Kapırsquonın (Letaia Kapısı) kuzeyinde kurulan
Mevlevihane sema ve ilahileriyle her Salı ve Cuma guumlnuuml birccedilok ziyaretccediliyi bir araya
getirmekteydi675 1714 yılına ait guumlvenilir bir istatistikicirc bilgiye goumlre Mevlevihane de
sadece sekiz derviş vardır ve bu dervişlerin haricinde Mevlevihane iccedilinde altı kişi
daha bulunmaktadır676 İstanbulrsquoa yazılmış 1779 tarihli ccedileşitli arzuhallerden
Mevlevihanersquonin Selanik yakınlarındaki Beşccedilınar mevkiinde bulunan tuzlaların
işletmesinden yıllık 80000 akccedile geliri olduğu anlaşılmaktadır677 Hatta IV Mehmed
doumlneminin oumlnemli isimlerinden Muumlneccimbaşı Ahmed Dede Selanikrsquote doğmuş ve
bir suumlre baba mesleği olan ccedilulhacılıkla uğraşmıştı Daha sonra Selanik
Mevlevihanesirsquone girerek Mevlevi olan Ahmed Dede eğitimine Selanikrsquote başladı
671 Vacalopoulos Thessaloniki p 85 Vacalopoulos Macedonia p 252 Uumlnver ve Demiroğlu ss
1440 ndash 1443
672 Uumlnver ve Demiroğlu ss 1440 ndash 1443 Ccedilelebi VIII Kitap s 76
Mahmud Ağa Zaviyesirsquonin kuruluş tarihi ile ilgili olarak 1719 yılı haricinde verilen bir diğer tarih
1722 yılıdır Uumlnver s 259
673 Anastassiadou ss 50-51 Uumlnver ve Demiroğlu ss 1440 ndash 1443
674 Peccedilevi İbrahim Efendi (Haz Bekir Sıtkı Baykal) Peccedilevi Tarihi II Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı
Yay Ankara 1982 s 332
675 Anastassiadou ss 50 ndash 51
676 Nicholas P Stavroulakis Salonika Jews and Dervishes Talos Press Athens 1993 p 47
677 Mehmet Ali Goumlkaccediltı ldquoBalkanlarda Mevleviliğin Gelişimi ve Selanik Mevlevihanesirdquo Tarih ve
Toplum Sayı 201 2000 s 51
192
ve Selanikrsquoten ayrılıp İstanbulrsquoda eğitimine devam eden Ahmed Dede 1667 yılında
muumlneccimbaşı makamına atandı 678
Tablo 33 Tekkeler ve Zaviyeler
Tarih Tekke ve Zaviyeler
1638 Meydan Dede Zaviyesi Hacı Musa Baba Zaviyesi
1669 Bayezid Baba Zaviyesi
1706 Mehmed Ccedilelebi Zaviyesi Muumlflis Ccedilelebi Zaviyesi
1719 Mahmud Ağa Zaviyesi
1721 Hamza Ccedilavuş Fethiye Zaviyesi
1723 Karaca Ahmed Tekkesi Hoca Ali Zaviyesi
1760 Şeyh Zehi Ahmed Efendi Zaviyesi679
- Fazıl Ağa Zaviyesi680
Kaynak Uumlnver ve Demiroğlu ss 1440 ndash 1443 Ccedilelebi VIII Kitap s 76
678 İsmail Hakkı Uzunccedilarşılı Osmanlı Tarihi Cilt III 2 Kısım TTK Ankara1988 (Cilt III 2
Kısım) s 548
679 Eyal Giniorsquonun ccedilalışmasında burası Şeyh Zuumlhuri Ahmet Efendi Tekkesi adıyla verilmektedir
Ginio The Shaping s 283
680 Ayrıca bkz BOA AESMHDI Dosya No48 Goumlmlek No2870 Tarih 27S 1154
193
31332 Medreseler ve Mektepler
Yapılış tarihleriyle birlikte Selanikrsquote hizmet veren mektepler ve
medreselerin isimleri ise şunlardı
Tablo 34 Mektepler ve Medreseler
Yapılış Tarihi Mektepler ve Medreseler
1638 (1048) Hacı Musa Baba Medresesi
1662 (1073) Topal Mehmed Ağa Medresesi
1706 (1118)
Mehmet Ağa Mektebi Hacı Ahmet Ağa Mektebi
Vezir-i azam Şehid Mehmed Paşa Mektebi
1712 (1121) Şifaiye Medresesi
1721 (1134) Hacı Ahmed b Mehmed Mektebi
1726 (1139) Emin-zade Hacı Ahmet Ağa Dacircr-uumll Hadisi
1729 (1142) Davud Efendi Dacircr-uumll Hadis Medresesi
Kaynak Uumlnver ve Demiroğlu ss 1440 ndash 1443 Uumlnver s 257
Evangelia A Varella 1712 tarihli bir kaynakta adı hakkında bir bilgi
olmamakla birlikte Selanikrsquoteki bir medresede hıfzıssıhhat ve tedavi dersleri
verildiğini belirtmektedir681
31333 Vakıflar Hamamlar ve Ccedileşmeler
Selanikrsquote on bir hamam bulunmaktadır Aralarında en uumlnluumlsuuml olan Bey (Beğ)
Hamamı dışında Mustafa Paşa Hamamı Yedikulersquodeki Kuumlccediluumlk Hamam Kadırsquoasker
Hamamı ve Ayasofya Hamamı Huumlsrev Kethuumlda Hamamı Halil Ağa Hamamı
Tahtakale Hamamı (Buğluca Hamam) Kule Hamamı Şenkel Hamamı ve Cezeri
Kasım Paşa Hamamı Selanikrsquoin diğer hamamlarıydı Kentte halk hamamlarından
ayrı olarak bir de devlet goumlrevlilerinin ve acircyanların saraylarında bulunan uumlccedil yuumlz
681 Evangelia A Varella ldquoBizans ve Osmanlı Doumlneminde Selanikrsquote Sağlık ve İlaccedilrdquo Osmanlı Bilimi
Araştırmaları Cilt VI Sayı 2 2005 s 197
194
adette oumlzel hamam vardı Bunlar arasında Paşa Sarayı Hamamı Monla Sarayı
Hamamı Ccedilufud Yahya Ağa Hamamı ve Mehmed Ağa Hamamı en meşhurlarıydı682
Hortaccedil Dağırsquondan gelen suyun ccedilok lezzetli olduğunu ve bunun dışında
Selanikrsquote hanedan su kuyularının varlığından bahisle Evliya Ccedilelebi Selanikrsquote
altmış doumlrt adet ccedileşme ve yuumlz yetmiş su değirmeni olduğunu belirtmektedir Bu
ccedileşmelerden Ekmekccedilizade Ahmet Paşa Ccedileşmesi Şeyh Hortaccedil Ccedileşmesi ve Bayezid-i
Veli Ccedileşmesi oumlnde gelenleriydi Evliya Ccedilelebirsquonin verdiği bu isimlere 1668 tarihli
Yakup Paşa Şadırvanı ile 1758 tarihli Maktucircl İbrahim Paşa Suyursquonu da eklemek
gerekmektedir683 Osmanlı kentini temel taşlarından olan ve ileri gelen devlet
goumlrevlilerinin ya da kent eşrafının oumlncuumlluumlğuumlnde sosyal yardımlaşmanın en guumlzel
oumlrneği olan vakıflar Selanik iccedilinde kent yaşamının vazgeccedililmezleri arasındaydı
Kuruluş tarihlerine goumlre Selanikrsquoteki vakıflar şunlardır
682 Ak s 167 Vacalopoulos Thessaloniki p 85 Vacalopoulos Macedonia p 252 Ccedilelebi VIII
Kitap ss 71 ndash 72
683 Ccedilelebi VIII Kitap ss 72 ndash 73 Vacalopoulos Thessaloniki p 84 Uumlnver ve Demiroğlu ss 1440
ndash 1443 Uumlnver s 259ndash260
195
Tablo 35 Selanikrsquoteki Vakıflar
Tarih Vakıflar
1667 Hacı Şaban Vakfı684
1668 Hacı Rıdvan Ağa Vakfı685
1668 Hacı Derviş Efendi Vakfı686
1669 Zemini Ccedilelebi Vakfı687
1670 Beyaz Ahmed Efendi Vakfı688
1672 Sinan Paşa Vakfı689
1673 Ayşa Hatun Vakfı690
1680 Ağazade Mustafa Ağa Vakfı691
1680 Kapıcızade Ahmed Vakfı692
1694 Huumlseyin Paşa Vakfı693
1701 Menteş Halil Efendi Vakfı
1711 Şeyh Hortacı Suumlleyman Efendi Vakfı
1725 Ahi Baba Hacı Ahmed Efendi Vakfı
1726 Koca Kasım Paşa Vakfı
1727 Hacı Mustafa Vakfı
- İshak Paşa Vakfı694 Huumlsrev Kethuumlda Vakfı695
Kaynak Uumlnver ve Demiroğlu ss 1440 ndash 1443 Uumlnver s 260
684 Ayrıca bkz BOA İEEV Dosya No3 Goumlmlek No 248Tarih18R1087
685 Ayrıca bkz BOA İEEV Dosya No16 Goumlmlek No 1936 Tarih 20R1079
686 Ayrıca bkz BOA İEEV Dosya No10 Goumlmlek No 1152 Tarih 06M1083
687 Ayrıca bkz BOA İEEV Dosya No12 Goumlmlek No 1471 Tarih 01C1080
688 Ayrıca bkz BOA İEEV Dosya No4 Goumlmlek No 395 Tarih 27C1081
689 Ayrıca bkz BOA İEEV Dosya No16 Goumlmlek No 1912 Tarih 23L1083
690 Ayrıca bkz BOA İEEV Dosya No11 Goumlmlek No 1297 Tarih 28Z1084
691 Ayrıca bkzBOA İEEV Dosya No11 Goumlmlek No 1307 Tarih 15B1091
692 Ayrıca bkzBOA İEEV Dosya No20 Goumlmlek No 2356 Tarih 07Ş1091
693 Ayrıca bkzBOA İEEV Dosya No23 Goumlmlek No 2798 Tarih 17R1106
694Ayrıca bkz BOA İEEV Dosya No6 Goumlmlek No659 Tarih 06N 1067 BOA İEEV Dosya
No34 Goumlmlek No3882 Tarih 01M1114 BOA AE SAMD III Dosya No120 Goumlmlek
No11792 Tarih 19Ra1121
695 Ayrıca bkz BOA İEEV Dosya No70 Goumlmlek No7613 Tarih 20M 1124
196
Oumlzellikle XVIII yuumlzyılın ortalarında Şeyh Zuumlhuri Ahmed Efendi tarafından
kurulan tekke kısa zamanda civarda pek ccedilok vakfın kuruluşuna vesile oldu Bir odak
noktası işlevini goumlren bu tekkeyi takiple kurulan vakıfların yerleri yapılan bağışlar
ve kuruluş tarihleri ise şoumlyledir
Tablo 36 XVIII Yuumlzyılda Selanikrsquote Vakıf Kuran Kişiler ve Bağışlar
1741 Zuumlhuri Şeyh Ahmet tarafından Eski Sarayrsquoda kurulan vakfa yapılan bir bina
kitaplar ve mutfak eşyaları bağışlanmıştır
1741 Ahmet Ağa kızı Hatice tarafından Eski Sarayrsquoda kurulan vakfa 1050 kuruş
bağışlanmıştır
1743 Ahmet kızı Rabia tarafından Kasımiyersquode kurulan vakfa aynı mahallede bir ev
bağışlanmıştır
1751 Zuumlhuri Şeyh Ahmet tarafından Eski Sarayrsquoda kurulan vakfa 360000 akccedile
bağışlanmıştır
1752 Kurucusu belli olamayıp vakıf Kasımiyersquode kurulmuş ve aynı mahallede bir ev ile
100 kuruş bağışlanmıştır
1752 Ahmet kızı Havva Hatun tarafından Pinti Huumlseyin Beyrsquode kurulan vakfa yapılan
bağış 340 kuruştur
1752 Abdullah kızı Amina tarafından Eski Sarayrsquoda kurulan vakfa yapılan bağış 300
kuruştur
1752 Nakib Seyyid Mehmet Salih Paşa kızı Şerifa Fatma Hatun tarafından Yakup Paşarsquoda
kurulan vakfa yapılan bağış 24000 akccediledir
1757 Kara Memuşzade Mehmut Ağa tarafından Eski Sarayrsquoda kurulan vakfa yapılan
bağış 2000 kuruştur
1757 Hasan Ağa tarafından Kalersquode kurulan vakfa yapılan bağış 400 kuruş ile 1500
kuruştur
1763 Eski sadrazam Osman Paşarsquonın kızı Rabia Hanım tarafından Burhan Hocarsquoda
kurulan vakfa yapılan bağış 1000 kuruştur
1767 Zaim Mustafa Ağa oğlu Mehmet Ağa tarafından Eski Sarayrsquoda kurulan vakfa
yapılan bağış 150 kuruştur
Kaynak Ginio The Shaping pp 283 ndash 294
197
Selanikrsquoteki varlıklı kişiler genellikle bağışlarını ccedileşitli yerel ve dini
kurumlara buralarda yaşayanlara ve goumlrevlilerine bırakma youmlnuumlnde bir eğilim
sergilemektedir Eyal Giniorsquonun sicil kayıtlarında geccedilen hak sahipleri hakkında
yaptığı gruplandırmalar bahsi geccedilen eğilimi accedilıkccedila ortaya koymaktadır Oumlte yandan
oumlzellikle hayırsever Selanik sakinleri iccedilin cenazeler en uygun fırsatlardan biriydi ve
cenazelerde yoksullara yemek dağıtmak en yaygın yardım şekliydi 696
Tablo 37 Selanik Sicillerinde Kayıtlı Olan Yeni Yardımların Hak Sahipleri (1694-1768)
Sufi Tekkeleri Mahalle
Camileri Loncalar
Selanikli
Yoksullar
Kutsal Kentlerdeki
Yoksullar
28 30 8 19 4
Kaynak Ginio Kadınlar ss192 ndash 194
Tablo 38 Yardım Alanların Sosyal Konumları
Vakıf
Goumlrevlileri
Dini
Goumlrevliler
Kurucuların
Soyundan
Olanlar
Su
Temini Yoksullar Loncalar Mahalle
97 76 10 10 7 5 5
Kaynak Ginio Kadınlar ss192 ndash 194
Kentteki dayanışma ruhunu goumlsteren bir diğer oumlrnek Mısır Ccedilarşısı tuumlccarları
tarafından bir Cuma Camiirsquonin kurulmasıdır Aynı tuumlccarlar ccedilalışanlarına maaş
sağlamak ve bu caminin bakım uumlcretlerini karşılamak iccedilin aynı mevkide sonradan
birkaccedil vakıf da kurmuştur697
696 Eyal Ginio ldquoKadınlar Yoksulluk ve 18 Yuumlzyıl Selanikrsquoinde Hayatta Kalma Stratejileri Toplum
ve Bilim Sayı 89 2001 (Kadınlar) ss192 ndash 194
697 Eyal Ginio ldquoEvery Soul Shall Taste Death Dealing with Death and the Afterlife in Eighteenth-
Century Ottoman Salonicardquo Studia Islamica No 93 2001 (Every Soul) pp 128 ndash 129
198
3134 Selanikrsquoin Mahalleleri
1567-1568 tarihli Selanik mufassal defterine goumlre Selanikrsquote kırk sekiz
Muumlsluumlman on iki Hıristiyan mahallesi ve yirmi altı Yahudi cemaati bulunmaktadır
Bu kırk sekiz Muumlsluumlman mahallesinin isimleri şunlardır
Cami-i Kasımiye Cami-i Atik Koca Kasım Paşa Akccedila Mescid Mescid-i
Tarakcıoğlu Mescid-i Tabbag Hızır Ali Paşa Abdullah Kadı Mescid-i Hacı Musa
Saru Muumlderris Muumleyyed Hoca Zaviye-i Musa Baba Cami-i Aya Sofya Mescid-i
Hacı Hasan Abduumllmelik Mescid-i Katib Ali Bali Sinancık Mescid-i Ali Beg
Mescid-i Yakup Paşa Mescid-i Kemal Mescid-i Suluca Manastır Mescid-i Hacı
Ahmed Mescid-i Yahya Bali Mescid-i Hacı Mustafa Uumlveys Kethuumlda Hacı İsmail
Hacı Ahmed Subaşı Ishakiyye Huumlseyin Beg Hacı Mesud Mustafa Veled-i Nebi
Mescid-i Haraccedilcı Ali Mescid-i Muumlslihiddin Cami-i Hacı Kasım Paşa Piri Ccedilelebi
Mescid-i Musa Halife Saray-ı Atik Mescid-i Hacı Kemal Suumlle Paşa Beg Mescid-i
Kara Hacı Koca Hatip Cami-i Merhum Ishak Paşa Mescid-i Guumllmezoğlu Hacı
İskender Mescid-i Hamza Beg Kızı Balat Odaha-yı Vamf-ı Hoca Bali der mahalle-i
Hamza Beg el mezbur Hacı Memi698
Bu doumlnem iki Ccedilingene cemaati ile Zenberekciyan cemaati Hıristiyan adı
altında kaydedilmişti Buna goumlre Selanikrsquoteki Hıristiyan mahalleleri şunlardı
Ahiropit Aya Dimitri Hirise Londarino Cedid Aslan Mermeri Cedid Panarit Aya
Sofya Cedid Meman-i Cedid Yeni Kilise Kalasıoğlu Hipodrum Letkopilo
Cemaat-i Zenberekciyan Ishakiye (Ccedilingene) Cemaat-i Ahmed (Ccedilingene) 699
Selanikrsquoin Yahudi mahalleleri ise şoumlyledir İspanya Ccedileccedililyan (Sicilyalı)
Mağribi Lizbon Talyan (İtalyan) ArnonArtomArtuba Otranto Ez-Haim Koumlhne
Katalan Aragon Ccedileccedililyan-i Koumlhne Katalan (Nam-ı diğer Geruş) Şalom Midrasi
Pulya (Apulya) Provencal (Provanslı) Geruş Kastiyan Evora Portukal Alaman
Geruş Klavres (Kalabriyalı Geruş) Kate (Tabi-i Geruş Klavres) Motalto (Tabi-i
Geruş Klavres) Estruk Koumlhne Klavres Cedid Portukal (Yeni Portekizli) Korfus
(Korfu) 700
698 Delilbaşı Via Egnatia ss 75 ndash 76
699 Delilbaşı Via Egnatia ss 75 ndash 77 700 Delilbaşı Via Egnatia ss 77 ndash 78
199
XVII yuumlzyılda ise Selanikrsquote elli altı Yahudi kırk sekiz Muumlsluumlman ve
ağırlıklı olarak Rumlar ve Ermenilerin yaşadığı on altı Hıristiyan mahallesi vardı
Oumlzellikle Selanikrsquoin Yedikule Vardar Kalamaria Hortaccedil (HortadjSt Georgersquos)
Kasım Paşa (St Demetrius) ve St Sophia daha ccedilok Tuumlrk yerleşimi olarak bilinen
mahalleleriydi701 Hatta bu Tuumlrk yerleşimlerinden Yedikule ldquoKuumlccediluumlk Selanikrdquo olarak
anılırken en buumlyuumlk Tuumlrk yerleşimi Selanikrsquoin yukarısında ldquobayırrdquo adı verilen en
yuumlksek yamacında yer almaktaydı702
Osmanlı sicillerinden 1828 yılına ait kayıtlarda Selanikrsquote kırk yedi
Muumlsluumlman on altı Yahudi ve Rumların yaşadığı on iki mahalle bulunmaktadır XIX
yuumlzyılın en oumlnemli Tuumlrk Mahallesi Telli Kapu yakınındaki Ahmed Subaşı
mahallesiydi Bunun dışında Muumlsluumlmanların diğer cemaatlerle birlikte yaşadığı
mahallelerde vardı Bunlar Akccedile Mescid Koca Kasım Paşa Saray-ı Atik Porta
Kapu Astarcı Mesrsquoud Hasan İki Şerefeli Suluca ve Kasımiyersquodir 703 Bu bilgiler
dacirchilinde Selanikrsquoin mahalleleri hakkında şu iki değerlendirmeyi yapmak
muumlmkuumlnduumlr Bu iki yuumlzyıllık suumlre iccedilinde kentin Muumlsluumlman mahallerinde herhangi
buumlyuumlk bir değişiklik olmaksızın asıl oumlnemli değişim Yahudi mahalleri iccedilin soumlz
konusu olmuştur Oumlte yandan XIX yuumlzyılda kent nuumlfusunun 65rsquoi Yahudi ve
Rumlardan oluştuğuna goumlre Muumlsluumlman mahalleleri diğer cemaatlerin mahallelerine
kıyasla hem tenha hem de daha kuumlccediluumlktuumlr 704 Buna goumlre belgelerde ve kaynaklarda
geccediltiği şekliyle Selanikrsquoin Muumlsluumlman mahalleri şunlardır
701 Vacalopoulos Macedonia p 246 Vacalopoulos Thessaloniki p 83 Ccedilelebi VIII Kitap s73
702 Moutsopoulos s 30
703 Anastassiadou s66 704 Anastassiadou s66
200
Tablo 39 Selanikrsquoin Muumlsluumlman Mahalleleri
Ali Paşa705 Cami-i Atik (Kale)706
Abduumllmelik İkiluumlleli707
Kasımiye708 İki Şerefe (Gazi Huumlseyin Bey)
Akccedila Mescid Abdullah Kadı
Burhan Hoca Saru Muumlderris (Sarı Hatib)
Musa Baba Aya Sofya
Porta Kapu Saray-ı Atik (Eski Saray)
Yakup Paşa Koca Kasım Paşa
Yahya Bali Hacı Hasan
Hacı Mustafa Sinancık
Ahmed Subaşı Hacı İsmail
Hacı Mesud Cezeri Kasım Paşa
Muumlslihiddin Hacı Mursquomin (Koumlşk)
Hacı İskender Kazzaz Hacı Musa (Yeni Kapı)
Suluca709 Guumllmezoğlu
Kara Hacı Pinti Huumlseyin Bey (ya da Hasan)
Hamza Beg Balat
Hacı İsmail Haraccı Kemal
Hasan Hacı Kara Hacı
İshak Paşa Şahabeddin
Tarakcı Timurtaş
Ortamescid Hayreddincik
Astarcı Sulu Paşa
Sinan Paşa Piri Ccedilelebi (Yılan Mermeri)
Kaynak Delilbaşı Via Egnatia ss 75 ndash 76 Uumlnver ve Demiroğlu ss 1440 ndash 1443
Anastassiadou ss66 ndash 68 Ginio The Shaping pp 283 ndash 294 Ayrıca bkz BOA
MLVRDTMTd Goumlmlek No11487 (Tarihsiz)
705 Ayrıca bkz BOA İEADL Dosya No1 Goumlmlek No32 Tarih 10B1089
706 Ayrıca bkz BOA AE SAMD III Dosya No154 Goumlmlek No15114 Tarih 29Z 1142
707 Ayrıca bkz BOA AESMHDI Dosya No48 Goumlmlek No2870 Tarih 27S 1154
708 Ayrıca bkz BOA İEEV Dosya No70 Goumlmlek No7613 Tarih 20M 1124
709 Ayrıca bkz BOA CEV Dosya No440 Goumlmlek No22294 Tarih 25R 1158
201
Selanikrsquote bu doumlnem toplam 33060 ev ve ayrıca yuumlz tanede saray olduğu
kaydedilmektedir710 Tuumlrk mahalleri iccedilin binalarının genelde ahşap olduğunu
soumlyleyen gezgin Alexandre Bisanirsquonin 17881789 yıllarına ait tasvirlerine goumlre alt
kısımları siyah olan binalar kırmızıya boyanmıştı Evlerin veranda ya da terasları
olup ccedilatıların altına ve koumlşelere Kurrsquoan ayetleri altın yaldızlı harflerle yazılıydı Oumlte
yandan mahkemeler genellikle selvi ağaccedillarıyla donatılmış ve caddelerin buumlyuumlk bir
kısmı ahşap kaplı olup guumlneşle birlikte buradaki hava dolaşımını engelleyen bir
durum soumlz konusuydu711
Tuumlrklerin kentin yuumlksek yerlerini tercih etmeleriyle aşağı kısımlar ve
Vlatedes Manastırı ccedilevresi Rumlara kalmıştır Bu on altı Rum ve Ermeni Mahallesi
Kalamaria Kapısırsquonın yakınında yere yakın bir seviyede Muumlsluumlman mahallerinin
aşağısındaydı 712 Yine Bizans doumlnemi Kazancılar Meryemi Mahallesi ve hipodrom
ile deniz arasında uzanan mahallede yaşayan Yahudiler iccedilin Sefaradların gelişi yeni
bir duumlzenlemeyi zorunlu hale getirdi Bu olaydan sonra Yahudi mahalleleri kentin
ova kesiminde yoğunluk kazandı713 Selanikrsquote Yahudiler genellikle liman
ccedilevresinde ve liman dacirchilindeki İskele Kapısı semtinde yaşarlardı Burası
guumlnuumlmuumlzde Yunanlıların Plateia Eleftherias (Oumlzguumlrluumlk bağımsızlık) adını verdikleri
meydanın karşısına denk duumlşmektedir 714
Kent sokakları ile ilgili olarak ortak goumlruumlş sokakların aşırı kalabalık ve pis
oluşudur Diğer mahallelerle kıyaslandığında Muumlsluumlman mahallelerinin temizliğine
karşın kentin ana caddesi olan Roma doumlnemine ait Egnatia Yolu bile 1870rsquolerin
sonlarına kadar taş doumlşenmiş durumda değildi715 Daracık ve dolambaccedillı Selanik
sokakları aynı Bizans ve doğu kentlerinde olduğu gibi ccediloğunlukla kestirme yollar
710 Vacalopoulos Thessaloniki p 83 Oumlndeş s 11 Ccedilelebi VIII Kitap s 73
711 Moutsopoulos s 30 A Bisani Letters from different parts of Europe Asia and Africa visited in
1788 and 1789 London1791 (the section which refers to Thessaloniki has been translated into Greek
by K Mertzios op cit 197-198)rsquoden Aktaran Anastasiadis s 26
712 Oumlndeş s 10 Vacalopoulos Macedonia p 247
713 Moutsopoulos ss 28-29 714 Vacalopoulos Macedonia p 247 Vacalopoulos Thessaloniki p 83 Oumlndeş s 11
715 Gounaris s 103 Ccedilelebi VIII Kitap s 73 Vacalopoulos Macedonia p 312 Vacalopoulos
Thessaloniki p 83
202
tarafından kesilirdi Selanik evlerine gelince genellikle yuumlksek ccedilok katlı taş
binalardan oluşan evlerin youmlnuuml guumlney doğuya doumlnuumlktuuml 716
Resim 3 Selanik (1688)
Kaynak httpwwwmacedoniantruthorgforumshowthreadphpt=5295 (18092012)
716 Moutsopoulos s 26 Vacalopoulos Macedonia p 247
203
32 İDARİ VE DEMOGRAFİK YAPI
321 İdari Yapı
Osmanlı idari sisteminde oumlnemli bir konuma sahip olan Rumeli Eyaletirsquonde
XVI yuumlzyılda dokuz yuumlz on doumlrt zeamet ve 8360 tımar vardı Toplam yıllık
gelirleri 56800000 akccedile olan eyalet dirlik sahiplerinin cebelileri ile birlikte 33000
kadar atlıya varan askeri bir guumlce sahipti Rumeli Beylerbeyirsquonin yılda 1100000
akccedilelik mir-i livaların ise 200000rsquoden 500000 akccedileliğe varan hasları vardı Rumeli
Eyaletirsquonin merkezi yani Paşa sancağı olan Manastır dışındaki sancakları şunlardı
Sofya Mora İskenderiye İşkodra Yanya Tırhala Koumlstendil Ohri Dukakin
Avlonya Elbasan Selanik Delvine Uumlskuumlp Vidin Alacahisar Prizren Priştine
Silistire Niğebolu Ccedilemren Vize Kırıkkilisa (Kırklareli) Bender ve Akkerman 717
1653 tarihli Ayni Ali Efendi eserinde Rumeli Eyaleti hakkında şu bilgilere
yer vermektedir Rumeli hassı 1100000 akccedile olup yirmi doumlrt sancak ve yedi adet
Youmlruumlk beyi bulunan eyaletin sancakları şunlardı Koumlstendil Mora İskenderiye
Tırhala Silistire Niğbolu Uhri Avlonya Yanya İlbesan Harman Selanik Vize
Delvine Uumlskuumlp Kırkkilise Dukakin Vidin Alacahisar Buumlrzirin Vuumllccedilitrin Bender
ve Akkirman Akkirman aynı zamanda Paşa sancağı olup eyalet paşası burada
oturmaktadır718
Rumeli Eyaletirsquonin oumlnde gelen sancaklarından Selanikrsquoin cebelilerinin sayısı
elli altı olup kayıtlı otuz altı zeamet ve iki yuumlz altmış iki tımara sahip olan sancak
doumlrt yuumlz ocaklık idi Beylerbeyi hassı 280830 akccedile olan sancakta Selanik Youmlruumlkleri
hassı 61300 akccedile idi719 BOA 177 numara ile kayıtlı olan Evkaf Haremeyn
Muhasebesi defterine goumlre 1677-1681 (1088-1092) yılına ait Selanik mukataa
gelirleri aşağıdaki gibidir
717 Mustafa Nuri Paşa Netayic Uumll-Vukuat Kurumları ve Oumlrguumltleriyle Osmanlı Tarihi (Sad
Neşet Ccedilağatay) Cilt I-II TTK Ankara1979 ss 137 ndash 138
718 Ayni Ali Efendi Kanunname-i Al-i Osman Osmanlı Devleti Arazi Kanunları ccedilev Hadiye
Tuncer Tarım Bakanlığı Yay (tarihsiz) ss 4-5 177 ndash 178
719 Ayni Ali Efendi ss 10 17 96183 ve 191
204
Tablo 40 Selanik Mukataa Gelirleri (1677-1681)
Yıl Mukataa Sahibi Muaccele Gelir (akccedile)
1677 Mustafa Ağa 32847 11447388
1678 Mehmed Efendi 32847 11447388
1679 Mehmed Abduumllbaki Ağa 32847 11447388
1680 Mehmed Efendi 33025 11516031
1681 Mehmed Efendi 330255 11516031
Kaynak BOA EV HMHd Dosya No 177 Tarih 22B1076
1688 yılı iccedilin Nicolaj Todorov Selanikrsquoin 7050000 akccedile mukataa geliri ve
yakındaki Sidrekapsi madeninin 1600000 akccedile geliri olduğunu kaydetmektedir 720
XVIII yuumlzyılda ise Rumeli Eyaleti dacirchilindeki sancaklar şunlardı
Tablo 41 Rumeli Eyaletirsquone Bağlı Sancaklar (1700-1730)
1 Paşa Sancağı (Manastır) 10 Alaca Hisar
2 Koumlstendil 11 Selanik
3 Tırhala 12 Dukakin
4 Yanya 13 Prizren
5 Delvine 14 Uumlskuumlp
6 İlbasan 15 Vulccedilıtrin
7 İskenderiyye 16 Voynugan Sancağı
8 Avlonya 17 Ccedilengan Sancağı
9 Ohri 18 Youmlruumlkan Sancağı
Kaynak Kılıccedil Eyalet ve Sancak s 91
Rumelirsquonin en buumlyuumlk kentleri olan Edirne Selanik Sofya Filibe ve Uumlskuumlp
gibi ana liman ve maden ocağı olan kentlerin gelirleri sultana ve ailesine
bırakılmıştır721 Oumlzellikle Rumeli eyalet sancakları hakkında XVIII yuumlzyıla dair
720 Nicolaj Todorov La Ville Balkanique Aux XV-XIX Sıegravecles Bucarest 1980 p 88
Todorov ve kitabı hakkında ayrıca bilgi almak iccedilin bkz Hatice Uğur ldquoNikolai Todorov ve Balkan
Şehri KitabırdquoTALİD Cilt III Sayı6 2005 ss 601 ndash 606
721 Castellan s 135
205
dikkat ccedilekilmesi gereken husus birccedilok sancağın arpalık olarak verilmiş olmasıdır
Nitekim Koumlstendil Tırhala Yanya Delvine İlbasan Avlonya Dukakin
İskenderiyye ve Selanik sancakları 1700-1718 yılları arasında genellikle bu statuuml ile
idare edildi722 Ayrıca bu doumlnem Selanik idarecileri genelde saray ve veziriazama
yakın kimseler arasından seccedililmekteydi723 Buna goumlre Selanik Sancağırsquona bağlı
kazalar şunlardı Karaferiye (Verria) Toyran Usturumca Avrethisarı Tikveş
Koumlpruumlluuml (Veleze) Vodina Yenice-i Vardar Kesendire Aynaroz Serez Drama
Kavala Taşoz724 XIX yuumlzyıla gelindiğinde ise 1864rsquoden sonra uygulanmaya
başlayan vilayet duumlzeni ile vilayetlere bağlı livalıklar sistemi kurularak Selanik
vilayet oldu725
BOA Cevdet-i Maliye tasnifinde 25340 numara ile kayıtlı defter 1745
(1158) yılı Selanik tımar sahipleri ve cebelileri hakkında ayrıntılı bilgi vermektedir
Bu defterde bahsi geccedilen bilgiler bir yana defterin kenarına duumlşuumllen not daha dikkat
ccedilekicidir Yenice-i Vardar Kara Kırım Ccedilukur Hisarı nahiyeleri dacirchilindeki soumlz
konusu tımar mutasarrıf Ahmed idaresinde olup on bin akccedilelikti Ancak mutasarrıf
Ahmedrsquoin oumlluumlmuumlyle soumlz konusu tımar Ahmedrsquoin buumlyuumlk oğlu uumlzerinde başka tımar
olduğundan Alaybeyi Mustafarsquonın hilesiyle uumlccedil yaşındaki Suumlleyman oumllmuumlş Ahmedrsquoin
oğlu olarak goumlsterilmeye ccedilalışılmıştır Suumlleymanrsquoın Ahmedrsquoin oğlu olmadığının
anlaşılması ve durumun Yenice muumlftuumlsuuml tarafından bildirilmesi sonucu bahsi geccedilen
tımar Mehmedrsquoin tasarrufuna verildi Burada altı ccedilizilmesi gereken konu Selanikrsquote
meydana gelen bu olayın Osmanlı tımar sistemi dacirchilindeki suiistimalleri goumlzler
oumlnuumlne seren bir oumlrnek olmuş olmasıdır Dolayısıyla bu defterde geccedilen bilgiler
doğrultusunda Selanik erbab-ı tımar cebeli bedeliyelerinin miktarı aşağıdaki
gibidir726
722 Kılıccedil İdari Taksimatı s47
XVIII yuumlzyılda Selanik Sancağı Mutasarrıfı olan İbrahim Paşarsquonın goumlrev suumlresi 6 Aralık 1701
tarihinde uzatılmıştır Yine Anadolu Eyaletirsquone bağlı Teke Sancağırsquona mutasarrıf olan Hacı Mustafa
Paşa 16 Temmuz 1718 tarihinde Evlacircd-ı Fatihan Zabitliği ile ve arpalık suretiyle Selanikrsquoe atanmıştır
2 Aralık 1739 tarihine kadar ise Selanik Murtaza Paşa tarafından idare edilmiştir Bkz Kılıccedil İdari
Taksimatı s 94
723 Tayyip Goumlkbilgin ldquoSelanikrdquo İA Cilt X Milli Eğitim Basımevi İstanbul1966 s 345
724 Necdet Sakaoğlu 20 Yuumlzyıl Başında Osmanlı Coğrafyası (1907-1908) Deniz Kuumlltuumlr Yay
İstanbul 2007 ss 66 ndash 68
725 Akın s 70
726 BOA CML Dosya No 614 Goumlmlek No 25340 Tarih 29B1158
206
Tablo 42 1745 Yılı Selanik Erbab-ı Tımar Cebeli Bedeliyeleri Miktarı
Tımar Sahibi Barut Miktarı Nefer
Benacircm-ı Sinan an-vech-i tekacircuumld 6000 1
Benacircm-ı Huumlseyin veled-i Ali sulbicirc 3000 1
Benacircm-ı Murtazacirc veled-i Ali sulbicirc 6000 1
Benacircm-ı Osman veled-i Luumltfullah sulbicirc 7150 1
Benacircm-ı Suumlleyman veled-i Ahmed sulbicirc 10000 2
Benacircm-ı Abduumlllatif veled-i Oumlmer sulbicirc 5613 1
Benacircm-ı hellip veled-i Bekir sulbicirc 6000 1
Benacircm-ı Humbaracı Huumlseyin ber-vech-i tekacircuumld 5500 1
Benacircm-ı hellip veled-i hellip Ali sulbicirc 15430 3-1=2
Benacircm-ı Mehmed veled-i Osman sulbicirc 2900 1
Benacircm-ı Mehmed veled-i Yusuf [ber-vech-i] tekacircuumld 6582 1
Benacircm-ı Huumlseyin veled-i Abdullah sulbicirc 6000 1
Benacircm-ı Ali veled-i Suumlleyman sulbicirc 5000 1
Benacircm-ı Yakub veled-i Huumlseyin sulbicirc 6882 1
Benacircm-ı Mustafa veled-i Ahmed sulbicirc 3000 1
Benacircm-ı Mustafa veled-i Mehmed sulbicirc 5000 1
Benacircm-ı Hızır veled-i Mehmed tekacircuumld 6000 1
Benacircm-ı Suumlleyman ve Mustafa veledacircn-ı Humbaracı
Huumlseyin sulbiyacircn
11142 2
Benacircm-ı Nureddin ve Osman veledacircn-ı Huumlseyin sulbiyacircn 3000 1
Benacircm-ı Huumlseyin veled-i Mustafa sulbicirc 6000 1
Benacircm-ı Ebu Bekir veled-i Ahmed sulbicirc 6000 1
Benacircm-ı Huumlseyin veled-i Ali sulbicirc 6000 1
Benacircm-ı Huumlseyin veled-i Musa sulbicirc 6000 1
Benacircm-ı İlyas veled-i Ali sulbicirc 2130 1
Yekucircn
Cebeli Nefer 27
1350 Kuruş Yalnız bin uumlccedil yuumlz elli kuruştur
Kaynak BOA CML Dosya No 614 Goumlmlek No 25340 Tarih 29B1158
207
322 Selanik Nuumlfusu
Osmanlı hacirckimiyetine geccediltikten sonra merkezin politikaları ile ldquoOsmanlı
Kentirdquo olma yolunda bir dizi değişime sahne olan Selanikrsquoin yaşadığı bu doumlnuumlşuumlmuumln
etkileri oumlzellikle XVII yuumlzyılda goumlzle goumlruumlnuumlr bir hal aldı Soumlz konusu değişim
Selanikrsquoin demografik yapısına da yansıdı 1430rsquodan sonraki ilk yıllara ait defterler
nuumlfusun buumlyuumlk oumllccediluumlde Rumlardan oluştuğunu ayrıca az ama gittikccedile artan bir Tuumlrk
topluluğu ile yine gittikccedile azalan bir Katolik topluluğunun bulunduğunu
goumlstermektedir Bernard Lewis 1478 tarihli bir hane sicil defterinden bahisle
Selanikrsquote hiccedil Yahudi olmadığını belirtmektedir727 Heath W Lowry de Selanikrsquoe
tuumlm Yahudi goumlccedillerinin 1478 yılı sonrası olduğunu vurgulamaktadır728 Soumlz konusu
yıla ait nuumlfus sayımına goumlre Selanikrsquote 862 Tuumlrk 1275 Rum hane kaydedilmiştir729
Heath W Lowryrsquonin verdiği 2137 toplam hane sayısından farklı olarak Gilles
Veinstein 1478 yılına ilişkin Muumlsluumlman ve Hıristiyan toplam hane sayısını 2254
olarak vermektedir730 XVI yuumlzyılda Selanik ile birlikte on iki Balkan kentinin
nuumlfusu ve nuumlfusun genel dağılımı ise şu şekildedir
727 Bernard Lewis Ccedilatışan Kuumlltuumlrler Keşifler Ccedilağında Hıristiyanlar Muumlsluumlmanlar Yahudiler
Tarih Vakfı Yurt Yayınları İstanbul 2008 s 41
728 Heath W Lowry ldquoWhen Did the Sephardim Arrive in Salonica The Testimony of the Ottoman
Tax-Registers 1478-1613rdquo The Jews of The Ottoman Empire (EdAvigdor Levy) The Darwin
Press New Jersey1994 (Sephardim) p 207
729HWLowry ldquoPortrait of a City The Population and Topography of Ottoman Selanik
(Thessaloniki) in the Year 1478rdquo ∆ίπιυχα 2 (1980-81)277-82rsquoden Aktaran David Jacoby ldquoForeigners
and the Urban Economy in Thessalonike ca1150-ca1450rdquo Dumbarton Oaks Papers (Symposium
on Late Byzantine Thessalonike) Vol 57 2003 p 123
730 Gilles Veinstein ldquoSekuumller Bir Paradoksrdquo Selanik 1850-1918 ldquoYahudilerin Kentirdquo ve
Balkanlarrsquoın Uyanışı ccedilev Cuumlneyt Akalın İletişim Yay İstanbul 2001 (Sekuumller) ss48 ndash 49
208
Tablo 43 1520 Yılında Balkan Kentlerinin Nuumlfusu (Hane Olarak)
Kentler Muumlsluumlman Hıristiyan Yahudi
İstanbul 9517 582 5162 316 1647 102
Edirne 3338 821 522 128 201 51
Selanik 1229 252 989 205 2645 543
Saraybosna 1024 100 - - - -
Larissa 693 902 75 98 - -
Serez 671 613 357 328 65 59
Manastır 640 750 171 202 34 48
Uumlskuumlp 630 748 200 237 12 15
Sofya 471 664 238 336 - -
Atina 11 05 2286 995 - -
Niğbolu 468 377 775 623 - -
Tırhala 301 363 343 415 181 222
Kaynak Anton Minkov Conversion to Islam in the Balkans Kisve Bahasi Petitions and
Ottoman Social Life 1670-1730 Brill Leiden 2004 p 49
1520 yılı Balkan kentlerinin nuumlfusuna ilişkin oumlne ccedilıkan unsur Muumlsluumlman ve
Hıristiyan nuumlfusun en yoğun olduğu dolayısıyla en homojen kentler Saraybosna ile
Atinarsquodır Oumlte yandan Selanik ise Yahudi nuumlfusun en yoğun olduğu Balkan kenti
olarak dikkat ccedilekmektedir
Selanikrsquoin XVI yuumlzyıla ait nuumlfus durumu hakkında birccedilok kaynaktan
bilgilere ulaşmak muumlmkuumlnduumlr Ancak bu kaynaklarda geccedilen sayısal bilgiler
birbirinden farklılık arz ettiğinden mevcut bilgilerin bir oumlzetini yapmak suretiyle bu
farkı daha accedilık bir şekilde ortaya koymak muumlmkuumlnduumlr Gilles Veinstein 1519 yılında
Selanikrsquote toplam 4073 hanenin 56rsquosının Yahudi olduğunu 1530rsquoda ise toplam
5132 hanenin 52rsquosinin Yahudi olduğunu belirtmektedir 731
731 Veinstein Sekuumller ss 48 ndash 49
209
Benzer şekilde Mark Mazower de 1520rsquolerde kentin 30000 sakini olduğunu
ve bunun yarısının Yahudi olduğunu kaydetmektedir732 1530 yılına dair bir diğer
farklı veriye goumlre Selanikrsquote 1237 Muumlsluumlman ve 3353 gayrimuumlslim hane vardı
Oumlzellikle kent merkezinde yaşayan Yahudiler Selanikrsquoin demografik yapısının ana
unsurları olup bu tarihte kentte 2509 Yahudi hane vardı733 Aynı şekilde Stanford J
Shaw da 1530 yılında kentte 2509 Yahudi hanesinin yani yaklaşık 17653 kişinin
sinagoglara kayıtlı olduğunu belirtmektedir Shawrsquoa goumlre bu sayı 1589 yılında
23942 kişiye yuumlkseldi ve 1613 yılında 22767 kişi seviyesinde kaldı Hatta bu rakam
Selanikrsquoe gelen birccedilok Yahudi goumlccedilmene rağmen XVIII yuumlzyılda da aynı seviyede
kaldı Bunun nedeni Selanikrsquote meydana gelen salgınlar hastalıklar ve
yangınlardı734
Traian Stoianovichrsquoe goumlre Selanikrsquote 1525 yılında 2465 1568 yılındaysa
2807 Yahudi hanesi vardı735 Yine arşiv belgelerine dayanarak yapılan ccedilalışmasında
Melek Delilbaşı 1567-1568 yılı Selanik nuumlfusu hakkında ortaya koyduğu bilgiler
ccedilerccedilevesinde kent nuumlfusunun 61rsquoini Yahudiler 26rsquosını Muumlsluumlmanlar 13rsquouumlnuuml
Hıristiyanlar oluşturmaktadır
732 Mark Mazower Selanik Hayaletler Şehri Hıristiyanlar Muumlsluumlmanlar ve Yahudiler (1430-
1950) YKY İstanbul 2007 s 64
Georges Castellan ise 1518 yılında yapılan bir sayımdan bahisle Selanik nuumlfusunun 25000 kişi
olduğunu ve 3143 Yahudi 1374 Muumlsluumlman ve 1087 Hıristiyan hane olduğunu kaydetmektedir
Castellan s 137
733 Harun Yeni Demography and Settlement in Paşa Sancağı Sol-Kol Region According to
Muhasebe-i Vilayet-i Rumeli Defteri Dated 1530 Yayınlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi Bilkent
Uumlniversitesi Ankara 2006 pp 49 ndash 50
734 Shaw Yahudiler s 60
735 Stoianovich The Conquering p 246
210
Tablo 44 XVI Yuumlzyılda Selanik Nuumlfusu736
Selanik Nuumlfusu Evli (x5) Muumlcerred Muumlcerred Sayı Toplam
Muumlsluumlmanlar 575 6 290 3171 6384
Muumlsluumlmanlar 638 23 3213
Hıristiyanlar 553 50 943 3758
Yahudiler 2945 2274 16999
TOPLAM 4711 79 3507 27141
Kaynak Delilbaşı Via Egnatia ss 78 ndash 79
Aynı şekilde Doğan Youmlruumlkrsquouumln ccedilalışmasında yer verdiği Anadolu ve
Rumelirsquonin 1571 yılı cizye tevzi defterlerine goumlre 1571 yılında Selanikrsquoin
gayrimuumlslim nuumlfusu 6862 Hıristiyan hane ve 3860 Yahudi haneden
oluşmaktadır737 Bu yuumlzyılın Selanik demografik yapısına dair farklı bir
değerlendirme Muumlsluumlman nuumlfusun kırsal ve kentsel olarak ayrımı hakkındadır
Tablo 45 1569-1583 Yıllarında Selanikrsquote Kent ve Kırda Muumlsluumlman Nuumlfus
Selanik Nuumlfusu Muumlsluumlmanlar (Hane) Doumlnmeler (Hane) Yuumlzde ()
Kentsel Boumllge 1212 468 386
Kırsal Boumllge 481 81 168
Toplam 1693 549 324
Kaynak M Sokolski ldquoIslamizacja u Makedoniji u XV i XVI veku (Islamization in
Macedonia in the 15th and 16th centuries)rdquo Istoritcheski Tchasopis 22 (1975) pp 86 ndash
88rsquoden Aktaran Minkov p 50
Osmanlı hacirckimiyetinden sonra XVII yuumlzyıla gelindiğinde Selanikrsquoin
demografik yapısının geldiği noktayı Heath Lowryrsquonin vermiş olduğu tablo uumlzerinde
goumlrmek ve bir kıyaslama yapmak muumlmkuumlnduumlr 1613 yılı mufassal defterine goumlre
kentin toplam nuumlfusu 4584 hane olup 2933 Yahudi hane ile 2270 Yahudi muumlcerred
736 Kirada oturanlar Hane iccedilindeki Muumlcerred
737 Doğan Youmlruumlk ldquoXVI Yuumlzyılın İkinci Yarısında Osmanlı İmparatorluğursquonda Yaşayan
Gayrimuumlslimlerin Nuumlfusurdquo S Uuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Sayı 17 Konya 2007 s 646
211
vardır Dolayısıyla buna goumlre 30000 civarındaki Selanikrsquoin toplam nuumlfusunun
6398rsquoini Yahudiler oluşturmaktaydı 1613 yılına dair Gilles Veinsteinrsquonin oumlne
suumlrduumlğuuml rakam toplam 7557 hane olan Selanik nuumlfusunun 68rsquoini Yahudilerin
oluşturduğuna dairdir 738
Tablo 46 Selanik Nuumlfusu (1478-1613) 739
Cemaatler 1478 1530 1613
Muumlsluumlman
862 H
4033
585 H
188 K
1731
314 H
776 K
2378
T 773 T 1090
73 M M 118 M 152
Hıristiyan
994 H
281 B
5967
899 H
148 B
2345
561 H
1224
T 1275 T 1047 T 561
M 48 M 136 M 982
Yahudi
2645 H 5924
2933 H
6398 M 2270
Toplam
2137 H
100
4465 H
100
4584 H
100 121 M 254 M 3404 M
Kaynak Lowry Sephardim pp208 ndash 210
Selanikrsquoin demografik yapısına hacirckim olan Yahudi nuumlfus XVII yuumlzyılda
yirmi altı cemaatten meydana gelmekteydi 1613 tarihli Selanik tapu tahrir defterine
goumlre bu sayı yirmi altı iken 1623 tarihli Selanik mufassal tahrir defterinde yirmi
yedidir1613 tarihli defterde geccedilen soumlz konusu cemaatlerin isimleri
şunlardır 740
738 Veinstein Sekuumller ss 48 ndash 49 739 H Hane M Muumlcerred B Bive (Dul kadın) K Kiracı Hane T Toplam 740 Eroğlu Yahudiler ss19-2098-99 Ahmet Hikmet Eroğlu ldquoOsmanlı Hoşgoumlruumlsuuml ve Selanikrsquote
Yahudi Yerleşimirdquo Rumeli Kuumlltuumlruuml Rumeli Tuumlrkleri Kuumlltuumlr ve Dayanışma Vakfı Yayını Sayı 17
2007 (Osmanlı Hoşgoumlruumlsuuml) s 10 Lewis s 41
212
Tablo 47 Selanikrsquoteki Yahudi Cemaatleri
Cemaatler Hane Muumlcerred
Cemaat-ı İspanyol 94 70
Cemaat-ı Ccediliccedililyan 126 240
Cemaat-ı Moy(Movi) 33 21
Cemaat-ı Lizbon 231 49
Cemaat-ı Dalyan 49 70
Cemaat-ı Arbon 144 -
Mahalle-i Obranlu 49 42
Cemaat-ı Etz (Er)-Haim 140 124
Cemaat-ı Koumlhne Katalan 70 69
Cemaat-ı Aragon 231 153
Cemaat-ı Ccediliccedililyan-ı Koumlhne 91 92
Cemaat-ı Katalan nam-ı diğer Geruş 91 87
Cemaat-ı Şalom 105 178
Cemaat-ı Midraş 92 153
Cemaat-ı Polye 159 193
Cemaat-ı Portugal 43 21
Cemaat-ı Geruş Kastilyan 158 89
Cemaat-ı Avora Portugal 231 149
Cemaat-ı Alaman 239 -
Cemaat-ı Geruş Kalavraş 126 81
Mahalle-i Kane 91 48
Cemaat-ı Motalto 40 16
Cemaat-ı Estrok 32 -
Cemaat-ı Koumlhne Kalavraş 182 118
Cemaat-ı Cedid Portugal 59 206
Cemaat-ı Korfus 12 -
Toplam 2918 2220
Kaynak Eroğlu Yahudiler ss19-2098-99
213
1613 yılı Yahudi nuumlfusu ile ilgili olarak yukarıda bahsi geccedilen bilgilerin
arasındaki farklılıklara karşın Selanikrsquote yaklaşık 20000 Yahudi olduğunu
soumlylemek muumlmkuumlnduumlr Oumlte yandan Traian Stoianovich ve Gilles Veinstein 1664
yılında Selanikrsquote 40000 Yahudi olduğunu belirtirken Stoianovich bunun 1715rsquote
30000rsquoe 1734rsquote 20000rsquoe ve 1783rsquote 18000rsquoe duumlştuumlğuumlnuuml kaydetmektedir Selanik
Yahudi nuumlfusunun azalmasına neden olan gelişmeler ekonomik olduğu kadar
toplumsal gelişmelerinde bir sonucudur Oumlzellikle XVII yuumlzyılın ikinci yarısı
Sabetay Sevi olayı dokuma sektoumlruumlnuumln iccediline duumlştuumlğuuml bunalım ve goumlccedil gibi etkenler
Selanikrsquoin Yahudi nuumlfusunun azalmasına neden oldu 741 Yine sayısı hakkında bir
bilgi olmamakla beraber 1733 yılında İstanbul ve Selanikrsquoten Yahudiler Kuduumlsrsquoe
yerleşti742 Oumlte yandan İstanbulrsquoa gelen Polonya muumlltecileri de 1748 tarihli padişah
fermanıyla Selanik ve civarına yerleştirildi
ldquoUumlccedil yuumlzden fazla Polonya vatandaşı Osmanlı uyruğunu kabul etmek
uumlzere gemilerle İstanbul Boğazırsquona gelmişler ve kendilerinin uygun yerlerde
iskacircn edilmeleri ricasını bildirmişlerdir Bu talebin yerine getirilmesi
doğrultusunda Polonya vatandaşlarının aileleri ile birlikte Selacircnik ve civarına
yerleştirilmeleri iccedilin gereken duumlzenlemeler yapılmış iskacircn edildikten sonra da
himaye edilecekleri bildirilmiştirrdquo 743
Dolayısıyla Yahudi nuumlfusun kendi iccedilinde yaşamış olduğu nuumlfus hareketlerinin
etkisi Selanikrsquoin demografik yapısındaki değişimlerde kendini goumlsterecektir Bunun
XVIII yuumlzyıla etkilerine değinmeden oumlnce Selanik Yahudilerin ccediloğunlukta olduğu
bir kent olarak oumlne ccedilıktığı kadar aynı zamanda Youmlruumlk nuumlfusunun ağırlıklı yerleşim
alanlarından biriydi Rumelirsquode Youmlruumlklerin en yoğun olduğu yer Selanik ve
civarıdır Emin Halil b Mahmud ile katip Ahmet b İsa tarafından hazırlanan 1544
tarihli defterde 500 ocak olarak kaydedilen Selanik Youmlruumlklerinin 492 ocağı tespit
edilmiştir 1544 yılında 64000 kişi olarak tespit edilen Selanik Youmlruumlkleri 3 Nisan
1675 tarihli deftere goumlre ise 1675 kişiye gerilemiştir Zaten XVII yuumlzyılın sonunda
741 Stoianovich The Conquering pp 246 ndash 247 bkz dipnot 38 Gilles Veinstein ldquoBalkan Eyaletleri
1606-1774rdquo Osmanlı İmparatorluğu I Osmanlı Devletirsquonin Doğuşundan XVIII Yuumlzyılın
Sonuna ccedilev Server Tanilli Cem Yayınevi İstanbul1995 (Balkan Eyaletleri) ss 392 ndash 393
742 Avigdor Levy (Ed) The Jews of The Ottoman Empire The Darwin Press New Jersey 1994
p 724
743 Goumlkkubbe Altında Birlikte Yaşamak Belgelerin Diliyle Osmanlı Hoşgoumlruumlsuuml Başbakanlık
Devlet Arşivleri Genel Muumlduumlrluumlğuuml Yayın No77 Ankara 2006 ss 175 ndash 176
214
bunlar Evlad-ı Fatihan teşkilatı kapsamına dacirchil edildi744 1558-1560 yılına ait
muumlhimme defterinden 552 ocak olan Selanik Youmlruumlklerinin su yolu hizmetinde
goumlrevlendirildikleri anlaşılmaktadır745 Hatta 1564-1565 yılına ait kayıtlar Selanik
Youmlruumlklerinin tayin oldukları suyolu hizmetine gitmekte direndiklerini
goumlstermektedir Buna youmlnelik alınan oumlnlem direnen kişilere kuumlrek cezası verilmesi
hakkındaki buyruğu uygulamak oldu
ldquoTacircyin olundukları suyolu hizmetine gitmemekte direnen Selanik
Youmlruumlklerinin inadında ısrar edenlerinin kuumlreğe konulmak uumlzere Suumldde-i
Saacircdete goumlnderilmesirdquo 746
Selanik Youmlruumlklerinin yuumlkuumlmluuml oldukları suyolu hizmeti ile benzer şekilde
Zenberekciyan cemaati Selanik kalesinden Ahmed cemaati de ambarlara tuz
taşımaktan sorumluydu747 Aşağıdaki tablo 1544 ve 1675 yılında Selanik
Youmlruumlklerinin yerleşim yerlerini goumlstermektedir 1544 yılında 492 ocak olan Selanik
Youmlruumlkleri 1675 yılında 162 ocağa geriledi
Tablo 48 Selanik Youmlruumlkleri (1544-1675)
Yerleşim Birimi 1544 1675
Manastır 7 -
Pirlepe 13 -
Florina 36 -
Şerfice 33 -
Fenar 23 -
Badracık 5 -
Ccedilatalca 60 -
Yenişehir 113 -
Kelemeriye 35 6
Pırnar Dağı 8 -
Yenice-i Vardar 2 -
Evlacircd-ı Facirctihacircn Rumelirsquode oturan Rumeli facirctihlerinin torunları ile fetihler genişledikccedile buraya
Anadolursquodan getirilip yerleştirilen Tuumlrkmenlere verilen isimdir Daha sonra evlad-ı fatihanlardan
oluşan askeri bir teşkilat da kurulmuştur Ayrıntılı bilgi iccedilin bkz M Tayyip Goumlkbilgin Rumelirsquode
Yuumlruumlkler Tatarlar ve Evlad-ı Fatihan İşaret Yay İstanbul 2008
744 Mehmet İnbaşı ldquoYeni Belgelerin Işığında Rumeli Youmlruumlklerirdquo Osmanlı Cilt IV Yeni Tuumlrkiye
Yay Ankara 1999 ss 165 ndash 166
745 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel
Muumlduumlrluumlğuuml Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın No12 Ankara1993 ss 374 ndash 375
746 6 Numaralı Muumlhimme Defteri (9721564-1565) II Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel
Muumlduumlrluumlğuuml Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın No28 Ankara1995 s 108
747 Delilbaşı Via Egnatia s 78
215
Avret Hisarı 48 -
Usturumca 28 -
Temur Hisar 8 -
Filibe 10 -
Kızıl Ağaccedil 2 -
Yenice-i Zağra 1 -
Eskihisar-ı Zağra 6 -
Akccedilakızanlık 1 -
Haskoumly 1 -
Lofccedila 3 -
Yanbolu 1 -
Tatar Pazarı 7 -
Pravadi 3 -
Silistre 22 -
Tekfur Goumlluuml 2 -
Varna 4 -
Hırsova 2 -
Şumnu 2 -
Ccedilernova 4 -
Tırnova 3 -
Siroz - 1
Karadağ - 17
Cumrsquoa Pazarı - 10
Eğri Bucak - 14
- - 12
Pravişte - 10
Beğ Şehri - 48
Doğan - 24
TOPLAM 492 162
Kaynak İnbaşı s 165
XVIII yuumlzyılda Selanik 60000 ilacirc 70000 civarında bir nuumlfusa sahipti748
Yuumlzyıl iccedilinde kentin Hıristiyan nuumlfusu 10000 kişiye ulaştığı 1714 yılından 1880
yılına kadar geldiği 15000 kişi seviyesinde herhangi bir değişiklik olmadan
durumunu korudu749 Moutsopoulosrsquoun kaydettiği bu bilgi ile tezat bir goumlruumlş
sergileyen Stoianovich Selanikrsquoin Rum nuumlfusunun oumlzellikle XVIII yuumlzyılda
dinamik bir karaktere sahip olduğunu soumlylemektedir Onun bu goumlruumlşuumlnuuml doumlnemin
Venedik Konsuumlluumlnuumln verdiği sayısal veriler de desteklemektedir Venedik
konsuumlluumlnuumln Nisan 1741 tarihli verdiği bilgiye goumlre Selanik nuumlfusu 80000 kişidir
748 Svoronos Le Commerce p 7 Vacalopoulos Thessaloniki p98 Oumlndeş s 21
749 Moutsopoulos ss 28-29
216
Bunun 40000rsquoi Yahudi 25000rsquoi Rum ve 15000rsquoi Tuumlrk idi750 Yuumlzyılın ikinci yarısı
iccedilin Stoianovich Selanikrsquote Yahudilerin nuumlfusun 50rsquosinden 20rsquosine duumlştuumlğuumlnuuml
yeniccedilerilerin de yerleşmesiyle Muumlsluumlman nuumlfusun 30rsquodan 55rsquoe yuumlkseldiğini ve
ayrıca Rum-Ortodoks nuumlfusunda 20rsquoden 25rsquoe ccedilıktığını belirtmektedir751 Bunun
yanı sıra oumlzellikle 1790rsquodan sonra Ali Paşarsquonın baskısı ile artan goumlccediller kentin Rum-
Ortodoks nuumlfusunu da arttırdı752 Rum nuumlfusun artışı dışında altı ccedilizilmesi gerekli
husus kentte artan yeniccedileri nuumlfusudur XVIII yuumlzyılın sonlarında Selanikrsquote
yeniccedileriler ve onların ailelerinin sayısı 60000 toplam nuumlfus iccedilinde 28000 ile 30000
kişiydi753
Kent nuumlfusuna dair Eyal Giniorsquonun bu doumlnem iccedilin ayrıca dikkat ccedilektiği konu
Selanikrsquoin kuumlccediluumlmsenmeyecek Kıpti nuumlfusu ile liman kenti olarak Selanikrsquoe gelen
goumlccedilmen ve mevsimlik işccedililerdi 1706 tarihli bir fermana goumlre Selanik ve ccedilevresi
dacirchilinde 4000 Kıpti vergi muumlkellefi mevcut olup bunun 500rsquouuml Muumlsluumlman 424rsquouuml
Hıristiyan olmak uumlzere yaklaşık 1000 kadarı kent duvarları iccedilinde yaşamaktaydı754
Giniorsquonun bahsettiği goumlccedilmen ve mevsimlik işccedililer kent nuumlfusunun dinamik unsurları
olup yine Selanik sicillerde sayıları hakkında net bir bilgi olmasa da erkeklerin goumlccedil
etmesine alışkın olunan bir ortamda kadın goumlccedillerine maruz kalan bir kent oldu755
750 Mertzios Μνημεῖα p 304rsquoden Aktaran Vacalopoulos Macedonia p 310
751 Stoianovich The Conquering p 251
752 Tekeli ve İlkin İttihat ve Terakki s 359
753 Feacutelix-Beaujour Tableau du commerce de la Gregravece formeacute drsquoapregraves une anneacutee moyenne depuis
1787 iusaursquoen 1797I (Paris Impr De Crapelet year VIII) 52rsquoden Aktaran Traian Stoianovich ldquoLand
Tenure and Related Sectors of the Balkan Economy 1600-1800rdquo The Journal of Economic History
Vol 13 No 41953 (Land Tenure) p 400 Veinstein Balkan Eyaletleri s 392 754 Eyal Ginio ldquoNeither Muslims nor Zimmis The Gypsies (Roma) in the Ottoman Staterdquo Romani
Studies 5 Vol14 No2 2004 (Neither) p122
755 Ginio Kadınlar s 194
217
33 EKONOMİK HAYAT
331 Selanik Limanırsquonın Doumlnemsel Dinamikleri
Osmanlı iktisadi anlayışının uumlccedil temel ilkesinden biri olan provizyonizm
(iaşecilik) her Osmanlı kentinin oumlncelikli hizmet etmesi gereken yuumlkuumlmluumlluumlğuuml idi
Oumlzellikle merkezin yani İstanbulrsquoun iaşesinin sağlanması birincil oumlncelikti İstanbulrsquoa
yakınlığı ve zengin art boumllgesinin imkacircnlarıyla Selanik de bu sorumluluğunu
layıkıyla yerine getirmeye ccedilalıştı
1559 yılında Selanik Beyrsquoine yazılan huumlkuumlmde İstanbulrsquoun zahiresi iccedilin
emirle gelen gemilerden başkasına mahsul verilmemesi buyrulmaktaydı756 Hatta
sadece İstanbulrsquoun iaşesi değil Edirne zahiresi iccedilin Sofya Filibe ve Tatarpazarırsquonda
uumlretilen yağ bal ve peynirin Selanik Yahudilerine satılmayıp Edirneli bakkallara
satılması emredildi757 Tabi Selanikrsquoin bu iaşe tedarikindeki roluuml sonraki yuumlzyıllarda
da devam etti
Merkezin Selanikrsquoten genellikle talepleri tuz buğday guumlmuumlş ve yuumlnluuml kumaş
oldu İstanbulrsquoa kendir halı ve tersaneye demir Selanikrsquoten gelmekteydi Yine
Selanikrsquote uumlretimi yapılan barut merkezin diğer taleplerinden biriydi758 1640 yılı
narh defterine goumlre toprak tencere ccedilukaccediluha aba keccedile ve peştamal İstanbulrsquoda
satılan Selanik mallarıydı759
Her şeyden oumlnce Selanik İstanbul iccedilin bir tahıl ambarı vazifesi goumlrmekteydi
Bu ihtiyaca youmlnelik olarak 1717 yılında İstanbulrsquoun Selanikrsquoten talepleri şunlardı
Selanik limanı depolarında bulunan 75000 kile (1816125 kg) arpa 32000 kile
(774880 kg) un 5000 kantar (282245 kg) peksimet 5900 kile (1428685 kg)
arpa ve buğday 400 kantar (225796 kg) kendir ve 8500 kıyye (10897 kg)
katran760 Aynı şekilde 1749 yılında Selanikrsquoten talep edilen miri buğdayın kış
gelmeden ulaştırılması istenmiş ancak Kasım ayı gelmesine rağmen hacirclacirc gelmemiş
756 3 Numaralı Muumlhimme Defteri s 194
757 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) II Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel
Muumlduumlrluumlğuuml Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın No37 Ankara 1999 s 29
758 Mazower s 69
759 Osmanlılarda Narh Muumlessesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri (Haz Muumlbahat Kuumltuumlkoğlu)
Enderun Kitabevi İstanbul1983 (Narh Defteri) s113163 178180 266
760 Yusuf Alperen Aydın Osmanlı Denizciliği (1700-1770) Yayınlanmamış Doktora Tezi İstanbul
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml İstanbul 2007 s 353
218
olan buğdayın bir an oumlnce İstanbulrsquoa goumlnderilmesi emredildi761 İstanbulrsquoun istek
listesinde adı geccediltiği uumlzere kapıkulları ve donanmanın ihtiyacı olan peksimet
Selanik ve Karaferiyersquodeki beylik fırınlarda imal edilirdi 762
Selanik sadece İstanbul iccedilin değil Osmanlı topraklarında soumlz konusu olan
kıtlıklara da ccedilare olan bir adresti Oumlrneğin 1728 yılında Halep Selanikrsquoten yardım
isteyen kentlerden biridir Selanik Mutasarrıfı ve kadısına yazılan huumlkuumlmde Halep
ve etrafındaki kentlerde ccedilekirge ve yağmacı istilası nedeniyle kıtlık baş goumlsterdiği ve
ahalinin yiyecek ihtiyacının karşılanması bildirilmektedir Bunun iccedilin Selanik Golos
Ccedilayağzı ve civardaki iskelelerden 36000 kile buğdayın Akdenizrsquoe korsanlık iccedilin
goumlnderilen Suumlleyman Kaptanrsquoın karavelasına yuumlklenerek İskenderun iskelesine
nakledilmesi buyrulmaktadır763 Yine 1731 yılında Sakız Adasırsquonda 1747 yılında
Doğursquoda baş goumlsteren kıtlıklar iccedilin Selanikrsquoten bahsi geccedilen yerlere hububat sevk
edildi764
Tahıl dışında 1719 yılında İstanbulrsquoda kurulmasına karar verilen ccedilini
fabrikası 1725 yılı itibariyle faaliyete geccedilmiş ve bu ccedilini imalathanenin ihtiyacı olan
muumlrdesenk ve rastık taşı Selanikrsquoten sağlanmaktaydı Oumlrneğin bu iş iccedilin payitaht
1729 yılında on kantar kurşun ve on vakıyye rastık taşının ulaştırılmasını
buyurmaktaydı765 Hatta 1756 yılında İstanbulrsquoda meydana gelen deprem sonrası
eski ve yeni sarayların tamirinde kullanılmak uumlzere Selanikrsquoten kireccedil talebine
youmlnelik huumlkuumlmler yazıldı766 Nitekim İstanbulrsquoun yanı başındaki Selanik bu iaşe
ağında her hangi bir aksaklığa mahal vermeksizin sorumluluklarını yerine getirmeye
ccedilalışan bir kent oldu
Selanikrsquoin bulunduğu coğrafyada varlık goumlstermesinin tek nedeni merkeze
hizmet etmek değildi Bu zengin art boumllgenin ona sunduğu imkacircnlar ve duumlnya
761 Şenay Oumlzdemir ldquoOsmanlı Donanmasının Bir lsquoSeyir Defterirsquo ve XVIII Yuumlzyıl Osmanlı
Denizciliğine İlişkin Bazı Goumlzlemlerrdquo Ankara Uumlniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakuumlltesi Tarih
Boumlluumlmuuml Tarih Araştırmaları Dergisi Cilt XXIV Sayı 37 2005 (Seyir Defteri) s 126
762 Sakaoğlu Osmanlı Kentleri s 37
763 BOA C BLD Dosya No 136 Goumlmlek No 6756 Tarih 22CA1141
764 Evangelia Balta ldquoThe Bread In Greek Lands During The Ottoman Rulerdquo Ankara Uumlniversitesi
Dil ve Tarih-Coğrafya Fakuumlltesi Tarih Araştırmaları Dergisi Cilt XVI Sayı 27 1992 s213
Ayrıca bkz dipnot 64
765 Uzunccedilarşılı Cilt IV 2 Kısım s 557 Ahmet Refik Hicri On İkinci Asırda İstanbul Hayatı
(1100-1200) Enderun Kitabevi İstanbul1988 (On İkinci Asırda) s 71 766 Refik On İkinci Asırda s 209
219
ticaretinin seyrindeki doumlnuumlşuumlmler bir liman kenti olarak ccedilok geccedilmeden oumlneminin fark
edilmesine yardımcı etkenler oldu Her ne kadar kentin ekonomik hayatına ket vuran
gelişmeler Selanikrsquoin ilerlemesinde istikrarsızlığa sebebiyet vermiş olsa da limanın
mevcut ticari potansiyeli her doumlnem dikkatleri uumlzerine ccedilekmeyi başardı
Osmanlı topraklarına sığınan Yahudilere ev sahipliği yapmış olan Selanikrsquoe
nuumlfusunun buumlyuumlk bir kısmını meydana getiren Yahudiler bu konuk severliğe kentin
kalkınmasına hizmet etmekle cevap verdi Oumlzellikle XVI yuumlzyıl hem Selanik hem
de sakinleri olan Yahudiler iccedilin altın bir ccedilağ oldu
Kanuni doumlnemi Yahudi goumlccedilmenler Selanik limanını Balkanların ekonomi
merkezi haline getirdi Bu Yahudi goumlccedilmenler kentin Adriyatik ve Ege Denizi Orta
Avrupa ile Akdeniz arasındaki kavşak konumundan yararlanan ve diğer Yahudi
topluluklarla ilişki ağını kullanan tuumlccarlardı Ayrıca bu tuumlccarların Makedonyarsquonın
ve Teselyarsquonın başlıca pazarları olan Kavala Uumlskuumlp Manastır Yanya Kastoria
Arta Larissa Tırhala ve uluslar arası ticaretin buumlyuumlk merkezlerinde temsilcileri olan
aracıları da vardı Bu doumlnem Selanik oumlzellikle Venedikrsquole ticari ilişki iccedilindeydi ve
Ragusa Cumhuriyeti Venedik ve Selanik arasındaki kara ticaretinin ara istasyonu
oldu767
Oumlte yandan fuarların Selanik ekonomisine sağladığı katkının da goumlz ardı
edilmemesi gerekmektedir XVII yuumlzyılla birlikte duumlnya ticaretindeki doumlnuumlşuumlm bir
takım değişiklikleri de beraberinde getirdi İccedil ve dış ticaret iccedilin artan talebin
karşılanması ticari oumlrguumltlenme biccedilimini yeniden şekillendirdi Oumlncelikle tarımsal
uumlretimin kırsaldan toplanarak Avrupa uumllkelerine ulaştırılması ve yine ithal edilen
malların da boumllgesel dağıtımını sağlamak gerekiyordu Boumlylelikle yerli aracıların bu
ihtiyaca cevap vermesi Balkanlarda deniz kıyısından elli ila iki yuumlz km iccedilerde iki
panayır zincirinin oluşmasına neden oldu 50000 kişinin katıldığı bu fuarların en
buumlyuumlğuuml Selanikrsquote yer almaktaydı ve artık koumlyluumller uumlruumlnlerini satmak iccedilin buraya
geliyorlardı768 Suraiya Faroqhi XVII yuumlzyılda Selanikrsquoin Karaferye (Veroia)
youmlresinde birccedilok fuar olduğu ve St Catherine Fuarrsquoı (Katarina) dışında tuz ocağı
yakınlarında (Ccedilitroz ya da Kitros olarak bilinen) bir fuar olduğunu
767 Veinstein Sekuumller s 54 768 Stoianovich The Conquering p 261 İlhan Tekeli ve Selim İlkin Cumhuriyetrsquoin Harcı
Koumlktenci Modernitenin Doğuşu İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yay İstanbul 2003 (Cumhuriyetrsquoin
Harcı) s 15
220
kaydetmektedir769 Konuyla ilgili daha ayrıntılı bilgiler veren Svoronosrsquoun Doglia ve
Selimiye Fuarlarırsquonın iccedillerinde ayrıca oumlnemli olduğunu vurguladığı doumlnemin fuarları
şunlardı 770
Maschalour ya da Mascalor Fuarı XVII yuumlzyılda adı geccedilen bu fuarın
adına XVIII yuumlzyılda rastlanmaz Fuar Selanikrsquoe doumlrt guumlnluumlk uzaklıkta olup
Mayıs ayı ortasında duumlzenlenirdi
Lassona Fuarı Ağustos sonunda duumlzenlenirdi
Nevrokopi Fuarı Eyluumll ayında duumlzenlenen fuardan boumllgenin kuzeyindeki
uumllkelere mal goumlnderilmektedir
Uzuncaova Fuarı Selanikrsquoe 100 fersah uzaklıktadır
Doglio Fuarı Eyluumll ortasında kurulan fuar Selanikrsquoe iki uumlccedil guumlnluumlk
uzaklıktaydı
Serez Fuarı Ocak ayında kurulurdu
Zeitoun Fuarı Mart ayında kurulurdu
Selimiye Fuarı XVIII yuumlzyılın sonlarına doğru kurulan fuar Eyluumll ayında
duumlzenlenir ve Selanikrsquoten on iki guumln uzaklıktaydı Burada Selanik malları
Tuna uumllkelerine dağıtılırdı Servia Perlep Mauronori Estergon ve Avret-
Hisar Fuarları adı geccedilen diğer fuarlardı
Ancak XVII yuumlzyılın ikinci yarısı Selanik ekonomisinin dolayısıyla Selanik
Yahudilerinin zorlayıcı bir doumlneme girdiğinin işaretccedilisiydi 1650rsquolerden sonra
Makedonyarsquodaki Yahudi tuumlccarların oumlnemlerini yitirmelerine sebep olan iki gelişme
vardı Birincisi Batı ve Atlantik ccedilevresindeki ekonomik gelişmelerin Yahudi
sermayesi iccedilin sağladığı iş olanaklarının dış goumlccedile neden olmasıydı İkincisi Rum
tuumlccarların Yahudi tuumlccarlar karşısında kaydettiği gelişmeydi771 Oumlte yandan 1669
yılında Giritrsquoin duumlşmesiyle Venedik ticareti buumlyuumlk bir darbe alarak bu durum
ağırlıklı ticaretini Venedik ile yapan Selanikrsquoi sarsan diğer bir gelişme oldu 772
769 Suraiya Faroqhi Osmanlı Şehirleri ve Kırsal Hayatı Doğu Batı Yay Ankara 2006 (Osmanlı
Şehirleri) ss 161 ndash 162
770 Svoronos Le Commerce pp 210 ndash 213 771 Tekeli ve İlkin Cumhuriyetrsquoin Harcı s18 Stoianovich The Conquering p 244 Shaw
Yahudiler ss 169 186 ndash 189
772 Leon Sciaky Elveda Selanik Varlık Yayİstanbul 2006 ss 129 ndash 130 Veinstein Sekuumller s
61
221
Bu sarsıntıların ardından XVIII yuumlzyıl Selanik dokuma sanayinin sonunu
getiren gelişmelere gebe olmasına karşın soumlz konusu doumlnem aynı oranda ruumlzgarın
Selanik youmlnuumlnde esmeye başladığı bir doumlnemdi Hem olumlu hem de olumsuz
etkilerin tek bir ccedilıkış noktası vardı Osmanlı ekonomisi iccedilin Batırsquonın taleplerini
karşılamak olumlu bir etki iken aynı zamanda olumsuz bir etkiye de sahipti Soumlz
konusu olumsuz etki Batı ticaretinin Osmanlı pazarına nuumlfuz etmiş olmasıydı Bruce
Mcgowanrsquoa goumlre İzmir ve Selanikrsquoin yuumlkselişinin nedeni denizaşırı talepleri
karşılayan Batı Anadolu ve Makedonyarsquonın tarımsal uumlretimiydi773 Oumlte yandan Batı
ticaretinin XVIII yuumlzyıl boyunca Selanikrsquoe nuumlfuz etmesi dokuma sektoumlruumlne darbe
vurdu ve pazarı istila eden uumlruumlnlerle oumlzellikle Provansrsquoın uumlnluuml ldquoccediluhalarırdquo ile rekabet
etmek muumlmkuumln olmadı774
Makedonya yuumlnuumlne olan talebin kent ekonomisini canlı tutan olumlu etkisine
bir de 1718 sonrasında Leipzig ve Viyana sayesinde yuumlkselişe geccedilen Alman
ticaretinin Selanik ticareti ile yollarının kesişmesi eklendi Osmanlı Sultanı
tarafından 1718 yılında Habsburg Hanedanırsquona ve 1774 yılında Ruslara verilen ticari
imtiyazlar kent iccedilin yeni fırsatlar doğurdu Nitekim 1748 yılında Leipzig
panayırında beş 1752rsquode on iki 1767rsquode otuz doumlrt ve 1774rsquode atmış dokuz Makedon
tuumlccar vardı775
332 Kent Ekonomisi
3321 Selanik Guumlmruumlğuuml
Padişah hassı olan kentin en oumlnemli gelir kaynağı Selanik ve Ccedilitroz
Tuzlalarırsquondan elde edilen tuzdu İkinci oumlnemli gelir kaynağı ticari vergilerdi Bac-ı
bazar ihtisab (ccedilarşı ve duumlkkacircnlardan alınan vergi) ve kapan resmi (halka accedilık
tartılardan alınan vergi) gibi 1567-1568 yılında Selanikrsquoin toplam geliri 5279752
akccedile idi776
773 Bruce Mcgowan Economic Life in Ottoman Europe Taxation trade and the struggle for
land 1600-1800 Cambridge University Press (tarihsiz) (Economic Life) p 27
774 Veinstein Sekuumller s 62
775 Mcgowan Economic Life p 134 Veinstein Sekuumller s 61
776 Delilbaşı Via Egnatia s 84
222
1716 yılında Selanik Guumlmruumlk Mukataasırsquonın yıllık vergiler toplamı 15000
kuruştu Aynı sene malikacircne sisteminin kaldırılması sonrasında yeniden iltizama
verilmek uumlzere Selanik guumlmruumlk mukataasına yıllık 2500 kuruş zam yapıldı Buna
goumlre Selanik Guumlmruumlğuumlrsquonuumln XVIII yuumlzyıldaki yıllık geliri ve muaccele bedeli
şoumlyledir 777
Tablo 49 XVIII Yuumlzyılda Selanik Guumlmruumlk Gelirleri
Yıl Yıllık Vergi Muaccele (krş)
1707 15000 krş 3500
1713 15000 krş -
1716 17500 krş -
1731 20500 krş 82100
1746 20500 krş 80000
1761 20736 krş -
Kaynak M Genccedil ss113 127 ndash 133
Daha ayrıntılı şekilde Selanik guumlmruumlk mukataasının XVIII yuumlzyılda
malikacircne sahibine sağladığı yıllık kacircr ve hazineye oumldenen yıllık vergileri hakkında
Mehmet Genccedilrsquoin kaydettiği bilgiler aşağıdaki tablodadır
777 M Genccedil ss113 127 ndash 133
Bu doumlnem Osmanlı kuruşu = 120 akccediledir
223
Tablo 50 XVIII Yuumlzyıl Selanik Malikacircne Gelirleri
Yıllar 1707 1722 1739 1746 1774
Muaccele (krş) 3500 7000 66000 80000 300000
Muaccelelerin kacircr haddi () 361 333 298 283 227
Malikacircne Sahibine Ait Yıllık Kacircr 12635 2331 19668 22640 68100
Hazineye Oumldenen Yıllık Vergi 16500 22500 22600 22600 49000
Malikacircne Sahibinin Yıllık Bruumlt
Hacircsılatı
17763 24831 42268 45240 117100
Endeks 715 100 1702 1822 4716
Kaynak M Genccedil s174
XVI yuumlzyılın ikinci yarısında Selanikrsquote 1902 Muumlsluumlman aile reisinden
265rsquoi zanaatkacircr 80rsquoi tuumlccar 30rsquou din adamı 26rsquosı devlet goumlrevlisi ve 3rsquouuml ccediliftccedili
olarak geccedilimini sağlamaktaydı778 Todorovrsquodan farklı olarak Delilbaşı mesleki
dağılımda ilk sırayı imamlık ikinci sırayı muumlezzinlik ve uumlccediluumlncuuml sırayı dokumacılığın
aldığını belirtmektedir Buna goumlre Muumlsluumlman nuumlfusun geccedilim kaynağı meslekler
şunlardı 779
Ahuri (Seyis) Attar Bakaracı (Sığır ccedilobanı) Bakkal Bezzaz (Kumaş taciri)
Bıccedilakccedilı Boyacı Bozacı Cabi (Dini vakıflardan vergi toplayan kişi) Cullah
(dokumacı) Ccedilerccedili Debbağ Eskici Gulam (koumlle) Habbaz (fırıncı) Hallac Hamami
Hammal Hatip Hayyat (terzi) Hazzaf (ccediloumlmlekccedili) Helvayi (helvacı) İmam İplikccedili
Kadı Kapucu Kasap Kacirctip Katib-i mahkeme Katib-i mukataa Kavaf
(ayakkabıcı) Kayyum (cami bakımından sorumlu kişi) Kazancı Kazzaz (ipekccedili)
Keccedileci Kethuumlda Kilari (kilerci) Kovancı Merd-i hisar (asker) Merd-i kale (kale
muhafızı) Muarrif (toumlren sorumlusu) Muumlfessir (tefsir sorumlusu) Muhassıl (vergi
tahsildarı) Muhzır (muumlbaşir) Muytab (ccediluvalcı) Muumlderris Muumlezzin Muumllazım
Nalband (demirci) Nalcı (nalbant) Neccar (marangoz) Papuccı (pabuccedilccedilu) Reis
Sail (dilenci) Sakka (saka) Sarrac (saraccedil) Şerbetccedili Sufi Subaşı Tacir Tellak Topi
(topccedilu) Uumlzuumlmcuuml Zabit Zerger (altın işleyip satan kişi)
778 Todorov p 100
779 Delilbaşı Via Egnatia ss 80 ndash 81
224
Selanikrsquoin yerel Yahudi nuumlfusu sarraflardan (bankerler) celeplerden uumlzuumlm
bağlarından mandıralardan ve koumlle tacirlerinden vergi toplamakla uğraşmaktaydı
Oumlte yandan ileri gelen Muumlsluumlman memurlarını ya da yeniccedileri kumandanlarını finanse
eden Yahudiler kentin guumlmruumlk imtiyazı ve kent dışındaki tuzlaların imtiyaza
verilmesiyle de ilgiliydi780 Hamallık aktarlık tuhafiyecilik eskicilik gibi işler
Yahudilerin tekelinde olup semercilik tenekecilik demircilik boyacılık ccediluha
dokumacılığı başlıca uzmanlaştıkları mesleklerdi 781 Bununla birlikte 1753 yılında
Selanikrsquote toplam yirmi doumlrt esnaf birliği bulunmaktaydı782
3322 Tarımsal Uumlretim
Selanik zengin ve verimli arazileri ile tarımsal uumlretim ccedileşitliliğine sahip bir
kentti XVII yuumlzyılın ikinci yarısı kenti ziyaret etmiş olan Evliya Ccedilelebi Selanikrsquote
buğday bakla mercimek pirinccedil boumlruumllce soğan pırasa tere sarımsak lahana turp
şalgam ve havuccedil yetiştirildiğini ve ihtisab ağası ile bacdar defterine goumlre Selanik
civarında 46000 bağ bulunduğunu kaydetmektedir783
Ccedileşitli sebze ve hububatın uumlretildiği bostanları bahccedileleri ile iyi kalite meyve
uumlretilen oumlzellikle de kirazıyla uumlnluuml784 Selanikrsquote uumlretimi XVIII yuumlzyılda yaygın
hale gelen pamuk ayrıca bir oumlneme sahipti Pamuk kadar oumlnemli diğer bir uumlruumln
mısırdı XVII yuumlzyılın sonları ekimi başlayan pamuk Doğu Makedonya boumllgesinde
Serezrsquode başlayıp Selanik ve Teselyarsquoya yayıldı Bu doumlnem tek tip uumlruumln
yetiştirmenin kacircrlılığının farkına varan Osmanlı arazi sahipleri Serezrsquode pamuk
ekimine yoğunluk verdi Aynı durum İzmirrsquodeki arazi sahipleri iccedilinde soumlz konusu
oldu Nitekim Selanik-Makedonya boumllgesindeki pamuk uumlretimi 1740 ile 1790 yılları
arasında 22 milyon okkadan 7 milyon okkaya yuumlkseldi Oumlte yandan ilk kez
780 Mazower s69
781 Orhan Tuumlrker ldquoSelanik Musevilerirdquo Tarih ve Toplum Sayı 196 2000 s 40
782 Svoronos Le Commerce p 8 Akın s 71
783 Ccedilelebi VIII Kitap s 75
784 Moschopoulos Ἡ Ἑλλὰς κατὰ τὸν Ἐβλιὰ Τσελεμπῆ ΕΕΒΣ 16 (1940) pp 333-338 360-362rsquoden
Aktaran Vacalopoulos Macedonia p 255
225
Hırvatistanrsquoda goumlruumllen mısır uumlretimi Balkanlardaki ekim alanıyla XVII ve XVIII
yuumlzyılda pamuktan daha yaygın hale geldi 785
Selanikrsquote uumlretimi yaygın olan diğer uumlruumln ise tuumltuumlnduumlr Bununla ilgili ayrıntılı
bilgiye 1693-1703 yılları arasında tuumltuumln ekim alanlarının tespitine youmlnelik yapılan
duumlzenli tahrirlerden ulaşılmaktadır 1697 yılında yapılan tuumltuumln guumlmruumlğuuml tahririne
goumlre Selanikrsquote toplam 57 tuumlccardan 54rsquouuml Muumlsluumlman iken 3 tuumlccar gayrimuumlslimdir
1773 yılı guumlmruumlk verilerine goumlre ise Selanikrsquote toplam 235 tuumltuumln tuumlccarı vardır
Bunlardan 190rsquoı Muumlsluumlman 45rsquoi gayrimuumlslim olup bu 45 gayrimuumlslim tuumlccarın
21rsquoini Yahudi tuumlccarlar oluşturmaktadır Nitekim 1697 ile 1771 yılları arasında
tuumlccar sayısında 335 bir artış soumlz konusudur 786
Tablo 51 Selanikrsquoteki Tuumltuumln Tuumlccarı Sayısı ve Tuumltuumln Miktarı (1697 ve 1771 Yılları)
Yıl Tuumlccar Tuumltuumln miktarı
1697 57 13822 kıyye
1771 235 3656070 kıyye
Kaynak Yılmaz ss 61 ndash 62
3323 İmalat Sektoumlruuml
Osmanlı merkeziyetccedili yapısının Selanik uumlzerindeki uygulamaları kentin bir
liman kenti olarak ticaretten ziyade Bursa oumlrneğinde olduğu gibi dokuma enduumlstrisi
ile oumlne ccedilıktı Ağırlıklı bir Yahudi yerleşimi olması ve yeniccedileri kıyafetlerini dokuma
yuumlkuumlmluumlluumlğuuml ile Selanik merkezin kontroluumlnde dokuma imalatında ihtisaslaşan ve
enduumlstriyel oumlrguumltlenmesini buna goumlre inşa eden ya da ettirilen bir kentti
Dokuma enduumlstrisi haricinde kent madeni tuzlası sırmakeşhanesi ve
baruthanesi ile devlet ekonomisinin hizmetindeydi Selanikrsquoin en oumlnemli madeni
Sidrekapsi (Siderokapısı Demir Hisar) kasabasındaki guumlmuumlş madeniydi Sidrekapsi
madenleri Veziriazam Damat (Makbul) İbrahim Paşarsquonın Macaristanrsquodan getirttiği
Yahudi metaluumlrjistlerin Selanikrsquoe 90 kilometrelik yolu guumlnluumlk gidip gelen
785 Veinstein Balkan Eyaletleri s 406 Stoianovich Land Tenure p 404 Mcgowan Economic
Life p 42 Svoronos Le Commerce p 245
786 Yılmaz ss 61 ndash 62
226
kervanlarıyla en buumlyuumlk guumlmuumlş madenlerinden biri oldu787 XVII yuumlzyılın ortalarında
Sadrazamın kacirchyası Ebul Hayir İbrahim Ağa tarafından ccedilalıştırılan guumlmuumlş
madenlerinden yılda 1000 ila 1100 libre guumlmuumlş elde edilmekteydi788 Yine Selanik
iccedilin Kalemerya Tuzlası da oumlnemli gelir kaynaklarından biriydi789
Oumlte yandan Selanik Osmanlı topraklarında uumlretimi yerel olmayan
kuumlkuumlrduumlnde uumlretiminin yapıldığı kentlerden biridir İzmir ile ilgili kısımda geccediltiği
uumlzere Selanik Osmanlı kentlerinin ihtiyacı olan kuumlkuumlrduuml tedarik ettiği gibi sınırdaki
kalelere de bunun sevkiyatının yapıldığı bir yerdi Oumlrneğin 1654-1655 tarihli bir
emirle 3000 okka kuumlkuumlrt Selanikrsquoten Kanijersquoye nakledildi790
BOA Cevdet-i Darphane kataloğunda yer alan 1476 numaralı belgede
Devlet-i Aliyyersquoye beyan edilen yuumlz kırk doumlrt bin vukiyye cevherden 1704 yılına
dair ihrak olunan miktarın 48000 kıyye cevher olduğu yazılıdır Ayrıca soumlz konusu
defter bu yıla ait olmak uumlzere toplam sekiz ocaktan ccedilıkarılan miktarlar ve yapılan
masraflar hakkında ayrıntılı bilgiler vermektedir Buna goumlre sekiz madenin ikisinden
elde edilen ve diğer altısından elde edilen maden miktarı aşağıdaki gibidir
787 Mazower s68
788 Moschopoulos Ἡ Ἑλλὰς κατὰ τὸν Ἐβλιὰ Τσελεμπῆ ΕΕΒΣ 14 (1938) pp 498-500rsquoden Aktaran
Vacalopoulos Macedonia p 235
789 Goumlkbilgin s 344 Tekeli ve İlkin İttihat ve Terakki s 356
790 Mark L Stein Guarding the Frontier Ottoman Border Forts and Garrisons in Europe IB
Tauris amp Company London 2007 p 56 Ayrıca bkz Mark L Stein Osmanlı Kaleleri Avruparsquoda
Hudut Boyları İş Bankası Kuumlltuumlr Yay İstanbul 2007
227
Tablo 52 Sidrekapsirsquoden Ccedilıkarılan Altın Guumlmuumlş ve Bakır (1703-1704) 791
İki ocaktan hacircsıl olan
mahsulacirct
Kal halis sim 1650 dirhem
Zer-i halis 7 dirhem
Muumlrde Seng 225 Kantar ficirc esedi 9 24300 akccediledir
Altı ocaktan hacircsıl olan
mahsulacirct
Kal sim-i halis 42175 dirhem
Zer-i halis 32 dirhem 3 denk
Muumlrde Seng 385 kantar ficirc esedi 9 41580 akccediledir
Bakır 18 kantar ficirc esedi 4 8640 akccediledir
Zikrolunan sim uuml zer Devlet-i Aliyyersquoye irsal olunup vech-i meşrucirch uumlzere muumlrde seng ve
bakır bahalarından muumlctemi olan akccedilelerdir ki zikrolunur
78120-Yalnız yetmiş sekiz bin yuumlz yirmi akccediledir
İşlenen Madenlerin Harccedil ve Masrafları
Lemşadniccedililer tarafından
işlenen iki ocağın harccedil ve
masrafı
6500 baha-i koumlmuumlr ve odun
7640 uumlcret-i havuzcıyane ve koumlruumlkccediluumlyana
4085 uumlcret-i lemşadniccedilyan
1800 şafariye (şafarlar)
1320 ifraziye (ifrazcılar)
22245 - Yalnız yirmi iki bin iki yuumlz kırk beş akccediledir
Lemşadniccedililer tarafından
işlenen altı ocağın harccedil ve
maktursquolarıdır
20340 altı ocağın ber-muceb-i defter-i sabık masrafıdır
13200 altı ocağın ber-vech-i maktu koumlmuumlrler bahasıdır
3400 ifraziye iccedilin verilmiştir
36940 -Yalnız otuz altı bin dokuz yuumlz kırk akccediledir
YEKUcircN
59185
10200 Asitanersquoye menzil ile goumlnderilen iki nefer acircdemin menzil kiraları ve harccedillıklarıdır
69385-Yalnız altmış dokuz bin uumlccedil yuumlz seksen beş akccediledir
8735 akccedile
Meblağ-ı mezkucircr yalnız sekiz bin yedi yuumlz otuz beş akccedile iccedilin hal-i mevcud olan Muumlrde
Seng ve bakırdır
Muumlrde Seng 7 kantar Yalnız yedi kantardır
Ranta 25 kantar Yalnız iki buccediluk kantardır
Kaynak BOA CDRB Dosya No30 Goumlmlek No1476 Tarih 23B1115
791 Bundan bir yıl oumlncede
ldquoSelanik kazasında eskiden beri işleyen Sidrekapsi madeni ihmal yuumlzuumlnden kuyu ve lağımları ocakları
harab olmuş olup maden hizmetine tayin olan reaya yine maden hizmetine bağlanıp uumlccedil kuyu accedilılması
ve uumlccedil bina iccedilin gereğinin yapılması ve adı geccedilen madenin deniz kenarında olmasından dolayı korsan
ve eşkiyalara karşı madenin muhafaza hizmetine yevmiye onbeşer akccedile ile kırk nefer sekban tayin
olunması ferman olunmuşturrdquo (Sene 1114) BOA CDRB Dosya No30 Goumlmlek No1476 Tarih
23B1115
Defterdar Sarı Mehmed Paşa ss 734-735
228
1718 (1131) yılı itibariyle Sidrekapsi madeni işletim hakkını uumlccedil yıllığına alan
kişi Ccedilavuşzade Ali Ağa idi 1720 (1133) tarihli belgede geccediltiği uumlzere Sidrekapsi
madeni mukataasının yıllık otuz iki yuumlk uumlccedil bin altı yuumlz akccedile malı vardı Madende uumlccedil
kuyu accedilılıp işletilen sekiz kuyunun temizliği iccedilin doumlrt yuumlk bin akccedile masraf ccedilıkarılıp
1718 yılı itibariyle Ali Ağarsquoya kiralanmıştı Ancak Ccedilavuşzade Ali Ağarsquonın iki yılda
elde ettiği cevher umduğundan az olup masrafını karşılamadığı ve zarara
soktuğundan Ali Ağa kalan bir yıl iccedilin ldquoMuumlceddeden kuyu hafr edemem acirchara
verilsuumlnrdquo ricasında bulunmuştur Bu rica uumlzerine bahsi geccedilen mukataanın yirmi sekiz
yuumlk uumlccedil bin altı yuumlz akccedile mal-ı iltizamı ile bir yıllığına başkasına verilmesine karar
verildi Nitekim bu karar sonucunda madenin işletim hakkı buna talip olan Selanik
guumlmruumlk eminlerine verilmesi uygun goumlruumllduuml792
ldquoArz-ı bende-i bicirc-miktar budur ki
Selanik kurbunda vacircki ldquoSidre Kapsirdquo madeni nezaretinin yirmi sekiz
yuumlk uumlccedil bin altı yuumlz akccedile malı olup otuz doumlrt senesi zaptı henuumlz kimseye deruhte
olunmadığı kalemden ihrac olunmuştur Marsquoden-i mezkucircr Selanik kurbunda
olup kenduumllere her vechile muumlnasip olmağla beş bin kuruş muaccele ile
kenduumllere malikacircne verilmek recasına Selanik guumlmruumlğuuml eminleri istidlsquoa ederler
Ficirc nefsirsquol-emr marsquoden-i mezkucircr malikacircne verildiği surette avn-i Hakk ile
nizamını bulacağı zacirchir olmağla otuz doumlrt senesinden malikacircne verilmek
kacircimesi verilmek bacircbında emr u ferman devletluuml saadetluuml sultanım
hazretlerinindirrdquo
Kent ekonomisine guumlmuumlş madenleri dışında katkı sağlayan bir diğer uumlretim
yeri sırmakeşhanelerdi Osmanlı youmlnetimi oumlzellikle İstanbul Bursa ve Selanik793
olmak uumlzere bu uumlccedil kent dışında sırmakeşhane accedilılmasını yasaklamıştı Hatta 1701
yılında bu yasağa rağmen Yahudi Yasef oğlu Mosı ve Firenk oğlu Pişva bu yasağı
ccediliğnedikleri iccedilin mahkemeye verilmiş yine de uslanmayıp adı geccedilen Yahudiler
gizliden simkeşlik yaptıkları iccedilin ibret olsun diye Selanikrsquoe suumlrguumln edilmişlerdi794
792 BOA CML Dosya No 761 Goumlmlek No 31010 Tarih 29Z1134
Simkeşhacircne Devlet emrindeki simkeş ve sırmakeşlerin yani guumlmuumlş ve sırma işleyenlerin topluca
ccedilalıştıkları yer Mehmet Ali Uumlnal Osmanlı Tarih Soumlzluumlğuuml Paradigma Yayıncılık İstanbul 2011 s
618
793Kuumltuumlkoğlu İktisadi Yapısı s 637
794 Refik On İkinci Asırda ss 34 ndash 35
229
33231 Selanik Baruthanesi
Selanik Baruthanesirsquonde Baruthane Emini kethuumldası ve kacirctipleri ile birlikte
300 nefer vardı Hatta Selanik Kalesi kısmında değinildiği uumlzere 1597 yılında
baruthaneye duumlşen yıldırım sonucu 1300 kantar barut patlamış ve harap olan kale
yeniden yapılmıştı795 Kayıtlarda geccedilen buna benzer bir başka olay 1712 tarihlidir
Baruthanede bulunan 9000 kantar (508041 kg) hazır barutun patlama ihtimali
burada goumlrevli olanları korkutarak goumlrev yerlerini terk etmelerine neden oldu Hatta
Baruthane Nazırı İbrahimrsquoin baruthane civarının da boşaltıldığını merkeze bildirmesi
uumlzerine Kapudacircne-i Huumlmacircyucircn İbrahim Kaptanrsquoa Akdeniz seferinden doumlnecek
kalyonlarla barutun bir kısmını İstanbulrsquoa getirmesi emredildi796
Daha ziyade yakın ccedilevresindeki kaleler ile donanmanın ihtiyaccedillarını
karşılamak iccedilin kullanılan Selanik Baruthanesirsquonin ihtiyacı olan guumlherccedilile Koumlpruumlluuml
İştip Koccedilana ve Serezrsquoden karşılanırdı797 Selanik Baruthanesirsquonde duumlşuumlk
maliyetlere karşın uumlretimde istenen kalite yakalanamadı Hatta 1720 yılında
Baruthane Nazırı İbrahimrsquoe barutun kalitesinin iyileştirilmesi ve İngiliz ayarında
uumlretim yapılmasına dair ferman goumlnderildi798
Uumlretim kalitesinde duumlşuumlşuumln en temel sebebi guumlherccedilile temininde yaşanan
sıkıntılardı 1696 yılında İstanbulrsquoa Selanik Baruthanesirsquonden Şahin Ağarsquonın
konuyla ilgili verdiği malumat oumlrneğinde olduğu gibi Şahin Ağarsquonın arzuhali
795 Bkz dipnot 649 Selaniki Mustafa Efendirsquonin eserinde ve Zafer Goumllenrsquoin ccedilalışmasında geccediltiği
uumlzere baruthane Selanik Kalesirsquondedir Bundan farklı olarak Gaacutebor Aacutegoston Selanikrsquote barut fabrikası
kurulma kararının 1663 Macaristan Seferleri sırasında alındığını belirtirken baruthanenin Soumlğuumltluuml
isimli nehre yakın bir kasabanın dışında olduğunu kaydetmektedir Buna ek olarak Aacutegoston
baruthanenin 1666-1667 yılında 12 milyon akccedile tutarında bir tamirat gideri olduğundan
bahsetmektedir Buraya kadar farklılık goumlsteren bilgilere karşın Zafer Goumllen ile Gaacutebor Aacutegostonrsquoun
Selanik Baruthanesi ve uumlretim hacmine youmlnelik verilerinde paralellik soumlz konusudur Aacutegoston Barut
Sanayi s 450 796 Y Aydın s 329
797 1688 yılında Dıraccedil Kalesirsquone 30 kantar Niş Kalesirsquone 20 kantar top barutu ile 10 kantar tuumlfek
barutu Eğriboz Kalesirsquone 500 kantar siyah barut goumlnderilmiş 1689 yılında ise Ohri Kalesirsquone 70
kantar top ve 30 kantar tuumlfek barutu Ohri Sancağırsquona bağlı İşim Kalesirsquone 10 kantar top 5 kantar
tuumlfek barutu ve Eğriboz Kalesirsquone 500 kantar barut goumlnderilmiştir Yine Macaristan Seferi sırasında
1685 yılında 1500 kantar 16931694 ve 16941695 yılları arasında iki ayrı parti halinde 1500rsquoer
kantar barut develerle Selanikrsquoten Belgratrsquoa nakledildi 1716 yılında da Mora Seferi iccedilin Selanikrsquoe
goumlnderilen kalyonlara 2000 kantar barut yuumlklenmesi buyrulmuştu Goumllen ss 11 ndash 12
Aacutegoston Barut Sanayi s 452 Y Aydın s 329 Bekir Goumlkbunar 105 Numaralı Muumlhimme Defteri
(Oumlzet-Transkripsiyon) Yayınlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi Sakarya Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Sakarya 1996 ss 354 ndash 356 Huumlkuumlm No 522523 798 Refik On İkinci Asırda ss 73 ndash 74
230
dışarıya guumlherccedilile satışı yuumlzuumlnden ferman olunan barutun uumlretim iccedilin gereken
guumlherccedililenin temin edilemediği ve bunun oumlnuumlne geccedililmesi hakkındadır Bunun
uumlzerine Selanik Muhafızı Vezir Halil Paşarsquoya ve Selanik kadısına yazılan huumlkuumlmde
Divan-ı Humacircyucircnrsquoa arz-ı hal sunup Selanik Sancağırsquonda Asitane-i Saadet
baruthanesine guumlherccedilile ocaklık tayin olunan kazalardan tahsile memur olan Selanik
baruthanesi nazırı Ahmedrsquoin guumlherccedililenin toplanıp dışarıya satılmasına neden
olduğu anlaşıldığından bu ve buna benzer girişimlere engel olunması ferman
olundu799
Ancak aynı sorunların devam ediyor olması yazılan huumlkuumlmlerin pek etkili
olmadığını goumlstermektedir Dolayısıyla yurtdışına guumlherccedilile satışı tuumlccarın eline
geccedilen guumlherccedililenin yuumlksek fiyatla satışına girişilmesi uumlstuumlne ccediliftlik sahiplerinin ve
diğer goumlrevlilerin guumlherccedilile ccedilıkarmakla goumlrevli amelelerden para talep etmelerinin
eklenmesi işi daha da zora sokan durumlardı Nitekim XVIII yuumlzyılda yıllık
ortalama 1500-2000 kantar (84600-112800 kg) barut uumlretimi yapan Selanik
Baruthanesirsquonde alınan oumlnlemlere karşın uumlretim kalitesinde iyileşme olmadı800
799 BOA AESMSTII Dosya No 13 Goumlmlek No1236 Tarih 19Za1108
800 Hatta 1781 yılında Baruthane Nazırı Osmanrsquoın bu durumu merkeze bildirmesi uumlzerine
merkezden guumlherccedilile amelelerine engel olanların cezalandırılacağına dair fermanlar goumlnderildi Tuumlm
bu oumlnlemleri izleyen gelişme ise Selanik Baruthanesirsquonin 1793 yılında kurulan Baruthaneler
Nazırlığırsquona bağlanması ve 1796 yılında da tamamen kapatılmasıydı Goumllen ss 12 ndash 14