-
ZIENTZI BERRIAK LABURKI
den estimatzerik egongo balitz,baraualdia arriskutsua izan
bainolehen eten liteke.
HIDROGENOA ERREGAISOBIETAR BATASUNEAN
Sobietar Batasuneko injineruak,erregai moduan hidrogeno
likidoaerabiltzen duen hegazkinaprobatzen ari dira. Hegazkina
TU-155 da, zeina 20 urtean SobietarBatasuneko
bidaiari-hegazkinofiziala izan den; TU-154arenhurrengoa bait
da.
Aleksei Tupolev-ek zuzentzendituen sobietar injineruek
ustedutenez, hidrogenoa hegazkinenetorkizuneko erregaia izan
daiteke.
Hidrogenoak abantaila nabariak
dauzka. Nahikoa erraz sor daiteke,nahiz eta gaur egun garestia
izan,eta ez du poluziorik sortzen.Hidrogenoa erretzean, ura
etaozono-kantitate txikia bakarriksortzen dira. Desabantailak
ordea,hauek dira: deposito edo andeletantoki asko hartzea eta
hotzetangorde beharra, oso hegaskorradelako.
TU-155 hegazkina osatzeko,koheteak eraikitzeko behar
direnteknikak erabili dira. Leherketarenarriskua murrizteko
hidrogenoakontzentratuta daukaten zonakpresurizatutako
konpartimentuzinguratuta daude. Erregaiandelaabioiaren atzekaldean
dago etabertara doazen linea elektrikoakfuselaiaren kanpo aldetik
doaztutu aireztatu berezietan gorderik.Gas-isuriak detektatzeko
sentsoreugari dago abioian barreiaturik etatripulariek nahikoa dute
botoi batsakatzea isuria dagoen tokia ondoaireztatua izan
dadin.
TU-155 hegazkina hidrogenozbetetzeko, urruneko kotrolaerabiltzen
da. Bestalde, oraingoandelak bidaiariak eramatekobehar den tokia
betetzen du,baina Tupolevek esan duenez gauregun egiten ari diren
ikerketekoztopo hori gainditu ahal izangodute. Hegazkinaren
“performance”agaldu gabe erregai gutxiago errekoduten motoreak
diseinatzen aridira.
OREINHARAGIJALEAK
Haragia jaten duten untxiak,behiak eta ardiak
beldurrezkofilmetakoak bakarrik izandaitezkeela pentsa liteke. Dena
den,gertaera hori errealitatetik ustebaino gertuago dago Eskozian
egin
Strasburg-eko CNRSeko ikerlari-talde batek pinguinoak aztertu
ditueta hegazti hauek une batetikaurrera berriro jaten hasten
direlaikusi du. Itxura denez, jaterabultzatzen dituen seinale
modukoaematen die gorputzak erreserbendesagertzearen muga
arriskutsuagainditu baino lehen. Gizakiobesoan horrelakorik ez da
ikusieta baraualdiaren bukaeranproteina gehiago gastatu
GIZENENARAZOAK
Loditasunaren kontrakotratamenduan baraualdi luzeekemaitza onak
eman dituzte, bainabapateko heriotzaren arriskuagatikdieta gogor
hau egun gutxitanaplikatu behar da. Dieta hau aldebatera utzi behar
al da? Animaliabasatien azterketak galdera honenerantzuna eman
dezake.
Baraualdi luzearen kaussz gertadaitekeen bapateko heriotza ez
dapisu-galeraren ondorio zuzena;proteina tisulareen
desagerketarenabaizik. Dieta egokiak, lehendikmetatutako koipeak
bakarrik (eta ezproteinak) hartu beharko lituzkeenergi iturri
bezala. Baraualditannagusiki koipeak gastatzen dira,baina aldi
berean proteinak eregaltzen dira. Proteina likidoakhartzea
segurtatzen duten kaloriagutxiko dietek ere ezin diotebapateko
heriotzaren arriskuariekidin. Antza denez, beharrezkodiren
proteinen desagertzea,bihotzak dituenak esate baterako,ezin da
baztertu. Zenbait animaliakbestalde, pinguinoek adibidez,baraualdi
luzeak egin ditzaketeitxurazko ondoriorik gabe. Nolalortzen dute
hori?
beharrarekinerlazionatuta egon daiteke.Gehiago gastatze
haukoipeak erabat desagertubaino lehen gertatzen da.Izan ere
pinguinoenkasuan berriro jatenhasten denean, animaliakhasierako
koipeen %20 duoraindik.
Nola aplikatu haugizakiei? Hasiera
batekokoipe-erreserbakzenbatekoak diren etadietan
ezabatutakokantitatea zenbatekoa izan
-
ZIENTZI BERRIAK LABURKI
Sismologoen esanetan, heriotzakez dituzte lurrikarak
sortzen;eraikuntzek baizik. Lurrikarakpairatzeko diseinatu ez
direneraikuntzek sortu dituzte biktimagehienak Armenian eta
1987.eanMexikon 10.000 lagun hil zirenlurrikaran. Azkeneko
honetan,lurrikararen epizentroa hiritikehundaka kilometrotara
zegoen.
KONRAD LORENZHIL DA
Otsailaren azken eguneanKonrad Lorenz zoologo austriarrak
diren ikerketen arabera. Hebrideseta Zetland irletako orein eta
ardiakhegazti-kumeen hegoak, lepoak etahankak jaten ikusi dira.
Hausnarkarien dietak kaltzio-eskasia duenean, batzuetanhezurrak
mastikatuz konpontzendute arazoa. Baina Eskoziako Foura(Zetland)
irlako ardiek eta Rhum(Hebrides) irlako oreinek besteurrats bat
eman dutela eta hegaztienkumeei erasotzen dietela ikusi duRobert
Furness biologoak.
Bi animaliek kumeei erasotzekomodu uniformea daukate eta
ezindaiteke pentsa erasoa jokaeraaberrantea denik.
Jokabideakohizkoa dela dirudi. Ardiek ipar-txenadaren hegoak eta
hankak jatendituzte eta batzuetan kumeak bizirikuzten dituzte.
Oreinek ordea,gabaien burua jaten dute eta hegoaketa hankak
gutxitan.
Hegaztiak jaten dituztenbelarjaleen kasu gutxi ezagutzendenez,
tokiko landarediak kaltziogutxi duenean eta habiak lurreanegiten
dituzten hegaztiakdaudenean bakarrik gertatzen delaerasoa
pentsatzen da.
LURRIKARA-ARRISKUHANDIA
Joan den abenduan Armeniangertatutako lurrikararen
ondorioz30.000 lagun inguru hil ziren. Halaere, zifra hori
gainditua izan daiteke
Burua orein batek jana duen gabaia.
etorkizunean geologo askorenustetan. Munduko hiririk
handienenheren bat baino gehiago lurrikara-arriskuzko zonatan
kokaturikdaude.
Armeniako lurrikara ez zenhandia izan. Ritcher eskalan 6,9puntu
lortu zituen eta tamainahorretako lurrikarak ia hileroneurtzen
dituzte mundukosismologoek.
Coloradoko unibertsitatekoRoger Bilham geologoak munduko100
inguru superhiriren (mendearenbukaeran 2.000.000 milioi
biztanlebaino gehiago izango dituztenhiriak) kokalekua eta
lurrikara-arriskuko zonak aztertu ditu.Hauetako %40 plaka
tektonikoenertzetatik edo lehenago lurrikarakgertatu diren
puntutatik 200 kmbaino gutxiagora daude.
azken arnasa eman zuen. KonradLorenz Viennan jaio zen
1903.ekoazaroaren 7an. Animalienganakointeresa gazte-gaztetatik
izan zueneta etxean animalia asko (arrainak,txoriak, tximinoak,
txakurrak,katuak eta untxiak) izaten zituen.Gaztetan
Schönbrunner-ekozoologikoan animaliak zaintzenibili zen. Familiako
tradizioarijarraituz (bere aita zirujaua bait zen)medikuntza ikasi
zuen, baina inoizez zuen zoologia alde batera utzi eta1933.ean
zoologiazko doktoradutzalortu zuen. 1935.ean bere lanikezagunena
egin zuen ahatekumejaioberrien jokamoldeaaztertzerakoan.
Ahatekumejaioberriak beren aldamenetikpasatzen zen lehenengo
objektuhigikorrari jarraitzen zitzaizkiolaeta amatzat hartzen
zutela ohartuzen Lorenz. Gaur egun oso erabiliaden inpregnazio
kontzeptua,orduantxe jaio zen.
1937.ean anatomia konparatuaeta animalien psikologiazkokatedra
lortu zuen Viennakounibertsitatean. 1940.eanKönigsberg-eko
unibertsitatera joanzen. 1942.ean mobilizatua izan zeneta
Alemaniako armadan lan eginzuen mediku moduan. 1944.eangerra-preso
hartu zuten eta
-
ZIENTZI BERRIAK LABURKI
EKAITZARENINDARRA
Elhuyar. Zientzia eta teknikaaldizkariaren 4. alean
Norwegiakoolatu-zentralei buruz berri emanzigun Iñaki Ferreresek.
Zentralhoriek berri dira berriro; berritamalgarri kasu honetan.
Joan denabenduan olatu erraldoi batzuek,eraikitako bi zentraletako
bat osorikhondatu dute.
Abenduaren 23an izugarrizkoekaitzak, (20 m–ko olatuak
zeuden)eraso zion zentralari lehenengoaldiz eta 16 m altuko
dorreanhondamendi handia egin zuen. Hiruegun geroago beste ekaitz
batekitsas hondora eraman zuen dorrea.
PARISEKOMETRO BERRIA
Udaberri honetan Parisekometroko tren berrien probaldiahasiko
da. Tren berriak bagoiartikulatu luze bakarra du, lotutakobatzuk
izan ordez. Ohizkokonfigurazioko trenek baino %20bidaiari gehiago
garraia dezake trenberriak. Honi esker Parisekometroko arduradunek
bidaiari askogarraiatzearen arazoa epe luzerakokonponduko dutela
uste dute.
Hiri handien barneko
1948.urtera arte ezin izan zuenViennara itzuli.
Konrad Lorenz etologiamodernoaren sortzailea da.Etologia,
animalien eta gizakienjokamoldea konparaziozko metodozoologikoen
bidez aztertzen duenbiologiaren adarra da.
Azken urteetan interes bereziaizan zuen agresioaren mekanismoeta
erroen azterketan, hiri handitandagoen bortxakeri maila
altuarenarrazoia ulertzeko modua aurkituasmoz.
OLATUENENERGIA
Britainia Haundiko InjinerutzaNazionaleko Laborategiak
(NEL)munduko olatu-zentralik handienaeraikiko du Indiako Encore
hirian.
Zentral honek BritainiaHaundiko gobernuko ikerketa-programan
diseinatutako teknologiaerabiliko du. Programa hau bertanbehera
utzi zuen duela sei urtegobernu britainiarrak
komertzialkibideraezina zelako.
Zentralak 5 megawattekopotentzia izango du eta Encorekoportuaren
ahoan kokatuko da.Encoreko portua, 2.000megawatteko ikatzezko
zentraltermoelektrikoa zerbitzatzekoeraikitzen ari dira. Indiak
energibehar handiakdauzka etaiturri guztiakerabili nahiizatea ez
daharrigarria.
NELekplanteatzenduen sistemak,portukomurruakerabiliko
ditusorgailu
moduan. Kaiko paretan eginikozuloetatik ura sartzen da eta
aireasarterazi eta aterarazi egiten duturbina batzuetan zehar
(ikusirudia). Uhinak ura sartzenduenean, ganbarako
aireadesplazatzen du eta turbinanzehar bultzatzen du. Uhinakbehera
egiten duenean, hutsuneauzten du ganbaran eta aireaturbinan zehar
hutsune horibetetzera joaten da. Hau etengabeeginez
elektrizitatatea sortzen da.
Kaia moduluka egina egongoda. Injineruek tokiarensakoneraren
arabera eta bertandauden olatuen izaera kontutanharturik, modulu
hauekdiseinatzen dituzte. Hondoaharrizkoa den tokietan,
zuzeneanlotzen da zoluan. Hareazkoa badaordea, pibote gainean
finkatzendira.
-
ZIENTZI BERRIAK LABURKI
Bagoiak gainera, ohizkoak bainomotzagoak dira eta bi
gurpil-bikoteren gainean doaz ohizko laugurpileko bogieen gainean
joanordez. Horregatik gurpilak bagoianmuturrerago jartzea posible
da.Eraikitzaileek esaten dutenez,trenak azkarrago hartu ahal
izangoditu kurbak, baina bagoienmuturrak ez dira kurbetankanporantz
horrenbeste irtengo.
Bidaiarientzako toki gehiago,bagoien arteko
loturagunetanirabaziko da.
UZTABERRIAK
Landare-bioteknologoak uzta-mota guztiak genetikoki
tratatzekometodoak garatzeko bidean daude.Injinerutza genetikoak
emangodizkien tresnei esker, landareeiezaugarri berriak emateko
moduanegongo dira. Injinerutza genetikokokonpainietan lanean
dihardutenteknikarien bilera batean esandenez, hiru urte barru
teknika hauekazokan izango dira.
Injineru genetikoek 1980.ekohamarkadaren hasieran lortu
zutentabakoaren landarea genetikokitransformatzea eta berriki
gauzabera egin dute kotoi, tomate etahosto zabaleko beste
landareaskorekin.
Dena den, hosto estukolandareekin ez dute horrelakoarrakastarik
izan. Hosto estukolandareen artean munduko uztarikgarrantzitsuenak,
hala nola arroza,artoa eta garia, ematen dituztenakdaude. Orain
arte egondakooztopoak desagertzen ari dira.
Artoaren informazio genetikoaaldatzeko bide desberdinakprobatzen
ari dira eta bi urte bainolehen arazoa konpondua dela esperoda.
Arrozak ez ditu arazo larriakplanteatuko baina garia aldatzeaaskoz
zailagoa izango da. Azkenkasu honetan arazoa ez da DNAberria
zelula-kulturan sartzea;zelula hauek landare oso
bihurtzeanbaizik.
ARKTIKOARENIKERKETA
Arktikoak munduko klimari nolaeragiten dion aztertuko
duenikerketa-programa bat ari dira
garraiabideen diseinatzaileek biarazo dituzte metroaren
edukierahazteko unean: tunelaren zabaleraeta trenen luzera.
Tunelakzabaltzea oso garestia da aldebatetik. Eta bestetik,
trenakgeltokiko plataformak bainoluzeagoak egiteak ez du
zentzurik.
Boa izeneko tren berri honekdiseinu berria du. Trena
higitzekoindarra beraren muturretan daudenbi orga edo bogiek ematen
dute.Ohizko bogieek tamainaberdineko bi gurpil-pare finkodauzkate.
Diseinu berri honetangurpil-bikoteak ez dira berdinak.Bikoterik
txikienak handienarekikopibota dezake. Traktorea bezalakoada:
gurpil txikiek gidatu egitendute eta handiek indarra
eragitendute.
BARATZAKASPIRATUZ
Californiako marrubizainekaspiradore erraldoiak
erabiltzendituzte beren baratzak intsektukaltegarriengandik
babesteko.Sistema honi esker intsektizidagutxiago erabili behar
dute etagainera ez dituzte intsektuonuragarriak kaltetzen.
Lygus tximitxa (lygus hesperus)marrubiondoen goi-hostotan
bizida. Beherago thripidae familiakointsektuak bizi dira. Bi
intsektuhauek landareentzat kaltegarriakdira. Zatirik baxuenean
akaro bat(Tetranichus urticae)bizi da etanahiz eta bakoitza puntu
batentamainakoa izan, kolonia bateklandare osoa honda
dezake.Gainera, akaro hauetaz elikatzendiren harrapatzaileak
ososentikorrak dira intsektizidekiko.Beraz, marrubi-soroa tximitxak
etaThripidae familikoak kontrolatzekoadina intsektizidaz
fumigatzenbada, akaroen harrapatzaileak erehil egingo dira eta
soroa akaroenesku geldi daiteke.
Baina aspiradore baten bideztximitxak eta Thripidae
familikoengehienak ezabatzen badira, akaroenharrapatzaileak hor
geldituko diraberen lana egiteko.
Intsektuak traktore batikonektatutako aspiradore batekzurgatzen
ditu eta aldi bereankolpeak hil egiten ditu. Hildakointsektuen
gorpuak sorora botatzendira.
-
ZIENTZI BERRIAK LABURKI
populazioaren bi bostenaktabakoa mastikatzen du. Ohiturahau hala
ere, gizonezkoena danagusiki eta emakume gutxikmastikatzen dute,
eskimalek izanezik.
Estatistikoki ikusi denez tabakoamastikatzeak edo
esnifatzeakosasun-arazo handiak sor ditzake.Besteak beste
aho-minbiziaagertzeko probabilitatea askohazten da. Azterketek
adierazidutenez, esnifatzean hartzen dennikotinaren herena
txistuarekinbatera irensten da. Tabakoamastikatuz gero,
irentsitakonikotinaren proportzioa erdirairisten da. Beste zatia
ahokoehunen bidez iragazten daodolera. Nikotinaren zati handi
batirensten denez gero,kontsumitzaileek urdail-arazoakizateko joera
handia izango dute.
Beraz, tabakoak sortzen dituenarazoak ez zaizkio
erretzearibakarrik mugatzen.
EGUZKIARENAKTIBITATEA
Irudian ikusten dena zera da:hurrengo hilabeteei begira
taxutzen. Programak gainera,izotzen azpian egon
daitezkeenbaliabideak baloratuko ditu.
Alaskako Fairbanksunibertsitateko Joan Roedererfisikariaren
esanetan, ipar poloareninguruko eskualdea lurrezinguratutako ozeano
bezala definidaiteke eta makina biogeokimikoizugarria da. Bertako
glaziareek etaicebergek itsasoaren ur-mailaneragin erabakikorra
dute etaArktikoko permafrostak 200 bilioitona zoikatz (karbono(IV)
oxido etametanorentzat tranpa moduanjokatzen du) gordetzen
ditu.
Jakina denez bi gas hauekukaezinezko papera betetzen
duteLurraren kliman berotegi efektuadela medio.
Roedererek aipatu duenez,Arktikoak inbutu erraldoi moduanere
egiten du lan eta Eguzkiarenohizkanpoko aktibitatearenemaitzak
atmosferarantz zurgatzenditu.
Egun EEBBetako zenbait uniber-tsitate eta agentzia federal
Arktikoaaztertzeko programa zabal etasakona prestatzen ari
dira.Programa hau Arktikoan interesakdituzten beste herriei ere
zabaldunahi zaie eta nazioarteko ikerketa-plangintza bati ekin.
Nazio Batuenerakundearen Nazioarteko Biosfera-Programa Globalaren
barneankokatuko litzateke Arktikoaaztertzeko
nazioartekoprograma.
TABAKOA MASTIKATZEA
Tabakoa mastikatzea edoesnifatzea ez da arrunta gureartean,
baina munduko zenbaitherritan, Eskandinavian esaterako,oso arrunta
da. Eskandinavian
Eguzkiko orbanenaktibitatearenproiekzioa.
HurrengohilabeteetanEguzkiarenaktibitateak azken
bihamarkadetakopunturik altuenaizango du. Eguzkiarenaktibitatea
orban-kopuruaren araberaneurtzen da.
Proiekzio hauBelgikako ErretBehatokian egin
da.Eguzki-aktibitatearen
igoera azkarrak eta intentsitatehandia izateak, Lurraren
inguruandabiltzan sateliteen ibilbideei eragindiezaieke,
irrati-komunikazioakinterferituz eta agian Antarktikokoozono-zuloa
osatuz.
FOBOSENBERRIAK
Joan den urtarrilaren 28ansobietarren Fobos zundaautomatikoa
Martitzeko orbitarairitsi zen eta Lurrekokontrolatzaileek orbitan
jarri zuten.Untzia ondo ari da lanean, nahiz etazurrumurru batzuek
tresna bat edobeste hondaturik zuela adierazi.
Hilabete honen bukaeran, zundaFobos satelitearen
orbitaratransferitua izango da. Apirilarenbatean sobietar
kontrolatzaileeksatelitearen zoruan pausatuko dentresna automatikoa
askatuko dute.Tresna honek satelitearen zoluariburuzko datuak
lortuko ditu.
Martitzerako bidaian, Foboszunda ezin lanik egin gabe egon
etadatu-sorta handia bidali duEguzkiko garrek sortzen
dituztenpartikulei buruz.
-
ZIENTZI BERRIAK LABURKI
Lansailaren bidez, parte hartuko duprograma honen
finantzazioan.
"Composite"zko materialenaplikazio-eremua oso zabala da,hala
nola, automobilgintza, kirol-artikuluak (tenis-arraketa,
karbono-zuntzezko bizikletak, arrantzarakokanaberak),
kontsumo-ondasunak,eraikuntza, aeronautika, etab. Besteabantaila
batzuen artean,"composite"ek duten erresistentzia,zurruntasuna eta
propietatemekanikoak altzairuen antzekoakbadira ere, pisua askoz
eretxikiagoa da. Adibidez,automobiletan pisua 100 kgmurriztea eta
kontsumoa hobetzealortu da.
PEARY EZ OMEN ZENPOLORAINO IRITSI
Robert Edwin Peary, poloetakoesplorazioen historian mugarri
izanda orain arte; berari leporatzen baitzitzaion Ipar Polora
iritsitakolehenengo gizakia izatea. Iritsiaizatea zalantzan jartzen
ari diraorain eta maula hitza hitzetikhortzera dabil.
Duela zenbait hilabete Wally
Fobos misioa hasi besterik ez daegin eta jadanik pozez bete
dituastronomoak, bidali dituendatuekin.
"COMPOSITE"AKINDUSTRIAN APLIKATZEKO
BIDEAN
EEEko zenbait programatanherrialde desberdinen
artekokolaborazioa bultzatzen da.Programa hauetako batean
EuskalHerria, Portugaleko Oporto etaAkitania elkarlanean jarri nahi
dira.Programaren helburua goi- eta erdi-mailako teknikariei
"composite"enteknologiaz eta aplikazioaz berriematea da.
Horretarako iraupenluzeko ikastaroak (250 ordu bainogehiago
bakoitzak) antolatuko dirabeste ekintza batzuen artean.INASMET
euskal zentrua daikastaroak emateko ardura izangoduena. Europako
Fondo Sozialakikastaroen kostuen %50 ordaindukodu. Gainerakoa
aipatutako herrialdebakoitzeko AdministrazioPublikoen artean
ordainduko dute.Beraz, Eusko Jaurlaritzak,
hartzen esan du.Honek ez du esan nahi Peary
iruzurtia zenik. Nabigazio-errakuntza baten ondorioz Ipar
Pologeografikora zehatz mehatz iritsi ezbazen, 100 km-ko
erradioarenbarnean ibil zitekeen. Honek ezziokeen meriturik
kendukoPearyren lanari.
Hala eta guztiz ere, Pearyrenartxiboetan begiraturik
RawlinsekPearyk ezkutuan zeuzkandokumentu batzuk aurkitu ditu
etahorien arabera Pearyk bazekien,sextanteaz eginiko
neurketenarabera, iritsi zen punturik urrutienaIpar Polotik 195
km-ra zegoela.Pearyk beraz, gezurra esan zuenitzuli zenean.
Horren gertu egonik, zergatikegin zuen atzera? Nahikoa
elikagaiez zuelako alde batetik eta izotzaoso arriskutsua zegoelako
bestetik(gogoratu Ipar Poloa itsas gaineandagoela eta ondorioz
izotza haustenbada uretara erortzeko arriskuadagoela). Dena den,
Peary ez zenmaula honen errudun bakarra. Izanere Isaiah Bowman-ek,
AmericanGeographical Societykozuzendariak, Peary hil ondoren
berepaper guztiak aztertu zituen eta ezzuen fitxik ere esan.
Bukatzeko, Ipar Poloarenkonkista Hego Poloa konkistatuzuen Roald
Amunsend-i leporatubehar zaio; bertara zeppelinez iritsibait
zen.
Herbert
polo-esploratzailebritainiarrakPearyrenespedizioarenegunkaria
etadokumentuak aztertuditu berriro etabesteak bestePearyren
nabigazio-egunkaria ez delaoso zehatza etahutsune nabarmenezbeterik
dagoela ikusidu. Esaterako,egunkariak PearykIpar Poloan egon
muga zezaketen datuastronomikoak ez zituela inoiz
jartzen den lehenengo aldia ez dahau. Heberten eszeptizismoak ez
duinor asaldatzen. Beste esploratzailebatek, Dennis Rawlins-ek,
Pearyk
omen zen 30 orduetan zer eginzuen ez du esaten eta
orrialdezurietan sartutako orritxo bateanidatzitako Poloa azkenik!
besterikez dago.
Pearyren lorpena koarentenan