Kompendium – Pjesa C Zhvillim i Planit për Ujë të Sigurt dhe Kanalizimenë komunitetet rurale Si të përfshijmë shkollat? Kompendium – Pjesa C Edicioni i dytë i rishikuar Women Engage for a Common Future www.wecf.org
Si të përdorni Kompendiumin për PUSK?The Water & Sanitation Safety Plan (WSSP) compendium consists of three parts:
Pjesa A - Si të arrihet një plan i sigurt i ujit dhe kanalizimeve?
Pjesa B - Informacion për zhvillimin e PUSK
Pjesa C - Si të përfshihen shkollat?
Shumica e moduleve përfundojnë me një listë të aktiviteteve praktike të PUSK, rezultatet e pritshme ose rezulta-tet, dhe një listë me referenca dhe lexime të mëtejshme.
Kom
pend
ium
– P
jesa
C
Zhvillim i Planit për
Ujë të Sigurt dhe Kanalizimenëkomunitetet rurale
Si të përfshijmë shkollat?
Kompendium – Pjesa CEdicioni i dytë i rishikuar
Women Engage for a Common Future www.wecf.org
Tëdhënatpërpublikim
©2016,WECFe.V.,Germany
1. Edition2014:ISBN:9783981317060
2. Edition2016:ISBN:9783981317077
Tëdrejtateautorit:WECF2016
Kopjimiipjesëvetëkëtijpublikimiështëilejuarmekushtqëtëpërmendetburimiitekstit
Editors
MargrietSamwel,WECF,ClaudiaWendland,WECF
Tëgjithafiguratdhetabelatjanëzhvilluarngaanaeautorëve,përveçatyretëcekura.
Fotografitëjanëtëbotuesit,përveçatyretëcekura.
Përmbajtjaekëtijpublikiminukshprehmendiminedonatorëve.
Partnerëtëprojektit
JHR,RepublikaeMaqedonisëAquademica,Rumuni
www.detstvo.org.mkwww.aquademica.ro
Mbështeturnga
DBU,Germany
www.dbu.de
WECF–WomenEngageforaCommonFuturewww.wecf.org
WECFTheNetherlands
KorteElisabethstraat6
3511JGUtrecht
TheNetherlands
Tel.:+31-30-2310300
Fax:+31-30-2340878
WECFFrance
BP100
74103AnnemasseCedex
France
Tel.:+33-450-499738
Fax:+33-450-499738
WECFe.V.,Germany
St.Jakobs-Platz10
80331Munich
Germany
Tel.:+49-89-2323938-0
Fax:+49-89-2323938-11
nj
BMUB,Germany
www.bmub.bund.de
ë vendim të Bundestagut Gjerman
Përmbajtja PublikimiWECF2018
I
Përmbajtje
Parathënie II
Falënderime IV
PjesaA–SitëPërmbushniPlaninpërUjëtëSigurtdheKanalizime
ModuliA1 NjohjemePlaninpërUjëtëSigurtdheKanalizime 1
ModuliA2 PUSKpërshkallëtëulëttëfurnizimitmeujë:puset,gërmimetdheburimet 7
ModuliA3 PUSKpërshkallëtëulëttëSistemittëShpërndarjessëUjit 17
ModuliA4 HappasHapi:10AktivitetetëpropozuarapërtëzhvilluarnjëPUSK 29
ModuliA5 Praktikametestetëthjeshtapërcilësinëeujit 35
ModuliA6 Hartëzimiizonës/VizualizimiiRezultatevetëAnalizës 45
ModuliA7 Vlerësimiishkallëssëulëttërrezikuttësistemevetëfurnizimitme
ujëtëpijshëmdhekanalizime 55
ModuliA8 KryerjaeIntervistave 65
PjesaB–InformacionpërzhvilliminePUSK
ModuliB1 Burimeteujittëpijshëmdheabstraksioni 1
ModuliB2 Trajtimi,ruajtjadheshpërndarjaeujittëpijshëm 11
ModuliB3 Shpërndarjaeujittëpijshëm-tubacionet 25
ModuliB4 CilësiaeUjittëPijshëm 35
ModuliB5 Kanalizimetdhetrajtimiiujëravetëzeza 49
ModuliB6 Mbrojtjaeujit 65
ModuliB7 Rregullorembiujin 79
ModuliB8 Menaxhimiishirave 89
ModuliB9 Ndryshimetklimaterikedhepërmbytjet 103
PjesaC–Sitëpërfshijmëshkollat?
ModuliC1 PërfshirjaePUSKnëshkolla 1
ModuliC2 RrethUjit 15
ModuliC3 Larjaeduarve 25
ModuliC4 Kanalizimetnëshkolla 32
ModuliC5 Higjienapersonalepërnjerëziterritur 43
ModuliC6 Përdorimiiujitnëjetëntonëtëpërditshme 61
ModuliC7 RuajtjaeUjit 71
Përmbajtj PublikimiWECF2018
II
ParathëniengaGjermania
Ujiështëburimiynëmëirëndësishëmushqimor.Qëngakorriku2010,KombeteBashkuara
(OKB) deklaruan se e drejta për shërbim të sigurt të ujit dhe kanalizimeve janë të drejta
universaletënjeriut.Sigurimiiujittëpijshëmdhekanalizimeveefikaseështënjëngaarritjet
tonamëtëmëdhamjekësore.Njësistemmirëfunksionuesdhemodernifurnizimitmeujë
dhe sistemit të ujërave të zeza janë detyra kyçe të shërbimit publik dhe gjithashtu një
parakushtpërkushtetemiratëjetesësdhesiguriminemjetevetëjetesës.Prandaj,ujëratdhekanalizimetjanë
detyrakryesorepëragjendënepolitikësmjedisore.
Ne duam të arrijmë cilësi të mirë të ujit për të gjithë. BE-ja fokusohet në forcimin e aktorëve lokalë dhe
pjesëmarrjenaktivetëpublikutnëpërmjetautoritetevekompetente.Mirë-funksionimiisistemittëfurnizimitme
ujëdhesistemittëkanalizimevekanënevojëpërpërfshirjenaktivetëaktorëvelokalë:organizatavemjedisoredhe
grupevetëtjeratëinteresit,sidheçdoqytetaritëvetëm.
Kompendiumiofronnjëbazëtëshkëlqyeshmepërtëgjithëaktorëtpërtërriturndërgjegjësiminpërlidhjeneujit,
kanalizimit,mjedisitdheshëndetit.Sivazhdim,përmbledhjajepedhekëshillapërtëpërmirësuarsëbashkukushtet
lokaletëhigjienësdhepërtëmbështeturpolitikatembrojtjessëujit.
Në kuadër të "Iniciativës së Eksportit të TeknologjiveMjedisore",Ministria Federale përMjedisin, Ruajtjen e
Natyrës,Ndërtimin dhe Sigurinë Bërthamorembështet për herë të parë një projekt tëWECF në Rumani dhe
Maqedoni.
Qëllimiiprojektitështëforcimidhepërmirësimiikapacitetittëautoritetevedheshoqërisëciviledheaftësiaetyre
përtëvepruar,veçanërishtnëzonatrurale,nëfushënembrojtjessëmjedisit,cilësisësëujitdheshëndetitpublik.
Tësynuarjanënëveçantiedhetërinjtë,gratëdhevajzatqëjanënëmënyrëmëdisproporcionalëmeujëtëpasigurt
dhekanalizimetëpapërshtatshme.
UnëdotëdojatëshprehmirënjohjentimemëtëmadhepërWECFpërangazhimindhembështetjen.Unëurojqë
shumënjerëznësamëshumëvendetëjetëemundurtëkenëqasjedhetëpunojnëmekëtëKompendium.Me
rëndësitëveçantëështëfaktisefëmijëtdhetërinjtëpopërfshihennëmënyrëqëatatëmësojnënëpraktikëse
sitëbëjnëndryshimenëpërmjetangazhimittëtyredhetëndryshojnëbotënpërmirë.Politikaemjedisitqëndron
përpërpariminshoqëror.
RitaSchwarzelühr-Sutter
SekretareShteti
MinistriaFederalepërMjedisin,RuajtjeneNatyrës,NdërtimindheSigurinëBërthamore,Gjermani
Përmbajtja WECFpublication2018
III
ParathëniengaIshRepublikaJugosllaveeMaqedonisë
Në rajonin Evropian 200 milion njerëz mbështeten në burimet e ujësjellësve të vegjël,
përgjithësisht në zonat rurale dhe periferike. Në Bashkimin Evropian janë konsideruar si
ujësjellëstëvegjëlataujësjellësqëfurnizojnë5000njerëzosekanëprodhimtëpërditshëm
derinë1000m3.Shtetetëtjeramundtëkonsiderojnëburimetpublikepatubaoseburimet
individualesiujësjellëstëvegjël.
Në rajonin Evropian, cilësia e ujësjellësve të vegjël dhe sistemi i kanalizimeve është
shqetësuesnëshumështete.NëBashkiminEvropianniveliimospërputhjespërparametrin
mikrobiologjiktëujittëpijshëmvlerësohetnë40%përujësjellësitevegjël.PërmëtepërnëdisashtetetëEvropës
bazaetëdhënaveeujësjellësvetëvegjël,specifikishtpërpusetindividualeoseburimetqëushërbejnëmëpakse
50vetavetregonqëkanëcilësitëulët.
Shëndetipublik,burimetesigurtatëujitdhekanalizimiisigurtjanëshumëtëndërlidhuradhejanëlënëpasdore
osejanënënvlerësuarpërrëndësinëetyre,veçanërishtnëkomunitetetrurale.Mbrojtjadhemenaxhimimëimirë
iburimevetëujittëpijshëmdheobjektevesanitarejanëtërealizueshmenëseidentifikohendobësitëdhepikate
forta.Përidentifikimineburimevetëmundshmetërreziqevejanëthelbësorenjohuritëpërcilësinëeduhurtëujit
dhekanalizimeve,rrugëtekontaminimitdherreziqetendërlidhura,sidheparandalimiimundshëmirreziqeve.
NjëPlanpërUjëtëSigurtdheKanalizim(PUSK)mundtëjetënjëmënyrëpërtësiguruardhemirëmbajtursistemet
eujittëpijshëmdhekanalizimevetësigurtadhepërtëminimizuarsëmundjetelidhurameto.QasjaePlanevetë
SigurisësëUjituparashtruangaOrganizataBotëroreeShëndetësisë(OBSH)nëUdhëzimeteOBSHpërCilësinëe
UjittëPijshëm.Qasjaevlerësimitdhemenaxhimittërrezikuttësistemevetëujit(dhekanalizimeve)janëparimetë
njohurandërkombëtarisht,nëtëcilatbazohetprodhimi,shpërndarja,monitorimidheanalizaeparametravepërujë
të pijshëm. Në vitin 2015 BE-ja e përshtati këtë qasje në Aneksin II të Direktivës së BE-së për Ujin e Pijshëm.
(2015/1787).DirektivaerishikuarduhettëvendosetnëTetor2017nëlegjislacioninkombëtarngaShtetetAnëtare.
PërmbledhjaeprezantuarsynontumundësojëkomunitetevezhvilliminenjëPlanipërUjëtëSigurtdheKanalizime
përujësjellësitevegjël,sip.sh.:puset,burimetdhesistemetecentralizuarametubatëfurnizimitmeujë,sidhepër
të vlerësuar cilësinë e objekteve sanitare siç janë tualetet e shkollave. Ky Kompendium jep udhëzime dhe
informacione për menaxhimin dhe planifikimin e ujit të pijshëm të sigurt dhe kanalizimeve të sigurta për
komunitetetevoglaruralenëvendetEvropiane.
Menaxhimiinjësistemipërujinepijshëmtësigurtdhekanalizimet,edhenëseaiështënënjëshkallëtëvogëlapo
tëmadhe,përfshinshumëpalëtëinteresuara.Nënivelkomuniteti,palëteinteresuara, institucioneteshëndetit
publik,operatorëteujit,autoritetetvendase,shkollat,qytetarëtdheOJQmundtëluajnëtëgjithësëbashkunjërol
tërëndësishëmnëpërmirësiminemenaxhimittëburimevevendasetëujittëpijshëmdheobjektetsanitare.Kjo
përmbledhjeduhett'ilehtësojëpërdoruesitesajqëtëzhvillojnëhappashapinjëPUSKpërkomunitetinetyrenë
njëprocesmeshumëpalëtëinteresuaradhenëbashkëpunimmeoperatorëteujit,autoritetet,shkollat,qytetarët
dheaktorëtetjerë.
Shpresojqëoperatorëteujit,autoritetetlokaledheshkollatdotapërdoringjerësishtkëtëpërmbledhjesinjëmjet
praktikpërtëpërmirësuargjendjeneshëndetitpubliknëRajoninEvropian!
ProfesorMihailKochubovski
ShefiiDepartamentitMjedisit,SigurisësëUjitdheKanalizimeve
InstitutiiShëndetitPubliktëRepublikëssëMaqedonisë
Përmbajtja WECFpublication2018
IV
FalënderimeKompendiumiështërezultatipunëssëshumëkontribuuesvengarajoniPan–Evropiantëcilëtkanëmirëpriturkëtë
qasjePUSK.NismëtareishteMargrietSamwel,specialisteeujitdhedocentengaWECF,ecilaekuptoipotencialine
pasurtëPUSK,iciliishtezhvilluarngaOBSH.Gjatë10vitevetëfundit,WECFkapunuarmepartnerëtetyrelokalë
nëpërmirësimineujitdhekanalizimevenëkomunitetetevogla.Nëkëtëkuadër,kompendiumivazhdimishtështë
përmirësuardukeadoptuarqasjenPUSKpërnevojatlokalenëRajoninPan-Evropian.
Kontributiipaçmuarinjerëzvenëvijimdrejtshkrimittëkësajpërmbledhjeje:
- NatashaDokovskaSpirovska,JournalistsforHumanRights
- HannaGunnarsson,WECF
- MonicaIsacu,Aquademica
- DianaIskreva,EarthForever
- FriedemannKlimek,WECF
- BistraMihaylova,WECF
- DorisMöller,WECF
- MargrietSamwel,WECF
- RalucaVaduva,WEE
- ClaudiaWendland,WECF
- AglikaYordanova,Ecoworld2007
Falënderimetëmëdhashkojnënëredaktorëtegjuhës:
PamelaLawson,SusanPaardekam,YolandeSamwel,AlexandraWormald
DhenjëfalënderimiveçantëshkontekredaktorëtepërmbajtjesMihaelaVasilescu,Rumani,AndreaRechenburg,
GjermanidheCockMudde,Holandë.
Ne jemi shumëmirënjohës për mbështetjen financiare të Fondacionit Federal tëMjedisit Gjerman (DBU) dhe
MinistrisëFederalepërMjedisin,RuajtjeneNatyrës,NdërtimindheSigurinëBërthamore(BMUB)tëGjermanisë.
ModuliC1
HyrjenëPlaninpërUjëtë
SigurtdheKanalizimenë
shkollaAutorë:MargrietSamwel,ClaudiaWendland
PërmbledhjeNëkëtëmodul janëshpjeguarparimetpër zhvilliminePlanitpërUjë tëSigurtdheKanalizime(PUSK)për
sistemetëvogla,mepërfshirjeneshkollave,nxënësvetëtyredhekomunitetit.Disahapadhedetyra janë
prezantuarpërtëtreguarsitëzhvillohetPUSKmeshkollat.DotëmësonisidotëvendosetekipiiPUSKdhe
komuniteti,tëcilët,gjithashtu,dotëluajnëroltërëndësishëm.Janëprezantuar10hapakryesorëdhekëshilla
përzhvilliminePUSKdhejanëdhënëkëshillasesitërealizohetkjodetyrë.Dotëjepenreferencaedhepërtë
tjeramodule,tëcilatdotësigurojnëinformacionenëdetajenëlidhjemekëtëçështjedhe/osestrukturëpër
raportimtëanalizavedhezbatimtëintervistavedhevlerësimtërrezikutedhetëburimevelokaletëujitdhe
tësistemevesanitare(siçjanëtualeteteshkollave).
10hapatePUSKjanëatoqëjanëdhënënëvijim:
Hapi1:Workshoppërmësuesit.FormimiekipittëpunëspërPUSKdheprogrami.
Hapi2:Përshkrimiisistemevelokaletëujittëpijshëmdhetëhapësiravesanitare.
Hapi3:Identifikimiifaktorëverelevantdherregullat.
Hapi4:Dokumentimidhekrijimiihartavetëfshatit-Objektiva.
Hapi5:Vlerësimiirrezikutdhetestimiiujit.
Hapi6:Shkëmbimiiinformacioneve,mobilizimiikomunitetit.
Hapi7:Zhvillimiiplanitpëraksion.
Hapi8:Raportimdhendarjetëveprimevetëplanifikuara.
Hapi9:Zbatimiiveprimevetëplanifikuara.
Hapi10:Monitorim,përmirësimoseadaptimiaktivitetevetëPUSK.
QëllimetNgakymodul,lexuesiduhettëfitojënjohuridhekuptimtëqëllimevedhetëqasjevenëzhvilliminePUSK.
Lexuesitduhett’ijepenmjetedhepërkrahjeqëtëlehtësohetpërfshirjaeshkollavenëzhvilliminePUSKpër
sistemetëvoglanëkomunitetinetyre.
FjalëkryesoredhetermaFurnizues të vegjël të ujit, kanalizime të vogla, higjienë, siguri, vlerësim i rrezikut, monitorim (ndjekje të
situatës)analizë,kontrolledheeliminimirreziqeve,minimizimirreziqevepërshëndetin,planevepruese.
Moduli
ModuliC1 PublikimiWECF2018
2
HyrjenëPlaninpërUjëtëSigurtdheKanalizimenëshkolla
Psepërfshirjaetërinjvepërmesshkollave?
Fëmijëtdhetërinjtëjanëtëhapurndajpranimittënjohurivetërejadhepjesëmarrjesnëaktivitetetëreja.Mësuesit
edinësefëmijëtmësojnëqënëmoshëtëvogëldhenjohuritëefituaradot’ipërdoringjatëgjithëjetëssëtyre,
sidomosnërasttëmësimitndërveprues,kufëmijëtmundtakuptojnëkonceptineshfrytëzimittëtëgjithashqisave
tëtyre.Fëmijëtmundtëzgjerojnëdijetetyrebrendashoqërisësëtyre,duketransferuarnjohuritëefituaraedhe
tekprindëritetyre,vëllezërit,motrat,miqtë,apogrupetetjeratëtërinjve.
FëmijëtmundtëjenëbartëstëzhvillimittëPlanitpërUjëtëSigurtdheKanalizime(PUSK)përsistemetëvoglatë
furnizimitmeujënëkomunitetetetyreoseshkolla,porështëenevojshmeedhepërkrahjaprejmësuesve,prindërve
dhengainstitucionetlokale.Nëbashkëpunimmepersonateinteresuar,fëmijëtmundtëmësojnëqët’ishpërndajnë
informacionetdhet’ujepetnjëperspektivëmëegjerënëmjedisinetyrejetësordhenëshoqëri.Përparësiakryesore
ePUSKështësefëmijëtdhepalëttjeratëinteresuaramundtëzbulojnëdhetëmbledhininformacionepërgjendjen
eambientitjetësornëkomunitetinetyre.Kjoqasjee"mësimitpërmespunës"dotejetënjëmënyrëshumëefektive
nëpërvetësiminenjohurive.
Nëvarësitëmoshëssëfëmijëve,kohësnëdispoziciondhenivelittëpërfshirjessëmësuesvedhefaktorëvetëtjerë,
përafërsisht rezultatipërfundimtar iPUSKdo tëparaqitetmëposhtë.Pjesë tëprogramit tëpropozuarmund të
përzgjidhen, po edhe të ndryshohen dhe të përshtaten në mënyrë që t’u përgjigjen kushteve lokale. Janë të
nevojshmeaktivitetetëcaktuarapërnjohjenthemeloretëcilësisëdherreziqevengafurnizimimeujëdhesistemet
hidro-sanitare(p.sh.nëshkolla).
Kyplanaksionipropozonnjëprogrampërpërfshirjenefëmijëvenëmonitoriminecilësisësëujit tëpijshëm,në
tualetetqëipërkasinshkollavetëtyre,tualetevetëtjerapublikedhenëpërgjithësiambientittëpërgjithshëmtë
fshatittëtyre.Kyprogramdotëketëdisarezultatesiçjanë:
• Tëkuptuaritesistemitpërfurnizimmeujëdhepërrreziqetngandotja.
• Tëkuptuaritesistemittëtualeteve,përparësitëdhemangësitëetyre.
• Ngritjaevetëdijespërsëmundjetemundshmetëcilatvijnëngacilësiaeujitdhelidhjaetijpërmes
kanalizimit,higjienësdheshëndetit.
• Njohuripërcilësinëeujëravelokaletëpijshëmdhesistemetsanitare.
• Konstatimnëlëkundjetsezonaletëpërqendrimittënitratevenëujë.
• Ngritjaevetëdijespërmarrëdhënietmescilësisësëujitdheambientitjetësor.
• Rritjaerreziqevepotencialeshëndetësorengaujijoisigurtdhepraktikatedobëtahigjieno-sanitare.
• Ngritjaevetëdijespërmjedisinjetësortefëmijëtdheqytetarët,përmespjesëmarrjesaktive.
• Bashkëpunimimeautoritetetlokaledhepalëtetjeratëinteresuara.
• Ngritjaikapacitetevetëtërinjvengakomunitetetlokaledheqytetarët.
Fëmijëtmësojnësitavlerësojnëujinsiburimjetik
(Foto:MargaritaTores)
ModuliC1 PublikimiWECF2018
3
• Përforcimiikërkesavepërmasaaktivepërsigurinëeujitdheqasjaderinësistemethidrosanitare.
• Planaksioneshpërpërmirësiminegjendjesmeujë,kanalizimedhesistemehidrosanitarenëshkollëdhe
komunitet.
SitëzhvillohetPlanipërUjëtëSigurtdheKanalizime(PUSK)me
shkollat?
MetodologjiapërzhvilliminePUSKnëkuadërtëshkollaveështëenjëjtësimetodologjiaepërgjithshme,esqaruar
nëpjesënAtëkësajpërmbledhjeje.Nëkëtëpjesëtëpërmbledhjesekzistojnëdisaaktiviteteshtesëtëpropozuara,
tëcilatjanëspecifikepërshkollat,siçështëvlerësimiiujitdhesistemevehidrosanitaredhehigjienësnëshkollë.
Procedurapërzbatimineprogramitduhettëdiskutohetnëshkollëmefëmijëtdhemësuesit.Dotëishteidealeqë
edheprindëritdheautoritetetlokaletëishintëinformuarpërprojektindhetëishintëpërfshirënëtë.Meqëllimqë
tëmbulohenaspektetëndryshmetëfurnizimitmeujë,kanalizimevedhehigjienëssanitare,përfshirjaeekipitme
njerëzmeformimkulturordheekspertizëtëndryshme,dotëjetënëinterestëzhvillimittëPUSK.Nëfund,rezultatet
ePUSKnëkuadërtëprogramitshkollordotëvarenngakohaqëdotëkenënëdispozicionnxënësit,nivelidhemosha
enxënësve.
Megjithatë,mundtëarrihetshumëedhevetëmmengritjenevetëdijespërgjendjennëshkolladhekomunitet.Ajo
që pason janë disa mendime dhe hapat më të rëndësishme për zhvillimin e PUSK, të paraqitura përmes disa
detajeve.
2.1 Kutiamemjete
Ekzistojnëaktivitete themelorepër zhvilliminePUSK, siç janëp.sh.kryerjae testeve të shpejta tënitrateveose
përcaktimiivleravetëpHosengjyraeujit,epërtëcilatnevojitenmjete.Përkëtë,dotëishtemëlehtëtëkenëkuti
memjetepërsecilënklasëosegrup,tëmblidhenmjetetënevojshmedheqëkanëtëbëjnëmeleksionetePUSK.
Kutiamemjetepërbëhetngamjetepraktike,tëcilatmundtëkombinohensipasnevojavedherrethanave.Mëtutje,
mjetemësimoredhe/osepraktiketëcilatmundtëruhennëkuti.
Përmbajtjaekutisësëmjetevemundtëjetë:
• Gotatëpastrapërpirjeneujitprej2dlose3dl.
• Epruvetatëtestevetëshpejtapërnitrate–mediferencënga0-500mg/l.
• EpruvetapërtreguestëрН.
• Epruvetamengjyrëoseletërebardhëpërvëzhgimineqartësisëoseturbullirëssëujit.
• Mozaiktëposteravetëpuseve"tëkëqij"dhe"pusevetëmirë",fotografiosevizatimetëtjerasip.sh.“Ciklii
lëvizjessëujit".
Ngritjaevetëdijes:Ndërveprimmestualetittëfushës(tualetit me gropë) dhemjedisit jetësor e vizatuar nga një
nxënësishkollësfillore,Rumani.
ModuliC1 PublikimiWECF2018
4
• Matëspërmatjenereshjeve.
• Termometër.
• Pecetaoseletërthithëse,bllokshënimesh,stilolapsa,gërshërëetj.
HapadhekëshillapërzhvilliminePUSKpërsistemetëvogla
Edhepse,nëparim,personelishkollorkashumëaftësidhenjohuri,padyshimdotëketësituatakurkonsultimetose
intervistatmeautoritetetlokaleosemeekspertëpërujëdhekanalizimeapomeekspertëtëshëndetësisë,dotë
jenënëinterespërfitiminekëshillavedheinformacioneve.Prandaj,PUSKpërshkollatnukdotëzhvillohetvetëm,
pormeekipinePUSK,bashkëmepalëtëndryshmetëinteresuaratëkomunitetit.Ështëmerëndësiqëtëbëhen
vazhdimishtmbledhjetërregullta,tëndaheninformacionet,tëflitetpërpërparimin,sfidatdhenëpërgjithësitë
punojnënëmënyrëtransparente.
Nëfundrezultatetngatëgjithaaktivitetetdhehulumtimetduhettëndahenepëratotëdiskutohet,jovetëmnga
anaeekipittëPUSKosengapërfaqësuesiteshkollës,por,gjithashtuedhengaanaeqytetarëvetëkomunitetit.
Mediatlokaleshpeshjanëtëinteresuaradheduantëpublikojnëartikujnëgazetaosetëkryejnëintervistapërradio
osetelevizion.Mëtutje,ekspozitanëshkollëosesallëneqytetit,tubimetpublikeosegjatëshënimittëditëvetë
posaçme kombëtare ose ndërkombëtare kushtuar ujit dhe/ose tualeteve, janë raste të shkëlqyeshme për
prezantiminerezultatevetëPUSKdhengritjenendërgjegjestëpublikuttëgjerë.Mëposhtëjanëdhënë10hapat
kryesorepërzhvilliminePUSKpërsistemetëvogla.Ështëdhënëvlerapërzbatiminehapavedhenumrimoduleve
përmëshumëinformacionelidhurmeaktivitetin.
Hapi KohaenevojshmeJavë
Aktiviteti ReferencapërPërmbledhjen
Mjeti/Ndërveprimi Partneribashkëpunimit
1 J. 1-3 Formimiiekipit
punuestëPUSK
dheprogrami.
C1,
A1,A2,A3
Takimepublike,
kontakteme
autoritetetlokale,
operatorëteujitdhe
personeliishkollave.
Autoritetetlokale,
operatorëteujit,
komuniteti,OJQ,
personelii
shkollavedhe
nxënësit.
2 J. 2-5
J4-vazhdim
Përshkrimi
sistemeve
përfurnizimmeujë
tëpijshëmdhetë
hapësirave
sanitare.
Monitorimi
nitratevenë
burimetlokale.
B1,B2,B3,B5
A5
Vizita/intervistimii
furnizuesvetë
ujit/operatorëvedhe
autoritetevelokale.
Vëzhgimnëterren.
Testimtëshpejtëtë
nitrateve.
Autoritetet,
operatorëteujit,
shkolla,qytetarët,
OJQ.
3 J. 3-6 Identifikimii
faktorëverelevant
përsistemete
furnizimitmeujëtë
pijshëmdhe
sistemetpër
kanalizimedhe
shërbim.
A1,A8,B5,B8 Intervistimii
furnizuesitmeujë/
operatorëtdhe
autoritetevelokale;
Kërkimetnëinternet,
planifikimipalëvetë
interesuara.
Autoritetet,
operatorëteujit,
shkolla,nxënësite
shkollavetë
mesme,OJQ.
4 J. 5-8 Dokumentimdhe
krijimihartaveme
A6 Informacionetë
mbledhurangahapa
tëndryshëm.
Autoritetetlokale,
shkolla.
ModuliC1 PublikimiWECF2018
5
kufijtëfshatit:
Paraqitja;
Planifikimiipalëve
tëinteresuara.
5 J. 9-14 Vlerësimiirrezikut
tëujësjellësve
lokalëdhe
sistemevepër
kanalizime.
C3,C4
A5,A7,A8,
B1,B2,B3,B4,
B5,B6
Formasanitaretë
inspektimit,intervista,
vizitanëterrennë
zonatëmbrojturatë
ujit,burimetëujitdhe
tualete.Mbledhjee
rezultatevengaanaliza
eujit..Ushtrimepër
larjeneduarve.
Autoritetet,
operatorëteujit,
shkolla,qytetarët,
OJQ,laboratorët.
6 J. 15-20 Paraqitjae
rezultatevedhe
zbulimeve;
Ndarjae
informacioneve,
mobilizimii
komunitetit
A1dheA6 Informacionetë
mbledhurangahapat
4dhe5;
Këmbimmeshkollatë
tjera,ekspozita,
takime,punëme
mediat.
Shkollatnë
partneritet,
gazetarët,
autoritetetdhe
komuniteti,
organizata
joqeveritare.
7 J. 21-25 Zhvillimiiplanit
aksionar
përpërmirësimine
gjendjes.
Mbledhjedhe
diskutimemetëgjitha
palëteinteresuara.
Tëgjithëfaktorët
përkatës.
8 J. 26-27 Raportidhendarja
eaksionittë
planifikuar.
Shkëmbimmeshkollat
etjera;shkëmbimtë
informacioneveme
komunitetindhe
autoritetet.
OJQdhemediat.
9 J. 28-... Zbatimiiplanit
aksionar.
Bashkëpunimmetë
gjithëfaktorët
përkatës.
Tëgjithëfaktorët
përkatës.
10 Vazhdonnëtë
ardhmen
Monitorim,
përmirësimose
përshtatjee
aktivitetevetë
PUSK.
Tëgjithëfaktorët
përkatës.
3.1 Hapi1:Workshoppërmësuesit;FormimiekipittëpunësnëPUSKdhe
programi
Formimi i ekipit tëpunësështëhapi iparë i rëndësishëmpërprograminePUSK.Ekipipërbëhetngaprofesorë,
bashkëpunëtorëtëOJQ-ve,personapërgjegjëspërujëdhekanalizimenëkomunitet,dhendoshta,përfaqësuestë
rinisëlokaledhekomunitetit.EkipiiPUSKduhettëjetëipërbërënganjënumëribarabartëifemravedhemeshkujve
dheduhettëpërfshihenpakicatdhegrupeterrezikuara.
Sifillimdotëmbahetworkshoppërfillimineprojektit.Këtu,qëllimiiprojektitdheipërmbledhjesdot’iprezantohet
gjithëekipit,sidomosmësuesvetëcilëtdotëpunojnëmetërinjtëdheautoritetevelokalepërkatëse.Workshopido
Tabela1.Rishikimii10hapavepërzhvilliminePUSKtësistemevetëujit
ModuliC1 PublikimiWECF2018
6
tëzgjasërreth2ditë,kupunaePUSK,përmbledhjadhe10hapateprogramittëPUSKdotëshpjegohennëdetaje
dhedotëndërmerrendisaaktivitetepraktike.Dotëshfrytëzohetmetoda“Trajnimpërtrajnerë”,nëmënyrëqë
mësimdhënësitdhepjesëmarrësit tëkenëmundësi tëzhvillojnëPUSKtëpërshtaturmekushtetetyrespecifike,
komunitetindheshkollën.
Përplanifikimtëmëtejshëm,merëndësiështëtëbisedohetpëraktivitetetePUSKmeautoritetetearsimitoseme
drejtorineshkollës.Pyetjaeciladuhettëparashtrohetështë:alejonprogramimësimorzbatimineaktivitetevetë
PUSKgjatëoraritmësimorapovetëmpasmbarimittëtyre?
PasitëformohetekipilokalipunësiPUSK,duhettëzhvillohetprogramiiPUSK.Dotëishteidealenëseprogrami
paraprakdotëbëhejpërnjëkohëtëcaktuarprejnjëvitishkollor.PërzbatiminePUSK,duhettëpërcaktohenmë
shumë aktivitete të përshtatshme, si dhe personat përgjegjës për realizimin e aktiviteteve.Më tutje, duhet të
përcaktohet kush do t’i dokumentojë aktivitetet dhe kush do t’i shkruajë raportet për mbledhjet, aktivitetet,
rezultatetdhepërvojatePUSK.Pastaj,afatipër tëkuptuariteasajçkaduhet tëbëhetdhekur, sidheduhet të
llogaritenharxhimetlidhurmetë.
Përveçkësaj,duhettëdiskutohenpyetjetsikomunikimimeklasaoseshkolladhekomunitetetëtjerapëraktivitetet
dhekëmbimtëinformacioneve.Gjithashtumundtëjenëtënevojshmeaktivitetetëcaktuara,ekspertëosevizitanë
terren.
3.2 Hapi2:Përshkrimiisistemevelokalepërkanalizimedheujëtëpijshëm
Ekipifillonmepërshkriminesistemitlokalpërfurnizimmeujë.Nërastetkukomunitetishfrytëzonujinngapuset
dhe/osengaburimet,duhettëanalizohetnumridhevendiikëtyreburimevetëujit.Nëseështëenevojshme,edhe
mepërkrahjeneautoritetevelokale,nxënësvedhemësuesve,gjithashtu,tëbëhetnumërimiifurnizuesvelokalëme
ujëdhezgjidhjetpërkanalizimetlokale(shihmodulinA2dheA3).Çfarëllojfurnizimimeujëkaatje?Aekzistojnë
pusetëgërmuara,tëshpuaraoseçezmapublike?Ciliburimiujitshfrytëzohetdhesathellëështëuji?Kujanëpikat
eujit?Saështëlargësianëmestyredheshtëpivetëkonsumatorëve?Cilatsubjekte(familje,bizneseetj.)kanëqasje
deritepikateujitosefurnizimit?
Nësenëdispozicionështërrjetiicentralizuariujit,atëherëduhettëvëzhgohetitërësistemi,qëngapikaprejnga
vjenuji,mënyraenxjerrjes,madhësiadhevendiirezervuarëvetëujit(nëseështëemundshme,gjithashtu,sistemi
i pastrimit të ujit dhe shpërndarja – rrjeti i ujit) prej nga popullatës i dërgohet ujë. Duhet të bëhet kontroll i
subjekteveoseinstitucionevepubliketëcilaveujepetujëngarrjetiiujësjellësitosengaburimetjeratëujit.
Çfarë lloj tualetesh kanë subjektet (familje, biznese etj.)? A ekzistojnë tualete publike? Shumë prej këtyre
informacionevemund tëparaqitennëhartë. Shfrytëzimi i hartës ekzistuesepër identifikimindheplanifikimine
qëllimeveështëshumë i rëndësishëm.Nësenukkahartëekzistuesenëdispozicion,atëherëduhet tëbëhetnjë
rishikimifshatit,pikatetijtëfurnizimitmeujëdhesistemethidrosanitare.
Gjithashtu,nëseështëemundshme,dotëishtemirëtëidentifikohetvendiirrjetittëkanalizimit,stacioniitrajtimit
dhevendi i lëshimittëujëravetëzezanëambientinjetësor.Nësenukshfrytëzohetsistemiikanalizimit,atëherë
duhettëvëzhgohetsipërmbajtjaekëtyretualetevemblidhet,trajtohet,përdoretose lëshohetnëvendinqëpo
studiojmë.
Përkëtëdetyrëdhepërpërpunimine informacionevetëmbledhura,ështëedobishmeqëgjithëkjotëvihetnë
hartë(shihModuliA6dhehapi4).
3.3 Hapi3:Identifikimiifaktorëvepërkatësdherregullat
Informacionipërsituatënnëvijimnëlidhjemepërgjegjësitëdheudhëheqjenmesistemeteujësjellësit,dotëjetë
idobishëmpëridentifikimineasajsekushdheçfarëbën.OJQtëpërfshiradheadministrata
lokale do të mundnin ta përkrahin potencialisht këtë proces, përmes lehtësimit të procesit të mbledhjes së
informacionevengapalëtëndryshmetëinteresuara.
Duhet të parashtrohen pyetje siç janë: "Kush ka në mënyrë zyrtare për detyrë vëzhgimin, pastrimin dhe
mirëmbajtjenesistemittëujësjellësit“.Aekzistonndonjësistemoseinstitucionicilibënanalizënecilësisësëujit,
nësepo,mekëindanrezultatet?
Akabuxhetnëdispozicionpërpunëdhemirëmbajtje;akakontributngaqytetarëtlokalëpërujineharxhuar?Kush
dhesimerrenvendimetpërbuxhetin?,etj.Duhett’ikushtohetrëndësieposaçmerolittëgrave,sepseshpeshherë
atojanëpërgjegjësepërbuxhetinemenaxhimittefamiljes,sidheshëndetindheçështjetlidhurmehigjienën.Mund
ModuliC1 PublikimiWECF2018
7
të zhvillohen aksione të përbashkëta lokale dhe kombëtare, me krijimin e një atmosfere të mirëkuptimit dhe
bashkëpunimit,nësedihetsesecilikadetyradhepërgjegjësi,sidhenësekonsumatorët,furnizuesiteujitdhepalët
einteresuarajetojnëbashkë.
Pjesëerëndësishmeekëtijhapijanëinformacionetpërrregullatdheligjetpërkatësetëcilatzbatohenpërfurnizimin
lokalmeujëdhepërsisteminekanalizimeve.Mefjalëtjera,sashpeshduhettëvëzhgohetcilësiaeujitdhecilat
substanca,duhettëanalizohen?Çkaduhettëbëhetnërastseujinukështënëpërputhshmërimestandardete
përcaktuara?PërmëtepërinformacioneshihniModulinB4dheB8.
Strukturatepërgjegjësivenëtërësisteminmundtëpërmblidhennënjërishikimtëpërgjegjësiveosepërshembull
në"diagramtërrjetit"(shihmodulinA6).Gjithashtumundtëshfrytëzohenlistatëtjeragrafike,renditjetdhelidhja
einstitucioneve,grupeveosepersonave,sistemevekomunikuesedheburimevetëinformacionevetëcilatndikojnë
nëvendiminpërfurnizimmeujëtëkomunitetit.
3.4 Hapi4:Dokumentimidhehartaefshatit
Kompetencë e PUSK është edhedokumentimi i informacioneve tëmbledhuradhe vendimet për rezultatet dhe
planet e dukshme për të gjitha palët e interesuara. Të gjitha informacionet e mbledhura duhet të jenë të
dokumentuara,objektive,tëkuptueshmedhetëdisponueshmenëraporte.Dokumentacionimundtëjetënënjë
laptoposekompjuter–mëerëndësishmeështëqëdetyratëjetëbërënëmënyrëtëduhur.
Pavarësishtngaproblemi,arritjet,rezultatetmundtëbëhentëjenëtëdukshmenëgrafikëoseharta(shihgjithashtu
modulinА6).Nëshumëraste,administrataekomunitetitoseinstitucioniiciliështëpërgjegjëspërfurniziminme
ujë,kahartënefshatit,ecilatregonpërburimeteujit,rrjeteteujit(nëseështëemundshme)oseinformacionetë
tjeralidhurmeujin.
Nësefshatinukzotëronhartë,sistemiifurnizimitmeujëmundtëvizatohetmedorëngatëgjithapalëteinteresuara
(shihmodulinB6).
Bërjaehartësmundtëpërfshijëelementetnëvijim:
Veri,jug,lindje,perëndimnëbazëtëudhëzimeve;
Infrastrukturënedisponueshme,rrugë,lumenj,liqene,institucionepublike,shkolla,zonamendërtesabanimidhe
bujqësi;
Vendiilokalizimittëburimevetëujit,puseoseçezmapublike,lokalizimiitubacioneve/rrjetitetj.
Qytetarëtëlidhur,ngaciliburimvaren;
Llojetëoperatorëve,p.sh.rrotameerëosepompa,pusetëgërryeraosetëshpuara;
Drejtimiilëvizjessëujëravenëntokësorëoselumenjve;
Llojetëndryshmetështresaveoseburimenëpërdorim.Nëseka,cilatjanëvetitëetyretëdhëna,siçështëthellësia;
Informatagjeografike,lartësiaezonës.
Nësenukkahartëekzistuese,ajomundtëvizatohet.
Duhettëcekenburimiiujit,rrugëtdhendërtesat
ModuliC1 PublikimiWECF2018
8
Bërjaehartëssëkanalizimeve
Bërjaehartëssësistemittëkanalizimevemundtëbëhetnëtënjëjtënhartëtëfshatit,sidhepërsisteminefurnizimit
meujë.Nëushtriminepërbashkëtpërbërjenehartës,lidhjanëmesujitdhekanalizimeveduhettëbëhetmëe
dukshme.Kros-kontaminimipotencialmundtëidentifikohetshumëmëlehtënësetëdysistemetjanëtëdukshme
nënjëhartë.Nëhartëduhettëpërfshihenkëtoelementetësistemittëkanalizimeve:
Llojetetualeteve
Nësekenitualetautomatikdhepasistempërmbledhjedhetrajtim:cilatjanërregullatekzistuesedhe
planetpërujëdhekanalizime?Vëzhgimetëbërangaanaenxënësvemundt’iidentifikojnërreziqetpër
popullatën.Nësekenitualetautomatikdhegropaseptike:pyetnipërfaqësuesitesubjekteveosepërgjegjësitsizbrazengropat
septike,sitrajtohetpërmbajtjaetyredhecilatrregullaekzistojnë.Vëzhgimetëbëranganxënësitmundtëtregojnë
segropatseptikevërshojnënësezonetereshjeveosejanëtëmbushura.
Nëse keni tualet automatik, kanalizimdhe trajtim: vizita e stacionit të trajtimit do të jetë shumë interesante,
intervistonioperatorindheshihniaiplotësojnëatastandardetpërtrajtimineujëravetëzeza.Kuilëshojnëujërate
zezadheajanëtëlidhuratëgjithasubjektet(familjetbiznesetetj.)nëfshat?
Nësekenitualettëfushës(tualetemegropë):siudhëhiqetdhesaështëniveliiujëravenëntokësorë,saështëi
lartë?Amundetjashtëqitjatakontaminojëujinepijshëmdheburimetetij?Kuzbrazetpërmbajtjaecilagjendetnë
tualet?Ashfrytëzohetpërnevojatëbujqësisë?Çfarëjanëpërvojatesubjekteve(familjevebizneseveetj.)nëkëtë
zonë?
Vëmendjeeposaçmeduhett’ukushtohettualetevetëshkollavedhetualetevetëtjerapublike,sepseudhëheqja
meatoshpeshherëparaqetsfidë.Duhettëvizitohentualeteteshkollave,ndërsaduhettëflitetmemësuesitdhe
personelinpërgjegjëspërpastriminetyre.Hapi5jeprekomandimenëdetajepërintervista.
3.5 Hapi5:Vlerësimiirrezikutdhetestimiiujit
DyelementëkryesorënëzhvilliminePUSKjanëanalizaecilësisësëujitaktualdhekanalizimevedherreziqetnë
furniziminmeujëdhetësistemevetëkanalizimeve.
Rreziqetmundtëparaqitenpërkohësisht,kurkandryshimetëshpejta tëkohës (shioseshkrirje tëborës);gjatë
sezonitkurpunohenfushat,osenëmënyrëtëvazhdueshme,sepsepërmbajtjaetualetevetëfushës(tëtualeteve
me gropë) ose gropave septike mund të infiltrohet në tokë ose për shkak se tualetet, puset, tubacionet ose
rezervuarëtjanëtëmirëmbajturakeq.Vëzhgimedheintervistamepersonapërkatësmundtëidentifikojnëshumë
rreziqetëndryshme.Cilësiaeujitmundtëvlerësohetpërmesanalizëssëujit,ndërsacilësiaekanalizimevedhe
sistemevehidrosanitaremundtëvlerësohetparasëgjithash,përmesvëzhgimittëvazhdueshëm.
Informacionetpërtesteteujitdhevlerësimiisistemitpërfurnizimmeujëdhekanalizimidotëjepenmëposhtë.
Megjithatë,rekomandohettëshikohenmoduleterekomanduara.
3.5.1 Testimiiujit
Nëparim,operatorëte furnizimitpublikmeujëduhet të kryejnëanaliza të rregullta të cilësisë sëujit të ciline
dërgojnë deri te konsumatorët. Prandaj, hapi i parë do të jetë t’i paraqiten autoriteteve lokale përgjegjëse për
cilësinëeujitdhet’ikërkoninjëkopjengaraportipëranalizënetyre.Përkrahstudimittëanalizave"zyrtare"të
raporteve,dotëjetëshumëinteresantepërnxënësitvetëtëbëjnëanalizëneujit.
Testeteshpejtamundtëjenëmënyratëmirapërfitiminepasqyrëspërcilësinëeujit,dheçkaështëedhememë
rëndësi,bëhenlehtë.Nxënësittrajnohensesitëbëhentestetdhesitëinformojnëpërrezultatet,dhekështuata
vetëmundtakryejnëkëtëdetyrë.Përshembull,ndotjamenitratemundtëzbulohetshpejtnëmostrateujitme
ndihmëneshiritavetëposaçëmpërtestiminenitrateve.
ModuliC1 PublikimiWECF2018
9
Vëzhgimiinitratevenëburimeteujit
Vëzhgimiiburimevetëujitngandotjamenitratemundtërealizohetnëdymënyratëndryshme.Epara,duhettë
bëhetrishikimimirëipërqendrimitekzistuestënitratevenëujinngapuset.Duhettëbëhetzgjedhjaeburimevetë
ujitnëatëmënyrëqëatatëmerrensipërfaqësuestëtëgjithëburimevetëujit.Kjodotëthotëseburimengapjesë
tëndryshmetëfshatit,janëburimepotencialetëujittëpijshëmpërpopullatëndheduhetpatjetërtëanalizohen.
Prandajështëmëmirëtëanalizohenkëtomostratëndryshmenëtënjëjtinsezon,përshembull,nëpranverëose
verë.Nxënësitmundtëmarrinmostrangashkollaosetëbëjnëtestimindirektnëvend.Duhettëshënohetthellësia
eburimittëujit.Gjithashtuduhettëshënohenedheparametratetjerëpërcilësinëeujitsi:ngjyra,turbulliraetj.
Parametratfizik,siçjanësedimentetëtretura(turbullimi)mundtëtregojnëpërndotjemikrobiologjike.
Duhettëshënohetvendiipusevetëzbuluaradherezultatetngatestimidhemundtëparaqitenedhenëhartë.Për
raportimindheshëniminnëhartëshikomoduletА5dheА6.
Edyta,mundtëjetëshumëinformuesvëzhgimiinivelittënitratevenëtënjëjtinpusgjatëgjithëvitit.Përshembull,
niveletëvogla,tëmesmedhetëlartatëndotjesmenitrate–pusetëndoturamundtëzgjidhenpërvëzhgimsezonal.
Rezultatetngatestetebëragjatëgjithëvititjapinpasqyrëpërluhatjetsezonale,tëcilatmundtëjenëtëdobishme
përPUSK.Pavarësishtngashtresatkonkretetëtokës,infiltrimiimaterieveorganikenëujëratnëntokësorpërmes
reshjeve, ose fertilizimime plehra azotik,mundet qartë të vlerësohetme ndihmën e këtij programi vëzhgues.
Prandajështëmirëtëmatetsasiaereshjevedhetemperatura,sepsekëtaparametramundtëjenëtëlidhurme
përqendrimin e nitrateve. Patjetër duhet të sigurohemi se gjithçka është regjistruar si duhet, në mënyrë që
shmangetçdogabimimundshëm.Keniparasyshsetestetpërpraninëenitratevenukduhettëbëhennëkohëtë
ftohtë;mëmirëështënëtemperaturëmbi15gradë(shikomodulinА5).
Kurkjoështëbërënëbazë14–ditoregjatëgjithëvitit,rezultatiështëinteresantdhejepfotografitëdobishmetë
luhatjevetënitratevenëujë,temperaturësdhegjatëreshjeve.
Parametratëtjerëtëcilësisësëujit
Mikroorganizmat,siçjanëbakterettëcilatkanëorigjinëngamaterietfekale,shkaktojnëshumësëmundjeqëkanë
tëbëjnëmeujin.Prandajbakteretjanëparametramëtërëndësishëmqëduhettëidentifikohenpërsigurinëeujit
tëpijshëm.Ujingaburimetëpambrojturadhejotëmirëmbajtura,ndotetlehtëngamikroorganizmatpërshkaktë
ndotjesmejashtëqitjenenjeriutdhe/osetëkafshëve.Vetëmpërilustrim,njëgramjashtëqitjepërmbanmiliona
bakteredheviruse(shikomodulinB4dheB5).
Ujitngapusetpublikedhesistemevetëcentralizuaratëujitduhett’ibëhenanalizatërregulltadherezultatetduhet
tëjenëtëdisponueshmepërpopullatën.Shpeshtësiaeanalizavevaretngasasiaeujitecilaështënëdispoziciontë
komunitetit.Përparaqitjenemikroorganizmave,siçështëEscherichiacoli(Е-coli))oseenterokoket,duhettëdihet,
Ndotjamenitratemundtëzbulohetshpejtnë
mostrateujitmendihmëneshiritavetëposaçëm
përtestiminenitrateve.
ModuliC1 PublikimiWECF2018
10
osetëkërkohetlaboratoriautorizuarpëranalizënemikroorganizmavenëujinepijshëm.Qëtëdybakteretjanë
treguespërndotjenmikrobiologjike:porЕ-colioseenterokoketduhettëgjendennë100mlujëtëpijshëm(Shiko
modulinB4).
3.5.2 Intervistimiipersonavepërkatëspërujin,punonjësiteshëndetësisëdhe
konsumatorët
Përdoruesit e sistemeve të ujit më shpesh fokusohen në problemet ose kanë perceptime të ndryshme – për
shembull,cilësinëeujitoseqasjenderiteuji–nëkrahasimmefurnizuesitmeujë.Meshfrytëziminepyetësorëve
osemetëashtuquajturënqasjemepjesëmarrjesiçështërenditja,rishikimiiproblemevemundtëfitohenpërvojat
dheperceptimetefurnizuesitdhetëkonsumatorit.Pikësëpari,ngatëgjithëmjekët,mësuesitdhe informuesite
tjerëkryesorënëfshatmundtëkërkohetqëtëjapinmendiminetyrepërparaqitjenesëmundjeveqëkanëtëbëjnë
meujin.Kërkimimundtëbëhetedhenëfshatpërperceptiminetyretëkualitetittëujittëpijshëm.Ngaautoritetet
duhettëkërkohentëdhënapëranalizëneujitdhepëratësesimirëmbahensistemetpubliketëujësjellësit(Shiko
disashembujtëpyetësorëvedhedrejtuesvepërkryerjeneintervistavenëmodulinА8).Nëbazëtëudhëzimevetë
mësuesve,intervistatmundt’izhvillojnënxënësit.
3.5.3. Vlerësimirrezikutdukeshfrytëzuarlistatkontrolluesepërsisteminkanalizimevedhe
higjienën
Përvlerësiminerrezikutngandotjaepusitdhe/oseujëravenëntokësorë,tëshkaktuar,përshembull,ngaplehrate
kafshëveapoujëratezeza,osengacilësiaetualetevenëshkolla,mundtëshfrytëzohenlistapërkontrolle.Shikoni
disashembujdheformatëlistavetëkanalizimeve,sidheinformacionesesit’ipërdornikëtolista,nëmodulinA7.
Duhettëshqyrtohet,gjithashtuedhegjendjaepusevedheçezmavesidheevenditrrethtyre.Dotëishtemirëtë
parashtrohejpyetjaakakulmmbipusetosembështjellëserrethpompësosepusit?,etj.Sipasudhëzimevetëdhëna
ngamësuesit dhe ngritja e vetëdijes së nxënësve, fëmijëtmund t’i bëjnë shënimet e tyre personale, siç është
llogaritja edistancësnga fermatmeplehosenga tualetete fushës (tualetemegropë)deri tepusi, dendësiae
popullatës,osevendiiburimittëndotjes(përshembull,ngalartosengaposhtë,nëveriosenëjugngaburimiiujit.
Banorëttëcilëtjetojnënëafërsitëpuseveduhettëintervistohenpërpraktikatetyrenëfertiliziminekulturavetë
tyre.
Nësepërdorentualeteautomatike,simblidhendhetrajtohenujëratezeza?Akandonjëllojrrezikungapërhapjae
sëmundjevengaburimetendoturatëujit?Nërastetëtualetevetëthata,siveprojnëmenaxhuesitmepërmbajtjen
etualeteve?Aezbrazinkohëpaskohedhembeturinatihedhinkudoqoftë?
Burimetetjeratëndotjesmikrobiologjike,siçjanëmjetetpërnxjerrjeneujitosepërruajtjenetijnështëpi,duhet
tëvëzhgohendhetëidentifikohen.Duhettëpërgatitetnjëlistëepërshtaturpërkushtetezonës.
Nëlidhjemeçështjetqëkanëtëbëjnëmehigjienën,fëmijëtmundtëkryejnëkontrollinetualetevenëshkollëne
tyredhenëatopublike,tëbëjnëvlerësiminerrezikutnëto(shikomodulinА7dheА8).Përtëkuptuarmëmirë
prapaskenënesistemevetëkanalizimevedhehigjienëneduhur,nëmoduletC3dheC4janëshpjeguarlidhjetnë
mes larjes sëduarvedhe shëndetit.Ushtrimindërveprues, i cili ështëpjesëemodulitC3, tregonprocesin se si
përmesndriçimittregohetpraniaepatogjenëvenëduardhenevojënpërlarjeneduarve.Sfidëkryesorepërpunën
rrethkushtevesanitaredhehigjienikenëkrahasimmeujin,ështëtabujaetrashëguarrrethkësajteme.Merëndësi
është që kjo temë tabu të tejkalohet dhe të fillohet të diskutohet haptazi për tualetet dhe pse nxënësit nuk
dëshirojnët’ishfrytëzojnëtualetetnëshkolla.Kushështëpërgjegjëspërpunëndhemirëmbajtjenetualeteve?A
ështëdrejtoriishkollës,aiiciliemerrpërsipërpërgjegjësinëpërobjektet?
Qytetarët, personeli mjekësor si dhe administrata përgjegjëse për ujin, janë burime të rëndësishme të
informacionevedheduhenintervistuarpërhigjienëndhesëmundjetlidhurmetë.
3.6 Hapi6:Shkëmbimiiinformacioneve,mobilizimiikomunitetit
Nxënësit bëhen ekspertë për ujin dhe sistemet hidro-sanitare të komunitetit dhe fillojnë të shpërndajnë
informacione.Përshembull, fëmijët ianalizojnënitratetnëmostrateujit, tëcilatuasjellinnjerëzit.Megjithatë,
ModuliC1 PublikimiWECF2018
11
ështëe rëndësishme tëbashkëpunohetmeautoritetet lokaledhe tëorganizohenaktivitete tëpërbashkëtadhe
bashkëtarrisinvetëdijenpërsituatën,cilësinëeujitdhekanalizimet,identifikiminerreziqevenësistemetsidhe
perceptiminepërgjithshëmpërujindhetualetetnëshkolla.
Nxënësitmundtëfillojnët’imobilizojnëmediatmerastineshënimittëditëvekushtuartemavetëcaktuaralidhur
meujintëOKB,siçjanë:
DitaBotëroreeUjit:22Маrs
Ditabotëroreetualeteve:19Nëntor
Ditabotëroreelarjessëduarve:15Tetor
Meqëllimqëtëprezantohenrezultatetdhetëshkëmbeheninformacionet,ështëedobishmetëbëhenpostera,
grafikë,vizatime,etj.Përshembull,burimedherreziqetngandotjamundtëvizatohenmedorëtëlirënëletërdhe
tashoqërojnëhartënefshatitnëpjesënesipërmetësaj.
Mëtutje,rekomandohettëpunohetnjëposterdhetëvihetnëklasëosenëkorridorineshkollës,kurezultatetnga
analizatdotëjenëtëhapurapërnxënësitdhevizitorëteshkollës.
3.7 Ndikimingapërmbytjet
Mënëfund,qëllimikryesoriPUSKështëtëidentifikohendobësitëdhepërparësitëesistemit;Tëarrihetpërmirësim
dhetëminimizohenrreziqettëcilatmundtapërkeqësojnëcilësinëeujit.
Pasidentifikimittërreziqevedhepërmirësimevetëmundshmenësistemineujit,aksionetepërbashkëtanënivel
lokalmundtësjellinudhëheqjemëtëmirëpërparandaliminerrezikut,përshembull,mepastrimineburimitdhe
mendërriminetubave;instalimtësistemittëmbyllurtëpompave;menaxhimtësigurtmejashtëqitjetenjerëzve
dhekafshëveoseedhelobimpërndërtiminoseinstaliminesistemitqendrorpërfurnizimmeujë.Përzbatimine
aktiviteteve të përcaktuara, duhet të llogariten investimet financiare dhe duhet të diskutohet për burimet
potenciale.Megjithatë,shumëpërmirësime,sipastrimiirezervuarëvepërujëoseburimevesidhengritjaevetëdijes
dheinformimiipopullatës,mundtërealizohenmepakosepaburimefinanciare.Mëtutje,përgjegjësiapërdetyrat
dheaktivitetetepërcaktuara, sidhekoha reale,do të jenëmeshumërëndësipërpërparimtëkënaqshëmdhe
përmirësim.
Pikatnëvijimmundtëjenëtërëndësishmepërzhvillimtëqëndrueshëmdhetransparenttëplanittëaksionit:
• Formimiikomiteteveaktivelokalepërujëdhekanalizime;
• Jinirealnëplanifikimindhepërcaktimineqëllimevedhekufijvekohorëpërpërmirësim,përmesprocesithap
pashapi,tëcilatduhettëjenëtëpranueshme,tërealizueshmedhetëpërshtaturasipassituatëslokale.
• Rekomandimengaekspertëtëtjerë–edheprojektetjeratëngjashmemundtëjenëtëdobishme:
• Identifikimiipalëvemëtërëndësishmetëinteresuaratëcilatjanëtërëndësishmepërzbatimineplanittë
aksionit;
NxënëstëshkollëssëmesmenëGruziprezantojnërezultatenga
aktivitetetePUSKdhemobiliziminekomunitetit
ModuliC1 PublikimiWECF2018
12
• Nëseështëemundur,tëzhvillohetkryerjaestudimitpërplaninmeekspertëtdhepalëteinteresuara;
• Tësigurohetpjesëmarrjaemeshkujvedhefemrave,dheitëgjithaklasaveshoqërore,politikedhekulturore
tëkomunitetit,nëtëgjithafazateprocesevetësjelljessëvendimeve;tësigurohetqëtëgjithëqytetarëte
komunitetittëkenëqasjenëinformacione;
• Sigurohunisepunadhemirëmbajtjaeinstalimittësistemittëujitështëmepersoneltëkualifikuardhe
politikaadekuatepërmbrojtjeneujit;
• Vlerësimiiburimevepotencialefinanciarepërimplementimineplaneve;
• Tësigurohetpunëekonomikedhemirëmbajtjaesistemit;
• TëshfrytëzohenrezultatetngaPUSKpërtëlobuarpërpërkrahjefinanciarenënivellokal,rajonaldhe
kombëtar;tëpërfshihenedhemediat.
3.8 Hapi8:Raportidhendarjaeveprimevetëplanifikuara
PjesëkryesoreePUSKështëdokumentimipërkatësiinformacionevetëmbledhura,krijimiirezultatevedheplaneve
të cilat do të jenë të dukshme për të gjithë pjesëtarët e komunitetit. Informacionet embledhura për ujin dhe
sistemetsanitaresidhekërkesatpërpërmirësiminetyreduhettëjenëobjektivedhetëdisponueshmenëraportet
dhenëvarësingaçështja,rezultatetmundtëbëhentëdukshmenëgrafikëosenëharta.Shikonihapin6moduliA6.
Mëtutje,ekipi iPUSKduhett’idokumentojëagjendatembledhjevedhevendimet,sidheaspektetfinanciaretë
zbatimittëPUSK.ProgramiiPUSKduhettëjetëtransparentdheidisponueshëmpërtëgjithë.
3.9 Hapi9:Zbatimiiplanitpëraksion
ElementkryesoriPUSKështëzbatimidheefektivitetiiplanevetëidentifikuara.Nganjëherë,masatdotëkenëefekt
menjëherë–përshembull,nësezonarrethpellguttëlumitpastrohetmirë–porefektinëcilësinëeujitnukmundet
tëshihetnëmënyrëtëdrejtpërdrejtë.Aktivitetetëtillasiçjanërritjaemasavekufizuesetëaktivitetevetënjeriut
nëzonatembrojturatëujit,tëcilatmundtëkenëefektetëdukshmenëcilësinëeujitpas1osedhepas3viteve.
Masatjera–përshembulldezinfektimiiujitosetëvluaritetij–dotëkenëndikimdirektnësigurinëeujit.Prandaj,
ështëmirëtëshqyrtohenefektetemasavedheaktivitetevetëplanifikuara,dhetërenditen,tëzbatohenaksionet
meprioritetdheefikasitetmëtëmadhnëminimiziminerreziqeveqëkanëtëbëjnëmeshëndetin.
3.10 Hapi10:Monitorim,përmirësimosepërshtatjeeaktivitetevetëPUSK
Që të dihet efektiviteti i masave dhe veprimeve të ndërmarra, është e domosdoshme të kontrollohen dhe të
përcillenrezultatetetyresidhetëvlerësohetrrezikudhekjojovetëmparaporedhepaszbatimittëaktiviteteve.
Kjo,mundtëbëhet,përsërimeanalizatëujit,përmesmonitorimitdheshfrytëzimittëformaveinspektuesesanitare,
Rezultatetebotuara,ndarjadhediskutimipërinformacionetmetëgjithëdo
tarrisëefikasitetinePUSK
ModuliC1 PublikimiWECF2018
13
etj.Ështëemundshmeqëdisaveprimetëjenëtësuksesshme,portëtjeratëjenëmëpaktësuksesshme,osedotë
duhettëpërshtatennësituatatereja.
Prandaj,aktiviteteteekipittëPUSKduhettëbëhennëmënyrëqëtëjenëpjesëenjëprocesitëvazhdueshëmtë
monitorimit,vlerësimittërrezikut,përshtatjesmesituatëndhedokumentimitekëmbimittëinformacioneve.
Materiale Përgatitje
Shishetëvoglaqelqi(2),2shkopinjplastikë Nxënësittësjellindisamostratëujit.
Frigorifer,termometër,ngrohëspërujë
Modelimolekulëssëujit
Kripë,sheqer,vaj,sapun,gota,materiale
pambuku
Ngjitëseletrash,vida,priza,kubeakulli Kubeteakullittëpërgatitenparaprakisht.
Letërdhestilolapspërvizatim,gërshërë
Pambuk,llum,zhavorr,shishetëmëdhaplastike
mekapak
ModuliC2
RrethUjitAutorë:FriedemannKlimek
PërmbledhjeKymodulpërmban3pjesë:
A. Cilësitëeujit
B. Cikliujor
C. Tokadheujiipijshëm
Ujiështënjëprejmolekulavemëtërëndësishmedhemëtëpërhapuranësipërfaqeneplanetitdhenë
organizmategjalla.Kavetispecifiketëcilat janëpërgjegjësepërpërdoriminetijnënatyrëdhe jetëne
përditshme.Nukmundtëketëjetëpaujë.Njëpasqyrëeshkurtëredisavetivetëujit(A.Vetitëeujit)
ështëdhënëqëtanxisëvëzhgiminetyrenëjetënepërditshme.Janëpropozuaredheeksperimente.Në
pjesën B.Cikli i ujit, janë përpunuar ciklet lokale dhe globale të ujit. Janë përmbledhur edhe ujërat
nëntokësorë, aspekte të caktuara të kushteve lokale dhe globale si dhe karakteristikat klimatike. Në
pjesënC.Tokadheujiipijshëm,ështëprezantuarshfaqjaellojevetëndryshmetëujittëpijshëm
natyral.JanëdhënëdisashembujtëburimevenëBullgari.
QëllimetNxënësitfitojnëdijengafizikadhekimiadhekryejnëeksperimente.Atamundtëpërshkruajnëaspektetë
rëndësishme të ciklit ujor dhe t’i krahasojnë të njëjtat me karakteristikat e ujit lokal. Bëhen të
vetëdijshëmpërndikiminendryshimeveklimatikedhegjendjenendryshuartëujitnëfurniziminlokal
me ujë. Nxënësit mund të bëjnë dallimin mes llojeve të ndryshme të ujit të pijshëm, të
kryejnëeksperimenteqëtëshohinsesitokaepastronujindhetëbëjnëtestepërtëkontrolluarcilësinëe
ujit.
FjalëtkryesoredhetermaDendësi,pikaengrirjesdheshkrirjes,kapacitetispecifikingrohjes,polaritetdhetretshmëri,vleraepH,
tensioni sipërfaqësor, cikli ujor, avullim, kondensim, reshje, filtrim, ruajtje, humbje, ujëra nëntokësorë,
ujërasipërfaqësorë,strukturaetokës,llojetëtokës,pastrim,burim.
Përgatitje/materialet
Moduli
ModuliC2 PublikimiWECF2018
16
Rrethujit
A–Vetitëeujit
Hyrje
Adinënxënësitpërndonjëorganizëmtëgjallëicilimundtëjetojëpaujë?Akaluleecilanukvyshket,kafshëecila
nukdotëvdespaujë?Çdollojtoke,çdollojkafshepamarrëparasyshaështëajoemadhe,sielefantiapoinsekti
vogëlsibletaosemilingona,varetngauji.Njerëzit,jovetëmqëvarenngaujipërtëmbijetuar,poredhe60-70%nga
trupiityre,nëtëvërtetëështëujë.Ujigjithashtuështëedhemjedisjetësorpërshumëkrijesatëgjalla(p.sh.dete,
lumenj,këneta,liqene).Ujiështëpjesëerëndësishmeepërditshmërisë.Nanevojitetujëpërharxhimditor(veshje,
ushqim,etj.),transport(lumenj,dete,etj.)osepërkohënelirë(notim,skinëujë,skinëakull).Ujiështëinevojshëm
përaktivitetetepërditshmesigatim,pirje,pastrim.Aiështëelement i rëndësishëmpër jetëndhesidomospër
prosperitetemirëqenie.Qëtëarrihetgjertetëkuptuaritmëmirëedobësisësëujittëpijshëm,ështëenevojshme
tëdihendisavetitëtij.Këtoveti janëmahnitëse(enëshikimtëparëmëshumëosemëpaktëfshehta)dhena
tregojnëelementetërralla,vibrantedhetëgjalla.
1 Vetitëeujit
Dendësia
Ujikadendësimesatareprej1g/cm3nëgjendjetëlëngët.Sidoqoftë,ajondryshonkurujingrin.Vëllimirritetnë
fazënekalimitngaujinëakull,dhedendësiazvogëlohetderinë0,9g/cm3.Sidoqoftë,akulliduket“mëilehtë”seuji
sepsenotonnësipërfaqe.Ashtusivëllimiiujitrritetgjatëngrirjes,aizhvillonedhefuqitëmadhe.Shembull:tubat
eujitmundtëpëlcasingjatëdimritnësenukjanëtëizoluarmirë.
Gjendjetëmateries
Shkalla jonëetemperaturësme“shkallëCelsius”përmatjepërdorpikatengrirjesdhetëshkrirjessëujit.Nëdy
pikat,ujiendryshongjendjenetij.Grafikumëposhtëipërmbanemratetëgjithandryshimevetëgjendjessëujit.
Ujiështëmolekulaevetmenëtokëecilaikatëtregjendjetnënatyrë.
Kapacitetispecifikingrohjes
Ujikakapacitetshumëtëlartëtëngrohjes(4,186kJ/kg*K)nëkrahasimmeshumëmaterietëtjerasimetalet(p.sh.
hekuri0,477kJ/kg*K)oselëngjetetjera(p.sh.vaji1,67kJ/kg*K).Ujikanevojëpërshumëenergjiqëtëngrohet,
sepsemundtëpërmbajëshumëmëshumëenergji.Përkthimaieruankëtëenergjidheftohetngadalë.Prejkëtu,
sipërfaqetemëdhaujoremundtëjenërezervuarelokalepërenergjidhemundtashfrytëzojmëkëtëujëpërngrohje.
Grafiku1:Uji–gjendjaagregateemateries.
Burim:http://en.wikipedia.org/wiki/State_of_matter
ModuliC2 PublikimiWECF2018
17
DetiiZipunonsirezervuarimadhpërngrohjegjatëdimrit(temperaturamëtëlartanëbregdetsesanëbrendësi).
Polaritet/Tretshmëri
Ujikastrukturëmolekularemepjesëpozitivedhenegative(grafiku).Kjovetiështëerëndësishmepërtretshmërinë
esubstancavetëtjeranëujë.Molekulatpolaresisheqeri,kripadheetanolimundtëtretenlehtënëujë.Vajiështë
gatiipatretshëmdhenotonsishtresëehollënësipërfaqeneujit.Sidoqëtëjetë,nësepërdorimsapunosemjet
tëngjashëm,substancatmundtëzbërthehensivajiosegjalpi.
Tensionisipërfaqësor
Polariteti imolekulavetëujit ipërmendurmëlartshkakton lidhjetëfortanëmestyre.Lidhjetmesmolekulave
(tensionisipërfaqësor)shkaktonrrumbullakim(menisk)nësipërfaqenelëngutafërsipërfaqessëgotësosendonjë
senditjetër.Meniskuivajitështëindryshëmngameniskuiujit.Forcatnëmesmolekulavetëujitjanëmëtëdobëta
sesaatonëmestëgotësdheujit,ndërsaforcatnëmesmolekulavetëvajitjanëmëtëmëdhasesaatonëmesvajit
dhegotës.Nëilustriminmëposhtë,tregohetefekti iujitdhevajitnëgotënëkrijiminenjëmeniskukonkavdhe
konveks. Lidhjet ndërmolekulare janë gjithashtu përgjegjëse për krijimin e pikave. Në natyrë dhe në jetën e
përditshmemund t’i shohim efektet e tensionit sipërfaqësor. Për shembull, disa kafshëmund të “ecin” nëpër
sipërfaqen e ujit (p.sh. merimanga e ujit). Shtimi i disa pikave të detergjentit ndërpret lidhjet e forta në mes
molekulavetëujitdheeshkatërrontensioninsipërfaqësor.
PH
PHështënjësimatëseecilapërshkruansesiështëmjedisi–bazikapoacidik.Fillonnga1(shumëacidik),(neutral)
deri14(bazik).Përshumëprocesebiologjikedhekimike,ështëerëndësishmevleraepH.Nësekjondryshonshumë
ngaoptimaljapërreaksiontëcaktuar,procesinukdotëketësukses.Shembull,stomakuynëkërkonvlerëtëрН
rreth1(ecilasigurohetngaacidiistomakut)nëmënyrëqëtabluajëushqimin.
2 Ushtrimedheaktivitete
Jepininxënësvedetyrëqëtëpërshkruajnëçfarërezultateshpresinngaeksperimentetnëvijim,pseepresinatëdhe
çkakanëvërejturgjatëeksperimenteve:
Modelimolekulëssëujit.Burim:www.uni-duesseldorf.de
Tensionisipërfaqësorilëngjevetëndryshme(ujëdhevaj)
ModuliC2 PublikimiWECF2018
18
Dendësia
• Materialetëndryshme(vida,tapa,dru,akull)sillennëmënyratëndryshmekurdot’ivejmënëujë.Ato
notojnëosefundosenvarësishtngadendësiaetyre.
• Ngrirjaeujitnëshishetëvoglaqelqi.Shishjadotëthyhetkurdotëformohetakullidhedotëzgjerohet.
Mbushni2shishetëqelqtameujëdhembyllinimekapak.Vendosininëfrigorifermengrirjetëthellë.Herën
tjetërkurt’inxirrnijashtë(pasdisaorëve)atoduhettëjenëtëthyera.
Gjendjetemateries
• Kumundt’igjejmëgjendjetendryshmetëmaterieve(ujë,akull,avull)nëmjedisinnatyror?
Polaritet/Tretshmëri
• Utregonimematerialetëmbushuranëmënyrëelektrostatike,sishkopinjplastikë(p.sh.2stilolapsaplastik,
osematerialleshi)sederisaujirrjedh(ngaçezma)mundtëtërhiqetngambushjaelektrostatike.
• Tretshmëriaematerialevetëndryshme:kripë,sheqer,vaj.Çkadotëndodhënësepërdoretsapun?
Tensionisipërfaqësor
• Siduketsipërfaqjakurujiështëvënënëepruvetëtëngushtëmefundtësheshtë?
• Fëmijëtqëndrojnëdheseciliprejtyrembanpërdoredyfëmijëtëtjerë(jonëkolonë).Kjoduhettëtregojë
lidhjetnëmesmolekulavetëujitdhesesiatoformojnëstrukturërrethore,p.sh.menisk(osepikë).Sendi
(p.sh.libri,gota)tëcilinsecilifëmijëduhettambajënënjërëndorëderisametjetrënkapdorënefëmijës
tjetër,tregonefektinesapunitmbitensionin.
• Kapësjamundtënotojënësipërfaqeneujit.Nësefëmijëtnukmundenmekujdestavendosinatënë
sipërfaqeneujit,mundtëshfrytëzojnëletër.Tështuaritedisapikavesapundotashkatërrojëtensionin
sipërfaqësordhekapësjadotëfundoset.
pH
• MatjaevleravetëpHtëlëngjevetëndryshme:
• Uthull,sapun,coca-cola,ujëshiu,ujëtëgazuar,ujëpërpije,portokall.
Pyetjekryesore
• Njënjeripeshon100kg.Saprejtijështëujë?
• Nëcilatgjendjeagregateekzistonuji?
• Nëçfarëtemperatureujingrindhevlon?
• Nëçfarëtemperaturengrindhevlonujiidetit?
AktivitetelidhurmePUSK
• Nëseemendonishtëpinëtuaj,nëcilatsituataviheninëkontaktmeujinnëgjendjetëndryshme
agregate?
• Nëcilëtmuajtëvitittokanërrethintuajështëengrirë?Andikojnëkushtetklimatikenëcilësinëdhe
sasinëeujitnëntokësornëvendintuaj?
3 Burimedhematerialepërpunënemëtejshme
Water Science for Schools, U.S. Geological Survey (USGS), (2012). E disponueshme në http://ga.water.usgs.gov/edu/,Water Structure and Science, (2012). Достапни на http://www.lsbu.ac.uk/water/
ModuliC2 PublikimiWECF2018
19
RrethUjit
B–Cikliujor
4 CikliUjor–Global
Cikliujorfillonnëoqeansepseaiështërezervuarimëimadhnëbotë.Mbulon71%tësipërfaqessëTokës.Energjia
dielloreengrohujin,sidomosnëzonattropikale.Përmesavullimit,sidomosnësipërfaqetëdetitdhepranëbregdetit
krijohet lagështi.Përshkakseuji iavulluarështëmë i lehtëseajri,ngjitetnëatmosferë.Lartajri ftohetdheuji
kondensohet.Kjokrijonre.Eraibartretëngatoka.
Kurajrimelagështitakohetmezonatëftohta,ngjitetlart;ngjitetlartedhekurtakohetmemalet.Kurajringjitet
lart, ai ftohet. Ajri i ftohtëmund të përmbajëmë shumë lagështi se ajri i nxehtë. Nëse retë përmbajnë ujë të
kondensuarderinënjësasitëcaktuar,fillontëbjerëshidheujibienëtokësishi,dëborëosebreshër.Llojinëtë
cilinbieujivaretngatemperaturalokale.Kurujibienëtokë,mundtëdepërtojënëtokëdhetëarrijëderiteujërat
nëntokësorëosetërrjedhënësipërfaqederitesipërfaqetmëtëmëdhatëujit.
Përmesburimitosepusit,ujëratnëntokësorearrijnëderinësipërfaqedhepërmessistemittëlumenjvearrijnëderi
nëoqeane.Nëzonatpolaredhekuroratelartamalore,njëpjesëeujitështëgjithnjënëgjendjetëfortësiakullose
borë,dhepoenjëjtapërmesshkrirjesmundtëarrijënëoqean.(Foto1).
5 CikliUjor-Lokal
Ciklet lokaleujorevarenngakarakteristikatgjeografike, si gjerësia,pastajngaafërsiaedetit,drejtimi i erërave,
temperaturatgjatëvititdhetopografia.Shikonitemperaturatvjetoremesataredhesasitëeshiutnëdisaqytetetë
Evropës(tabela1dhefoto2).
Foto1:Cikliujor,Burim:ttp://mk.wikipedia.org/wiki
ModuliC2 PublikimiWECF2018
20
Qyteti Temperatura[°C]
(mesatarevjetore)
Shirat[mm]
(mesatarevjetore)
Sofje 9,7 563
Paris 10,6 639
Moskë 5,0 688
Stambolli 14,1 698
Londër 9,7 753
Mynih 9,2 1009
6 Ushtrimedhepyetje
• Cilatforcaeprodhojnëciklinujor?
• SasipërfaqeeTokësështëembuluarmeujë?
• Bëninjëvizatimtëthjeshtëtëciklitujor.Emërtonidhepërshkruanitëgjithagjendjetagregatetë
rëndësishmetëujit.
• Përmendnitëgjithallojeteujitkurbiengaqielli.
• Çfarëndodhmemostrattuajatëujit(burime,puse)nësekamëpaktëreshura?
Tabela1:Temperaturadhesasiaeshiravenëdisaqytetetë
EvropësBurim:www.klimadiagramme.de
Figura2:SasiamesatarevjetoreeshiravenëEvropë,Burim:http://www.eea.europa.eu/data-and-
maps/figures/average-annual-precipitation
ModuliC2 PublikimiWECF2018
21
• Akanëpërvojënxënësittuajmetermatthatësire/vërshimedheakanëdijeniseçkadotëthotëajopërjetën
etyretëpërditshme?
• Siparaqitenreshjetnevendintuajgjatëvitit?
• Aështëmjedisiiprirurpërthatësiradhearrjedhngakëtuedhemungesaeujit?
7 Tekstedhematerialepërpërpunimtëmëtejshëm
EuropeanWater1/2:25-30,(2003).ClimateVariabilityandChangeImpactonWaterResourcesinBulgaria.E
disponueshmenëhttp://www.ewra.net/ew/pdf/EW_2003_1-2_04.pdf
WaterScienceforSchools,U.S.GeologicalSurvey(USGS),(2012).Edisponueshmenë
http://ga.water.usgs.gov/edu/
RrethUjit
C- Tokadheujiipijshëm
8 Ujëratnëntokësorë
Tekstinëvijimpërshkruanrrjedhjeneujit,dukefilluarnga
pikakuaidepërtohetnëtokëderitepikakurparaqitetnë
sipërfaqe;p.sh.siburimosepus.Ujëratnëntokësorë,të
përmenduranëmodulinB3(cikliujor),janëtëprodhuara
ngareshjet(shi,borë)tëcilatinfiltrohennëtokë.Forcate
gravitetittokësoretërheqinujinmëthellënëpërtokëdhe
e çojnë deri te sistemi i ujërave nëntokësorë ku, më
shpesh,injëjtiegjenrrugënmbrapaderinësipërfaqe.
Tokaështë–ethënëmëthjeshtë–përzierjee gurëve,
argjilave, llumit, materieve organike, ajrit, ujit dhe
organizmavetëndryshme.Gjithashtukamëshumëlloje
të shtresave (Foto1). Kanjë varg tëmadh të tokave të
ndryshme dhe secila ka karakteristika unike, duke
përfshirë ngjyrën, teksturën, strukturën, thellësinë dhe
mineralet. Përbërja dhe thellësia e tokës ndikon në
përbërjen e ujërave nëntokësorë. Ekziston këmbim
intensiv i substancave mes ujit dhe tokës dhe e njëjta
rezultonme,përshembull,ujëtëpasurmemineraleose
tëvarfërmemineralemefortësitëndryshme.Tokamund
të jetë filtër dhe t’i përthithëmineralet, pesticidet dhe
thartirat.Ashtusikalonujinëpërtokë,mundtëmbledhë
materietëshëndetshmetënevojshme,simineralet,epo
ashtuedhematerietedëmshmesiarsenin,nitratetose
pesticidet. Ashtu sikurse uji depërton më thellë,
nganjëherë arrin gjer në shtresa të cilat nuk mund t’i
kalojë. Rrjedh horizontalisht nëpër shtresën, duke i
mbushurtëgjithakanaletdheporetetokës.Kjoshtresëe
ModuliC2 PublikimiWECF2018
22
tokëspërplotmeujëquhetshtresëakuiferi(ujëranëntokësorë).Kurkjoshtresëtëarrijëgjernësipërfaqe,ujërat
nëntokësorformojnëburim.
Pavarësishtngakushtetgjeografikelokale,ekzistojnëllojetëndryshmetëburimeveqënukelëshojnëujin,eqë
kërkojnëmakineritëndryshmepërtanxjerrëatëngatoka.Llojinteresantiburimitosepusitështëpusiarteik.Ky
pusgjendetnëpresiongjeografikkuujëratnëntokësorëinënshtrohennjështypjejetëcaktuar.Kjoshtypjeështëaq
emadhesaujidelvetënësipërfaqe,papompë.(Foto2).
Thellësiaeujëravenëntokësorëmundtëndryshojëdhemundtëarrijëderinëdisaqindrametrathellësinëtokë.
Termtjetërpërujëranëntokësorëështëakuifer,sidoqëtëjetë,kyterm,mëshpeshpërdoretqëtëpërshkruajë
formacionetëcilatpërmbajnëujëeqëmundtësigurojnëujëtëmjaftueshëmpërnevojatenjerëzve(industrinë).
Shpeshstrukturatendryshmetështresavetëtokësqënukelëshojnëujinformohenthellënëtokë.Shumëshpesh,
samëthellëdepërtojnëujëratnëntokësorë,aqmëtëmbrojturjanë.Shtresatendryshmenëtokëeformojnëefektin
efiltritdukeepastruarujin,siçështëpërmendurmëlartmendihmënetokës.Shtresatqënukelëshojnëujinmë
afërsipërfaqessëtokësjanëtëpriruratëndoten.Ndotjaemadheeujëravenëntokësorënëshumicënerasteve
ështëshkaktuarnganjeriu.Prandaj,mbrojtjaeujitështëmerëndësijetike.(ShikonimodulinBpërinformacione
lidhurmembrojtjeneujit).
Mbushjaeburimeve lokalevaretngagjeologjiadheklima.Për shkak se shtresate tokësqënuke lëshojnëujin
përmbajnëvetëmsasitëcaktuaratëujit,furnizimilokalvaretngareshjetnëjavëtosemuajtefundit.Nësekamë
pakreshjedhe/osetemperaturatëlarta,pusetdheburimetmundtështerojnë.
Burimi:http://www.douglas.co.us/water/What_is_an_Aquifer.html
Zonapër
rimbushje
Ujëpërnë
tavolinë
Pus
arteik
Vendipërruajtjen
eujit
Pastrimi
pakufizuar
Puspërujëtë
pijshëm
Vendipër
ruajtjeneujit
Ujëi
pijshëm Pusarteik
Pastrimii
sigurtiujit
Sipërfaqee
tokës
Pastrimikufizuar
Ujëpërnë
tavolinë
Sipërfaqe
potenciometrike
ModuliC2 PublikimiWECF2018
23
9 Ujiipijshëm
SipasProtokollitpërujindheshëndetinngaUNECEdheOBSH“Ujiipijshëmështëujiiciliështëshfrytëzuar,oseai
konsiderohetnëdispozicionpërpërdorimpërt’upirënganjerëzit,gatim,përgatitjeneushqimit,higjienënpersonale
dhegjëra tëngjashme”,uji ipijshëmoseuji i lëvizshëmështëujëmecilësi të lartë i cilimundtëpërdoretose
shfrytëzohetposaçërishtpërt’upirëdhegatimmerreziktëvogëlpërpasojatëdëmshme.Aiduhettëjetëshumëi
pastër.
Mundtëekzistojnëburimetëndryshmetëujittëpijshëmpavarësishtngakushtetemjedisit.Ujiipijshëmmundtë
ketëorigjinëngaujëratnëntokësorë(burime,puse),ngaujëratsipërfaqësorë(lumenj,liqene,rezervuare,dete),ujë
ngashiuoseedhengamjegulla.Përdorimiiujëravesipërfaqësorëmundtëjetëinevojshëmnëseujëratnëntokësorë
janëtërrallëosenukmundtëanalizohen.Ujëratsipërfaqësorëjanëmëtëprirurpërndotjenga
faktorët antropogjen dhe dukuritë natyrore dhe çdo herë duhet të analizohen dhe të trajtohen nëmënyrë të
përshtatshme.
Edhepse71%eplanetittonëështëembuluarmeujë,vetëmnjëpjesëevogëletijmundtëpërdoretpërpije(tabela
1).
Vëllimiiujit[km³] Përqindja[%]
Gjithsej 1384,120000 100.
Ujëikripur(dete) 1,348,000000 97.39
Ujëifreskët(Gjithsej) 36,020,000 100 2.60
Ujëifreskët
Ujënëakullinpolar,akullinedeteve,
akullnajat27,820,000 77.23 2.01
Ujënëntokësor,lagështiaetokës 8,062,000 22.38 0.58
Ujinëlumenjdheliqene 127,000 0.35 0.01
Ujinëatmosferë 13,000 0.04 0.001
Vetëm1%ngaigjithëujimundtëpërdoretpërt’upirë!Kjoështëekuivalenteme0.0026%ngasasiaepërgjithshme
eujit!
Përtabërëkëtëmëtëqartë,jaedhekrahasimi:
Nësenjëvaskëembushimmeujë(150l)dhekjoparaqetsasinëepërgjithshmetëujitnëbotë,atëherërreth4.2l
(½kove)ështëujëifreskëtdhengakjo:
• 3.2ljanëakull(nëpoletdheakullnajat),
• 1lështëujënëntokësordhevetëm
• 0.02l(gotëkonjaku)janëujërasipërfaqësor(lumenj,liqene),
• 0.004ljanëujëipastërpërt’upirë.
10 Eksperiment
Ndërtonifiltërpersonalpërujë
• Pritnifundineshishesplastike.Kthejenimbrapsht(mekapakunnëfund),vendosniqymyr,pastajllumdhe
shtoniargjilënëfund.
• Krijonipak“ujëtëturbullt”(dhe+ujëdhepërzieni)
Tabela1:VëllimiiujitnëTokë,Burim:Marcinek&Rosenkranz1996,DataaccordingtoBaumgartnerundReichel
1975;bfw.ac.at/300/pdf/globaler_wasserkreislauf.pdf
ModuliC2 PublikimiWECF2018
24
• Largojenikapakuneshishes.Hidhnipakujënëshishenecilataniështëfiltërdhevëreniçfarëdotëndodhë.
Siduketujiqërrjedh?
• Mbusheninjëshishemedhèngakopshtidhenjëmeargjilësiështëpërmendurmëlart.Shtonipakujëmbito
dhevëreniçfarëdotëndodhë.Mundohunitashpjegoniatëqëshihni.
AktivitetelidhurmePUSK
• Cilatllojetëburimevegjendennëkomunitetinlokal?
• Nëçfarëpozitegjeografikegjendetkomunitetilokal?
• Cilatshtresatëtokësmundtëgjendendhesiembrojnëujinato?
• Ngacilatburimeemarrimujinepijshëm?Satëthellëjanëata?
11 Tekstedhematerialepërliteraturështesë
UNECE,WHO(2000).ProtocolonWaterandHealth.Edisponueshmenë
UN-StatisticsWaterResources,(2012).Idisponueshëmngahttp://www.unwater.org/statistics_res.html
Nelson,StephenA.,TulaneUniversity,(2011).Groundwater.Idisponueshëmnga
http://www.tulane.edu/~sanelson/geol111/groundwater.htm
ModuliC3
LarjaeduarveAutorë:DianaIskreva,ClaudiaWendland
PërmbledhjeLarjaeduarvemeujëtëpastërdhesapunështëmënyramëemirëdhemëefikasepërtambrojturshëndetin
publikdheatëindividual.Mundtëpengojëpërhapjenesëmundjeveviralesidiarrenë,hepatitinA,kolerën
etj.
Nëgjithëbotën1,5milionëfëmijëvdesinçdoditëngadiarreja.Larjaeduarvemesapunmundtazvogëlojë
vdekshmërinëefëmijëvengadiarrejaderinë44%.Nëkëtëmodul,lidhjamesujit,harxhimittëujit,higjienës
dheshëndetittënjeriutjanëdiskutuardukelidhurinformacionetërejangamoduletemëparshme.Gjithashtu
janëdhënëdisatëdhënahistorikepërWASH.
QëllimetNxënësitjanëtëinformuarpërrëndësinëelarjessëduarvemeqëllimqëtëzvogëlohenrreziqet
shëndetësoremetëcilatatamundtëballafaqohennëjetënepërditshme.Atajanëtëinkurajuartëkrijojnë
shprehipërlarjeneduarve;dhegjithashtu,tëinformohenkomunitetetdheshkollatecaktuarapër
rëndësinëelarjessëduarvedherolinesajnëmbrojtjengasëmundjet.
FjalëtkryesoredhetermaLarjaeduarve,mekanizmifekalo–oral,higjienapersonale,shëndetipublik,mikroorganizma,patogjene.
Përgatitje/materialet
Materiale Përgatitje
Lavaman,ujë,sapun,peshqir. Kontrolloniajanësapunidhepeshqiriaty
Letërdhelapspërvizatim
“Glitterbug“lëng,“Glitterbug”pluhurTëporositennë:
http://www.handhygieneeurope.com
LlambëUV Mundtëblihet/porositetgjithkund.
Moduli
ModuliC3 PublikimiWECF2018
26
Larjaeduarve
Larjaeduarve:pjesamëerëndësishmeehigjienëspersonale
Duartduhettëlahennëtëashtuquajturënkohëkritike,sidomospasshkuarjesnëtualet,paramarrjessëushqimit
oselëngjevedheparafutjessëçdogjëjenëgojëmeqëllimtëmbrojtjesngapërcjelljaemundshmeesëmundjeve.
Larja e duarve është pjesa më e rëndësishme e higjienës personale për mbrojtjen e shëndetit publik dhe atij
personal.Duartlahenmeujëtëftohtëdhesapun.Nëfillimduartshpërlahenmeujë,bëhenmesapundhepastaj
fërkohenfort.Nëfundduhettëlahenmeujëtëpastër.Nësenukkenisendtëpastërpërt’itharëduart,mëmirëtë
lihentëthahenvetë.Nësepërtharjeneduarveështëpërdorurndonjësendipapastër,larjaeduarvenukkaasnjë
efektpozitiv.
Jini të vetëdijshëm se tastiera e papastër e kompjuterit, dorezat e dyerve etj.,mund të përmbajnëmë shumë
mikroorganizmasetualetetemirëmbajtura.
Transmetimi fekalo-oral ndodh kur shkaktarët e sëmundjes gjinden në jashtëqitjen e një njeriu ose kafshe dhe
nëpërmjetduarvetëndoturamekëtëmaterialarrijnënëgojënenjeriut.Kjoështësidomoseshpeshtënëmjediset
apogrupetekujdesitditor,kumikroorganizmatngafekaletjanëprezentnësipërfaqetapodhenëduartekëtyre
ofruesve.Shpesh infeksioniështë ipadukshëm.Për sa ipërketdisa infeksioneve, siç janëato të shkaktuaranga
rotaviruset,vetëmdisagrimcavirale(<100)duhenqëtëshkaktohetinfeksioni.Infeksionetetjera,siçjanëatotë
shkaktuarangasalmonela,kërkojnënumërmëtëmadhtëorganizmave(>100,000)përtëshkaktuarinfeksion.Në
mungesëtëkontaminimittëdukshëmtëjashtëqitjes,këtomikroorganizmashpeshudhëtojnënëpërmjetushqimit
osepijevetëhelmuara.
Hulumtimetkanëtreguarselarjaethjeshtëeduarvemesapunmundtazvogëlojëdukshëmrrezikunngadiarreja
prej30-50%,dhengainfeksionetetraktitrespiratorprej21-45%.Mëshumëshihninë:
http://globalhandwashing.org/why/health-impact#sthash.3bvcWz3m.dpuf
1gramfeçepërmban
10milionviruse
1milionbaktere
1,000cistetëparazitëve
100vezëtëparazitëveTabela1:Mikroorganizmanëfekale
Burim:NewInternationalistIssue414,2008,
Gishtërinjtë
Jashtëqitja
Miza
Toka
UJI
Ushqim Mikpritëstërinj
Foto1:Rrugafekalo-oraleepërcjelljessëmikroorganizmave.
patogjen,Burimi:NewInternationalistIssue414,2008,http://www.newint.org/features/2008/08/01/toilets-facts/
ModuliC3 PublikimiWECF2018
27
Shumëshpeshinfeksionetpërhapennërrugëfekalo-orale,dukepërfshirëkëtusëmundjetsidiarreja,kolera,ethet
tifos,Coxsackievirus(sëmundjapëllëmbë-shputa-gojë)dheinfeksionetmehelmime.Mikroorganizmapatogjentë
cilëtmund t’i shkaktojnë këto sëmundje janë: Adenovirus, Campylobacter, Enterovirus, E. Coli, Giardia lamblia,
HepatitiA,helminte,tenie,Poliovirus,Rotavirus,Salmonela,Shigella,Toxoplasma.Epidemitënjohuramirëjanëpër
shembullajomeЕ.ColinëGjermani(2011),HepatitiA(Bullgari,2010),epidemianëEvropënëshekullinemesjetës.
Rëndësiaengrëniessëushqimittëpastër,pirjessëujittëpastërdhe
përdorimittëujittëpastërpërlarje
Pishinatdheujiimbledhurnëparqetgjithashtumundtëjenëvendetëpërcjelljesfekalo-oraletësëmundjeve.Nëse
ujinukështëdukshëmikontaminuardheështëikloruar,futjaeujitnëgojëshpeshnukështëemjaftueshmepër
tëshkaktuarçfarëdollojinfeksioni;rrezikurritetmepirjeneujit.Asnjëherëmospiniujëngadeti/lumi/pishinadhe
vendepërlojërakuështëmbledhurujë,ngapompatpërujitjeetj.
Foto2:Fotografiebakterevenëduartëlarajomirë.Burim:www.1st-in-handwashing.com
Fermaebakterevet’ipastrojmë!
Baktere
ModuliC3 PublikimiWECF2018
28
Çdokush duhet ta dijë:
Pastroni
duart tuaja
• Mesapundheujëqërrjedh
• Fërkojiniduartjomëpakse20sekonda
• Fërkojiniduartkudo,mbrapa,pëllëmbën,
poshtëthonjve,mesgishtërinjve
• Shpërlajinimirë
• Mbyllenirubinetinmeletërhigjienikenë
vendtëduarve
• Paskollitjesapoteshtimës
• Paradhepasshkuarjesnëtualet
• Paradhepastrajtimittëplagëve
• Paradhepaspërdorimittë
punëvetënjëjta
Shëndeti juaj është në duart tuaja
Foto3:Instruksionedherekomandimepërlarjeneduarvetuaja.Burim:StudentsHealthServices,Windsor
ModuliC3 PublikimiWECF2018
29
Foto4:Ilustrimivendevetëcilatmëshpeshtejkalohengjatëlarjessëduarve.Burim:HAHSIPCU2003
Foto5:Ilustrimsesitëlahenduartnëmënyrëtëdrejtë.Burim:http://.handhygieneeurope.com
Lëshimetmëtëshpeshta
Lëshimetmëtërralla
Pjesaepërparmeedorës Pjesaepasmeedorës
1. Ujëdhe
sapun
2. Pëllëmba
dhepjesae
3.Gishtërinjtë 4. Thonjtë
6. Tharje
Larjaesukseshmeeduarve
5. Shpëlarje
ModuliC3 PublikimiWECF2018
30
Ushtrimedhepyetje
• ÇfarëshënonshkurtesaWASH?
• Çojinifëmijëtteambientiipastrimittëduarvedhetregojuanitëgjithëhapatelarjessëdrejtëtëduarve.
Fototmëlart(foto2,3,4dhe5)mundtëkopjohendhetëvendosennëklasë,mundtëpërdorensibazëpër
diskutimeteardhshme.
• Njihunimenjëekspertngakomunitetiicilidot’judemonstrojësitëpërgatitnisapunnështëpi.
• Diskutonipërrëndësinëeujittësigurt/tëpastërpërshëndetinenjeriut.Nëcilatsituataujiipastërështëme
rëndësijetikedhepselarjaeduarveështëaqerëndësishme?
• Shpjegoniçkanënkuptontransmetimifekalo-oralimikroorganizmavepatogjene.
• Sabaktere,viruse,cistedhevezëpatogjenemundtëgjendennëafër1gramfekale?
• Mundtëpërgatitetnjëpyetësorbashkëmenxënësit,dukepërfshirëedhepyetjetnëvijim:
- KurështëDitaBotëroreeLarjessëDuarve?
- Pseështëerëndësishmelarjaeduarve?
- Përshkruanimënyrënesaktëtëlarjessëduarve.
- Cilatsëmundjepengohenmelarjeneduarve?
- Samikroorganizmapatogjenemundtëgjendennëduarpaspërdorimittëtualetit?
- Çfarënënkuptonmekanizmifekalo-oral?Bëninjëvizatimpërkëtë.
- ÇfarëështëmerëndësitëaplikohetnëmënyrëqëtëmbrohemingaHepatitiA?
- Safëmijëvdesinpërafërsishtngadiarrejaçdoditënëbotë?
- Cilaështërëndësiaesapunit?
- Kurduhettëlahenduart?
- Samerëndësiështëpërdorimiiujittëpastërpërlarje?
- Prindërdhepersonatëtjerëngakomunitetimundtëftohennëprezantiminerezultatevekumundtë
demonstrohennjohuritëefituara.Nëkëtëmënyrë,nxënësitkontribuojnënëngritjenevetëdijesnëkëtë
temë.
Ushtrimendërvepruesepërlarjeneduarve
Juduhet“glitterbug”lëng,pluhurdhellambëUV.Lëngudhepluhuriparaqesinbakterepatogjene.Ijepetpaklëng
osepluhurnxënësitpërtavënënëduartetij/saj.Pastajainxënësduhett’iajapëdorënnxënësittjetërdhetaprek
atë.Mëpastajai/ajoilanduartsiçbënzakonisht.MellambënUVmundtëzbulonikuështëpërhapurbakteridhe
nxënësiaikalarëmirëduart.Dotëndriçojëvetëmnëvendettëcilatnukjanëlarëmirëdhenësipërfaqeqënuk
janëpastruar.
AktivitetetëlidhuramePUS(PlanpërUjëtëSigurt)
• Diskutimnësesigurojnëshkollatdheinstitucionetetjerapublikekushte
tëpërshtatshmepërlarjeneduarve.
• Diskutimsekupërhapenmëtepërbakteretpatogjenenëmjedisinlokal.Cilatjanëshkaqetpërkëtë
dhesimundettëpërmirësohetkjosituatë?
• Cilataktiviteteduhett’ikenëparasyshpërngritjenevetëdijespërrëndësinëelarjessëduarve?
ModuliC3 PublikimiWECF2018
31
4. Udhëzim,leximedhepërpunimimëtejshëm
Nësedonitëporositni“glitterbug”material:HandHygieneEuropehttp://www.handhygieneeurope.com
Ekspertpërhigjienë(2010)HandWashing.Nëdispozicionngahttp://www.hygieneexpert.co.uk/hand-
washing.html
NewInternationalistIssue414,(2008).Toilets-TheFacts.Nëdispozicionnga:
http://www.newint.org/features/2008/08/01/toilets-facts/
UNICEF,(2008).Water,SanitationandHygiene,Hygienepromotion.Nëdispozicionnga:
http://www.unicef.org/wash/index_43107.html
UNICEF.FastFactsandFiguresAbouthandwashing.Nëdispozicionnga:
http://www.unicef.org/india/reallives_6533.htm
ngahttp://www.wsscc.org/UNICEF,(2011),GlobalHandwashingDayOctober15.Nëdispozicionnga:
http://www.globalhandwashingday.org/
ModuliC4
HigjienaPublikenë
shkollaAutorë:ClaudiaWendland,DianaIskreva
PërmbledhjeProgramiWASHnëshkollatpërbëhetngaujiisigurt,qëndrueshmëriaesistemevehidro-sanitaredhesjelljes
higjieno-sanitare në shkollat. Shumë shkolla, sidomos në vendet rurale, nuk kanë ujë të pijshëm të
përshtatshëm,kanalizimedhe lehtësirapër larjeneduarve,të cilatparaqesin rrezikpërshëndetine tyre.
Fëmijëtkanëaftësi tëmësojnësemundtëndikohendhedëmtohenngamungesaeujittëpërshtatshëm,
kanalizimeve dhe higjienës (WASH) në mënyra të ndryshme: këtu përfshihen sëmundjet e diarresë dhe
infeksionetparazitare.
Kriterikryesorpërpraniminetualetevenëshkollangaanaenxënësveështëpastërtia,mungesaeerëssë
keqedheprivatësia.Dihetmirësepunadhembajtjaehigjienës,ështësfidënësecilënshkollë,edhenërastet
kurinfrastrukturaështëepërshtatshme.Kyështëshkakupsenëkëtëmodulflasimsesitëngrihetvetëdija
përrëndësinëehigjienëspublikenëshkolla,ofrohen zgjidhje tëpërshtatshmedhesenëçfarëmënyre të
ndërmerrenaksioneteduhura.
QëllimetNxënësitduhettëkuptojnërëndësinëeprogramitWASHpërshkollat,lidhjenmesshëndetitdheambientit
jetësor,sitëthyhetnjëtemëtabudhetëdiskutojnëpërproblemelidhurmehigjienënnëshkollë.
Lexuesidi se si të fillohet njëaksion për përmirësimin e situatësWASH në shkollën e tyre, nëseështëe
nevojshme.
FjalëtkryesoredhetermeWASH,higjienapublikeshkollore,higjiena,shëndetipublik,patogjen.
Përgatitje
Krijoniatmosferëtëkëndshmedhetëhapur.
Higjienapublikenëshkollaështëshumëmerëndësi,pornëshikimtëparënukështëtemëatraktiv.Tëflitet
për tualete, për shumë njerëz,po edhe për fëmijët është një temë tabu.Prandaj ështëme rëndësi të
krijohetnjëatmosferëemirëdheehapurkunxënësitdotëndiheshintëlirëtëflasinhaptazipërmendimet
dheqëndrimetetyrenëdrejtimtëpërfitimittërezultatevetëdobishmengakymodul.
Moduli
ModuliC4 PublikimiWECF2018
34
HigjienaPublikenëShkolla
HyrjeVlerësohetse88%ngasëmundjetediarresë janëtëshkaktuarangakushtetWASHtëpasigurta.Shumëshkolla,
sidomosnëzonatrurale,shpeshnukkanëujëtëpërshtatshëmpërpije,kanalizimdheobjektepërlarjeneduarve.
AspektiWASHnëshkollaështëlënëpasdoredhenukështëprioritetnëshumëkomunaedhepseshkollaështëvend
ku sëmundjet përhapen lehtë për shkak të kontaktit ndërpersonal intensiv. Familjet duhet tambajnë barrën e
sëmundjeve të fëmijëve të tyre për shkak të kushteve jo të përshtatshme WASH në shkolla. Në mënyrë të
përmbledhur,sigurimi iprogrameveWASHnëshkolladhefunksionimi idrejtë,zhvillimi ikëtijprogrami,sjellnjë
numërtëmadhtëpërfitimeve;OBSH2009:
• Barraesëmundjevetekfëmijët,tektëpunësuaritdhefamiljetetyrezvogëlohet;
• Fëmijëtëshëndoshënëmjedistëshëndoshëmësojnëmëefektivisht;
• Mundtëketëbarazigjinoremëtëmadhenëqasjenëshkollimdhenëpërmbushjene
nevojaveqëkanëtëbëjnëmehigjienën;
• Janëkrijuarmundësiarsimoreqëpromovojnëambientjetësortësigurtnështëpidhe
komunitet;
• Fëmijëteshkollavemundtëmësojnëdhetëpraktikojnëgjatëgjithëjetëssjelljepozitivenë
aspektinehigjienës;
NëKonferencëne5-tëMinistroretëAmbientitdheShëndetitnëParma,Itali,nëvitin2010,53vendengaEvropa,
Kaukazi dhe Rajoni i AzisëQendrormiratuan deklaratënme qëllime të caktuara dhe angazhime për forcimin e
zbatimittëprogrameveshëndetësore-ekologjikepërfëmijë,nëmestëtjerash,përpërmirësiminehigjienësdhe
situatëssanitarenëshkollatdhekopshtetpërfëmijë.
Tëdhënahistorikepërhigjienënpublike
Nësekthehemimbrapanëhistori,njerëzimikashkruarshumëmëherëtpërrëndësinëembledhjessësigurtdhe
trajtiminefeçevetënjeriutdhekafshëve,qëtëmbrohetshëndetipublikdheaiindividual.Tualetetepara
higjienikejanëpërdorurqëngakohëratantike(shihfotografitëmëposhtë).
Tualetiguritngashekullii8p.e.rnëqytetinDovid,Jerusalem
Burim:http://en.wikipedia.org/wiki/City_of_David
ModuliC4 PublikimiWECF2018
35
Mundtëmësojmëpërrëndësinëetualetevedhesjelljenndajshëndetit,përshembull,ngamuzeumetpërtualete,
siç kanë Indi dheGjermani.Gjithashtumund të jetë interesantepër ju tëdini se tualetimë i sofistikuar është
ndërtuarpëranijetkozmike.AnijakozmikeSoyuzkishtestrukturëtualetinëbordqëngafillimetesajnëvitin1967.
Nëvitin2008RusiaishitiNASA–steknologjipërStacioninNdërkombëtartëHapësirëspër19milionUSD.Sistemi
riciklonurinënnëujë.
Në disa vende ekzistojnë rregulla shumë të rrepta të cilat kanë të bëjnëme sjelljen specifike përmbrojtjen e
shëndetitpublikdheatijprivat.NëIndi,përshembull,doraemajtëështëdorëepisët,ndërsadoraedjathtëështë
dorëepastër.NëJaponi,ndërkaq,ështërreptësishtëendaluarqëtëteshtinidhetapastronihundënpublikisht,e
nësekëtëebëniduhetmenjëherët’ilaniduart.
Llojetëndryshmetëtualeteve
2.1 Tualetimeshfrytëzimautomatiktëujit
Fleshtualete:Atojanëtualetestandarde,tëcilatlëshojnësasitëndryshmetëujit.Përnumrinmëtëmadhtëtyre
epërbashkëtështëajosekëtatualeteshfrytëzojnëderi10litraujëpërshpëlarje,derisatualeteterinjtëcilëtmbajnë
llogaripërkursimineujit,shfrytëzojnëvetëm3–5litraujë.Tualetetqëshfrytëzojnëmëpakujë,vetëm1litërpër
çdoshpërlajë,janëmesistemvakumi,tëcilëtmundett’ikeniparënëaeroplanosenëtrenbashkëkohor.
Tualetpublikromak,OstiaAntika
Burim:http://en.wikipedia.org/wiki/Ostia_Antica
Tualetetmevakumshfrytëzojnënga1litërujëgjatë
shpëlarjes
ModuliC4 PublikimiWECF2018
36
Ekzistojnëshumënjerëz,ekspertëpërujin,tëcilëtekritikojnëfaktinsenjerëzitpastrojnëfeçetdukeharxhuarujë
mecilësitëlartëpërt’upirë,icilikanevojëpërpërpjekjetëmëdhapërt’utrajtuarsiedheujëratezeza,epastajtë
lëshohennëmjedisin jetësor.Kjoështëarsyejapsekadisadrejtimetërejanëpërsosmërinëetualetevetëcilat
çojnëdrejttualetevebashkëkohorë,paujëosetëthatë.PërmëtepërinformacionenëdetajeshihninëmodulinB5.
2.2 Tualetiifushës/Tualetimegropë
Mundtëdinipërtualetettradicionale,tualetetëfushës(tualetemegropë)tëcilatnukpërdorinasnjëllojujipër
shpëlarje.Ataaplikohennëzonakunukekzistonfurnizimisigurtmeujëdhezakonishtgjendenlargshtëpive,në
kopsht, sepse kundërmojnë erë të keqe. Në ata është vështirë të ruhet higjiena dhe mund t’i ndotin ujërat
nëntokësorë me substanca sekretore në rast se ujërat nëntokësore janë në nivel të lartë, sepse feçet nuk
grumbullohendhenuktrajtohen.
2.3 Tualetmeprocestëkompostimit
Tualetimekompostimnukshfrytëzonshkarkimineujit.Aiështësistemithatëitualeteve,kujashtëqitjaenjeriut
zbërthehet biologjikisht në përbërjeme ndihmën e baktereve aerobe. Jashtëqitja e njeriut shpesh përzihetme
tallashpërtëndihmuarpërpuniminbiologjikaerob,ithithëlëngjetdheezvogëlonerënekeqe.Prandajtualetet,
mundtëvendosenedhenëlokaletëmbyllura.Tualetetmekompostimshfrytëzohensialternativëpërzëvendësimin
etualetevemeshkarkimuji,nëvendetkunukekzistonfurnizimisigurtmeujëosenukkanëdispozicionobjekt
përkatëspërtrajtiminetyre.Përbërësiteprodhuarmundtëshfrytëzohennëkopshtaridhenëbujqësi.
Tualettradicionalifushës(tualetmegropë)
TualetmekompostimnëFinlandë
(Foto:KatiHinkanen)
ModuliC4 PublikimiWECF2018
37
2.4 Tualetemendryshimtëdrejtimittëurinës
Tualetetbashkëkohorejanëkrijuarmesistempërndryshiminedrejtimittëurinës,kështuqëurinadhemateriet
fekalemundtëmblidhenndaras.Poashtukaedhetualetetëthatamemundësipërndryshiminedrejtimittëurinës,
iciligarantonsetualetinukmbanerëtëkeqe,egjithashtumundtëvendosetnëhapësiratëmbyllura(nëndryshim
ngatualetetefushës/tualetetmegropë).Nëvendqëtëshfrytëzohetujëpërshpëlarje,këtashpërlahenmematerial
tëthatësihi,dhe/osetallashnëmënyrëqëtëpengohetaromaekeqe.
Urinapërmbanpërqendrimetëlartatëmaterieveushqyesesiçështëazotidhefosforidhemundtëshërbejësipleh
nëbujqësi.Materietfekalemblidhennëntualet,nëdhomëztëposaçme,ruhendhepastajpost-kompostohen.
Nga viti 2002 ka demonstrime të shumë modeleve të sistemeve të thata sanitare bashkëkohore dhe të
qëndrueshme,siçjanëtualetetethatamendryshimtëdrejtimittëurinës(UDDToseEkosan)tëcilatjanëndërtuar
përsubjektet,shkollatdhesallateqytetitnëvendetmbarëEvropiane.UDDTishinaplikuarsidomosnërajoneme
sistemtëcentralizuartëujësjellësitdhe/oseatykumungoninsistemetëkanalizimeve.Përfamiljetshfrytëzohenmë
shumëmodeletëtualetevemeulje,ndërsapërvendetpublikemodeletëtualetevemegjunjëzim(banjatturke).
Orientimi iOBSHpër shfrytëzimine sigurt të jashtëqitjes sënjeriut nëbujqësi (2006) aplikohetpër trajtimdhe
ripërdorimtësigurttëmaterievetëndara,urinësdhefekaleve.
NëArmeni,Moldavi,Rumani,Ukrainë,Kirgistan,TaxhikistandheGruzishumëtualeteUDDTjanëvënënëshkolla
osenëoborretëshkollave.Urinaruhetpër6muajnërezervuaredhesipasOBSHështëesigurtpërpërdorimsipleh
nëbujqësi.Materietethatafekaletëmbledhuraruhensëpakunjëvitdheshfrytëzohensibalsampërtokën.Ujiqë
përdoretpërlarjeneshkollës,hidhetjashtëdhetrajtohetnëfiltërtëthjeshtërëre.Për10viteEkosandëshmoise
kysistemfunksiononmirëdheepërmirësondukshëmambientinjetësor,dinjitetindherehatinëeshfrytëzuesve,
sidomosnëzonatmedimratëftohtëdhepërshkollatdhekopshtetefëmijëve.(PërmëtepërinformacionenëWECF
2009).
Tualetmediversiontëurinësmefleshujë Fleshtualetpaspërdorimitnërasttëdiversionittëurinësnë
tualettë(UDDT)nëUkrainë
ModuliC4 PublikimiWECF2018
38
Kanalizimetdhehigjienanëshkolla
Sigurimiikushtevepërhigjienëdheaplikiminepraktikavetëhigjienësjanësfidanëshumëshkolla.OBSH(2009)ka
zhvilluardrejtimepërprograminWASHnëshkolla,sidomospërvënieneçmimevetëulëta,meçkakëtotualetejanë
tëpërshtatshëmpërt’uaplikuarnëzonatrurale,sidhenërajoninmbarëEvropian.Këtoudhëzimejanëpërmbledhur
mëposhtë.Hardueri(instalimet)ështëirëndësishëm,porsoftueri(punëdhemirëmbajtje)ështëirëndësishëmpër
funksionimtëmirë.Studimettregojnësepërnxënësitteknologjiaetualetitnukështëerëndësishme,porkriteret
kryesorejanë:pastërtia,mungesaearomëssëkeqedheprivatësia.
3.1 Tualeteshkollore
SipasOBSH(2009),tualetetduhettëjenënënumërtëmjaftueshëm,tëketëaksesnëto,tëkenëprivatësi,tëjenë
të sigurta, të pastra dhe të përshtatshme sipas kulturës. Numri i tualeteve varet nga madhësia e shkollës.
Rekomandohettëketënjëtualetpër25vajzadhenjëpërpersonelinfemra.Njëtualetdhenjëurinatorepër50
djemdhenjëpërpersonelinmeshkuj.Tualetetpërvajzadhedjemduhettëjenëtëndarë.
Që të sigurohet privatësia dhe siguria, tualetet duhet të jenë të vendosura me kujdes, pas diskutimit dhe
përzgjedhjesngaanaenxënësvedhepersonelit.Atoduhettëjenëlehtësishttëarritshmedhetësigurta.Çdokabinë
tualetiduhet të jetëendarëngatjetradhetëmbylletngabrenda,porduhet të lihetehapurkurnukështënë
PamjeejashtmeeobjektitpërUDDTingjiturme
godinënshkollore
Interieriikabinëssëtualetit
Tualetetëndarapërvajzadhedjem
ModuliC4 PublikimiWECF2018
39
përdorim.Sidomospërvajzatmëtërritura,çështjaeprivatësisëdhesigurisëështëmerëndësi,ashtuqëatomund
tëshkojnënëshkollëedhegjatëkohëssëciklitmenstrual.
Duhettësigurohenkoshatpërmbeturina,tëcilatduhettëzbrazenrregullishtngaanaepersonelitpërgjegjëspër
pastrim.
Tualetetduhettëpastrohenkurnukjanëtëpastërdhesëpakunjëherënëditëmemjetepërdezinfektim,tëcilat
shfrytëzohendhe janëpotencialisht të rrezikshme. Listapërpastrimduhet të jetënë funksiondhenjëkuadër i
stërviturduhett’ipastrojëdhet’imirëmbajëtualetetnëshkolla.
3.2 Higjiena
Nëshkolladuhettëketënumërtëmjaftueshëmtëçezmavedheobjektevepërlarjeneduarveqëtëmundësohet
qasjee lehtëderiteatodheshfrytëzimi iujittëpijshëm,higjienëpersonale,pastrimdhenëseështënevojapër
përgatitjeneushqimitdhelarje.Tualetetduhettëkenëobjektepërlarjeneduarvenëafërsi.
Masatkryesoretëndërmarrangaanaenxënësvedhetëpunësuarvenukduhettësjellindëmnëaspekttëmungesës
sëujitosesapunitosemungesënëaksesderiteobjektetpërlarjeneduarve.Nëseështëemundshme,igjithëujii
ciliështëparashikuarpërshkollën,duhettëjetëmecilësitëlartëtëujittëpijshëm.
Arsimipërhigjienëduhettëjetëpjesëeprogramitmësimortëshkollësdhesjelljapozitivenëaspekttëhigjienëstë
promovohetsistematikishtmespersonelitdhenxënësve.Njëngarutinatkryesoreështëlarjaeduarvenëmomentet
kritike,sidomospaspërdorimittëtualetitdheparangrënies.Mësimdhënësitdhepersonelitjetërduhettëkuptojnë
sesjelljaetyrendikondukshëmnësjelljenenxënësvedheataduhettëjapinmodelepozitive.
Sasimëevogëleujitgjatëurinimitnëurinatoremelartësitë
ndryshmepërdjem.
Personeliicilikapërdetyrëtëpastrojëështëmeshumërëndësi.
ModuliC4 PublikimiWECF2018
40
3.3 KlubetWASH
KlubetWASH(oseKlubetSanitare,KlubetëShëndetit,KlubepërMjedisJetësoroseKlubiEkosan)janëkomisionetë
krijuaranëshkolla,tëcilëtjanëtëpërbërënganxënësitmeqëllimkryesorqëtërritetvetëdijapërçështjeteWASH
nëshkolladhetëzhvillohetplanifikimidhemarrjaeaksionevepërpërmirësimpermanenttësituatëssëWASHnë
shkolla.Anëtarëtjanëmundësishtngaklasadhemoshatëndryshme,meqëllimqëtësigurohetqëndrueshmërinë
kohë,dhejanëtëpërkrahurngamësuesit.KlubetWASHmundtëtrajnojnëkolegët/pjesëtarëterinjnëlidhjeme
higjienën,mundtandryshojnëqëndriminenxënësvelidhurmeçështjeneklubevetëWASH–it,mundtëpropozojnë
idesitëpërmirësohetpunadhembajtjaesituatësWASH,p.sh.kutëmerrnisapundheletërtualeti.KlubetWASH
mundtëkenënjëpërgjegjësitëveçantëpërt'iraportuardrejtpërdrejtdrejtorittëshkollësnëlidhjemesituatëne
WASHrregullisht.
Pyetjedheushtrime
• Prejkurdatojnëtualeteteparatëndërtuar?
• Pseështëerëndësishmehigjienapublikeshkollore?
• KurështëditabotëroreetualetitnëOKB?
4.1 Vlerësimdhediskutimpërkushtetekzistuesetëtualeteveshkollore
(Shënimspecialpërmësuesit):Kujtohunisetemaehigjienëspublikeështëendetabudhepërtëcilënflitetpak.
Krijoniatmosferëtëmirë,tëhapurmenxënësit,meqëllimqëtëarrihenrezultatetëmira.
Shkonibashkënë tualetine shkollësdhebëni inspektimdirektnëvend.Shfrytëzoni formularinpërvlerësimine
cilësisëngamoduliA7dhemundtështonipyetjespecifikedhekomente,tëcilatpërjujanëtërëndësishme.
BënianketëmebashkëpunëtorëttuajdheshfrytëzonipyetësorinnëModulinA8!Specifikonirezultatedhediskutoni
përatomemësimdhënësindhedrejtorineshkollës,përatëseçkamundtëndryshohet.
4.2 ThemeloniklubinWASHnëshkollë
FilloniformimineklubitWASHnëshkollëdhepërkrahninxënësitnëaktivitetetetyre.
ShembujtëaktivitetevengaklubishkollorWASH(garëpërditënetualetit,informacionepërtualete)
ModuliC4 PublikimiWECF2018
41
Udhëzimepërleximdhepërpunimtëtëdhënave
UNECE/WHO(2010)Parmadeclaration.Nëdispozicionnga:
http://www.wecf.eu/download/2010/03/parma_eh_conf_edoc05-1rev2.pdf
UNICEF,(2011),GlobalHandwashingDayOctober15.Nëdispozicionnga:http://ëëë.globalhandwashingday.org/
UNICEF,(2012).StateoftheWorld’sChildren.http://www.unicef.org/sowc/index_61804.html
UNICEF(2011)WASHinSchoolsMonitoringPackage.Nëdispozicionnga:
http://www.unicef.org/wash/files/WASH_in_Schools_Monitoring_Package_English.pdf
WaterSupplyandSanitationCollaborativeCouncil(WSSCC),(2012).WaterSupplyandSanitation.Nëdispozicion
nga:http://www.wsscc.org/
WECF(2009)SustainableandSafeSchoolSanitation
http://www.wecf.eu/download/2009/wecf_school_sanitation_english.pdf
WHO(2009)Water,SanitationandHygieneStandardsforSchoolsinLow-costsSettings.Nëdispozicionnga:
http://www.who.int/water_sanitation_health/publications/ëash_standards_school.pdf
AktivitetelidhurmePUSK:
• Bisedoninësezotërojnëshkollatdheinstitutetetjerapublikeobjektetëpërshtatshmepërhigjienë
publike.
• Bisedonipëratësekumundtëpërhapenmëshumëbakteretpatogjenenëmjedisinlokal.Cilatjanë
shkaqetpërkëtëdhesimundettëpërmirësohetsituata?
• Cilataktivitetemundett’indërmarrinnxënësitmeqëllimqëtërritetvetëdijapërrëndësinëehigjienës
publike?
• Çfarëaksioneshmundtëndërmarrinnxënësitnëmënyrëqëtëpërmirësohenkushtetehigjienës
publikenëshkollë?
ModuliC5
Higjienapersonalepërtë
rinjtëAutorë:HannaGunnarsson,NatashaDokovskaSpirovska
PërmbledhjeAshtusikursefëmijëtqëarrijnëpubertetindhetrupatetyrendryshojnë,njëkohësishtduhettëndryshojnë
edheshprehitëetyrehigjienike.Mëshumësegjysmaepopullsisëbotërorenënjëmomenttëcaktuarnë
jetënetyredotëkenëmenstruacione,pormungesaemenaxhimittëhigjienësmenstruale(MHM)ndikonnë
qasjenegravedhevajzavenë arsimin dhe pjesëmarrjen publike.Ky kapitull trajtonndikimetnegative të
stigmatizimit dhe mungesën eMHM të duhur. Ai jep udhëzime se si të përfshijë vajzat dhe djemtë në
normaliziminemenstruacioneve;dhepërcaktonpraktikatmëtëmirapërhigjienënpersonaletëvajzavedhe
djemve.
QëllimetQëllimiikëtijmoduliështëzgjerimiinjohurivetëvajzavedhedjemverrethhigjienësmenstruale;të
tejkalohentabutëekzistuesenëlidhjemekëtëtemë;rritjaendërgjegjësimitmbinevojëndhepërfitimete
ndarjessëambientevetëtualetevetëshkollëspërvajzatdhedjemtë;tësigurohenqënëtualetettëkenë
ujëtëpastërdhesapunpërtëlarëduartdheqëtualetetevajzavetëkenëkoshateduhurpërhedhjene
produktevesanitare;tëmobilizohetstafiishkollësdheautoritetetlokaleqëtëmundësojnënjëMHMtë
përshtatshëmnëshkollë.
FjalëtkryesoredhetermeMenstruacione,menaxhimiihigjienësmenstruale,MHM,tabu,produktesanitare,pajisjetëpastratualeti,
periudha,ciklimenstrual.
Materiale Përgatitje
Tabelepunedhemarkera
Produktehigjieno-sanitare(peceta
higjienike,tampona,pecetasanitareetj.)
Formularëpërvlerësiminerrezikutnë
tualetineshkollësdhepajisjevepër
larjeneduarve
Përgatitjaekopjevenga
Përmbledhja/Kompendiumi,pjesaA,
formaA7-hdheA7-i
Pyetësorëtpërnxënësit PërshtatjeepyetësoritA8-d,dukepërfshirëpyetjet
përMHM
Moduli
ModuliC5 PublikimiWECF2018
44
HigjienapersonalepërtëRinjtë
HyrjeHigjiena personale e përditshme ka të bëjëme larjen e duarve (shihModulin C3),mbajtjen e trupit të pastër,
larjene dhëmbëve dhembulimin e gojës gjatë kollitjes. Gjatë adoleshencës, trupat e fëmijëve ndryshojnë dhe
për të qëndruar të shëndetshëm, duhet të ndryshojnë edhe shprehitë personale të higjienës. Një aspekt i
rëndësishëmihigjienëspersonaleështëmenaxhimi ihigjienësmenstruale.Edhepse jetojmënëshekullin21,ka
endegradhevajzanëmbarëbotëntëcilatpërballenmeproblemegjatëciklittëtyremenstrual.Shumëvajzakanë
problemedhenukedinësesitëmenaxhojnëperiudhatgjatëmenstruacioneveosemekëtëflasin,përshkakseu
vjenturppërciklinetyremujor.Menstruacionetshpeshtrajtohensitemëtabudhesidiçkapërtëcilënnukduhet
tëflitethapur.Nëdisakomunitete,vajzatdhegratëqëkanëmenstruacionetdetyrohentëbëhentë“padukshme”.
Përveç kësaj, vajzat shpesh pikërisht për këtë fakt ngacmohen nga djemtë, p.sh. në shkollë. Problemet
shëndetësore për shkak të higjienës së dobët gjatë menstruacioneve; mungesa e lehtësirave higjeno-
sanitare në tualetet; mungesa eqasjes/përballimit tëproduktevehigjienike mund tëbëjëqë vajzat që kanë
menstruacionetëmosshkojnënëshkollëpërkohësishtosepërgjithmonë.Menaxhimiipapërshtatshëmihigjienës
menstrualendikonnegativishtnë tëdrejtënevajzavepërarsim.Përmirësimi iujit, kanalizimevedhesistemeve
hidro-sanitaremundtëketënjëndikimmasivpozitivnëjetënevajzavedhegrave.
Puberteti
Pubertetifillonkurtrupatedjemvedhevajzavefillojnëtëndryshojnëdhetëshndërrohennëtrupinenjëtërrituri.
Kyndryshimështëpërshkaktënjësasieshtesëtëkimikateve,tëashtuquajturahormone,qëprodhohennëtrup.
Çdoindividpërjetonpubertetinnëmënyrëtëndryshme;dhekjomundtëjetënjëkohëevështirëpërshkaksetrupi
ndryshon.Gjatëpubertetit,vajzatdhedjemtëmundtëkenëndryshimetëpashpjegueshmetëgjendjesshpirtërore;
ndjehennëdepresionnganjëherë;kanëvetëbesimtëulët.Vajzatzakonishtarrijnëpubertetinnëmoshën8-16vjeç,
ndërsadjemtëarrijnëpakmëvonëgjatë12-16vjeç.
Ndryshimettekdjemtë Ndryshimettekvajzat
• Kraharorirritet,shpatullatzgjerohen,muskujt
fillojnëtërritendhetëbëhenmëtëfortadhe
gjithashtudukensikurpozhvillohetpakgjoksi
• Penisidhetestikujtfillojnëtërriten
• Fillonejakulimi—djemtënganjëherëpërjetojnë
“ëndrratëlagura”gjatënatësndërsaflenë.
• Zërindryshondhebëhetmëburrëror
• Djemtështojnëpeshëdhegjatësi
• Dalinqimenëtrupdhefytyrë(sqetulla,në
zonënpubike,nëmustaqe,mjekëretj.)
• Gjoksifillondherritet
• Vajzatfillojnëtështojnëpeshë,veçanërishttek
vithet
• Fillojnëmenstruacionet–vajzatduhettë
fillojnëtëmenaxhojnërrjedhjenegjakut
• Trupifillonebëhetmeiharkuardhekockate
legenitzgjerohen
• Rritenqimetnëzonënpubikedhenënsqetulla
• Muskujtrritendheforcohen,pornukjanëaq
tëdukshëmsatekmeshkujt
1SPLASH,(2015)MenstrualHygieneManagementToolkit,faqe2.
Figura1:Cilatjanëndryshimetqëndodhintekvajzatdhedjemtënëpubertet?1
Burime:PërshtaturngaSPLASH,(2015)MenstrualHygieneManagementToolkit.
ModuliC5 PublikimiWECF2018
45
DisafakterrethMenstruacioneve
Menstruacionet(tëquajturaedhe"perioda"dhe"mense")ështërrjedhjamujoreegjakutngamitrapërmesvaginës.
Vajzat kanë menstruacionet e tyre të para gjatë pubertetit, kur ato janë rreth 10-14 vjeç. Ato pastaj kanë
menstruacionetrrethnjëherënëmuajderisatëarrijnëmenopauzën.Menopauzadotëthotëkurnjëgruandalon
sëpasurimenstruacione,qëdotë thotëseajonukdotë jetëmëpjelloredhenukmundtëngelështatzënënë
mënyrëtënatyrshme(nëmoshënngafundiitë40-vederinëmesinetë50-ve).
Ciklimenstrual(shihFigurën3)ështëkohamesditëssëparëtëmenstruacionevetënjëgruajederinëditëneparë
të menstruacioneve të ardhshme. Kohëzgjatja më e zakonshme për ciklin menstrual është 21-35 ditë, me një
mesatareprej28ditësh.Nëpjesëneparëtëciklit,niveliiestrogjenitrritet,dukeshkaktuarrritjendhetrashjene
veshjessëmitrës.Njëkohësisht,njëvezëarrintëpiqetnëvezoredhenëgjysmëneperiudhëssëciklitmenstrual
(rrethditëssë14-të)vezalëvezoren.Kjoështëajoqëquhet"ovulim".Pastajvezakalonpërmestubittëfalopitnë
mitër(shihFigura2).Nësevezafekondohetngaspermatozoididheibashkëngjitetmurittëmitrës,vajzaosegruaja
dotëmbetetshtatzënë.Nësevezanukështëfekonduar,ajodotëshpërbëhet,dukeshkaktuarrrjedhjenegjakut
menstrual.Gjakderdhjazakonishtzgjat2-7ditëdherreth5-12lugëgjakuhumbetgjatëkësajkohe.Viteteparatë
ciklevemenstrualetënjëvajzemundtëjanëzakonishttëparregullta.
SindromaPara-menstruale(SPM)ndodhnëpjesënedytëtëçdociklimenstrual(shihFigurën3,pasovulacionit)dhe
shkaktohet për shkak të ndryshimeve në nivelet e hormoneve. Simptomat e SPM përfshijnë fryrje, ënjtje dhe
dhimbje tëgjoksit, ndryshim tëhumorit, dhimbje, si dhepuçrranë fytyrë.ÇdoSPMegruasdhevajzësështëe
ndryshme.NdërsadisamundtëkenëSPMpërdyjavë,tëtjeramundtakenëatëvetëmpërdisaditëosefare.Disa
mundtëndihenshumëtëtrishtuaradhetëmoskontrollojnëemocionetetyre,ndërsatëtjerakanëdhimbjenë
pjesëtëndryshmenëtruposedhimbjebarku(osetëdyja).Simptomatgjithashtumundtëjenëtëndryshmenga
ciklinëcikël.Shumëvajzanukfrekuentojnëshkollënnëatoditëpërshkaktëdhimbjevetëbarkutqëpërjetojnëapo
përshkaktëshqetësimevetëtjerafizike.Kamënyrapërtëlehtësuardhimbjendukevendosurgjëratëngrohtanë
pjesëneposhtmetëbarkut(njëdorëoseshishemeujëtënxehtë),dukengrënënëmënyrëtëshëndetshme(duke
shmangurniveletelartatëkripës,sheqerit,alkoolitdhekafeinës),dukeushtruardhepraktikuarteknikarelaksuese,
yoga)2.
2EEHYC,(2015)MuchHygiene,page7.
Figura2:Ilustrimisistemitriprodhuestëfemrës
Burime:Rubycup.Imarrëngafaqjaeinternetithttp://rubycup.com/all-about-your-period
ModuliC5 PublikimiWECF2018
46
Besimi,Mitet,Tabutë&StigmarrethMenstruacioneve
Nëshumëkulturanëtëgjithëbotën,ështëtabutëflasëshpërmenstruacionetedhepsemëshumësegjysmae
popullsisësëbotëspërjetonmenstruacione.Pothuajsetëgjithakulturatkanënjë llojbesimi,mitidhetabujenë
lidhjememenstruacionet. Këtopërfshijnë rregullat epashkruarapër gratëme cikël dhenormat shoqërorepër
menaxhiminemenstruacioneve.Përshembull,nëdisakultura,gravedhevajzaveuthuhetsegjatëciklit tëtyre
menstrualnukduhettëlahen(osedotëbëhenjopjellor),tëprekinnjëlopë(osedotëbëhetjopjellore),tëshikohen
nënjëpasqyrë(osedotëhumbasinshkëlqimin),osetëprekinnjëbimë(osedotëvdesin)3.Gjithashtu,thuhetse
tamponëtdhegotatmenstrualemundtëbëhenshkakpërçarjenehimenit(pranjëvajzëtëhumbasëvirgjërinë),
porkjonukmundtëndodhëkurrë,pasikjomundtëndodhënëpërmjetmarrëdhënieveseksuale.
Përshkaktëshumëkeqkuptimevekulturoredhe/osefetare,mitet,supersticionetdhetabutëlidhurmegjakundhe
higjienënmenstruale,gratëdhevajzatnganjëherëkonsiderohentë"papastra"gjatëmenstruacionevetëtyre.Kjo
mundtëketëefekteshkatërruesepërgratëdhevajzat,tëcilavemundt’iukufizohetkontrollmbilëvizjenetyrenga
anaefamiljarëvedhekomuniteti.
Tabutëdhestigmatizimet(d.m.th.dënimi,gjykimioseshfaqjaemosaprovimit)kanënjëndikimtëmadhindividual
mbigratëdhevajzat.Produkteteshtrenjtahigjienike,mungesaeujit,sapunit,koshateposaçmepërtretjendhe
kabinat individuale të tualeteve, bëjnë që vajzat të mos jenë në gjendje të ndryshojnë pecetat higjienike dhe
tamponëtaqshpeshsaduhetdhedëshirojnë.Përkëtëarsye,mundtëndodhë,herëpashere,qërrobattënjollosen
3Houseetal.,page25.
Figura3:Njëcikëlmesatarmenstrual
Burime:NewHealthAdvisor.Imarrëngafaqjaeinternetithttp://www.newhealthadvisor.com/Short-Menstrual-Cycle.html
ModuliC5 PublikimiWECF2018
47
ngagjakudhetëkenëerëtëkeqe.Ngacmimiivajzavepërnjollatetyretëgjakut(tëshkaktuarangafaktorëqënuk
mundt’ikontrollojnë)shkaktonshqetësimpsikologjikdhemundtëçojënëlargimindhebraktisjeneshkollëspër
vajzatqëkanëmenstruacione4.
Heshtjadhestigmatizimi igravedhevajzavepërshkaktëmenstruacionevekanjëndikimtëmadh,nëshkallëtë
gjerë.KjodotëthotëseshoqëriaijepprioritettëulëtfinancimitpërgjetjenezgjidhjevepërMHM.Kjogjithashtu
dotëthotësedisagjëratëdomosdoshme,tëtillasitampona,produktethigjienikemenstruale,mundtëtatohen
mëshumëdhetëbëhenmëtështrenjtavetëmpërshkaksevendimmarrësit,tëcilëtshpeshjanëmeshkuj,ishohin
atosi"produkteluksoze".Stigmarrethmenstruacioneveshkeltëdrejtënpërdinjitetinnjerëzortëgravedhevajzave,
mosdiskriminimin, lirinëngatrajtiminçnjerëzordhedegradues,barazinë,shëndetin,privatësinëdheintegritetin
trupor5.Hapiiparëpërt'idhënëfundstigmatizimittëgravedhevajzaveështëthyerjaeheshtjesdhetëlejohenato
tëshprehinnevojatetyrepërpërmirësiminehigjienësmenstruale6.
HigjienaPersonalepërVajzat
4.1 MenaxhimiiHigjienësMenstruale(MHM)
Korniza1–MHMpërcaktime
"Gratëdhevajzatadoleshentepërdorinmaterialtëpastërpërtëthithurosegrumbulluargjakunmenstrual
dhekymaterialmundtëndërrohetnëprivatësisaherëqëështëenevojshmegjatëkohëzgjatjessë
menstruacioneve.MHMgjithashtupërfshinpërdoriminesapunitdheujitpërlarjenetrupitsipasnevojësdhe
aksesnëlehtësiratpërpërdoriminematerialevepërmenaxhiminmenstrual”7.
Gratëdhevajzatpërbëjnë50%osemëshumëtëpërdoruesvetëshërbimeveWASHdherealisht (defakto) janë
menaxhueserealetëujitdhesistemevekanalizuesedhehidro-sanitarenëterrennëtëgjithëbotën.Gratëkanë
menstruacionetmesatarisht3000ditëgjatëjetëssëtyre.Megjithatë,shërbimeteujit,higjienësdhekanalizimeve
shpeshinjorojnënevojategjysmëssëpopullsisëglobale8.
Rreth52%epopullsisë femëroreështëemoshës riprodhuesedhe shumicae tyre kamenstruacione çdomuaj.
Megjithatë,nëmbarëbotën,shumicaetyre,veçanërishtvajzatnëshkollëdhegratëqëpunojnë(dukepërdorur
institucionetpublike),nukkanëaksesnëobjektehigjieno-sanitaretëpastra,privatedhetësigurta.Qëdotëthotë,
seatonukkanëhapësirëpërtëndërruarpecetathigjienikeosetamponëtetyre,gjithashtunukkanënjëvendpër
tëlarëduartetyre.
Trendetbotërore,nëveçantinëzonatrurale,tregojnësemungesaemenaxhimittëduhurtëhigjienësmenstruale
ndikonnëpjesëmarrjenevajzavenëshkollë.Herëpashere,ajoështëkaqpengese,saqërezultonedhemebraktisjen
e shkollës nga vajzat nënivel të lartë (klasa e katërt dhe e pestë) e arsimit fillor dhe tëmesëm9. Këtomjedise
shkollore jo-miqësore dëmtojnë të drejtën emësueseve, të nxënëseve për privatësi, ujë të sigurt dhe kushte
higjieno-sanitare10. Rrjedhimisht, me MHM jo të përshtatshme, vajzat dhe gratë mbeten prapa në shoqëri,
4SSWM(N/A)MenstrualHygieneManagement.
5Ibid.
6Houseetal.,faqe8.7Sommer,Marni,EmilyVasquez,NancyWorthingtonandMuratSahin(2013)WASHinSchoolsEmpowersGirls’Education:
ProceedingsoftheMenstrualHygieneManagementinSchoolsVirtualConference2012,UnitedNationsChildren’sFundand
ColumbiaUniversity,NewYork.8Patkar,Archana.(2011)PreparatoryInputonMHMforEndGroup.
9SSWM(N/A)MenstrualHygieneManagement.
10SSWM,(N/A)Therighttowaterandsanitation.
ModuliC5 PublikimiWECF2018
48
pengohenmundësitëetyretëbarabartadhepjesëmarrjanëjetënpublike,tëcilatjanëtëmbrojturangaKonventa
përEliminiminetëGjithaFormavetëDiskriminimitKundërGrave(CEDAW)11.
Ka tendencë të jetënjëdallim imadhmidisMHMnë shkollat urbanedhe rurale, veçanërisht në vendetme të
ardhuratëulëta.Ndërsashkollatnëqytetemundtëkenëtashmëkabinatëndaratualetipërvajzatdhedjemtë(me
ujë,sapundhekoshatepërshtatshëm);shkollatruralemundtëmoskenëasujëtëmjaftueshëmpërtëlarë.duart.
Kjodotëthotëqëvajzatqëjetojnënëzonatruralepërballenmesfidamëtëmëdhasevajzatqëjetojnënëqytete.
CEDAWkohëtefunditkapranuarsegratëdhevajzatruralepërjetojnëdiskriminimedhemëtëmadhtëtëdrejtave
tëtyrenjerëzoresesagratëurbane.Përtëzvogëluarrrezikunesëmundjeve,dukebërëecjetëgjatapërtëgjetur
njëambienttëpërshtatshëmdhetualete,CEDAWrekomandonqëgratëdhevajzatruraletëkenëqasjefizikedhe
ekonomikenësistemetujittësigurt,kanalizimevedhehigjienëssanitare"12.Tëgjithëpërfaqësuesitshtetërorqë
kanë ratifikuarCEDAWkanënjëdetyrimpozitivpër të siguruarqëgratë rurale tëkenëqasjenë shërbimetdhe
produktetthelbësore,materialethigjienikepërtësiguruarqëatotëkenëkushtetëpërshtatshmehigjienikedhe
sanitare13.Kydetyrimgjithashtupërfshinedhetëdrejtënebarabartëtëvajzavepërarsimimdhevendosnjëdetyrim
ndajshteteveqëkanëratifikuar,tësigurojnëqë"shkollatnëzonatruraletëkenëshërbimetëpërshtatshmemeujë
dhetualetetëndara,tësigurtapërvajzatdhetëofrojnëedukimdheinformacionepërhigjienënmenstruale,me
fokustëveçantëpërvajzatmeaftësitëkufizuara”14.
Korniza2–SimundtapërdorniKonventënpërEliminiminetëGjithaFormave
tëDiskriminimitndajGrave(CEDAW)
ApombështetnishkollëntuajoseautoritetinlokalpërtëpërmirësuarpajisjeteMHMnëshkollëntuaj?
Vizitonifaqenwww.un.org/en/member-states/index.htmlpërtëparënësevendijuajkaratifikuarCEDAW.
Nëseekanëratifikuar,atëherëjumundt'ireferohenidetyrimevetëvendittuajndajCEDAWtëpërmendura
mëlart.ReagonisenjëMHMepapërshtatshmeështënjëshkeljeetëdrejtavetëvajzavepërarsimim.
Sidoqoftë,RekomandimiiCEDAWnukështëligjërishtidetyrueshëm,porjapinudhëzimepërShtetetanëtare
sesitainterpretojnëKonventën.
11CEDAW,(1997)GeneralRecommendationNo.23,paragraph7.
12CEDAW,(2016)GeneralRecommendation34:RightsofRuralWomen.UNDocCEDAW/C/GC/34,paragraph83.
13CEDAW,(2016),paragraph85(b).
14CEDAW,(2016),paragraph34(h).
15UNESCO,(2014)Booklet9:PubertyEducation,&menstrualHygieneManagement,page32.
UNESCOpërfshinfaktorëtëtjerështesëqëndikojnëpozitivishtnëmenaxhiminehigjienësmenstruale(MHM)15:
ModuliC5 PublikimiWECF2018
49
Advokimi&Politikat–shoqëriacivileduhettëadvokojëtekautoritetetlokale,kombëtaredhendërkombëtarepër
tëzbatuarpolitikatëmirapërMHM.Politikatduhettëshërbejnëpërtëhequrstigmënemenstruacionevedheta
bëjnëatëtëdukshmenëshoqëritëtona.Politikatduhettëofrojnëzgjidhjetëpërballueshmedhetëqëndrueshme,
nëndihmëveçanërishttëkomuniteteverurale16.
Profesionistëtëinformuardhetësjellshëm–ështëerëndësishmeqëmësuesitdhepunonjësiteshëndetësisëtë
flasinnëmënyrëinformuese,tëkuptueshmedhetëkëndshme,përmenstruacionetmevajzatdhedjemtë.Duhet
qëMHMtëpërfshihetnëplanifikimindhendërtiminefazavetëpunëssëujitdhekanalizimeve(hidro-sanitare),
ështëmerëndësiqëprojektuesiteprojektevetëjenëtëvetëdijshëmdhetëkonsultohenpërçështjetqëkanëtë
bëjnëmemenaxhiminmenstrual.17
Referimdheaksesnëshërbimetshëndetësore–shkollatduhettëkrijojnënjësistemtëfortëreferimipërçështjet
qënukmundtëzgjidhenvetë.Sistemiireferimitduhettëpërfshijëofruesiteshërbimeveshëndetësore,shërbimet
embrojtjessëfëmijëvedhegrupetembështetjessëkomunitetit18.
Normapozitivesociale–nevojitetnjëndryshimnëmënyrënsesishoqëriaetrajtontemënemenstruacioneve;ajo
duhettëtrajtohetpozitivishtdhememirëkuptimmëtëmirë,nëvendtëtabuvedhetësjelljessidiçkaeturpshme.
Në fund të fundit, më shumë se gjysma e popullsisë së botës në një moment gjatë ciklit të tyre të jetës ka
16Ibid.
17Ibid.
18Ibid.
Figura4:Faktorëtqëndikojnëpozitivishtnëmenaxhiminmenstrual
Menaxhim
imirëiMHMNorma
sociale
Profesionist
tëinformuardhe
tësjellshëm
Referimdhe
qasjenë
shërbimet
Advokaci
&Politikë
ModuliC5 PublikimiWECF2018
14
menstruacione.Duhettëthyejmëmitetdheidetëegabuara,nëmënyrëqëtëzhvillojmëpolitikadhepraktikatë
mirapublikerrethkësajçështjeje19.
4.2 OZHQ(SDG-të)dheMenaxhimiiHigjienësMenstruale
Në2015,193shteteanëtaretëKombevetëBashkuarakanërënëdakordpërnjëqëllimtëcaktuar"Objektivate
ZhvillimittëQëndrueshëm(OZHQ/SDG-të)"përt’idhënëfundvarfërisë,përtëmbrojturplanetindhepërtësiguruar
mirëqeniedhepërparimpërtëgjithë20(shihgjithashtumodulinB7).OZHQpërbëhennga17objektivamesynime
dhe treguespërarritjene zhvillimit tëqëndrueshëmdhebarazisëderinëvitin2030.Gjithashtu, shumëçështje
ndërthurenmedisaOZHQnëtënjëjtënkohë.Kjodotëthotëqë,shëndetimenstrualnuklidhetvetëmmeOZHQ6,
porgjithashtundikonnëOZHQ3,4,5,8dhe12.Prandaj,MHMemirëështëjetikepërarritjeneOZHQ.
19Ibid.
20UN,(2015)Historicnewsustainabledevelopmentagendaunanimouslyadoptedby193UNmembers.
Vajzateshkollësparaobjektevetëlarjessëduarve
ModuliC5 PublikimiWECF2018
15
Korniza3–studimrastitëOZHQ(SDGs)
ProvonitëpërputhnideklaratatemëposhtmemeOZHQ
tëprekura:
a) Anajetonnënjëkomunitetruraldheshkonnënjë
shkollëruraleecilanukkatualetetëveçantapër
vajzatdhedjemtë.
b) Tualetinukkakoshapërmbeturinatdhepothuajse
nukkaujëpërtëlarëduart.
c) Njëherë,ndërsaqëndronteparaklasëssësaj,
shokuisajiklasësvuriresekishtenjënjollë
menstrualembipantallonatesaj.Tëgjithë
qeshën,ndërsaAnapasinukkishterrobapërtë
ndërruar,elashkollënherët.
d) TanikurAnakamenstruacionet,ajodëshironmë
tepërtëqëndrojënështëpi,sepseajonukkanjë
vendtëpërshtatshëmpërtëndërruarpecetat
higjienikenëshkollëdheajonukdëshironqëtë
turpërohetpërsëriparashokëvetësajtëklasës.
e) Rrjedhjaesajmenstrualeështëmjaftemadhe,
dhenganjëherëAnnaqëndronnështëpidhenuk
shkonnëshkollëpothuajsepërnjëjavë.Përshkak
tëtëgjithapunëveqëajokanështëpi,ështëe
vështirëpërtëqëtëarrijëtërikuperojëmësimete
shkollësqëkahumbur,ndërsakamunguarpër
këtëarsye.
f) PërarsyesefamiljaeAnësështëmjaftevarfër,ajo
nukmundetgjithmonëtëpërballojëblerjene
pecetavehigjienikedhetamponëvetërinjdhe
duhettëpërdorëndonjëherëletrënhigjienike.
g) MësuesjaeAnës,Majapërdorkontraceptivëpër
t’usiguruarqënukdot’ivijnëperiodat.Egjithëkjo
ndodh,sepsenukkatualetetëpastranëshkollë
dheajonukdëshirontëhumbasëditëtepunës.
h) ShoqjaeAnës,Anikadhimbjeshumëtëfortagjatë
javësparasetivijnëperiodatesaj(SPM),dhimbjet
ebëjnëtëndihetaqkeqsashpeshajoqan.
Mësuesidheshokëteklasëssësajgjithmonëe
këshillojnëqëtëbëhetmëe“fortë”dhetëmos
qajë.
Amundtëmendonipërdisapraktikapërmenaxhimin
ehigjienësmenstrualeqëdotëkishinparandaluar
situatatëtilla?
Përgjigjet:OZHQ3bfg),OZHQ4(cdeh),OZHQ5(abcdefgh),OZHQ6
(abg),OZHQ8(adefg),OBZH12(f)
ModuliC5 PublikimiWECF2018
16
4.3 KëshillapraktikapërMHM
Mbrojtjaecilësisësëdobëtmenstrualedhepajisjetepapërshtatshmepërlarjemundtërrisinrrezikunemarrjessë
infeksionit.Ajogjithashtu rrit rrezikunqëvajzat të jenë tëgjykuara /stigmatizuarangaeraegjakutmenstrual21.
Përveç kësaj, rreziku i infeksioneve (përfshirë infeksionet seksualisht të transmetueshme) rritet gjatë periudhës
menstrualepasiqafaemitrës(shihFigurën2)ështëmëehapursenormalishtdhebakteretqëgjendennëgjak
mundtëhyjnënëmitër22.Disapraktikajanëmemëshumëgjasatërrisinrrezikuneinfektimit,siçmundtëshihet
nëtabelënmëposhtë.
Praktika Rrezikuishëndetit Parandalimi&dhepraktikatëmira
Peceta/materiale
higjieniketë
papastra
Bakteretmundtëshkaktojnë
infeksionelokaleosetëshkojnëderinë
vaginëdhetëhyjnënëmitër.
Mospërdornikurrëproduktesanitaretë
papastra.Pastronimirëpecetattuajatë
ripërdorshme,pecetathigjienikedhegotat
menstrualepasperiudhëssë
menstruacioneve.Mbajiniatotëpastradukei
mbështjellënënjëindoseqeseplastikekur
nukpërdoren.
Ndërrimijoi
rregulltipecetave
higjienike
Pecetathigjieniketëlaguramundtë
shkaktojnëacarimtëcilatmundtë
shkaktojnëinfeksionnëselëkuraështë
elënduar.
Ndërronipecetattuajahigjienikerregullisht
(çdo2-6orënëvarësitëfluksit).Gjithashtu,
kjodotëndihmojëneshmangienenjollavenë
rrobadheerëstëpadëshirueshme.
Vendosjae
materialevejotë
pastranëvaginë
Bakteretmundtëkenëaksesmëtë
lehtënëqafënemitrësdhenëmitër.
Mosvendosnikurrëmaterialetëpapastra
(pëlhura,pecetahigjienike,peceta,tamponë
etj.)nëbrendësitëvaginëssuaj.Vendosni
vetëmtamponëtëpastërosegotatëpastra
menstruale.
Përdorimii
tamponëveshumë
absorbuesgjatë
gjakderdhjesme
flukstëulët
SindromingaShokuToksik(SShT)
shkaktohetnganjëtoksinëmeorigjine
bakteriale.ShenjateTSSpërfshijnë
rash(kruarjelëkure),ethetëpapritur,
marramendje,tëfikët,dhimbje
muskulare,çorientim,vjelljedhe
diarre.
Ndërronirregullishttamponët(çdo4-8orë).
Mospërdornitamponë,kurnukjukanë
ardhurendeperiodat.
Pastrimimeletër
higjienikenga
prapa-përparapas
urinimitose
defekimit
Rritshansetebaktereve(ngaanusi)të
futennëvaginë.
Gjithmonëpastrohunimeletërhigjienikenga
përpara–mbrapa.
Seksipambrojtur Rrezikuimundshëmnërritjene
infeksioneveseksualishttë
transmetueshme(dukepërfshirë
transmetimineHIVoseHepatititB)
gjatëmenstruacioneve.
Gjithmonëpërdornimbrojtjegjatë
marrëdhënieveseksuale,veçanërishtditët
paradhegjatëperiodavetuaja.
Asgjësimipasigurt
imaterialeve
sanitaretë
Rrezikuiinfektimittëtëtjerëve,
sidomosmehepatitinB(HIVdheviruse
tëtjeratëHepatititnukmbijetojnëpër
Nëqoftëse,përdorninjëpecetëhigjieniketë
ripërdorshme,atëherëvendoseninënjëqese
plastike,derisatëmundtalanidhethaniatë.
21SSWM(N/A)MenstrualHygieneManagement.
22Houseetal.,(2012),page36.
ModuliC5 PublikimiWECF2018
17
përdoruraose
gjakut
kohëtëgjatëjashtëtrupitdhe
përbëjnënjërrezikminimal)përveçkur
kakontakttëdrejtpërdrejtëmegjakun
qëdelngatrupi).
Nëqoftëse,përdornipecetahigjienike,
tamponëosematerialetëtjeramenjë
përdorim,atëherëmbështillininëletërtë
pastërdhehidhininëkosh.
Dushishpeshtë
(lëngjenëvaginë)
Mundtëlehtësojëfutjenebaktereve
nëmitër.
Mosbënidushgjatëperiodavetuaja.
Shpërlaningajashtëorganetgjenitaleçdoditë
mesapuntëbutëdhemeujë.Shmangni
futjenesapunitbrendavaginëstuaj,pasikjo
mundtëndikojënëvlerëntuajtëpHdhetë
shkaktojëacarim.
Mungesaelarjes
sëduarvepas
ndryshimittënjë
peshqirihigjienik
Mundtëlehtësojëpërhapjene
infeksionevetëtillasiHepatitiBose
kandidas(infeksionvaginal).
Gjithmonëlaniduartmirëparadhepas
ndërrimittëtamponit,gotësmenstruale,
pecetavehigjienikedhematerialevetëtjera.
4.4 Produktethigjienikefemërore
Produktetsanitaretëfemravethithinosembledhingjakunkurjukenimenstruacione.Shihnifotonmëposhtëpër
shembujteproduktevehigjienike:
Figura5:Praktikatmëtëmirapërtëshmangurrreziqetpotencialeshëndetësoretëshkaktuarangahigjienaedobët
Burime:Houseetal.,(2012),faqe34-35(përkolonën1&2),p.(column3)
Figura6:Shumëllojshmëritëproduktevehigjienikefemërore.
Burime:Jujucup.JuJuMenstrualCup,(2013),Femininehygieneoptionsincludingtampons,JuJureusablemenstrualcup,
reusableclothpadsanddisposablepads.Emarrëngafaqjawww.juju.com.au
Pecetëhigjienike
(pakrahë)
Pecetahigjieniketëripërdorshme
(pakrahë)
GotëMenstruale
Tampon
(paaplikator)
Tampon
(meaplikues)
ModuliC5 PublikimiWECF2018
54
Figura7:Pecetëhigjienikemekrahë
Burime:Glamcheck.Emarrëngafaqja
http://www.glamcheck.com/fashion/2010/05/
19/what-are-sanitary-pads-types/
Figura8:Sitëvendosetnjëtampon
Burimi:Menstrupedia.Emarrënëfaqenhttps://www.menstrupedia.com/articles/hygiene/how-tampon
ModuliC5 PublikimiWECF2018
55
Pecetathigjienike
Mundtëjenëmedhepakrahë.
Atajanëshiritameshtresë
thithësepërmbledhjenegjakut
dheanëtngjitëse,qëndihmojnë
tëqëndrojnënëvendtëngjitura
metëbrendshmet.Produktete
zakonshmehigjienikenëtreg.
Shihfigurat6dhe7.
Pro–nëdispozicion,elehtëpërt'upërdorur,nëmadhësitëndryshme
(jumundt'indërronisipasrrjedhjestuajmenstruale),ndonjëherëtë
disponueshmepërtëblerëveçeveç.
Kundër–jogjithmonëtëdisponueshmenëzonatëthellarurale,
gjeneronshumëmbeturina,joshumëmiqësorememjedisin,shpeshtë
shtrenjta.
Përdorimi–hiqshiritinmbrojtësdhemeanënngjitësevendosenëtë
brendshmet.
MHM–përtëshmangurrrjedhjen,erëndherrezikuneinfeksioneve,
pecetathigjienikeduhettëndryshohençdo2-6orë,nëvarësitërrjedhjes
tuaj.
Pecetathigjieniketë
ripërdorshme
Përthithgjakunmenstrualdhe
ështënjëmundësimëe
qëndrueshmenëkrahasimme
pecetathigjienike,pasisecila
pecetëmundtëpërdoret,të
lahetdhetëripërdoretpërsëri.
Kurpërgatisnivetëpecetattuaja
higjienike,jusugjerojmëqëtë
përdornipëlhura100%pambuk
(tëtillasipeshqirë,çarçafë,
bluza,fanellapambuku),oseçdo
gjëqëështëerehatshme,ebutë
dheekëndshmepërlëkurën
tuaj.ShihniFigurën6.
Pro–Ekologjike,tëliranëseibënivetë,gjenerojnëtëardhura
(veçanërishtbonus,nëseprodhohennënivellokal)
Kundër-modeletnëtregjanëmjafttështrenjta,përdoruesitkanë
nevojëpërprivatësipërtëlarëdhetharëpecetathigjienike,jogjithmonë
mjaftueshëmabsorbueseosetëpamjaftueshmepërditëmëtëlartatë
rrjedhjes.
Përdorimi–ngjitenimbajtësenepecetëshigjienikëtektëbrendshmet
dhevendosnipecetënepastër.Pecetathigjienikepambajtëse,vendosen
thjeshtnëtëbrendshme.
MHM–ndërronipecetathigjienikerregullisht,veçanërishtnësekeninjë
rrjedhjetëmadhe.Mbanipecetathigjieniketëpërdoruranënjëqese
plastike,derisaatotëmundt’ilanidhet’ithani.Laniduartparadhepas
ndërrimittëpecetavehigjienike.Kurpecetathigjienikenukpërdoren,
ruajiniatonënjëqeseplastikeosenënjëcopëpëlhure,përt'imbajtur
atotëpastra.
Tamponët
Përthithgjakunnëvaginë,
përparasetëdalëjashtëtrupit.
Janëtëbëraprejpambukutë
butë,nëformëtënjëcilindritë
vogëlmenjëfije.Atozgjerohen
kurjanëtëekspozuarndaj
lagështirës.Janënëmadhësidhe
meaftësiabsorbuesetë
ndryshme.
Pro–ipërshtatshëm,irehatshëmdhealternativëemirëkurnotonapo
bënsportetëtjera.
Kundër–gjeneronshumëmbeturina,mundtëjetëepapërshtatshmenë
aspektinkulturor,objektetenevojshmepërMHMdhemundtëjetëe
vështirëpërt'ufurnizuarmeto(sidomostamponëmeaplikues).
Përdorimi–shihFigurën9.Mosimbanipërnjëkohëtëgjatësemundtë
shkaktojnëacarimdhesëmundje(siçështëTSS,tëpërmendurnëfigurën
6mëlart).
MHM–përdoruesitiduhetprivatësimeqasjenëujëdhesapunpërtë
ndërruartamponin.Ështëerëndësishmeqëtëlahenduartmirëparadhe
pasndërrimittëtamponit.
ModuliC5 PublikimiWECF2018
56
Gotatmenstruale
Janëtëbërangasilikonii
qëndrueshëmdhembledhin,në
vendqëtëthithin,gjakun
menstrualngavagina.Gotat
menstrualejanëalternativamëe
mirëeproduktevehigjienike,
pasijanëtëripërdorshme,të
qëndrueshme,ekonomikedhe
miqësorememjedisin.
Pro–tëripërdorshmedhemiqësoremeambientin,tëlehtapërt’u
pastruar,blihennjëherëdhemundtëzgjasinderinë10vjet,junuk
mundtëmerrniTSSprejtyre,jumundtëqëndronitërëditën,panevojën
përt’indërruar/zbrazurato.
Kundër–jogjithmonëtëpërshtatshmedhetëpranueshmenëaspektin
kulturor,objektetenevojshmepërMHM,janëtështrenjtanëafattë
shkurtër,portëliranëafattëgjatë.
Përdorimi–shihFigura10.Gotamenstrualenukështëvendosuraq
thellënëvaginësinjëtampon,porështëipozicionuarmëafërhapjes
vaginale.Jumundtëpërdornigotënmenstrualeedhenësenukkeni
pasurkurrëmarrëdhënieseksuale.Pornësehimeni(cipaevirgjërisë)
mbetetipaprekur/joelastik,ështëekëshillueshme,qëtëpërdoret
lubrifikantpërtëulurshqetësiminkurvendoset.
MHM–gjithmonëlaniduartmirëparadhepasvendosjes/zbrazjessë
gotësmenstruale.Hiqenidhepastrojeniçdo4-10orë(nëvarësitë
rrjedhjesmenstruale).Përtapastruaratëgjatëmenstruacioneve,thjesht
zbrazeniatënëtualet,lajenimeujëtëpastërdhethajenimeletër.Pas
menstruacioneve,ajoduhettëpastrohetmëmirë(p.sh.ujëtëvluar).
Copatdhepëlhurat
Përthithingjakundhejanënjë
ngaopsionetmëtëlira,pasi
riciklojnëcopatdhepëlhurate
vjetra,qëkeninështëpi.
Pro–tëlira,tëripërdorshmedhemundtëbëhenngarrobatevjetra.
Kundër–nëserrobatevjetranukjanëtëpastruaramirë,atomundtë
jenëjohigjienike,nevojaqëpersonatqëipërdorinkanënevojëpërnjë
vendnëprivatësi,përt’ilarëdhetharëcopat.
Përdorimi–Vendosnicopënnëtëbrendshmettuaja;asnjëherëmose
futnicopënnëvaginëntuaj.Përdornimaterialqëmerrfrymë(p.sh.
pambuku),thithmirë,nukështëshumëiashpër(njëpeshqirivjetër
mundtëmbështilletmenjëmaterialmëtëbutë),ështëngjyrëeerrët
(kështuqënjollatnukdotëjenëshumëtëdukshme)dhethahetlehtë.23
MHM–Laniduartparadhepasndërrimittëcopavehigjienike.
Gjithmonëpastronicopatevjetraparaset’ipërdorni.Hidhninjësojsi
pecetathigjieniketëripërdorshme.
Letrathigjienike
Përthithgjakundheështë
lehtësishtiarritshëmdheilirë.
Pro–lehtësishttëdisponueshmenëtregjetlokale.
Kundër–joepërshtatshme,shpërbëhetkurlaget,evështirëpërt'u
mbajturnëvend.
Përdorimi–vendosniletrëntektëbrendshmet,ndërrojeniçdo2orë(në
varësitëfluksit),përtëshmangurerënepakëndshmedheacarimin.
MHM–thjeshthidhniletrënepërdorurnëtualetosembështillenime
letërtepastërdhehidheninëkoshinembeturinave.
23Houseetal.,page67.
Figura9:Produktetendryshmehigjienikefemërore;meudhëzimeMHM,prodhekundër.
Burimi:Author’sown;Houseetal.,pages65-73.
ModuliC5 PublikimiWECF2018
57
Higjienapersonalepërdjemtë
Higjienapersonaleepenisitështëgjithashtushumëerëndësishmepërdjemtë.Nëselafshalahetnëmënyrëjotë
duhur,mundtëfillojëtëformohetnjësubstancë,qëduketsidjathidheqëquhetsmegma.Smegmavepronsinjë
lubrifikantnatyraldhegjendetnëkokënepenisit.Nësenuklahet,ajokrijonnjështresëdhefillontëlëshojëerë,
mundësonqëbakterettërritendheebënmëtëvështirëtërheqjenmbrapatëlafshës.Kjomundtëshkaktojëskuqje
dheënjtje.Gjithashtu,nëse zonandërmjetbazës sëpenisitdhe testikujvenuk lahet rregullisht,djersamund të
grumbullohetdhetëkrijojënjëerëtëkeqe.Smegmadheeraekeqejanëlehtësishttëparandalueshme,dukelarë
plotësishtkokënepenisit,duketërhequrmbrapalafshën;zonënmidisbazëssëpenisitdhetestikujve;zonënmidis
testikujvedheanusit.Larjeteshpeshtadhesapunshumëifortë,mundtëshkaktojnëacarim.Prandaj,larjaepenisit
njëherënëditëështëemjaftueshmedhesigurohuni,qëtëpërdorninjësapuntëbutë24.
DitaNdërkombëtareeHigjienësMenstruale
DitaeHigjienësMenstruale28maji,ështënjëditëglobaleendërgjegjësimitvjetorpërMHM.Kjoditë,synontë
thyejëtabudhetërrisëndërgjegjësiminpërrëndësinëeMHMpërgratëdhevajzatadoleshentenëmbarëbotën.
AjouiniciuangaOJF-jamebazëgjermaneWASHUnitednëvitin2014.IniciativapërDitëneHigjienësMenstruale
kamarrëmbështetjenembi270partnerëveglobalë,tëcilëtjanëtëangazhuarpërtëbërënjëshëndettëmirëdhe
higjienëtëmirëmenstrualenëmbarëbotën.28majiuzgjodhpërsimbolizminesaj,dukeqenësekyështëmuajii
5-tëivititdheshumicëssëgraveizgjatmesatarishtcikli5ditëçdomuaj,menjëcikëlprejrreth28ditësh.Jumund
tëlexonimëshumërrethsajdhetëmerrniidepëraktivitetengapjesëtëtjeratëbotësnëfaqenetyretëinternetit:
menstrualhygieneday.org.
PyetjedheUshtrime
Pyetësoroselojëkuizpërnxënësit(shtonipyetjetqëmendonisemungojnë):
• Çfarëndodhzakonishtmenjëvajzë/djalëgjatëpubertetit?
• Kurnjëvajzë/djalë,zakonishthyjnënëpubertet?
24NHS,(2015)Sitëmbaninjëpenistëpastër.Mundtëkonsultohetnëfaqenhttp://www.nhs.uk/Livewell/penis-
health/Pages/how-to-wash-a-penis.aspx.
Djemtëeshkollësparanjëtualeti
ModuliC5 PublikimiWECF2018
58
• Nëçfarëmoshe,zakonishtvajzatkanëciklineparëmenstrual?
• Sakohëzgjatzakonishtciklimenstrual?
• Saditëzgjatzakonishtgjakderdhja,gjatëciklitmenstrual?
• Çfarëbëjnëproduktetpërhigjienënmenstruale?
• Amundtëhumbetvirgjëria,dukepërdorurnjëtamponosenjëgotëmenstruale?
• Çfarëprodukteshmundtëpërdoren,përmbledhjenosethithjenegjakutgjatëmenstruacioneve?
• ÇfarëështëSPM(SindromiParaMenstrual)?JepnidisashembujtësimptomaveSPM.
• Simundt’ijepetfundstigmatizimittëmenstruacioneve?
• Çfarëështëovulacioni?
• Pasinjëgrua/vajzëtëfillojëperiodatesajtëpara,ajodotëketëmenstruacionederisatëvdesë;evërtetë
apoegabuar?
• Çfarëështëmenopauza?
• Çfarëështësmegmadhepsendodh?Siparandalohetsmegma?
Diskutimetefokusgrupevemedjemdhevajzaveçmas
• Sihyrje,pyesniklasëntuaj,seçfarëdinëpërmenstruacionetdhehigjienënmenstruale.Shkruanipërgjigjet
etyrenëtabelë/flipcharter.Pasprezantimittuaj,merrnindihmëngaklasapërtëshkuarpërtejtemësdhe
korrigjuardeklaratatnëtabelë.Tregojiniklasës,nësedeklarataështëesaktë,egabuarosenjëmit.
• Përvajzat:sillninjëgamëtëgjerëtëproduktevetëndryshmehigjienikefemërore(mostraosefotografi).
Shfaqininëmënyrëqë,egjithëklasat'ishohëato.Pastajshpjegoniatonjënganjë,dukepërdorurfigurat
5-9,përtëpërcaktuarpërdorimindheasgjësiminetyre.Përshembull:ilustronithithjenenjëtamponidhe
pecetëshigjienikedukevendosurnjëtamponnënjëgotëmeujëdhedukederdhurujëtëngjyrosurnënjë
pecetëhigjienike.Menjëgotëmenstruale,tregoniteknikatendryshmetëpalosjesdhesitëshpërlahetdhe
fshihet25.
• Përdjemtë:diskutonipërçështjetehigjienëspersonale.Mësuesit(ështëmëmirënësemësuesitmeshkuj
janënëdispozicionpërnjëdiskutimtëtillënëfokusgrupe)duhettëkrijojnënjëatmosferëtëhapurme
djemtënëmënyrëqëatatëjenëtëlirëpërtëdiskutuarçështjettabu.Njëpikëtjetërështëngritjaevetëdijes
përmënyrënsesivajzatmenaxhojnëmenstruacionetetyredheinxisinataqëtëndalojnëngacmimetdhe
turpërimineshoqevetëtyretëklasës.“Lojamerole”,ështënjëmjetimirëpërt’ibërë,qëtëkuptojnë
shumëgjëradhetendërgjegjësohen.
Lojandërvepruesemendërrimineroleve
Përdornihistorinëerastitnëfigurën5,porndryshonitëgjithaemrat,meemratëdjemve;AnanëAleksandër,Maya
nëStefan,AninëFilip.Dojuduhen3vullnetarëmeshkujngaklasapërtëluajturAleksander,Stefan,Filipdhe4-6
nxënësefemrapërtë luajturshoqeteklasës.Kërkojunivullnetarëvetëveprojnësipasasajqëpo lexojnë.Pastaj
lexonitregiminerastitmeemratendryshuar.Passhfaqjes,pyesninxënësinqëluajtiAleksandrin,sindihetdhecili
skenarkandikuarmëshumëtekai.Pastajkthehunitepjesatjetëreklasësdhepyetniata.Pyetniata,seçfarëmund
tëishtebërëndryshepërtëpërmirësuargjendjeneAleksandrit.
25 See: The Pistachio Project (2015) 6 Folding Methods for Menstrual Cups.
ModuliC5 PublikimiWECF2018
59
Figura11:ListaeshkollëspërMHM-në,Burimi:përshtaturngaSPLASH,(2015)faqe7
AktivitetelidhurmePUSKShihniModulinA7-hpër"Vlerësiminerrezikutnëshkollëdheambientetpublike"dheModuli
A7-ipër"Vlerësiminerrezikuttëobjektevetëlarjessëduarvenëshkollë".Përveçkësaj,shihnilistëne
mëposhtme.Cilatartikujmundtëgjendennëshkollëntuaj:
• Përsëritni(oseshtoni)stërvitjennëModulinC3,kufëmijëtshkojnënëtualetineshkollës.Let'ipërgjigjen
listëssëmëposhtme(Figura11).Pyetniata,çfarëmundtëpërmirësohetpërt’usiguruar,qëtualetete
shkollëssuajtëkenëMHMeduhur.
• Ndanirezultatetmestafineshkollës,autoritetetpërgjegjësedhekomunitetin(prindërit)!
Diskutonidhezbatoniveprime,qëdotësjellinpërmirësime!
Ajanëtëzbatuarakëtoelementengaprogrami
përMHM-në?
ü Po ü Jo Shënime/planidhedatapër
takthyerJonëPo!
Programiinformativpërshkollëndhekomunitetin
Rregulloretlokaledhe/osekombëtarenëlidhjeme
MHMnëshkollatnëvend
Banjopërvajzat
Ujëdhesapunnëbanjotevajzave
Vendipërshtatshëm(koshplehrash)përtëhedhur
pecetathigjieniketëpërdoruradhezbrazjee
rregulltetyre
Pecetahigjienikepërrasteemergjentetëvendosura
nënjëvend,kuvajzatedinësekumundt’igjejnë
Mësuesudhëheqësosekëshilltaricaktuarpër
MHM-në
TrajnimipërtëgjithëmësuesitmbiMHM-në
WASHClubmeaktivitetepërMHM-në
DiskutimepërMHM-nëmeinfermierëtlokalëose
teknikëteshëndetësisëmjedisore
Mentorimingavajzatmëtërriturapërvajzatmëtë
reja
Broshurapërpubertetinpërdjemtëdhevajzat
Materialetudhëzuesepërmësuesit
Materialendihmësevizuale(postera,foto,video,
diagrame)përmenstruacionetdhepubertetin
Përfshirjaemenstruacionevedhepubertetitnë
mësiminelëndëvenëklasë
Shtoniidetëtuaja!
ModuliC5 PublikimiWECF2018
60
Burimedheliteraturështesë
AusAid,(2011)MenstrualHygieneManagement–CivilSocietyWASHlearningFund.Availablefrom
http://www.susana.org/_resources/documents/default/2-1427-civilsocietyëashlearnungfundmenstrual-
hygiene2011.pdf
CEDAW,(1997)GeneralRecommendationNo.23.Availablefrom
http://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/recommendations/recomm.htm
CEDAW,(2016)GeneralRecommendation34:RightsofRuralWomen.UNDocCEDAW/C/GC/34.Availablefrom
http://tbinternet.ohchr.org/Treaties/CEDAW/Shared%20Documents/1_Global/INT_CEDAW_GEC_7933_E.pdf
EEHYC,(2015)HygieneMuch.Availablefromhttp://www.eehyc.org/publications/
House,S.;Mahon,T.;Cavill,S.,(2012)Menstrualhygienematters.Availablefrom
http://www.sswm.info/sites/default/files/reference_attachments/HOUSE%20et%20al.%202012%20Menstrual%20
hygiene%20matters.pdf
JHR;NatashaDokovskaSpirovska;MihailKochubovski,(2016)EquitableaccesstowaterandsanitationinSkopje,
KumanovoandVeles.Availablefromwww.jhrmk.org
NHS,(2015)Howtokeepapenisclean.Availablefromhttp://www.nhs.uk/Liveëell/penis-health/Pages/how-to-
wash-a-penis.aspx
NHS,(2016)Periods.Availablefromhttp://www.nhs.uk/conditions/Periods/Pages/Introduction.aspx
Patkar,Archana.(2011)PreparatoryInputonMHMforEndGroup.Availablefrom
http://www.wssinfo.org/fileadmin/user_upload/resources/MENSTRUAL-HYGIENE-MANAGEMENT-Paper-for-END-
group-1.pdf
Rubycup,(N/A)Yourperiod.Availablefromhttp://rubycup.com/all-about-your-period/
Sommer,Marni;EmilyVasquez;NancyWorthington;MuratSahin,(2013)WASHinSchoolsEmpowers
Girls’Education:ProceedingsoftheMenstrualHygieneManagementinSchoolsVirtualConference2012,
UnitedNationsChildren’sFundandColumbiaUniversity,NewYork.Availablefrom
http://www.unicef.org/wash/schools/files/WASH_in_Schools_Empowers_Girls_Education_Proceedings_
of_Virtual_MHM_conference.pdf
SPLASH,(2015)MenstrualHygieneManagementToolkit.USAID/WASHplusProject.Availablefrom
http://www.washplus.org/sites/default/files/mhm_toolkit2015.pdf
SSWM,(N/A)Therighttowaterandsanitation.Availablefrom
http://www.sswm.info/category/background/background/background/development-issues/right-water-and-
sanitation
SSWM(N/A)MenstrualHygieneManagement.Availablefromhttp://www.sswm.info/content/menstrual-hygiene-
management
ThePistachioProject(2015)6FoldingMethodsforMenstrualCups.Availablefrom
http://pistachioproject.com/2015/01/6-folding-methods-for-menstrual-cups.html
UNESCO,(2014)Booklet9:PubertyEducation,&menstrualHygieneManagement.Availablefrom
http://unesdoc.unesco.org/images/0022/002267/226792e.pdf
UN,(2015)Historicnewsustainabledevelopmentagendaunanimouslyadoptedby193UNmembers.Available
fromhttp://www.un.org/sustainabledevelopment/blog/2015/09/historic-new-sustainable-development-agenda-
unanimously-adopted-by-193-un-members/.
WASHUnited;SIMAVI;PATH(2016)MHM&SDGs:Menstruationmatterstoeveryone,everywhere.Availablefrom
http://menstrualhygieneday.org/wp-content/uploads/2016/05/MHD_infographic_MHM-SDGs.pdf
Women’sHealth,(2014)Menstruationandmenstrualcyclefactsheet.Availablefrom
http://www.womenshealth.gov/publications/our-publications/fact-sheet/menstruation.html#b
ModuliC6
Përdorimiiujitnëjetëne
përditshmeAutorë:FriedemannKlimek
PërmbledhjeUjipërdoretnëmënyratëndryshmenëjetënepërditshme.Ujiicilishfrytëzohetpërlarjenetrupitdhepër
amvisatështëinjohurmëmirë.Harxhimiikëtijujiështë indryshëmnëvendetëndryshme,edhenëmes
vendeve të Evropës. Shkurtimisht, ky mësim jep një përshkrim se për çka e përdor njeriu ujin. Kjo
përmbledhjejeppasqyrëtëharxhimittëujitnëEvropë,gjëqëvihetnëkontekstndërkombëtar.Pjesaeparë
ilustronharxhimineujitnëEvropëdhenëzonatendryshmetëpërdorimittëtij.Pjesaedytëfokusohetnë
“Ujin virtual“ dhe “gjurmët e ujit“ me përshkrimin e koncepteve të tyre dhe dhënien e shembujve.
QëllimetFitohenmëshumënjohuripërsasinëeujit,icilipërdoretpërqëllimetëndryshme,veçanërishtnëmjediset
përreth dhemë gjerë. Lexuesit fitojnë idenë për termat e ndryshme të ujit, konceptin “Ujë virtual” dhe
“Gjurmëteujit“,dhesesikonsumimiiujitjanëtëlidhurameharxhimineujitdhemungesënetij.
Konsumimiiujit,harxhimiiujitbrendazonës,ujëipërgjithshëm,ujëvirtual,gjurmëteujit.
FjalëkryesoreKonsumimiiujit,harxhimiiujitbrendazonës,ujëipërgjithshëm,ujëvirtual,gjurmëteujit.
Materiale Përgatitje
Kopjengatabela4,nëfundtëkësaj
Përmbledhje
Vërejtje• KymodulnëmënyrëdirekteështëilidhurmemodulinC.
• Aktivitetetepropozuarajanëtëpërshtatshmepërzbatiminnëbashkëveprimmeosengaanae
nxënësvetëshkollavetëmesmeoseuniversiteteve.
Moduli
ModuliC6 PublikimiWECF2018
62
Përdorimiiujitnëjetënepërditshme
HyrjeNëEvropë42%eujittëpërgjithshëmpërdoretnëbujqësi,32%nëindustri,18%përprodhimineenergjisëdherreth
8%përnevojatnëfamilje.Harxhimiiujitdukshëmndryshonnëzonatendryshmeekonomikengarajoninërajon,
dhekjovaretngakushtetnatyroredhestrukturatekonomikedhedemografike.NëEvropënjugperëndimore,ku
klimaështëmëethatë,përbujqësiharxhohen50-70%ngaujiipërgjithshëm.NëvendeteEvropësQendrore,të
cilatkanëshkallëmëtëlartëtëindustrisë,ujimëshpeshpërdoretnëproceseteftohjesgjatëprodhimittëenergjisë.
NëEvropënVeriore,përshembullnëFinlandëdheSuedi,nëbujqësishfrytëzohetshumëpakujë.Përdallimngakjo,
ujishfrytëzohetpërqëllimeindustriale,sinëprodhiminecelulozësdheletrës,kutëdyprocesetkërkojnëpërdorim
intensivtëujit.(fotografia1dhetabela1).
Shpërndarjaepopullsisëdhedendësiajanëfaktorëtëtjerëkryesorëtëcilëtndikojnënëqasjenëburimetujore.
Urbanizimiirriturpërqendrohetnëkërkesëneujitdhemundtësjellëderiteshfrytëzimiiburimevelokale.Përdorimi
iujitnukështëivetmikërcënim;ndotjabënshtypjetëmadhembiburimetgjithashtu.Përshembull,procesiiftohjes
gjatë prodhimit të energjisë shkakton ngrohje të konsiderueshme të ujit ose avullim. Hidrocentralet i ngrohin
lumenjtëdhekanëndikimtëdëmshëmnëekosisteme.Shumëprocesenëindustridhemenaxhiminfamiljarapo
subjekteveprivate(tualetet)endotinujinpërtëpirë,icilipastajduhettëtrajtohetnëmënyrëtëpërshtatshme.
PërdorimiSektorialiUjit
Harxhimiipërgjithshëmiujittëpijshëmnënjëvendosenganjëgrupkonsumatorështëujit,ndryshonnëzonatë
ndryshme.Ndarjanëmespërdorimitzonaltëujitështënjëndihmëemadhesidomoskurduhettësillenvendime
përruajtjeneujit(moduliC7).Ndarjaështëbërënëtresektorë:amvisëri/familje,industridhepërdorimittëujitnë
bujqësi.Tabela1najeppasqyrëtëpërdorimittëujitnëvendeteEvropës.
Fotografia1:PërdorimiiujitnëzonatëndryshmenëpërrajoneteEvropës
Burim:http://www.grid.unep.ch/product/publication/freshwatereurope/consumption.php
ModuliC6 PublikimiWECF2018
63
1.1 PërdorimiiUjitnëKushteShtëpie
Uji iplanifikuarpërt’upirëdhepërdorimnëfamiljeështëpjesamëevogëleujit tëpërgjithshëm.Nëvendete
Evropës,konsumimiiujitnështëpindryshonngarreth80litra/njerinëLituanidherreth250litra/njerinëditënë
Spanjë(Foto2).Nëpërmasaglobale,këtosasindryshojnëedhemëshumë.Njerëzitnëzonatethata,përshembull
nëAfrikë,kanëharxhiminmesatartëujitprejvetëm20litra/njerinëditë-kontrastekstremnëkrahasimme300
litra/njerinëditënëSHBA.
StandardetmëtëlartatëjetësendryshojnëskemëneharxhimittëujitnëEvropë.Kjoreflektohetmëshumënë
përdoriminmëtëmadhtëujitnështëpitë/familjet,sidomospërhigjienëpersonale.Pjesamëemadheepopullatës
nëEvropëkatualetenështëpidhebëndushçdoditë.Pjesamëemadheeujitqëharxhohetnëfamiljeipërket
mbajtjessëhigjienëstëtualeteve(33%),larjessëtrupitdhebërjesdush(20-32%)dhepërmakinatelarjessëenëve
Harxhim
ii
përgjith-
shëmiujittë
pijshëm
Harxhim
ipër
banor
Përdorimnë
amvisëri/
Familje
Përdorimnë
industri
Përdorimnë
bujqësi
Përdorimnë
amvisëri/
Familje
Përdorimnë
industri
Përdorimnë
bujqësi
2005Popullata
Rajonedheshtete
Vitikm
3/yr m
3/p/yr % % % m
3/p/yr m
3/p/yr m
3/p/yr Milion
Bullgaria 2003 6.92 895 3 78 19 27 700 168 7.73
Rumunia 2003 6.50 299 9 34 57 26 103 171 21.71
Spanja 2001 37.70 802 9 13 78 72 104 625 47.15
Gjermania 2001 38.01 460 7 73 20 57 312 91 82.69
Evropa 2005 350.00 8 50 42
Tabela1:Përdorimiiujit(Nëamvisëri/industri/bujqësi)përnjëvitpërdisavendenëEvropë
Burim:Eurostat.2005.Updated7/2005andGlobalWaterIntelligence
Foto2:Harxhimiiujitnështëpitë/familjetnëvendeteEvropës
Burim:http://www.grid.unep.ch/product/publication/freshwater_europe/consumption.php
Spain
Norway
Netherlands
France
Switzerland
Luxembourg
Austria
Hungary
Denmark
Germany
Poland
Slovenia
Belgium
Estonia
Lithuania
0 50 100 150 200 250 300
Household Consumption in Europe
Litres per day per person
ModuliC6 PublikimiWECF2018
64
dherrobave(15%).Pjesaeujitqëpërdoretpërgatimdhepërt’upirë(3%)ështëminimalekrahasuarmesasinëqë
përdoretpërgjëratëtjera.Shikonishembujtepërdorimittëujitnëfamiljenëtabelat2dhe4.
1.2 PërdorimiiUjitnëIndustri
Harxhimiiujitnëindustriështëshumëilartënëmjediseturbanemenumërtëmadhtëpopullatësdhekundodhen
shumëfabrika.Sasiaeujitqëpërdoretnëindustridhepjesangasasiaepërgjithshmeellogariturpërharxhimnë
industri,ndryshondukshëmmesvendeve.NëEvropë,harxhimiiujitnëindustriështëzvogëluar20vitetefundit:
10% reduktim në shtetet perëndimore (qendrore dhe veriore), 40% reduktim në shtetet jugore dhe deri 82%
reduktimnështetetlindore.NëTurqi,reduktimiarrinnë30%.Zvogëlimiiharxhimitpjesërishtështëpërshkaktë
reduktimittëpërgjithshëmtëindustriveqëvarenngauji,porgjithashtuedhepërshkaktërritjessëefektivitetittë
ujit.Procesiiftohjesnëprodhimtarinëeenergjisëmerrpjesëme45%ngaharxhimiipërgjithshëmiujitnëEvropë.
NëPoloni,FrancëdheGjermani,mëshumësegjysmaeujittëpërgjithshëmshfrytëzohetnëprodhimineenergjisë
(ftohje).
1.3 PërdorimiiUjitnëBujqësi
Siçështëpërmendurmëlart,sasiaeujitecilapërdoretnëbujqësinëEvropëështëshumëemadhe,sidomosnë
pjesëtkuujitjaintensivezëvendtërëndësishëm.Nëradhëtëparëkjovaretngaklimadhekushtetetokës,duke
mosharruartëmbjellat.PastajmostëharrojmëpolitikënenjohurpërbujqësinëUE,ecilarregullonllojetdhesasinë
etëmbjellavedheprejkëtukandikimtëmadhnësipërfaqetetokëspërujitje.Prejkëtu,përdorimiiujitpërujitje
ështëipadukshëmnështetetsi IrlandadheFinlanda,porështëshumëimadhnëpjesëtjugoretëEvropës,p.sh
Spanjë,Greqi,ItalidhemëimadhnëPortugali(Foto1).Rreth5000deri7,500m3/ha/vitujëpërdorenpërujitje.
Kërkesaeujitmundtëndryshojënëmënyrëdrastikevarësishtngateknologjiaecilapërdoretdhemirëmbajtjae
sistemitpërujitjedhetëmbjellat.Gjatëverës,ujitjabënpresiontëmadhembiburimetujoredhemundtëndikojë
shumënëujëratnëntokësorëdhenëcilësinëeujit.Mundtëprekenbimësia,kafshëtdhemungesaeujitnëfamilje.
UjivirtualdheGjurmëteUjit
Ujinëfamiljemundtëvijëgatingakudo,ngaçezmaengapusiiafërt.Parapërdorimit(p.shpërgatiminebukësose
pastrimineperimeve)ujiduhettëjetëipastër.Përkundërkësaj,ujiicilipërdoretpërprodhimineartikujve,ose
kryerjeneshërbimevetëcaktuara,nëfundtëprocesittëmosarrijëderiteataqëikonsumojnë.Kurblejmëperime
Konsumimiiujitnëniveltëamvisërisë/familje
Aktivitet Ujiipërdorur(l/ditë)
Tualet 47.7
Larjetëtrupit/bërjedush 31.7
Makinapërlarje 30.2
Gatim,pirje,larjetëenëve(medorë) 24.3
Larjemedorë 20.7
Makinapërlarjeneenëve 3.6
Tjetër 3.8
Gjithsej 162
Tabela2:Sasiaeujitecilashfrytëzohetnëfamilje(Zvicër)
Burim:http://www.grid.unep.ch/product/publication/freshwater_europe/consumption.php
ModuliC6 PublikimiWECF2018
65
tëfreskëtaosepemëngadyqaniosenëtreg,vështirësemundtaparamendojmësasinëeujitqëështëharxhuarqë
atotërriten.Kyllojiujitquhet“ujëvirtual“.Nëkëtëmënyrë,ujivirtualluanroltërëndësishëmnëharxhimineujit
çdoditë.Dyparagrafëtepërmenduramëlartpërharxhiminnëindustridheatënëbujqësi,ipërkasinkëtijklasifikimi
(përnesikonsumatorë).
Konceptmëigjerë,krahasuesjanë“shkallëteujit“për llojetëndryshmeprodhimesh,grupetëkonsumatorëve,
ndarjetgjeografike,etj.Kutia1sqarondisatermatëcilatkanëtëbëjnëmekonceptin“ujëvirtual“dhe“gjurmëtë
ujit“.
2.1 Shembull:GjurmëteUjittekprodhimiipijeve
Industriaeushqimitdheepijevekërkonsasitëmadhetëujit.Njëprejproblemevekryesoreështësasiaeujërave
tëzezatëcilatkrijohengjatëujitjes.Ujikadisaaplikime:sipërbërës,përpastrim,përzierjedheftohje,sidhepër
transportdheruajtjetëlëndëssëparë.Prodhimiipijevetëgazuarapërbëhetngakëtohapa:prodhimiishisheve
(ngaplastikaPETderiteshishet-PET),larjaeshisheve(meajër),përgatitjaeshurupit,përzierja,mbushja,shënimi
dhe paketimi. Pjesamë emadhe e ujit në pijet e gazuara harxhohet në zinxhirin e furnizimit, më shpesh nga
përbërësitetyre(95%).Pjesamëevogëlipërketpaketimitdheshënimit(4%)tëshisheve.Nëprocesineprodhimit,
Kutia1–termattëcilatkanëtëbëjnëmegjurmëtëujit
Ujëvirtual.Kytermpërcaktonnjë“tip”specifiktëujit(siujinngashiu,ujipërt’upirëdheujëratëzeza).
Epërshkruanujinicilipërdoretnëprodhiminetëmiravedheshërbimeve,icilinukështëidukshëmnë
produktinfinal.Ujivirtualireferohetujittëpijshëm,“tëmishëruar“nëprodukt;nukështënëkuptiminreal,
pornëkuptimvirtual.Sasiaeujitvirtualnëproduktqëndronpërvëllimtëujittëpijshëmtëpërfshirënë
produktoseendoturqëtëprodhohet,ematurkjonëtërëzinxhirineprodhimit.
Shembull:prodhimii1kggrurëkërkon1,300litraujë,prodhimii1kgbërxolladerrikërkon15,500litraujë,
xhinset(1,000g)përmbajnë10,850litrangaujiipërdorurvirtual(tabela3).
Gjurmëteujit.Gjurmëteujitjanëtreguesmultidimensionaltëpërdorimittëujittëpijshëm,nëmënyrë
direkteoseindirektengaanaeatijqëekonsumonoseedhengaprodhuesi.Ashtusipërmbahetujivirtual,
gjurmëteujitireferohenujittëmishëruarnëprodukt.Siplotësim,shkallëteujitpërfshijnëinformacione
përatëseçfarëllojujitështëpërdorurdhekurekuaiujëështëpërdorur.Kjonëtëvërtetëparaqettregues
tëqartëgjeografik, icili, jovetëmqëtregonvëllimineujittëpërdorurdhendotjen,poripërfshinedhe
vendndodhjet.Përdorimiiujitmatetmevëllimineujittëkonsumuar(tëavulluar)dhe/oseujittëndoturnë
njësitëkohës.Gjurmëteujitpërindivid,kompanioseshoqërijanëtëpërkufizuarasivëllimiipërgjithshëm
iujittëpijshëmicilipërdoretpërprodhiminetëmiravedheshërbimetëcilatshfrytëzohenngaindividët,
shoqëritë ose kompanitë. E njëjta mund të llogaritet për produkt të caktuar, për secilin grup të
konsumatorëvetëpërcaktuarmirë(p.sh.individë,familje,fshat,qytet,shtet,komb)oseprodhuesve(p.sh.
organizatështetërore,kompaniprivateosesektorekonomik).
Termatelartpërmendurapërbëhenngatrepërbërësiteardhshëm:
Ujëikaltër.Ujëipijshëmsipërfaqësorosenëntokësor,icilirrjedhngalumenjtëdheliqenet.
Ujëigjelbër.Ujiishiuticilinukdepërtonnëtokëqët’imbushërezervateujëravenëntokësorë,porherë
pashereqëndronnështresënesipërmetëtokës.Mënëfund,kjopjesëeujittëshiutavullonosedepërton
tekbimët.Ujiigjelbërmundtëkonsiderohetsiproduktivpërshkaksendihmonnërritjenetëmbjellave
(por jo igjithëuji igjelbërmundtëshfrytëzohet, sepsegjithnjëdo tëketëavullimnga tokadhe joçdo
periudhëështëepërshtatshmepërrritjenetëmbjellavetëcaktuara).
Ujëihirtë.Ujiihirtëparaqetsasinëeujittëndoturnganjeriu.
ModuliC6 PublikimiWECF2018
66
sasiaeujitqëpërdoretështëshumëevogëlnëkrahasimmeatëqëupërmendmëlart(1%),dhepjesamëemadhe
ështëujëiciliështëibashkuarmeproduktin.Sheqeriështënjëngapërbërësitkryesorëtëpijevetëgazuaraicili
kërkonujë.Trellojetëndryshmetësheqeritshfrytëzohenpërpijetegazuara:rrepaesheqerit,kallamiisheqerit
dhe shurup fruktozë-misërore i lartë. Lloji dhe origjina e sheqerit ndikon në sasinë e përgjithshme të ujit. Për
shembull,sasiaepërgjithshmee“gjurmëvetëujit“nëpijetegazuaraështë310litrakursheqerikaorigjinënga
kallamiisheqeritngaKuba,170litrakurkaorigjinëngarrepaesheqeritngaHolandadhe180litrakurkaorigjinë
ngashurupifruktozë-misëroreilartëngaSHBA(Foto3).
Tabelaeardhshmeetregonsasinëepriturtëujitvirtualtëpërdorurpërprodhiminetëmiravetëcaktuara:
Përdorimiiujittëfshehtë(Ujitvirtual)
Artikull Ujëikonsumuar(l)
1lbirrë 7
1lbenzenë 10
1Veturë 70
Njëlarjeetrupit 200
1kgletër 320
1kgbukë 1,000
1kgpatate 1,000
Televizion 1,000
1kgmish 4,000to10,000
1palëxhinse 8,000
2.2 “BilanciiUjitVirtual”Global
FragmentngaPlanipërUjëtëSigurt:Mekonceptetelartpërmenduratëujitvirtualdhegjurmëteujit,ështëmë
lehtëtëkrahasohetsasiaeujitecilapërdoretpërgjëratëndryshme.Kjomundtëbëhetpërprodhimetëcaktuara,
nëvendegjeografiketëcaktuara,nëperiudhakohore,grupetëkonsumatorëve,etj.Fotografia4tregon“bilancet
eujitvirtualnënivelglobal“përshtet.Nëkombinimmefotografitëetjera,shumëmëlehtëështëqëtëdiletnë
përfundimsecilishtetbënmëtepërpresionnëburimetevetatëujit.
Dyfaktorëepërcaktojnëmadhësinëegjurmëvetëujitnëniveltëharxhimitkombëtar:
• Vëllimidhemodeliiharxhimit
• Gjurmëteujitpërnjëtonprodhimetëkonsumuara.
Tabela3:Ujëifshehtë(ujivirtual)nëprodhimetpërfamiljet
Burim:http://www.grid.unep.ch/product/publication/freshwater_europe/consumption.php
ModuliC6 PublikimiWECF2018
67
Në rastetebujqësisë, faktori i dytëvaretngaklima, reshjet, fertilizimidhekontributi.Vleramesatareglobalee
shkallëvetëujit,lidhurmeharxhiminkaqenë1,385m3/nëvitpërbanorngaviti1996derinëvitin2005.Vendetme
industritëzhvilluarkanëshkallëtëujitnëqarkullimprej1,250-2,850m3/nëvit/përbanor,ndërsavendetnëzhvillim
kanëkornizamëtëmëdhaprej 550-3,800m3/nëvit/përbanor.Vlerateulëtanëvendetnëzhvillim lidhenme
nivelineulëttëkonsumimit;vleratelartalidhenmevleratshumëtëlartatëshkallëvetëujitpërnjësitëkonsumuara.
ModuliC7“Kursimieujit”jeprekomandimepëratësesitëzvogëlohetshtypjambiburimetujorelokaledhesitë
ekuilibrohetujivirtualnështetpërmeszgjedhjesoselargimittëproduktevetëcaktuara.
Fotografia3:Gjurmëttëpërgjithshmetëujitnë0.5litrapijetëgazuarnëshishetëPET-it,pavarësishtngallojiiorigjinëssë
sheqerit(SB=rrepaesheqerit,SC=kallamiisheqerit,HFMS=shurupfruktozëmisëroreilartë)Burim:www.waterfoodprint.com
ModuliC6 PublikimiWECF2018
68
Ushtrimedhepyetje
• Plotësonitabelën4.
• Saujëshfrytëzonibrendaditës?Përçfarëqëllimesh?
• Mendonipër2-3prodhimetëcilatipërdorni:saujëvirtualështëshfrytëzuarqëtëprodhohen(eksploroninë
internet)?Ngacilatvendeekanëorigjinën(shikonihartën.Fotografia4).Ajanëkëtovendeimportueseose
eksportuesetëujit?
• NëcilathapatëprodhimittëshishevetëPЕТ-itpërpijetegazuarashfrytëzohetujë?
• Kukafabrikapërpije(lëngjetëpagazuara,lëngjetëgazuara,etj.)?Çkadotëthotëkjopërujin(harxhim,
ndotje,trajtim,etj.)?
• Aeksportohet“ujivirtual”ngafshatioserajonijuaj?Bënilistëtëprodukteve!
• Jepnipropozimesitëminimizohetharxhimiiujitvirtual!
• Llogaritnisasinëpersonaletëgjurmëvetëujit:www.waterfootprint.orgdhebisedoni.
Fotografia4:Ekuilibëriujitvirtualpërshtetlidhurmeshkëmbiminnëbujqësidheprodhimetindustrialenëperiudhën1996-
2005.Eksportuesitjanëprezantuarmengjyrëtëgjelbër,ndërsaimportuesitmengjyrëtëkuqe.Shigjetattregojnëharxhimin
mëtëmadhtëujitvirtual(>15Gm3/yr);samëehollëtëjetëshigjeta,aqmëimadhështëharxhimi.Burim:NationalWater
FootprintAccounts;MekonnenandHoekstra(2011).
Sasiamesatareeujittë
konsumuarpërnjënjerinë
ditënëlitra
Familje Shqipëri Gjermani
Pirje 1
Gatim 3
Makinapërlarjeneenëve 2
Bërjadush,larjaetrupit 40
Kujdesipërtrupin 6
Makinapërrroba 20
Pastrimiishtëpisë 4
Tualeti 40
Larjaeveturës 3
Ujitja(lule) 1
Ujitja(kopsht) 6
Tjera
Gjithsej 126
Tabela4:Sasiamesatareeujittëharxhuarpërnjerinëditënëlitra
Burim:Compilationofdifferentsources
ModuliC6 PublikimiWECF2018
69
AktivitetelidhurmePUSK
• Sasasitëujitkonsumojnëfamiljetdhebiznesetnëfshatintuaj?Dhepërcilatqëllime?
Bëninjëstudimtëshkurtër(pyesnifurnizuesineujit).
• Bënivlerësimineasajsesaujëshfrytëzohetpërujitjenetëmbjellave,përkafshët;
cilatburimetëujitshfrytëzohen?
• Akamungesëtëujitnëfshatintuaj?Nësepo,sivërehetajo?
• Jepnipropozimesimundtëreduktohetpërdorimiiujitnëfshatintuaj.
Udhëzime,leximepërpunimimëtejshëmitëdhënave
ArjenY.Hoekstra,AshokK.Chapagain,MaiteM.Aldaya,MesfinM.Mekonnen(2011):
Thewaterfootprintassessmentmanual.Settingtheglobalstandard;Earthsacan.Nëdispozicionnë:
http://www.waterfootprint.org/?page=files/WaterFootprintAssessmentManual
EuropeanEnvironmentalAgency(EEA),(2009).WaterresourcesacrossEurope—confrontingwaterscarcityand
drought.Copenhagen,Denmark.Nëdispozicionnë:http://www.eea.europa.eu/publications/water-resources-
across-europe
Mekonnen,M.M.andHoekstra,A.Y.(2011):Nationalwaterfootprintaccounts:thegreen,blueandgreywater
footprintofnëdispozicionnë:http://.www.waterfootprint.org/Reports/Report50-NationalËaterFootprints-
Vol1.pdf
UNEP,(2004):FreshwaterinEurope–Facts,FiguresandMaps;Châtelaine,Switzerland.Nëdispozicionnë:
http://www.grid.unep.ch/product/publication/freshwater_europe/consumption.php
Virtualwater,waterfootprint,(2012).Nëdispozicionnë:
http://www.waterfootprint.org.http://en.wikipedia.org/wiki/Virtual_water)
ModuliC7
KursimiiujitAutorë:DianaIskreva,ClaudiaWendland
PërmbledhjeUjiështëburimikufizuarmerëndësishumëtëmadhepërnatyrëndheorganizmategjallënëtokë.
Ndryshimetklimatikedherritjaenumrittëpopullatëserrisinpresioninrrethburimeveujore.Merëndësi
jetësoreështëtëkursehetuji,tëvendosenmasaefektivedhetëzvogëlohetmungesaeujit.Nëkëtëmodul,
dot´idiskutojmëmetodatdheteknikatpërruajtjeneujitnëfamiljetdhesubjektetetjeradhepërmes
shembujvedotënjihemimeto.
Gjithashtu,përgjegjësiapersonaleeçdonjeriuështëqët´imbrojëburimetmeujë.
QëllimetNxënësitmundtëbisedojnësecilatjanëaktivitetetënjerëzvepërgjegjësepërharxhiminemadhtëujit.
Mundtëmendojnëpërshkaqetemundshmetëmungesëssëujittenjëfurnizuesiujitosenënjëfamilje
aposubjektprivat.Mëtutje,mundtëpërgatisinrekomandimepërruajtjeneujitnëjetënepërditshme.
FjalëkryesoreMbrojtjaeujit,efikasitetiiujit,kursimiujit,ripërdorimiiujit.
Materiale Përgatitje
Kovë
Enëpërmatje
Orëosekronometër
Gotëshiu
Disamililitrangjyrëpërushqim Mundtëjetëedhelëngirrepëssëkuqe
Moduli
ModuliC7 PublikimiWECF2018
72
Kursimiiujit
HyrjeUjiështëmerëndësithelbësore,jovetëmpërnjerëzit,porpërtëgjithaqenietegjallatëcilatjetojnënëTokë,sidhe
përmjedisin.Ujiluanroltëmadhnënjënumërtëmadhproceseshnëplanetdheështëmerëndësithelbësorepër
elementetegjalladhejotëgjalla.Nejemipërgjegjëspërruajtjenecilësisësëujitpërgjeneratateardhshme.
Ujiështëburimikufizuar.Ndryshimetklimatikeezvogëlojnëqasjenteujinërajonintonë,përshkaksetemperaturat
mesatarevjetorerriten,ndërkaqqësasiamesatareereshjevezvogëlohet.Rritjaepopullatësgjithashtundikonnë
burimeteujit.
Ne, të gjithë duhet të marrim përgjegjësi për monitorimin e harxhimit të ujit dhe aplikimin e vendimeve për
efektivitetineujitnështëpitëtona,shkollat,zyratdhefabrikat.Merëndësiështësidomosprezantimiisistemeve
përujitjedheatoqëaplikohennëoborretdhefushattona.Mëshumëse70%eujittëharxhuar,nëtëvërtetëështë
ujiishfrytëzuarnëagrikulturë,sidomospërujitje(ShikonimodulinC5).
Nështëpitëtona,mundësinëmëtëmadhepërkursimineujitekemipërmespërdorimitefektivtëujitnëtualete.
Pjesëtarëtenjëfamiljejeduhettëmendojnëpërmundësinëeripërdorimittëujitngatualetetpërujitjetëkopshteve
dhe sipërfaqeve me bar. Gjithashtu, duhet të mendojnë dhe të ndërpresin shfrytëzimin e ujit të pijshëm për
pastriminetualeteve,siçështëpraktikënëshumicënerasteve.
Rrjedhjaeujittëpanevojshmeështënjëbrengëtjetërpërfurnizuesiteujitegjithashtuedhepërstatusinekonomik
tëfamiljevedhesubjektevetetjera.Vetëmnjëçezmeecilapikonpandërprerëpërnjëvitharxhonmemijëralitra
ujë.Kursimi iujitdo të thotëedhekursim i energjisëdheburimeve të tjera.Mekursim,ne imbrojmëburimet
natyroredhendihmojmëkafshëtdhebimët,përtëcilaveujiështëinevojshëmqëtëmbijetojnë.
1. Kursimiiujit
Mbrojtja e ujit është proces i aplikimit të masave për shfrytëzim efektiv të ujit. Ky proces përfshin aktivitete,
ndryshimenësjelljet,pajisjet,teknologjitëdheskicimetërejatëpërmirësuarapërzvogëliminehumbjevetëujit
(meharxhiminpavetëdijedherrjedhjetëpanevojshme)sidherritjeneripërdorimittëujit.Përdorimimëefektivi
Burim:http://www.harvesth2o.com/
MOSEHARXHONITËGJITHËUJIN!MENDONIPËR7GJENERATA PARAPRAKISHT
ModuliC7 PublikimiWECF2018
73
ujitçondrejtreduktimittëhumbjevetëujit.Çelëspërefektivitetështëreduktimi iharxhimittëujit,nëvendtë
kufizimittëtij.Shembujtpërmbrojtjeneujitipërmbajnëhapatnëvijim:rregullimineçezmavengatëcilatpikon
ujë,bërjadushnëvendtëlarjessëtrupit,instalimiipajisjevetëposaçmenëtualete,sidhepërdorimiienëlarëseve
dherrobalarësevevetëmnërastseatojanëmaksimalishttëmbushura.
Rëndësiaeefektivitetittëujitështënërritjeesipër.SipasRaportittëdytëpërzhvillimindhembrojtjeneujittëOKB-
së(2006),nëseujivazhdontëharxhohetmekëtëritëm,dytëtretatepopullatësglobale,derinëvitin2025dotë
jetojnënërajonenëtëcilatdotëketëmungesëtëujit.Tani,2.6miliardënjerëznukkanëujëtësigurtpërpije.
Ndryshimetklimatike,rritjaenumrittëpopullatësdhestiliijetësndikojnënëkëtësituatë.
Grafikumë lart (grafiku 1) i cili jep shembull nga Kanada tregon se 35%eujit i cili shfrytëzohet nënjë familje,
harxhohetnëlarjenëbanjë,ndërsa32%tëtjeranëlarjenetualetit.Kjodotëthotëserreth10.000deri20.000litra
ujëpërt’upirëharxhohenpërnjëvitpërpastriminetualetitdhelarjenetrupit.Rreth23%eujitqëharxhohetnë
familjeshfrytëzohetpërlarje.10%Ujëshfrytëzohetnëkuzhinë.Njërubinetngaecilapikonujë,mundtëharxhojë
rreth9litraujëpërnjëminutë.
1.1 Mënyratsimundtëkursehetujinështëpi
Përveçnëkursimineparavenëfaturattuajatëujit,kursimiiujitndihmonedhenëparandaliminendotjessëujërave
sipërfaqësorënëafërsi,siçjanëlumenjtëdheliqenet.Kursimiiujitmundtazvogëlojëedhendotjeneujiticilirrjedh
nësistemetekanalizimit.Samëevogëltëjetësasiaeujittëharxhuardhepastajehedhursiujëindotur,aqmëe
vogëlështëshkallaendotjes.
Mundtëjenimëefektivnëkursim,nëseupërmbahenikëshillavetëmëposhtme:
• Mbyllniçezmënkurlanidhëmbët–përkohënprejnjëminutenga çezmamundtërrjedhinmëshumëse6
litraujë.
• Rregulloniçezmat.Ngaçezmangaecilapikonujë,mundtërrjedhinmëshumëse2.000litraujënëmuaj,
qëështë24.000litraujëpërnjëvit.
• Ndizenimakinënpërlarjeneenëvedheatëpërlarjenerrobavevetëmkuratojanëplotësishttëmbushura.
• Përdornidushetqëkursejnëujë.
Makinapërpastrim
1%Enët
3% Ujëipijshëm
1%Derdhjet
6%
Tualet
32%
Rubinete
9%
Banjë
10%
Makinëpërlarje
18%Dush
20%
Grafiku1:Përdorimiibrendshëmiujitnëbanesa,sipasshembullitngaWinnipeg,Kanada
Burim:www.winnipeg.ca
Shfrytëzimiiujitnëndërtesatpërbanim
ModuliC7 PublikimiWECF2018
74
• Bënidushtëshkurtërnëvendqëtëbëninjëbanjëtëgjatë.Çdominutëmëpakbërjedush,ezvogëlon
harxhimineujitpër20litra.
• Lajinipemëtdheperimetnënjëenë,nëvendqëkëtëtabëninënujëqërrjedh.
• Shfrytëzoniujinqëmbetet,p.sh.Paslarjessëpemëve,joçdoherëçdoujëduhettëhidhetmenjëherë,sepse
mundtëpërdoretpërqëllimetjera,p.shpërujitjeneluleve.Ajoqëujiështëpërdorurnjëherë,nukdotë
thotësenukmundtëpërdoretpërsëri.
• Shfrytëzonipajisjetëcilatkursejnëujëqëtëzvogëlonisasinëeujiticilipërdoretnëlavamanët.Pajisjettë
cilatngjitennëtubateçezmaveepërthyejnërrjedhjeneujitdhenëmënyrëefektiveshtojnëajrinnëto.Kjo
rezultonmeharxhimmëtëvogëltëujitnësekondë.
Shpëlarjaetualeteveharxhongatinjëtëtretënevëllimittëpërgjithshëmtëujit.Ështëpërdoruesimëimadhiujit
nështëpidheefektivitetittëujitnëtualeteduhett’ikushtohetvëmendjemëemadhe.Çkamundtëbëni: • Vendosnishisheplastikenërezervuarineujittëtualetitnëmënyrëqëtëzvogëlohetvëllimiiujit
qëdelnga ai.
Ujiefikas Ujikonvencional
Derdhjakryesoreeujit140KL/yr Derdhjakryesoreeujit330KL/yr
Derdhjae
gjithëujitnë
sisteminpër
drenazhim
Trajtimiiujëravetëzeza
Qasjenëkanalizim
Përdorimijashtëm10KL/yr
Ujitjemepika
Ujitjemespërkatje
Grafiku2:Shtëpiecilakursenujë,Burimi:www.thinkwater.act.gov.au
ModuliC7 PublikimiWECF2018
75
• Shikoninësedikurrjedhujë.Rrjedhjaepadukshmeeujitnëtualetharxhonmëshumëse4.000litraujënë
vit.Atorrjedhjeqëshihen(mundtëharxhojnë95.000litranëvit.
• Ripërdorimiiujittëhirtënëtualeteoseshfrytëzimiirezervuarëvetëujitpaujëosemerrëketëvogël(shikoni
nëmodulinB5).
• Moseshfrytëzonikafazinetualetitsikoshpërmbeturina.Kjokërkonsasiplotësuesetëujitdhekontribuon
nëndotjenetij.
Nësekenimundësitandërronitualetin,zgjidhnirezervuartëujiticilishfrytëzonmëpakujëngaainormal.Gjithashtu
ekzistojnë të tillë tualeteqënuk shfrytëzojnëujë, tëashtuquajturit tualete të thata (UDDT, tëcilatquhenedhe
tualeteEcosan),tëcilatjanëshumëtëdobishëmnërajonekukamungesëtëujitosenëpërgjithësikunukkasisteme
tëfurnizimitmeujë.Tualetettëcilatepërpunojnëurinën,nëtëvërtetëurinënendajnëngafeçet.TualetetЕcosan
eseleksionojnëurinëndhe feçetdhe ideponojnëplotësisht tëndara (Shikonigrafikun3).Nuknevojitetujëpër
shpëlarjesepsefeçjadeponohetnëvendtëthatëdhembulohetmehi/tallashemekëtëpengoheteraekeqedhe
grumbullimiimizave.Pasnjëperiudhetëcaktuarfeçjashndërrohetnëpleh,icilishfrytëzohetsiplehnëara.(shih
modulinВ5иС3).
Mënyratëkursimittëujitnëkopsht
Nëkopshtkagjithashtumënyrasesitëkursejmëujin:
• Ujitnikopshtintuajgjatëpjesëvetëhershmeosetëvonatëditëspërtëzvogëluarhumbjenngaavullimi;
shmangniujitjenkurështëmeerë.
• Vendosninjështresëzdrukthrrethpemëvedhebimëvepërtërriturmbajtjeneujitnëtokë.
• Përdorninjëkovëdhesfungjerkurlanimakinënnëvendtënjëzorretërrjedhshme.
• Kontrollonipërrrjedhjenëtuba,zorra,çezmatdhelidhjet.
Grafiku3:Prerjeetualetiticiliepërpunonurinën
(edehidron)(UDDT).
BurimdhedizajnStefanDeegener,TUUH
InterieriitualetitEkosan,(UDDT),indërtuarnështëpi
nëBullgari.Fotografia:EarthForever
ModuliC7 PublikimiWECF2018
76
• Mblidhnishiunkuështëemundurdheruaninëp.sh.nëfuçitëthjeshtatëshiutsiçshihninëgrafikun2,dhe
tapërdorinatëpërujitjeoselarjetëtualeteve(shihmëshumëmodulineinformacionitB7përmbledhjene
ujëravetëshiut).
2. PyetjedheUshtrime
Intervistonipersoninmëtëvjetërqënjihnidheshkruaninjëtregimtëshkurtërsesinjerëzitepërdorninmëparë
ujin.Shembujpërpyetjeqëduhenbërë:
- Emriipersonittëintervistuardhekuekeninjohurjuatë.
- Savjeçështëai(vitiilindjes)?
- Akajetuarnënjëzonëruraleapourbane?
- Akapasurfamiljaetij/sajqasjenëujë?
- Sifurnizohejfamiljaetijmeujë?
- Saepërdorninujinnëfamiljenetyrepërpërdoriminebrendshëm(çfarëlloji)dhe/ose
- përkafshëtdhe/osepërkopshtin?
- Cilatishinnevojatprioritete?
- Aemblidhninujineshiutnëfamiljetetyre?Siegrumbulloninshiun?
- Sashpeshdhesanëasi?Përçfarëepërdorninujinishiut?
- Sasasiujimbledhintanidhepërçkapoepërdorin?
- Cilaështëkëshillaetij/sajpërtërinjtënëlidhjemembrojtjendhepërdorimineujit?
Bënidisavëzhgimenështëpi:
- Saujëpërdoretpërlarjenetualetitdhepërujitje?
- Përafërsishtsaujëështëshpenzuarngarrjedhjanëçezmëgjatëlarjessëdhëmbëve?
- Cilatllojetëaktivitetevetëpërditshmekonsumojnësasimëtëmëdhatëujit?
- Çfarëmundtëbëjnënjerëzitpërtëreduktuarpërdorimineujit?
- Kontrollonitualetettuajpërrrjedhjet:Vendosnipakushqim(p.sh.lëngpanxhar)nërezervuarintuajtë
tualetit.Nëse,karrjedhje,ngjyrafillontëshfaqetnëkafazinetualetitbrenda30minutash,jukeninjë
rrjedhjeqëduhetriparuarmenjëherë.Shumicaepjesëvezëvendësuesejanëtëliradhetëlehtapërt'u
instaluar.
- Matnisasinëjavoreosemujoretëreshjevemenjëmjetmatëspërreshjet.
- Matnisaujëdotërrjedhëngarubinetigjatëlarjessëdhëmbëveosegjatërruajtjes.
- Saujëdelngarubinetinë1minutë?(Ruajujinepërdorurpërkëtëeksperimentpërtapërdoruratëedhe
përnjëpërdorimtjetër.)
AktivitetetëlidhuramePUSK
Mblidhniinformacionengafurnizuesiiujitpërtëvlerësuarsasinëeujit:
• Saujë(metërkub)furnizohetçdovitnërrjet?
• Saujëpërdoretdhepaguhetçdovitngakonsumatori?
• Saujëipijshëmnukmundtëllogaritet–ështëihumburngarrjedhjetdikunërrjet?
• Intervistoninjëkonsumatorpërnevojatetijtëpërditshmeosevjetoretëujitngafurnizimimeujëdhe/ose
nganjëpus.
• Bëninjëinventarizim/vlerësimqëprejsarubinetevebrendanëfamiljerrjedhujë(ngaintervistat,
vëzhgimet).
ModuliC7 PublikimiWECF2018
78
• Bëninjëvlerësimtësasisësëreshjevevjetorebrendazonës.
• Llogaritniraportinereshjeve/avullimtëujitnëfshat.
• Zbuloninësefurnizuesiiujitoseekspertëtlokalëkanëinformacionpërbilancineujëravenëntokësoreqë
shfrytëzohendhesasisësëujëravetëripërtëriranëntokësore.
Burimetdheliteraturëemëtejshme
ActGovernment,(2012).Thinkwateractwater.Availablefromhttp://www.thinkwater.act.gov.au/
CentreforScience&Environment,(2012).Waterharvesting.Availablefrom
http://www.rainwaterharvesting.org/whatiswh.htm
EnergySavingTrust,(2012).Water.Availablefromhttp://www.energysavingtrust.org.uk/In-your-home/Water
UNESCO,(2006).2ndUNWorldWaterDevelopmentReport,UnitedNationsEducational,ScientificandCultural
Organization.Availablefromhttp://unesdoc.unesco.org/images/0014/001454/145405E.pdf
WHO,(2012).WaterSanitationHealth.Availablefromhttp://www.who.int/water_sanitation_health/en/
Ecosan
Si të përdorni Kompendiumin për PUSK?The Water & Sanitation Safety Plan (WSSP) compendium consists of three parts:
Pjesa A - Si të arrihet një plan i sigurt i ujit dhe kanalizimeve?Pjesa A, përbëhet nga 8 module, që shpjegojnë qasjen e zhvillimit të planeve për ujë të sigurt dhe kanalizime (PUSK) për furnizimin me ujë,
dhe ofron udhëzime bazë dhe praktike për zhvillimin e një PUSK. Dy module fokusohen kryesisht në PUSK për furnizimin me ujë të pa-tu-
buar dhe në sistemet e shpërndarjes së tubave në shkallë të vogël. Për më tepër, kjo pjesë paraqet aktivitetet praktike në 10 hapa që duhet
të kryhen nga një ekip i PUSK dhe që do të çojnë në një PUSK lokale. Janë dhënë disa modele për aktivitetet praktike, duke bërë vlerësime të
rrezikut të furnizimit me ujë ose tualeteve, duke bërë intervista me aktorë të ndryshëm dhe duke përpunuar informacionet dhe rezultatet e
mbledhura si dhe shembuj.
Grupet kryesore të synuara të pjesës A janë autoritetet lokale dhe operatorët e ujit, por edhe mësuesit dhe OJQ-të.
Pjesa B - Informacion për zhvillimin e PUSKPjesa B, përbëhet nga 8 module, duke ofruar informacion teknik dhe profesional për burimet e mundshme të ujit të pijshëm, trajtimin
dhe shpërndarjen e ujit, kanalizimet dhe trajtimin e ujërave të ndotura, mbrojtjen e ujit dhe cilësinë e ujit, parametrat përkatës kimik dhe
mikrobiologjik-burimet, shëndetin menaxhim të ujit që grumbullohet nga reshjet.
Grupet kryesore të synuara të pjesës B janë personat që vlerësojnë më shumë informata në lidhje me çështjet e lidhura me ujin dhe kanali-
zimet. Këto mund të jenë autoritetet lokale dhe operatorët e ujit, por edhe mësuesit, OJQ-të dhe qytetarët e interesuar.
Pjesa C - Si të përfshihen shkollat?Pjesa C, përbëhet nga 6 module, dhe është një pjesë shtesë, veçanërisht për të rinjtë dhe shkollat. Përfshin mësime teorike mbi çështjet e
përgjithshme të ujit, siç është cikli i ujit, si dhe informata specifike mbi kanalizimet shkollore, ujin dhe higjienën. Zhvillimi i një PUSK shpje-
gohet veçanërisht në lidhje me përfshirjen e nxënësve dhe qytetarëve. Ushtrimet dhe sugjerimet për veprime praktike dhe ndërvepruese në
kombinim me kutinë e mjeteve janë të detajuara.
Grupet kryesore të synuara të Pjesës C janë kryesisht mësues, por edhe drejtues të grupeve rinore, OJQ apo autoritete lokale.
Shumica e moduleve përfundojnë me një listë të aktiviteteve praktike të PUSK, rezultatet e pritshme ose rezulta-
tet, dhe një listë me referenca dhe lexime të mëtejshme.