-
T.C.STANBUL NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTSBATI DLLER VE EDEBYATLARI ANA BLM DALI
AMERKAN KLTR VE EDEBYATI BLM DALI
YKSEK LSANS
AMERKAN KLTRNE FARKLI BR BAKI:ROBERT M. PIRSIG VE ZEN BUDZM
DANIMANYARD. DO. DR. SEMA BULUTSUZ
HAZIRLAYANZEHRA FT
2501060007
stanbul, 2010
-
iii
Z
Bu almada, Bat kltrnn oluum srecinde nemli bir yer tutmu olan,
Antik
a, Aydnlanma a ve Modernizm dnemleri, toplumda var olan ikili
kartlklar
ve bu ikili kartlklarn bireyde ve toplumda yansmalar ele alnmtr.
nan ve
kltr farkll nedeniyle ikili kartlklarn daha az hissedildii Dou
kltrleri de
incelemeye dhil edilecektir. Romantik-klasik ikili kartl temel
alnarak, sanat-
bilim, hmanizm-teknoloji, kadn-erkek ve Dou-Bat
ikili-kartlklarna da
deinilecektir. Bat toplumlarnda yzyllardr var olan bu durumun
yaznsal
dzlemde sergilenmesi amacyla, ikili kartlklar eserinde nitelik
temelinde
uzlatrmaya alm Robert M. Pirsigin Zen ve Motosiklet Bakm
Sanat:
Deerlerin Sorgulanmas eseri seilmitir.
ABSTRACT
This study deals with the binary oppositions and the reflections
of these binary
oppositions on the individual and the society which appeared as
the result of the
Ancient Age, the Enlightenment and Modernism. The Eastern
cultures in which
binary oppositions dualisms are less effective because of the
difference it has in the
culture and the beliefs will be included to the study. Binary
oppositions such as art-
science, humanism-technology, female-male and East-West will be
referred on the
basis of the romantic-classic binary oppositions. In order to
portray this situation
which has existed in Western societies for centuries, from a
literary point of view
Zen and the Art of Motorcycle Maintenance: An Inquiry Into
Values, the book by
Robert M. Pirsig who has tried to unite these binary oppositions
on the basis of
Quality has been selected.
-
iv
NSZ
Bat kltrnde yzyllardr basknln srdrm Antik a felsefesi,
Aydnlanma
a, Romantizm ve Modernizmden sonra yirminci yzylda Bat dnyasnda
Dou
inanlar da ilgi grmtr. Dou inanlarnn ve zellikle Zen Budizmin
popler
olmas Eugen Herrigelin Japonyada Felsefe dersleri verdii srada
ilgi duyduu
Japon okuluk sanatyla alakal deneyimlerini anlatt Zen in the Art
of Archery
eserini yaynlamasyla balamtr. Daha sonra bu konuda yazlm eserler
Bat
insannn Zene duyduu ilgiyi fazlalatrmtr. Amerikadaysa kinci
Dnya
Savandan sonra Amerikan edebiyatnda kendilerine yer edinmi Beat
Kuayla
beraber Amerikada Dou inanlar, zellikle Zen etkili olmutur. Beat
yazarlarnn
eserleri incelendiinde Dou dnce ve inan sisteminden
esinlendikleri aka
grlr. Bu inan ve dncelerden etkilenen yazarlar Beat yazarlaryla
snrl
kalmaz. Amerikal yazar Robert Pirsig 1968de iki arkada ve oluyla
kt bir
motosiklet gezisinden esinlenerek Zen ve Motosiklet Bakm Sanat:
Deerlerin
Sorgulanmas (1974) eserini yazmaya balar. 1972 ylnda biten
eserin basm 1974
ylnda gereklemitir. Bir kurmaca olarak deil, Chautauqua anlats
olarak
grd eserinde Pirsigin deneyimlerini aktard sesi vardr; hayat
esere
yansyan yazar, eserde imdiki zaman kalbnda motosiklet yolcuunu
aktaran ve
gemiini hatrlayan anlatc ile gemi zaman kalbnda ortaya kan
yazarn kendi
gemiinin yansmas olan Phaedrus.
Pirsig eserinde gelitirdii fikirlerde Dou inanlarndan olduu
kadar Batnn
dnrlerinden ve dnce hareketlerinden esinlenmitir. Eserde Antik
Yunan
filozoflarndan, zellikle Platon ve Aristotelesin etkileri n
plana kmaktadr. Ayn
zamanda Aydnlanma Dnemi dnrlerinden Locke, Hume ve Kant da esere
dhil
edilmitir. Pirsigin eserinde Dou dnce ve inan sistemlerinden
Zen
Budizminin, Budizmin, Taoizmin ve Hinduizmin etkileri ak bir
ekilde grlr.
Ancak her ne kadar yazar eserinde dorudan referans almasa da
baka bir Dou
inan olan Konfyanizmin de etkilerini grmek mmkndr.
Kart grnen iki dnyay eserinde bir araya getirerek Pirsig, Bat
Dnyasnda salt
aklclk ya da romantik yzeysellik temelinde ortaya kan ikili
kartlklarn
-
vtopluma yansmas sonucu ortaya kan olumsuzluklara dikkat eker.
Bu ikili
kartlklar klasik ve romantik ayrm temelinde ekillendirir. Bu
ayrm
somutlatrmak iin teknolojiyi sadece smrlecek ve keyif alnacak
bir olgu olarak
gren kiileri ve teknolojiyi canavarlatrarak ondan uzak durmaya
alan ama uzak
kalamayan insanlar rnek gsterir. Toplumda var olan bu ayrmn sona
erdirilmesi
iin Nitelik adn verdii kavram nerir.
Nitelik kavram eserin ilerleyen blmlerinde ortaya ksa da eserin
her blmnde
kavramn etkilerini hissetmek mmkndr. Nitelik temelinde Platonun
yisini,
Sofistlerin erdemini, Buday, Taoyu ve Hindu mistik elerini iinde
barndrd
gibi kavramn geliim srecinde Poincarden ve Einsteindan da
etkilenilmitir.
Aydnlanma a dnrlerinden dorudan alnm bir etki olmasa da yazarn
da
eserinde belirttii zere bu dnrlerin de Nitelik zerinde etkileri
olmutur. Ancak
yazar Nitelik fikrini gelitirmede etkilendii dnce ve dnrleri
eserine
yanstrken yeterince ak davranmamtr. Dou inanlarnn Nitelik
zerindeki
etkisi kendisinin belirttiinden daha youndur. Pirsig Dou
inanlarndan
esinlenmesini adil bir biimde eserine yanstmamtr. Ayn zamanda
ngiliz ve
Amerikan romantik air ve yazarlarn kendi dnemlerinde gelien
teknoloji ve
gelimelerle ilgili grleriyle kendisinin Nitelik ve
romantik-klasik ikili kartl ile
ilgili gelitirdii dnceler arasnda dikkat eken bir benzerlik
olmasna ramen
kendisi eserinde bu durumu hi belirtmemitir.
Bu nedenle, bu incelemede Robert Pirsigin eserinde ortaya att
Nitelik kavramnn,
Dou inanlar ve Romantik yazar ve airlerin grleriyle yeterince
belirtilmemi
ya da hi belirtilmemi ortak zellikleri zerinde tartmalar
gerekletirilecektir.
Ancak ncesinde eserin yntemi, yazarn eserini neden kurmaca
olarak deil de bir
Chautauqua anlats olarak grd zerinde tartlacak ve eserin ksa bir
zeti
yaplacaktr. Bir sonraki blmde Nitelik kavram ve kavramn felsefi
ve bilimsel
zellikleri verilecektir. En son blmde Nitelik ve Dou inanlar
arasndaki
benzerlikler ile Pirsigin Romantik yazar ve airlerle ortak
zellikleri tartlacaktr.
Bu incelemenin amac Pirsigin sunduu Nitelik kavramnn Bat ve Dou
dnce
dnyasnda sahip olduu benzer unsurlar ortaya karmaktr.
-
vi
Bu tezin hazrlanmas srecinde gsterdikleri sonsuz sabr, destek ve
ilgi iin
ncelikle aileme teekkr ediyorum. Ayrca bana olan gveni asla
sarslmayan
dostum Gkhan zalpe teekkrlerimi sunarak kendisine verdiim sz
tuttuumu
bilmesini istiyorum. Tezin hazrlanmasnda bana olan desteini
esirgemeyen hocam
Sema Bulutsuza teekkr etmek istiyorum. En nemlisi sevgisini,
ilgisini, desteini
her zaman hissettiren ve devaml yanmda olan Sezgin Mesuta ok
zel
teekkrlerimi sunmak istiyorum.
-
vii
NDEKLER
Sayfa No
Z, ABSTRACT
.............................................................................................
iii
NSZ
............................................................................................................iv
GR
..............................................................................................................1
I. BLM
1. ZEN VE MOTOSKLET BAKIM SANATI: DEERLERN
SORGULANMASI, ESERN YNTEM VE ZET
..................................8
1.1. Eserin Yntemi zerine
........................................................................8
1.2. Zen ve Motosiklet Bakm Sanat: Deerlerin Sorgulanmasna
Ksa Bir Giri
...............................................................................................13
II: BLM
2. BATI TOPLUMUNDAK KL KARITLIKLARIN CHAUTAUQUA
ANLATILARI ERSNDE NTELK LE ZMLENMES VE
KARAKTERLERN ROL
...........................................................................17
2.1. Nitelik ve Romantik-Klasik kili-Kartl
..........................................17
2.2. Nitelik ve Felsefi Tartmalar
..............................................................26
2.3. Nitelik ve Bilimsel Tartmalar
............................................................35
2.4. Nitelik Araynda Chrisin Rol
.........................................................40
III. BLM
3. ESERDE DOU FELSEFES VE NTELK
............................................49
3.1. Nitelik ve Dou Felsefesi
......................................................................49
3.2. Nitelik ve Romantizm
............................................................................64
SONU
............................................................................................................78
KAYNAKA
..................................................................................................82
-
1GR
Zen ve Motosiklet Bakm Sanat: Deerlerin Sorgulanmas (1974)
eserini Robert
Pirsig, 1968 ylnda olu Chris ve iki arkada John ve Sylvia ile
Amerikann bir
ucundan br ucuna yapt on yedi gnlk motosiklet yolculuundan
esinlenerek
yazmaya balam, eseri 1972 ylnda bitirmitir. Ancak eserin baslmas
1974
ylnda gereklemitir. sel ve dsal yolculuun ayn anda gerekletii
eserde
yazarn kendi hayatndan esinlendii aktr. smi verilmemi bir anlatc
tarafndan
aktarlan eserde gemi ve gelecek i iedir. Yolculuk baladnda
kendi
gemiiyle ve gereiyle yzlemeye balayan anlatc tarafndan esere
aktarlanlar
yazarn hayatyla dorudan ilikilidir. Yazar eserini Zen balkl
kitaplardan
esinlenerek adlandrmtr. Birinci Dnya Sava ve kinci Dnya Sava
arasnda
karsyla birlikte Japonyaya giden Eugen Herrigel Zen in the Art
of Archery (1953)
eserini, kars Gustie Herrigel ise Zen in the Art of Flower
Arrangement (1958)
eserini yazmtr. 1969da yaynlanan Robert Leverantn Zen in the Art
of
Photography bu trevlerin bir devamdr. Bu eserler da Zen fikri
ile
ilerlemelerine karn Robert Pirsig, Zen felsefesini ve zerinde
tartlacak konuyu
ayr dnm ve eserinin adn Zen ve olarak ortaya koymutur. Yalnz
kendisi bu adlandrmay kullanan ilk yazar deildir. Ray Bradbury
1958 ylnda
yazd Zen and the Art of Writing eserinde bu terimi kendisinden
nce kullanmtr
(Dexter, 2008:1).
Romanda Robert Pirsig, hayatn her alann kapsayan, kiiyi her
seiminde,
aratrmasnda, eilimlerinde ve araylarnda en iyi, en doru olana
gtrebilecek
olan Nitelik kavram zerinde durmaktadr. Eserde Pirsigin iki
yansmas
bulunur: Yolculuk srasnda imdiki zaman kalbnda Nitelii tartan
anlatc ile
19611963 yllar arasnda grd psikolojik tedavi ncesi kiiliini ve
gemiini
yanstan ve Nitelii gemi zamanda tartm olan ve anlatc
tarafndan
ekillendirilen alter ego Phaedrus. Eserin biyografik zellikleri
gemi aktarldka
daha belirginleir. Klinik tedavi grmeden nce yazarn kendisi de
Bozeman
ehrinde Montana State Collegeda ders vermi, Nitelik ile ilgili
incelemeleri
kendisini Antik a ve Mistik Dou felsefesine ynlendirmitir.
Yazarn gerek
-
2hayat hikyesiyle eser iinde anlatcnn alt benlii Phaedrusla
ortaya kard olay
rgs birbirine paraleldir. Eserde anlatcnn Phaedrusun ortaya attn
syledii
Nitelik kavram Platonun ne srd yi kavram ve Dou
Felsefesindeki
Tao ile benzeir. Nitelik hakknda Julian Baggini ile Filozoflar
Dergisi evrimii
iin yapt bir rportajda Pirsigin bu benzerlikle ilgili yorumu,
Niteliin Tao ve
Buda-doasyla zdeletirilmesi dnda (ayrca Zen ve Motosiklet
Bakm
Sanatnn bal da) bu konuda zgn olduum sylenemez olur (Baggini,
2008:
12). Eserdeki anlatcyla Phaedrus birbirlerinin ztt olarak
grnmelerine ramen,
Nitelik kavramnda benzer grleri vardr. Nitelik kavramnn
tanmlanabilirlii
konusunda ayrlrlar. Kavramn tanmlanamaz olduunu dnen
Phaedrusun
aksine, anlatc Nitelik kavramna tanmlar getirmeye alr. Bu
ayrmlar anlatcnn
en bandan alt kimliinin farknda olduu ya da onu kabullendii
anlamna gelmez.
Aslnda anlatc arkadalar ve olu ile yapt bu motosiklet yolculuu
gemi ten
gelen Phaedrus hayaletiyle hesaplamak iin gerekletirir. Ayrca
eserin Zen
felsefesiyle ilikisini ve Suzukinin Zen znde kiinin kendi
benliinin doasn
kavrama sanatdr ve esaretten zgrle giden yolu iaret eder.
(Suzuki, 2006: 3)
szn gz nnde bulundurursak, anlatcnn yolculuu zgrle bir adm
olarak
grlebilir. Emersonun Nature eserinde kulland gemii arkada
brakmak,
evrenle zgn bir ilikinin tadn karmak ve kendine ait bir dnya
kurmak
(Emerson, 1983: 15) tabirleri anlatcnn bu kan olumlar
niteliktedir
Zen ve Motosiklet Bakm Sanat eserinde tartlan Nitelik ve Nitelik
nedir?
sorusunun ardndan nitelik zerine oluturulmu birok gr ve
zmler
sunulmutur. Yazarn ikinci roman olan Lila: Ahlakn Sorgulanmas
eserindeyse
Nitelik kavram geniletilmi, Niteliin Metafizii bileiminde
tartlmtr. Bu
nerme ierisinde Nitelik Niteliin Metafizii ierisinde statik ve
dinamik nitelik
olmak zere ikiye ayrmtr. Statik nitelik tanmlanabilir ve tm dnya
anlaymz
zerine kurabileceimiz drt evrimsel dala ayrlmtr: norganik,
biyolojik, sosyal
ve aklc. Dinamik nitelik ise tanmlanamaz ama organizma o olmadan
geliemez.
Dinamik nitelik bu noktada Phaedrusun ortaya att Nitelik
kavramnn ham
ekliyle benzerlik gsterse de bu iki nitelik Pirsigin Niteliin
Metafizii olarak
adlandrd baka bir felsefi tartmaya yneldii iin konunun dnda
kalr.
-
3Bir yol hikyesi olan Lila: Ahlakn Sorgulanmas eserinde bu sefer
bir gemi
yolculuu yaplr. Drt karakter, statik niteliin ayrmna paralel bir
ekilde
kurgulanmtr. Gemi inorganik varln temsilcisidir. Lila karakteri
Zen ve
Motosiklet Bakm Sanat: Deerlerin Sorgulanmas eserindeki Phaedrus
ile benzeir,
ayrca Lila doay temsil eden karakterdir. Yazar kendi grlerini
Lila: Ahlakn
Sorgulanmas eserinde akln temsilcisi olan Phaedrus yoluyla
aktarr (Pirsig: 1992).
Zen ve Motosiklet Bakm Sanat: Deerlerin Sorgulanmas eserinde
kendisini
Phaedrus yoluyla yanstmay tercih etmise de, her iki kitaptaki
Phaedrus karakteri
ile zdeletirilmeyi istemez.
Eserde Nitelik kavramna varmadan nce anlatc teknolojinin
insanlar tarafndan
canavarlatrlm olduunu belirtir. Bu nyargnn nedeni olarak ise
romantik
anlay ve klasik anlay ikili-kartlnn almam olmasn ileri srer. Bu
ikili
kartlk Niteliin temel alnd bir anlayla alabilir.
Zen ve Motosiklet Bakm Sanat: Deerlerin Sorgulanmas eseri
boyunca karmza
kan ikili kartlklar karakterlerin ve felsefi sylemlerin
oluturulmasnda esas rol
stlenir. Yukarda da belirtildii gibi yazar her eyden nce anlatc
ve kendisi
arasnda, daha sonra da anlatc ve Phaedrus arasnda bir ikilik
oluturmutur.
kilikler bununla snrl kalmaz. Anlatc ve Chris, anlatc ve arkada
John, anlatc
ve eski i arkada De Weese, anlatc ve Sylvia arasnda olmak zere
birok ikilili-
kartlk, kadn-erkek, romantik-klasik, teknoloji-doa gibi eitli
ikili kartlklara
tekabl eder.
Nitelik esas alnarak oluturulan bu ikiliklerin somut hali
Phaedrusun ortaya att
sylenen klasik anlay ve romantik anlay olarak ortaya kar. Eserde
anlatc bu
iki anlay ksaca Klasik anlay dnyay, belirleyici biimin kendisi
olarak grr.
Romantik anlay ise, o anki grnyle grr. (Pirsig, 2007: 66) olarak
tanmlar.
ncelemede temel alnacak ikilik aslnda romantik anlay ve klasik
anlaytr. Dier
tm ikilikleri bu iki anlay zerinden kurgulayp, aralarndaki
anlamazlklar ve
-
4badamalar aktarmaya alacam. kiliklerin eserin adnda
grlebildiini
dnen John G. Caweltiye gre;
Modern insann zihninin blnmln tehis ettiine ve bir are
aradnadair iddiasnn younluuna ve arayna yazarn verdii nem, balkta
gzearpan bir ekilde bir araya gelmi antitezler dizininde kendisini
gsterir:teknolojiye kar din; maddeye kar ruh; mekanizmaya kar
mistisizm;makineye kar zihin; mhendislie kar sanat; Batya kar Dou,
Cennet inMeleklerine kar Budistler (Cawelti, 1979:159).
Eserin bal temel bir ikilii konu alr. Zen ve motosiklet bakmn
yan yana
koymak ve motosiklet bakmn bir sanat olarak belirtmek bir
antitezler dizini ortaya
koyar. Anlatc romantik anlay ve klasik anlay ilk olarak beylik
anlamda zetler.
Sanat ona gre bilim ile karlatrldnda romantiktir ve kadn ile
zdeletirilir.
Mantk ve kurallar ile ilerleyen klasik dnce ise genelde eril
olarak dnlr
(Pirsig, a.g.e., s.66). Aslnda her iki dnceyi de birbirinden
tamamen ayr
dnp, sadece bir yne kaymak dierine tamamen olumsuz bakmay
dourur. Bu
yzden yanl deerlendirmeler ortaya kabilir. Yazar Motosiklet
srmek romantik
olmasna karn, motosiklet bakm tam anlamyla klasiktir. (A.e.,
s.66) derken
ikiliin kart durmasna ramen i ie olduunu da vurgulamaktadr.
Eserde dou ve bat felsefelerinin ilevleri nemlidir. Ronald
DiSantoya gre,
Yolculuk dncenin Dou ve Bat yarm kreleri arasnda ileri geri
gidip gelir
(DiSanto ve Steele, 1990: 50). Birok filozofa yaplan gndermeler
eserin yaps
iin nem tar. Eserde etkileri ayrntl olaral ele alnacak
filozoflarn says bir
hayli fazladr. Phaedrus inceledii filozoflara asla tarafsz
davranmaz. Hepsinden
belli bir noktaya varmalarn ister ve gereklemediinde sinirlenir.
Buna ramen
deneyci dnceyi alrken ayn fikirde olmas Kanta sayg duymasn
beraberinde getirir. Phaedrus Kantn a priori dncesinden yola
karak
zihnimizdeki zaman ve uzay ierisinde devamll olan a priori
motosikletten
bahseder. Hume onu doann hayal gcnn bir rn olduuna ve tm
dnyann
insann zihninde olduuna ikna eder. Poincaryi incelerken de
dorunun
greceliini ve meknn eriliini renir.
-
5Bat dncesinin temeli olan Antik Yunan Felsefesi eser iinde hatr
saylr bir
arla sahiptir. Anlatcn alt kimliine Platonun Phaedrus metnindeki
Phaedrus
karakterinin isminin verilmesi tesadf deildir. Platonun
metnindeki Phaedrus
nitelik aray srasnda, Sokrates ile zellikle retorik ve yazma ile
alakal olarak,
gerekliin dil ile ilikisi, sevgi felsefesi, metafizik de dhil
olmak zere birok
felsefi konu hakknda konumulardr. Diyalog Platon tarafndan
yazlmtr. Benzer
bir ekilde de Zen ve Motosiklet Bakm Sanat: Deerlerin
Sorgulanmas eserinde
Phaedrusun hikyesi ikinci elden yazlmtr, anlatc tarafndan.
Geoffrey Galt
Harphamn yapt Phaedrus anlatc iin ne ise, Sokrates de Plato iin
odur.
(Harpham, 1988: 77) yorumu ok yerindedir.
1968 ylnda yazlmaya balanan eserin dneme tezat olarak daha ok
eski felsefi
akmlardan etkilenmi olmas o dnemde gelien beat kua ruhundan
bahsedilmeyecei anlamna gelmez. Eserde nemli bir etkisi olan Zen
o dnemde
Beat hareketi ierisinde de popler olmutur. Jack Kerouac 1957
ylnda yaymlanan
On The Road (1958) eserinde Beat Kua felsefesinin temellerini
atmtr. Eser
Kerouacn Budist felsefe ile olan ilgisini derinlemesine
sorgulamasa da yaplan
yolculuk Mahayana ilkelerinin bir uzants olarak dnlebilir. Bu
ilkeler Budist
ahlak kurallarnn temelini oluturur ve rahip olmayan sradan
halktan izleyicilerin
takip etmesi gereken ilkelerdir. Yazarn On The Road eserinden
sonra yaymlad
yine bir yol hikyesi olan eseri Dharma Bums Zen retisini dorudan
iinde
barndrr. Dharma kelime anlam olarak kiinin kendine olan
sorumluluu kiinin
evrendeki yeri manasna gelir. Trkeye Zen Kaklar bal altnda
evrilmi
olan kitaptaki ba karakter Ray Smith takma adl Jack Kerouactr.
Eserlerinde
arkadalarn da deiik isimlerle romanna dhil eder. Kiisel
aydnlanmaya
ulamay amalayan ve her gn meditasyon yapan Ray ve Budistlerin
doann
ierisinde tek bana dnceye dalmalarn doayla olan ilikisinde
yanstan Japhy
Ryder iki ana figr olarak karmza kar (Kerouac, 2006).
Robert Pirsigin yapt isel ve dsal yolculuklar, alt benliiyle
Phaedrus ile
hesaplamas, Nitelik araynn aralarnda nitelikli bir iliki kurmasn
engelledii
oluyla uzlamas, ikili-kartlklarn zmlenmesi olarak dnlebilir.
Fakat
-
6sonunda alt benliini daha fazla bastrmaktansa onun gerek benlii
olduunu anlar
ve olu ile daha nce kuramad nitelikli ilikiyi kurar. Bu bir tr
aydnlanma
olarak deerlendirilebilir.
Bu manada, Robert Pirsig ve onun eseri Zen ve Motosiklet Bakm
Sanat:
Deerlerin Sorgulanmas incelenirken Antik Yunan filozoflar
Sokrates, Platon,
Aristoteles ve Sofistlerin grleri referans alnacaktr. Ayrca
Deneysellik
kurucular David Hume ve John Locke, Amerikan
transandantalizminin ncs
Ralph Waldo Emerson ve onun takipisi Henry David Thoreau da
incelemeye dhil
edilecektir. Marksist edebi ve kltrel eletirmenler, Theodor
Adorno ve Max
Horkheimer ile Michel Foucaultya da bavurulacaktr. Ayrca
eserdeki Nitelik
kavramyla Dou Felsefesi arasndaki benzerlikler zerinde durmak
iin Zen
Budizm, Hinduizm, Konfyanizm ve Taoizm kutsal metinlerinden ve
Zen
Budizmi ve pratiklerini gnmze aktarm olan D.T. Suzukiden de
yararlanlacaktr.
ncelememde anlatcnn olu ve arkadalar ile birlikte bir motosiklet
yolculuuna
kmas, sonrasnda Amerikann Bat kesimine yani krsal ve daha bo
blgelerine
ynelmesi srasnda ncelikle anlatcnn iinden kamad yirminci
yzyl
aklcln ve kendi gelitirdii aklclk hayaleti terimlerini tartmak
ve Nitelie
giden yolda salt aklcln kendisini yeterince ynlendiremediini
akla
kavuturmaya alacam. 1950 yllarndan balayarak 1970li yllara kadar
devam
eden Bat dncesinden uzaklaarak Dou dnce ve inanlarnn
yardmyla
ruhsal bir araya ynelme yazarlar ve insanlar tarafndan
benimsenmiti. Robert
Pirsigin bu dnemde yazd Zen ve Motosiklet Bakm Sanat:
Deerlerin
Sorgulanmas eserinde de bu eilim grlmesine ramen yazarn bunu
gerekletirmekte baar salad sylenemez. nk Pirsig
romantik-klasik
tartmasn Zen araclyla yeni bir neri ya da zm yolu olarak sunsa
da bilineni
tekrarlamaktan teye gidemiyor. Teknolojiyi canavarlatrm ya da
teknoloji
bamls olmu toplumlarda olumu romantik-klasik ikili kartln
uzlatrmak
iin nerdii Nitelik, on dokuzuncu yzylda Romantik yazarlarn
syledikleriyle,
Dou inanlaryla ve Antik Yunan dncesiyle benzemesinden dolay
Pirsig
-
7orijinal olmaktan ok bilineni tekrar ediyor. Pirsig bu
benzerliklerin birounu
eserinde belirtmemi olsa da bu incelemede Nitelik kavramnn Dou
inanlar,
Romantik hareket ve Antik Yunan felsefesiyle olan ortak
noktalarn tartp, bu
benzerliklerin bulunduu eserlerden rnekler sunacam. Kaynak
olarak kullanlan
Dou dinlerinin kutsal yaptlarndan, romantik yazar ve airlerin
eserlerinden ayrca
Antik Yunan metinlerinden yaplan alntlardan yola karak
romantik-klasik ikili
kartl ve Nitelik kavramn incelememde ele alacam.
-
8I. BLM
1. ZEN VE MOTOSKLET BAKIM SANATI: DEERLERN
SORGULANMASI, ESERN YNTEM VE ZET
1.1. Eserin Yntemi zerine
Robert Pirsigin Zen ve Motosiklet Bakm Sanat: Deerlerin
Sorgulanmas eserinin
ierdii otobiyografik zellikler gzden kamaz. Fakat yazar eserdeki
anlatc ve
Phaedrus ile dorudan ilikilendirilmek istemez. Amac
otobiyografik bir eser
yazmak olmamtr. The Observern muhabiri Tim Adams ile yapt bir
rportajda
kendini bildiinden beri her eyi aklayan bir teori oluturmak gibi
kar konulmaz
bir istee sahip olduunu belirtmitir (Adams, 2006: 3). Ancak
eserdeki anlatc ve
alter-egosu Phaedrusun yazarn hayatyla benzemesi gzden kamaz.
Not
blmnde gerekten olmu olaylardan bahsettiini belirtmi olsa da
eser iin
yazd nszde bu benzetmeyi reddedercesine anlatc ve Phaedrustan
roman
karakterleri gibi bahseder. Fakat Richard Rodino bu belirsizlie
kar kar, Eser ne
roman ne de otobiyografi olarak kategorize edilmeyi reddederek
neredeyse
saygszla davetiye karyor kitabn kararl bir ekilde krmak iin yola
kt
ikiliklerden birisi de budur (Rodino, 1980: 21). Jerome Bump ise
bu ikilem arasnda
kalmaktansa nc bir neri getirmeyi tercih eder,
Birok eletirmen eseri ya otobiyografi ya da roman olarak
snflandrmaktasrar ediyorlar, ama nc bir seenek onu felsefe kadar
otobiyografi veromann zelliklerini de birletiren nc bir eser olarak
ele almaktr (Bump,1983: 372).
Gerekletirilen motosiklet yolculuunu anlatrken kronolojik bir
sra izleyen yazar,
bir yandan da geriye dnler, anlar ve felsefi monologlarla hem
kendisi hem de d
dnyayla hesaplar. zlenen bu kronolojik srann yan sra anlatcnn
gemii ve
alter egosuyla yzlemesinde aamal bir anlatm mevcuttur. Aamal
anlatm ile
-
9kastedilen eserde gerekletirilen tartmalarn ya da iddia edilen
fikirlerin dorudan
sylenmesi yerine ncesinde verilen bilgiler ve yaplan tartmalar
sonrasnda
sylenmesidir. Ama aamal bir yntem dhilinde, sylemek istedii
eyden nce
sylenmesi gerekenleri aktarmak olur. Bu yntemi kullanmasnn amac
okuyucuda
merak uyandrmaktan ok, bir yirminci yzyl alkanl olan
acelecilikten
kanmak istemesidir. Kiinin bir konuda acele etme istei onun sz
konusu konuya
zen gstermediinin ve hzl bir ekilde baka bir eye gemek
istediinin kantdr
(Pirsig, a.g.e., s.32). Bylece ulalacak kavramn etrafnda
oluturulan dngde tm
tartmalar gerekletirildikten sonra en tepeye ulalr.
Aamal anlatma en iyi rneklerden biri anlatc ve alter-ego
Phaedrus arasndaki
ilikidir. Dsal motosiklet yolculuunun yan sra isel bir yolculuu
da aktaran
anlatcnn bahsettii Phaedrus ile kendi gemiini aktardn ilerleyen
blmlerde
anlarz. Ayn ekilde anlatc eserde nemli bir role sahip Nitelii
dorudan
aktarmaktansa ncesinde birok felsefi ve bilimsel tartmalar
gerekletirmi ve
sonrasnda Nitelii ve onun getirebilecei zmleri sunmutur.
Eserde romantik anlay ve klasik anlaynn Nitelik kavram
sayesinde
birletirilebileceini savunduu fikri incelemede tartlacaktr.
Ancak yazarn bu
kavram gelitirme yolunda yelpazesini ok geni tuttuu
belirtilmelidir. Eserde
bilimsel ve felsefi tartmalarn eitlilii, yazarn gemii gz nne
alndnda
daha anlalr bir hale gelir. 1938 ylnda Stanford-Binet Form IQ
testinden 170
almasyla on be yanda Biyokimya almalarna balam ancak on yedi
yanda
niversiteden ayrlmtr. Bundan sonra bir sre ne yapacana karar
veremeyen
yazar orduya katlr, Koreye gider. Dnnde felsefe almalar yapmaya
karar
verir ve niversiteye dner. Bir dnem Hindistanda Benares
niversitesinde Dou
Felsefesi ile ilgili dersler alr. Daha sonra kompozisyon ve
retorik dersleri veren
yazar bir sre sonra Chicago niversitesinde Dnceler ve Yntemler
251,
Retorik dersine katlmtr. Pirsigin birok filozofu, bilim adamn ve
onlarn
retilerini ieren eserini belirli bir kuramsal tartma zerinden
incelememeyi
tercih etmemin nedeni de eserdeki bu eitliliktir. Antik Yunan
Filozoflarndan
Aydnlanma dnemi dnrlerine, Newtondan Einsteina kadar birok
bilim
-
10
adamna bavurulan eserde ayrca Romantizm etkileri de grlr. Bu
nedenle
incelemede kuramlardan ziyade Nitelik kavram, dnce ve inan
sistemleri ve
karakterlerin geliimi zerinde durulacaktr.
Yazar metinde arkadalarnn gerek isimlerini kullansa da
karakterler ve olaylar
zerine kurgulanm bir roman yazmay amalamad aktr. Eserde bahsi
geen
arkadalarn karakterler olarak grmez. Arkada Sylviann Nesne
olmaktan
holanmam (A.e., s.122) cmlesi yazarn bu bak asn destekler.
Eser 1968de olu ve arkadalaryla gerekletirdikleri motosiklet
yolculuundan
esinlenerek yazd denemeler sonucu ortaya kmtr. Teknik ve insani
deerler
hakknda yazd bu denemeleri daha sonra geniletmi ve bir kitap
haline
getirmitir. Yolculuk srasnda urad arkadalar Robert ve Gennie
DeWeeselerin evindeki bir akam yemei sonras gerekleen bir
diyaloun
anlatld blmde bu esinlenme daha belirginleir. Teknoloji, bilim,
motosiklet
bakm, sanat, keifler ve daha birok konunun tartld kalabalk
partiden sonra
retorikilerden, Platondan ve Akl Kilisesinden bahseden anlatcya
arkada
Gennie bunlar yazmas gerektiini syler.
Bam sallayarak onaylyorum. Bir dizi konferans-deneme
hazrlamaydnyorum. Bir tr Chautauqua. Buraya gelirken yol boyunca
bunu kafamdaoluturmaya altm Belki bu yzden tm bu szlere hazrlanm
gibiduruyorum. Bu ok muazzam ve ok zor bir ey. u dalarda
yryerekyolculuk etmeye benziyor (A.e., s.153).
Yntem asndan en belirleyici etmenlerden birisi anlatcnn Amerikay
boydan
boya gezen seyyar adr gsterileri Chautauqualar Nitelik aray
ierisinde
dntrmesi ve kendi yolculuu ierisinde Nitelik zerine yapt
sylemlerde bu
anlatlar kullanmasdr.
Aklma gelen bir tr Chautauquadr (aklma baka bir ad gelmiyor);
tmAmerikay, bu Amerikay, u anda yaadmz lkeyi boydan boya dolaan,bir
zamanlar insanlar eitmek, elendirmek, dncelerini gelitirmek,
kltrvermek, dinleyenlerin kulaklarn amak ve dnyalarn aydnlatmak
amacn
-
11
tayan, pek ok halka ak konumann yapld, seyyar adr
gsterisibiimindeki Chautauqualar (A.e., s.15).
Chautauqualarn tarihi ksaca zetlendiinde sylenebilecekler
unlardr: 1826da
New Yorkda edebi, bilimsel ve ahlaki sylevler verilen adr alan
olarak balam,
Amerikan Savandan sonra Gney ve Bat kesimlere de yaylarak gezici
adr
gsterilerine dnmtr. Politikaclarn kampanya amal kulland
Chautauqua
gsterileri Birinci Dnya Sava srasnda yaad durgunluktan sonra
savan
bitmesiyle Byk Buhrana kadar en parlak dnemini yaamtr (McCown,
2009).
Hzl gelien teknolojiyle modern dnyada kaybolan Chautauqua
gsterileri anlat
formunda anlatcya daha iyi araynda klavuzluk eder ve hem
metafiziksel
hem de gnlk olarak medeniyetin probleminin kayna olarak grd:
modern
ve eski moda, zne ve nesne, romantik ve klasik, zihin ve makine,
dnce ve
hareket (Rodino, a.g.e., s.22) gibi birok ikili-kartl
zmlemesinde yardmc
olur. Niteliin peinde gittii her yerin ve yrenin zelliklerini,
ayrca karlat
insanlar Chautauqua yntemiyle eserine dahil eder. imdiki zaman
kalbnn
kullanld Chautauqua anlatlar anlatcnn da istedii gibi kendisinin
otobiyagrafi
ya da kurmaca yazar olmaktansa Chautauqua-konumacs olmasn
salar.
Ben bir Chautauqua anlatcs deil de bir romanc olsaydm Zenin,
Sanatn vehatta belki de Motosiklet Bakmnn i anlamlarn aklayan
hareket dolusahnelerle John, Sylvia ve Chris karakterlerini
gelitirmeye alrdm. Butam bir roman olurdu, ama baz nedenlerle bunu
yapabileceimi sanmyorum(Pirsig, a.g.e., s.122).
Anlatc Chautauqua anlatlarn iki zaman kalbnda gerekletirir.
Yolculuun
detaylarn verdii ya da Nitelii kendisi tartt zamanlarda imdiki
zaman;
gemii, Phaedrusu ya da Phaedrusun Nitelik tartmalarn
aktardndaysa
gemi zaman kalbn kullanr. Anlatc, olunu ve arkadalarn yolculuk
srasnda
getikleri yerleri, karlatklar kiileri eserine dhil ederken
imdiki zaman kalbn
kullanr. Kiiler, yerler ve yaananlarla ilgili gerekletirdii
ayrntl gzlemler bu
iki zaman kalb ierisinde, Nitelik ve Chautauqua anlatlarnn
sonunda tek bir
noktada birletirilmeye allr.
-
12
Phaedrus romantik anlay ve klasik anlay ikili kartlna bir zm
olarak
Nitelii sunmadan nce, anlatcnn deyimiyle belirsiz srklenmeler
yaar.
Phaedrusun srklenmeleri bilimden ayrlmasn, Kore deneyimini,
Hindistanda
Benares niversitesine gitmesini ve en sonunda felsefeye yneldii
sreci kapsar.
Bu belirsiz srklenme deneyimleri yazarn hayatyla paraleldir.
Bilim alannda
aradn bulamayan Phaedrus insan bilgisinde koskoca hiyerarik yaps
iinde
felsefeyi tm bilgi hiyerarisinin en st basama (Pirsig, a.g.e.,
s.112) olarak
grr. Bilgi dnyasnn tm sand bilimin de felsefenin bir dal olduunu
fark
eder. Phaedrusun bilgi hiyerarisinde en st sraya yerleen
felsefeden anlatc
dnce dnyasnn yksek lkesi olarak bahseder, imdi, dnce
dnyasndaki
bir baka tr yksek lkeden, en azndan bana gre bununla paralel
gibi grnen ya
da benzer duygular uyandran ve zihnin yksek lkesi diyebileceim
eyden sz
etmek istiyorum (A.e., s.114).
Anlatcnn bavurduu zihnin yksek lkesi Nitelik araynda kendisine
klavuzluk
eden nemli bir bavuru mekanizmas olur. Gemiinde zihnin yksek
lkesinde
yapt yolculuun sonunda elektrook tedavisi grmesiyle bir tr
kiilik blnmesi
yaayan anlatc bu sefer uyum gstermesi gereken kurallarn
farkndadr.
Zihnin yksek lkesinde belirsizliin yein havasna, sorularn ve bu
sorularanerilen yantlarn korkun byklne almak gerekir. Alan,
aklnalabildiinin de tesine ylesine gider, gider, gider ki orada
kaybolmak ve aslak yolunu bulamamak korkusu yznden insan oraya
yaklamaktan ekinir(A.e., s.114).
Phaedrusun felsefe olarak grd sistemi anlatc zihnin yksek lkesi
olarak
tanmlar. Ancak bu kavram kendisi ortaya atsa da aslnda, Pheadrus
bu yksek
lkede amaszca gezinmi, bir zamanlar birilerinin bulunduu her
yola, her ize
gitmitir (A.e., s.115). Phaedrus gezindii bu lkede birok dnrle
karlar.
Onlar aratrrken kendi sylediklerine yakn ifadeler bulsa da bu
durum kendisinin
tarafl olmasna bir engel tekil etmez. Anlatcya gre bunun nedeni
Phaedrusun
her zaman yanl davranm olmas, her dnrn kendi istedii yne
gitmesini
istemesi ve bu gereklemediinde ldrmasdr (A.e., s.116).
-
13
Eserde hissedilen felsefe younluu Dean Summersa gre antik Yunan
filozoflar
gibi bize bilgelii retme ve ikna etme yolunda retorii iyi
kullanmasndan
(Summers, 2009: 2) ileri gelir. Konumacnn amacnn dnceye hak
tanmaktansa, cevab kontrol etmek dnceyi ynlendirmek olduu (
Walzer, 1997:
47) retorik, antik ada sofistlerin kullandklar konuma biimidir.
Phaedrusun
Bat dnyasnn ilk retmenleri olarak grd sofistler insann her eyin
lt
olduuna ve bilginin greliliine inanmalaryla Phaedrusun Nitelik
kavramna
yakn dururlar.
Yazarn Chautauqua anlatlarnda Nitelik kavramn tartt, ayrca gemii
ve
alter-egosu Phaedrus ile hesaplat isel yolculuk ile olu ve
arkadalaryla yapt
dsal motosiklet yolculuu eserde ayn anda gerekleir, bu nedenle
bu iki yolculuk
birbirlerinden tamamen ayr deillerdir. Anlatcnn zihnin yksek
lkesi fikrini
ortaya attnda yksek lkede dalarda bulunmas (Pirsig, a.g.e.,
s.213), Chris ile
daa trmanma deneyimleri srasnda, Phaedrusun Niteliin gneini
bulmas ,
aktarlan Chautauqua anlatsyla dan tepesine yaklatklar anlamna
gelen mavi
gkyzn grmelerinin ayn anda gereklemesi gibi iki yolculuu
birbirine
balantl klan olaylar, yazarn bu iki yolculuk arasnda dolayl
yoldan bir iliki
kurmay amalanmasndan ileri gelir.
1.2. Zen ve Motosiklet Bakm Sanat: Deerlerin Sorgulanmasna
Ksa bir Giri
Eser sresince ismi sylenmeyen bir anlatc tarafndan, kendisinin,
olu Chrisin ve
arkadalar John ve Sylviann birlikte ktklar motosiklet
yolculuunun ayrntlar
aktarlr. Minneapolisten balayp Bat Sahil eridinde biten bu
yolculua,
anlatcnn i hesaplamas da olan Chautauqua anlatlar elik eder. Drt
ana
blmden olumu eserde otuz iki alt blm bulunmaktadr.
Birinci ana blmde teknik yazarlk yaptn rendiimiz anlatc
motosiklet
yolculuuna balar. Daha sonra alter-egosu olduunu reneceimiz
Phaedrusu
-
14
yapt dnlerle bize tantr. Aratrmalarnn ve araylarnn iinden
kamamas
sonucu ortaya kan ykm nedeniyle, Phaedrusa akl hastas tehisi
konmu ve
sonucunda elektrook tedavisi grmtr. Tedavi sonrasnda gemiini
bastrmak
isteyen anlatcnn elektrook ncesi benliine Phaedrus adn verdiini
ve ismin
hatrlamak istemedii gemiinin bir geri dn olduunu anlarz.
Ancak
yolculuunda bastrd alter-egosu Phaedrus ve gemiiyle hesaplamasna
tank
oluruz. Eserde anlatcnn ne srd terimlerden birisi de aklclk
hayaletidir. Bu
terim tamamen aklc bir kiilik olan Phaedrustan alnm bir
fikirdir. Phaedrus
aklclk hayaletinin peinde delirmi, imdi de bir hayalet gibi
anlatcnn peine
dmtr. Hayalet imgesi Goethenin Erlknig iiriyle devam eder.
Chrisin akl
hastal belirtileri gsterdiini anlatr, bu balamda olu ile kendisi
ve alter-egosu
arasndaki paralelliklere iaret eder. Arkadalar John ve Sylvia
aracl ile
teknolojiye kar dman tavrlar zerinde durur. Hayatmz
kolaylatrmasna
ramen teknolojiye ilikin olumsuz duygu ve dncelerin kaynan
aratran,
tartan anlatc bunun stesinden nasl gelineceine dair yollar
gsterir.
Teknolojiden sadece o dnemde ortaya km hipiler ya da doal
yaam
taraftarlarnn kamadn, hatta teknoloji ile dorudan bir iliki
ierisinde olan
tamircilerin ve iilerin de yaptklar i ile ilgili bir kimlik
tamadklarn syler.
Anlatcya gre asl sorun daha derindir. Anlatc anlay, romantik
anlay ve klasik
anlay olarak ikiye ayrr. Bu anlaylarn ayr olarak deil birlikte
dnlmeleri
gerektiini belirtir.
kinci blmde ise Bozemana, anlatcnn gemite yani alter-egosu
Phaedrus
olarak retmenlik yapt ehre giderler. Eer Pirsigin hayatn
incelersek, eserde
birok benzerlikler bulunduunu kefederiz. Robert Pirsig 19591961
yllar
arasnda Bozemanda Montana Eyalet niversitesinde retorik ve ileri
yazma
teknikleri zerine ders vermitir. Anlatcnn Bozemana gelmesi
Phaedrus ile
hesaplamasnda nemli bir ayrntdr. nk bastrd alter-egosunu
ortaya
karmasnda Bozeman, oradaki arkadalarn ve eskiden retmenlik yapt
okulu
ziyaret etmesi nemli bir rol oynar. Montana niversitesinde
retmenlik yapt
yllarda gerek niversitenin nasl olmas gerektii konusunda bir
kiliseyle ilgili
okuduu haberden etkilenerek Akl Kilisesi kavramn ne srer. Bu
blmde
-
15
romantik anlay ve klasik anlayn birlikte dnlmeleri gerektii
fikrini Einstein
ve F. S. C. Northroptan alntlar ile destekler, ayrca Hume ve
Kantn fikirlerini de
dhil eder. Bozemanda yaayan ressam DeWeese ve kars Gennieyi
ziyareti
srasnda birlikte yenilen akam yemeinde anlatc yeni bir kavram
sunar: zihinsel
dinginlik. DeWeese de John ve Sylvia gibi teknoloji ile ilgili
olumsuz bir tavr
ierisindedir. Teknolojinin sorununun bir nedeniyse insan ruhuyla
ve yreiyle
hibir bann bulunmamasdr (Pirsig a.g.e., s.150). Fakat ikinci
blmde karmza
kan en nemli kavram anlatcnn daha sonra arlkl olarak zerinde
duraca
Nitelik kavramdr. Bu kavram tm ikili-kartlklarn zmlenmesinde
temel
olacaktr.
nc blmde John ve Sylvia evlerine geri dner. Anlatc olu Chris
ile
yolculuu srdrr. nc blmden itibaren Chrisin rol belirginleir ve
rya
sahnelerinde Chris, anlatc ile alter-egosu Phaedrus arasnda bir
kaynatrc grevi
grr. Anlatc grd ryalar yoluyla gemile ve Phaedrus ile hesaplar.
Chris
ise bu ryalara her zaman bir ekilde dhil olur. Anlatc ve Chrisin
Bozemanda
daa trmanmalarnda ise Zen felsefesinden etkiler grrz. Anlatcnn
Nitelik
aray nc blmde younlar. zne-nesne, dnce-madde,
sanat-teknoloji
gibi ikili-kartlklar romantik-klasik anlaylardan yola karak
tartr. nc
blmde karmza Locke, Hegel, Lao-Tzu ve Jules Henri Poincar kar.
Daha nce
ele ald zihinsel dinginlik kavramna geri dner ve bu blmde bu
kavram daha
ayrntl bir ekilde tartr. Zihinsel dinginliin Nitelik kavramnn
alglanabilmesi
iin n koul olduunu iddia eder. Bu blmde ortaya att bir baka
kavram ise
gumption szcdr. Trkeye coku olarak evrilebilen bu szck
anlatcya
gre Nitelik ile temasa geen kiinin durumunu anlatr (A.e.,
s.268). Makine ile
ustas arasndaki Nitelik ilikisi ya da coku dolu iliki ortaya
kabilecek
olumsuzluklar tarafndan sekteye uratlabilir. Bu olumsuzluklar
coku tuzaklardr.
Drdnc blmde rya imgeleri tekrar karmza kar. Phaedrus
Bozemandan
ayrlp Chicagoya yerleir. Orada hem Navy Pierde hem de
Chicago
niversitesinde retmenlik yapar. Dnce ve Yntemler 251, Retorik
dersine
kaydolur. Bu blmde Phaedrusun Sokratesi, Platonu ve Aristoyu
incelemesine
-
16
ve eletirmesine ahit oluruz. Anlatc Phaedrusun nitelik kavramyla
Platonun yi
kavram arasnda birok benzerlik bulur ve Nitelik kavramn Sofist
dnrlere
kadar gtrr. Phaedrusun Nitelik yolculuu ve bu yolculuk srasnda
yaadklar
bu blmde daha aktr. Hastaneye yatrlmadan nce yaadklarn ve
dndklerini anlatcdan reniriz. Anlatcnn baka bir Phaedrus olarak
grd
Chris ise eserin sonunda yaanan birlemede nemli rol oynar. Chris
babasnn
nceki halini, anlatcnn hastaneye yatmadan nceki gemiiyle
zdeletirdii
Phaedrusu zlemektedir. Eserin bandan beri hesaplat alter-egosu
Phaedrusu
kabullenen anlatc, yolculua gerek benliinin Phaedrus olduunu
kabul ederek
devam eder. Chris ile arasndaki iliki de artk dzelmitir.
Eserdeki blmlerin ksaca zeti bu ekilde yaplabilir. Eserde
anlatcnn zerinde
durduu teknoloji, bilim, sanat ve felsefe alanlarndaki konular
klasik ve romantik
ayrmlar asndan incelenecektir. Konular balklara ayrlrken
anlatcnn eserde
takip ettii sraya yakn bir dzen sergilenmitir.
-
17
II. BLM
2. BATI TOPLUMUNDAK KL KARITLIKLARIN
CHAUTAUQUA ANLATILARI ERSNDE NTELK LE
ZMLENMES VE KARAKTERLERN ROL
2.1. Nitelik ve Romantik-Klasik kili-Kartl
Bat kltrnn oluumunu etkileyen iki esas gelenek Tevrat ve Antik
Yunan
Felsefesi olmutur. William Barrette gre her iki gelenein Bat
kltrne etkisi,
gerekliin ve dncenin iki tarafa blnmesi ve bir tarafn dierinin
karsnda
baskn tutulmasyla sonulanmtr (Barrett, 2006: 19).
Robert Pirsigin eserinde ele alnan dnce ise bu ikili kartlklara
zm bulmak
ve Nitelik kavram temelinde ortak bir dnce sistemine ulatrmaktr.
lk bakta
eser okuyucusuna anti-teknolojik, romantik bir counter-culture
yapt olarak
grnebilir. Doann ayrntlaryla aktarm, kentsel blgeden krsala
Batya doru
gerekletirilen yolculuk, saplacak yan yollar sonucu varlan
bilinmez yerler,
zamann aklna gelen eyler hakknda konumaya harcamak istediini
syleyen bir
anlatc, bir sanayi alann anlatrken karmza kabilecek GELMEZ
tabelalar,
kilitli kaplar rnek gstermesi ve Tm bu teknoloji bir anda, bir
anlamda sizi
kendi yurdunuzda bir yabanc yapmtr (Pirsig, 2007: 23) demesi
okuyucuyu yanl
ynlendirebilir. Fakat anlatcnn amac, teknoloji ve insanlar
arasndaki bu nesne-
zne ayrmna bir zm bulmaktr.
Eserde karlalacak ikili-kartlklar romantik ve klasik olarak
gruplandrlabilir.
Bilim-sanat, teknoloji-doa, dnce-madde, kadn-erkek, Dou-Bat
ikili
kartlklarnn tm romantik ve klasik ikili-kartlnn uzantsdr.
-
18
Anlatc romantik ve klasik ikili kartlna giri amacyla nce
teknolojinin insanlar
tarafndan canavarlatrlmas srecini tartr. Bu sreci aktarmak iinse
ok uzaa
gitmez. Birlikte yolculuk yapt John ve Sylviann teknoloji
hakkndaki fikirleri bu
yndedir. Teknolojinin canavarlatrlmasnn aktarlmas srecinde kart
fikirde
olduu arkadalar ile arasndaki gr ayrlklar anlatc iin referans
kayna olur.
Anlatcya gre amzda teknolojiyle arasna grnmez bir mesafe koyan
kiiler
arkadalaryla snrl kalmaz. Batl insana gereklii znel ve nesnel
olarak blmesi
ve sonrasnda da bilim ve teknolojinin temellendirildii nesnel
bilgiden Nitelii
karmas retilmitir. Bunun sonunda insan makinelere ve teknolojiye
kar
deerden yoksun bir tavr taknmaya balamtr. Teknoloji insanlar iin
kar amal
ya da zevk iin smrlebilecek bir nesne olmutur (Basalla, 1975:
251). Bunun
sonucunda teknoloji ile i ie olmas gereken kiiler, motosikletini
tamire gtrd
ustalar ve fabrika iileri bile,
[] teknoloji ile yayorlar, ama aslnda teknolojiyle
ilgilenmiyorlard.Benlikleri yaptklar iten kopuk ve uzakt. ine
girmilerdi, ama zengsterecek kadar deil (A.e., s.31).
Teknolojiye kar taknlan bu uzakln ortaya kard kartlklar sonucu
anlatc
eserdeki temel ikili-kartla, romantik-klasik ikili-kartlna, bir
n giri yapar.
John ile arasnda gereklik grleri asndan bir atma sz konusudur.
Bu atma
daha sonra ayrntl olarak ele alaca ve Niteliin uzlatraca
romantik-klasik ikili-
kartln iaret eder.
nmzde duran, aslnda iki ayr gerekliktir; birisi dolaysz sanatsal
grnt,tekisi ise temele inen bilimsel aklama. Ve bunlar uyumuyor,
uzlamyor,aslnda birbirleriyle pek ilgileri yok. Durum bu (A.e.,
s.55).
Teknolojiye kar taknlan deerden yoksun tavrlar zne ve nesne
arasnda ortaya
kan ayrmn bir nedenidir. Bununla ilikilendirilebilecek
romantik-klasik ikili
kartln uzlatrlmas iin, teknolojiye kar taknlan yaklamlarda
Niteliin,
ayrca benliin var olduu bir gerekliin dhil edilmesi anlatcya gre
bir zm
olabilir. Dikkatinizi Nitelie evirerek, teknolojik almay o
zensiz zne-nesne
-
19
ikili kartlndan alp zanaatkrlara zg, iin iine benliin girdii
gereklie geri
verebileceimiz, bunun da bize takldmzda gerek duyduumuz
olgular
verebilecei umulur (A.e., s.250). Anlatc teknolojiye Nitelikten
uzak yaklamlar
rneklendirmek amacyla arkada John ve Sylviann teknolojiyi
canavarlatrmasn
rnek gsterir. Bu tavrlar somutlatrmak iinse motosiklet bakmyla
ilgili
kendisinin ve arkadalarnn tavrlarn karlatrarak esere dhil eder.
Anlatc
motosikletini sadece kulanmaz, onunla ilgili tm bakm ve tamir
ilerini kendisi
gerekletirir. John ise motosikleti sadece bir ara olarak grr,
bir sorun ktnda
uramak istemez ve bu ii ehline brakmann daha doru olduunu
savunur. Sylvia
da bu konuda Johnla ayn fikirdedir. Ancak bu gr ayrl yzeyde
kalan bir
anlamazlk deildir. Aksine nedeni aratrldka daha karmak bir hal
alr ve bu
gr ayrlnn nedenleri daha derinlere doru gider. John ve Sylvia
srekli nefret
ettikleri teknolojiye olan anlk fkelerini srekli bastrrlar.
Ancak anlatc motosiklet
bakm yoluyla bu konuyu gndeme getirdiinde rahatsz hissederler.
Fakat anlatc
bu sorunun zerinde durulmas gerektiini savunur ve zmler retir.
Ona gre i
ie olunmas gereken nesnelerle kii arasna mesafe koymamaldr.
Motosikletle
kiinin arasndaki iliki zne-nesne ayrmndan uzaklatrldndaysa
Nitelikli bir
iliki mmkn olur.
zerinde altnz gerek motosiklet, kendiniz denen motosiklettir.
Orada,darda olduu grnen motosiklet ve burada, ieride olduu grnen
kiiayr eyler deildir. Ya birlikte Nitelie doru artarak ykselirler
ya da birlikteNitelikten uzaklarlar. (A.e., s.288)
Phaedrusun fikirleri olduunu syledii romantik anlay ve klasik
anlayla ilgili
kulland ifadeler bir nceki alntnn gelitirilmi halidir, Klasik
anlay dnyay,
sakl biimin kendisi olarak grr. Romantik anlay ise, o anki
grnyle grr.
Aklamalarnda aamal ilerlemeyi tercih eden anlatc romantik anlay
ve klasik
anlayn detaylarna girer. Romantik tarz iin esinsel, dsel, yaratc
ve sezgisel
tanmlamalarn kullanr. Duygularn olgulardan nce geldiini syler.
Bu nedenledir
ki sanat bilimle karlatrldnda genellikle romantiktir. Akl ya da
yasalar
izlemez. Yalnzca duygular, sezgileri ve estetik vicdan izler. Bu
aklamalar
aklmza romantik tarzn genellikle kadn ile ilikilendirilmesini
getirir. Anlatc ise
-
20
bizi hakl karr, Kuzey Avrupa kltrlerinde romantik tarz
genellikle kadnla
zdeletirilmitir dese de bunu kesinlikle zorunlu bir zdeletirme
olarak
grmediini de belirtir (Pirsig, a.g.e., s.66).
Anlatc klasik tarz aklarken ise u ifadeleri kullanr, Klasik
tarz, tersine, akl ve
yasalar izler ki bunlar da dnce ve davrann sakl biimleridir.
Romantik tarzn
kadn ile zdeletirilmesi gibi klasik tarz da erkek ile
zdeletirilir. Yazar yllardr
sregelen bir ikilii tekrar hatrlatr, Bu, Avrupa kltrnde ncelikle
erkeksi bir
tarzdr ve bilim dallar, hukuk ve tp kadnlar iin bu yzden pek
ekici olmamtr
(A.e., s.66). Kadn ile ilikilendirilen romantik tarz zorunlu bir
zdeleme olarak
grmezken, erkein klasik tarz ile ilikilendirilmesini hakl
karrcasna bilim,
hukuk ve tp dallarnn kadnlara ekici gelmediini iddia eder.
Klasik ve romantik ikili kartlnn bir uzants kabul edilebilecek
kadn-erkek
ayrm Aydnlanma dneminde belirginleir. Kadn haklarnn ilk kez
gndeme
geldii bir dnem olmasna ramen Aydnlanma dneminde kadn ve
erkek
alanlarnn ada ve sosyo-ekonomik yaamn bir gerei olarak ayrlmas
gerektii
gr (Irzk & Parla, 2004: 21) dnemin deerlerinin kadnlara
uygulanmasn
olanaksz hale getirmitir. Akla dayal dnya gr erkeklerin
tarafndayd ve
sadece akln denetimine yer veriliyordu. Aklc bir gemie sahip
anlatcnn bu tavr
aka belli olmasa da mekanik konularda tutunduu tavr kadn olan
geri plana
atyor grnr. Anlatc Motosiklet kullanmak romantik olmamasna
karn,
motosiklet bakm tmyle romantiktir (Pirsig a.g.e., s.66) derken
her iki kartl
da birlikte dnr gibi grnse de aklc dnce yapsna sahip yazar
klasik
taraftadr, yani bir bakma erkek tarafndadr. Bu balamda klasik
olan motosiklet
bakm bilgi gerektirdii iin erkeklerin tarafnda olduunu dnsek de
bakm ve
care szcnn anlamsal yaknl bizi kadnsalla gtrr. Kadnn, bilgi
gerektirmedii dnlen ocuk, yemek ya da ev ii gibi uralarla
ilgilenmesi
beklenir. Eserde de yolculuk sresince amar ya da yemekle Sylvia
ilgilenmitir.
Fakat bilgi gerektiren bir ilgilenme ya da bakm sz konusu
olduunda erkek
[anlatc] devreye girer. Buna en iyi rnek motosiklet bakmdr.
Kadnlar iin
syledii Kir, ya, sakl biimlerde ustalama gereklilii yle bir
romantizm kart
-
21
etki yapar ki kadnlar asla buna yanamazlar (A.e., s.66) ifadesi
bu noktada
yerindedir. Bu belirsizliklerden sonra erkein zdeletirildii
klasik tarz ile ilgili
nyarglar rtmeye alr.
Grnrdeki irkinlik klasik anlay tarznda sk sk bulunmasna karn,
aslndadoasndan gelen bir ey deildir. Romantiklerin, incelii
yzndengremedikleri bir klasik estetik vardr. Klasik slup dosdoru,
yaln,duygusallktan uzak, ekonomiktir ve dikkatle dengelenmitir.
Amac duygusalesin uyandrmak deil, kaostan dzen yaratmak, bilinmezi
bilinir klmaktr. Herey kontrol altndadr. Onun deeri, bu kontrol
srdrme becerisiyle llr.(A.e., s.67)
Romantik anlay ve klasik anlayn ne olduu ile ilgili tanmlamalar
yaptktan
sonra her iki anlayn birbirlerine bak eklini ele alr. Romantik
birisine gre
klasik tarz makine bakmnda olduu gibi skc kaba ve irkin. grnr,
nk
Her eyin llp kantlanmas gerekir. Bunaltc. Ar. Sonsuz gri. lm
gc
(A.e., s.67). Her iki anlay tanmladktan sonra anlatc sorunun
kaynann
insanlarn sadece bir tarzda dnmeyi semeleri ve dier tarz yanl
anlamaya
hatta kmsemeye eilimli olduklarn syler. Canavarlatrlan
teknolojinin
ykseliini salayan sistem iin abartl lm gc tabirini uygun bulmu
olan
anlatc, bu tabiri imdi romantiklerin klasiklere yapt bir yaktrma
olarak
gsterir.
Romantik ve klasik anlaylarn birlikte dnlmesi gerektiini savunan
anlatc ve
Phaedrus klasik ve romantik anlaylar arasnda devaml gelgitler
yaar. Biyokimya
alm olan Phaedrusun alan molekler biyolojidir. Yani klasik
anlaya dhil
edebileceimiz, erkek ile zdeletirilmi bilimin tarafndadr. Fakat
aklc bir insan
olan Phaedrusun bilim alannda almalar yapmas kendisini tamamen
bilime ve
manta adamas ile sonulanmaz. nk o kendisini bilime salt
adamaktan ok
bilimsel hipotezler hakknda sorular sorar. Btn hipotezlerin
kantlanamamas ve
bununla birlikte hipotezlerin saysnn gittike artmas bilimsel
yntemden
kukulanmasna neden olur. Klasik ve aklc bir zekya sahip Phaedrus
tamamyla
bilimin tarafnda olmay reddeder ve iinde bulunduu yap ile ilgili
zm
bulamadka sezgisel ynteme yaklar. Anlatcysa bunu Phaedrusun
kamas ve
-
22
onun romantiklerden pek de farkl olmayan bir davranta
bulunamamas olarak
deerlendirir.
Bilim ve teknolojinin insan ruhuna ykledii kaotik deiimlerden
tedirgin olanbirok romantiin aksine Phaedrus, bilimsel eitim alm
klasik zekasyla,umutsuzlukla parmaklarn skmaktan ya da kap
gitmekten ya da hibir zmnermeksizin tm durumu toptan knamaktan daha
fazla eyler yapabilirdi.(Pirsig, a.g.e., s.105)
Phaedrusun bilim dnyasndan ayrlmas yanal savrulmalar ile
sonulanr. Orduya
katlr ve Hindistanda Benares niversitesinde bir sre renim grr.
Dnnde
felsefe renimine balar. Phaedrusun peine dt gerekler artk
disiplinlerin
yneldii, bilimin cephesel hakikatleri deil, yandan, gz ucuyla
grdnz
hakikatler olur (A.e., s.109). Yirminci yzyla kadar kesin olarak
grlm bilimsel
hakikatlerin bu kstlamacl Adornonun Aydnlanma a ile ilgili
fikriyle
benzeir.
Aydnlanmann eylere kar tutumu, diktatrn insanlara kar tutumu
gibidir.O insanlar, davranlarn ynlendirebildii kadaryla tanr. Bilim
adam eyleriretebildii srece tanr. Bylece onlarn Kendindeleri Onun
in haline gelir(Horkheimer ve Adorno, 1995: 25).
Phaedrusun aklcla olan gveni yanal hakikatleri arad niversitede
bir kez
daha sarslmtr. Bu sarslmaya en byk etki kendi incelemelerinden
gelir. Gerek
bilgiyi retmekten aciz, sadece binay salayan irket yapsndaki
niversiteler iin
ne srd Akl kilisesi kavram, her ne kadar aklc bir kii olsa da,
Phaedrusun
kendi sonunun gelmesini hzlandrr. Anlatcya gre akla olan bu
grnrde gven
Phaedrusun aslnda phelerinden kaynaklanr.
Teknolojiyle birlikte olsa da, teknolojiye katlanamayan
insanlarn dt yanlgy
romantik arkadalar ve bu ynde dnen insanlar gz nnde
bulundurarak
anlatan anlatc; klasik anlayn dt yanlgy kendi gemii, yani
Phaedrus
araclyla aktarr. Bu iki anlay arasnda uzlamay gerekletirecek
Nitelikse
sonraki blmlerde, ikinci ana blmn sonunda ortaya kar. Bu
blmn
-
23
sonunda Montanada retmenlik yapm olduu niversiteye gitmesi,
burada eski
bir renciyle karlamas sahnesinde aralarnda geen diyalogda
anlatcnn ve
Phaedrusun ayn kiinin iki benlii olduundan emin oluruz.
Aman Tanrm, diyor, Siz misiniz?Hi tanmyorum onu. Hi.Adm sylyor
ve bamla onaylyorum. Evet, benim.Geri dndnz. (Pirsig, a.g.e.,
s.158)
Anlatc her ne kadar gemiine ait bir mekna dnm olsa da gemiine
dnmeye
hazr deildir ve eserin sonuna kadar da olmayacaktr. Ancak
anlatcnn gemiine
dorudan yapt bu geri dn iki benliin birlemesini salamasa da
ikili
kartlklarn ortak bir noktada uzlamasn salayacak Niteliin ortaya
kmasn
salamtr. Sistemin getirdii bir dayatma sonucu sahip olduu alter
egosuyla asl
hesaplamas ve gerek benliini bulma abas da bu kabullenmeden
sonra
balayacaktr. Foucaultya gre zne blc pratikler olarak adlandrd
pratikler
tarafndan nesneletirilmitir. zne ya kendi iinde blnm ya da
bakalarndan
blnmtr. Bu sre onu nesneletirir. Bunun rnekleri deli ile akll,
hasta ile
salkl, sulular ile iyi ocuklardr (Foucault 2000b; 58).
Foucaultnun bu
nermesi anlatcnn da kendisi ve alter-egosu arasnda var olan
zne-nesne ikili-
kartlna denk der. Phaedrus hemen hemen btn sistem pratiklerine
gre deli
olarak grlr. ortaya kmamay tercih eden anlatc da gerekten deli
olmaktansa
dier tm insanlar gibi yirminci yzyl delisini (Pirsig, a.g.e.,
s.38) oynamaldr.
[] dlananlar bir alandan dierine deiirler, fakat ayn kiinin
btnalanlardan dland da olur: Delidir bu. Btn toplumlarda veya hemen
hemenbtn toplumlarda deli her eyden dlanr ve duruma gre, kendisine
dinsel,byl, oyunsal veya patolojik bir konum verildiini grr
(Foucault 2000b;78).
Phaedrusun dlanmasyla sonulanan Nitelik araynda, iinden kamad
sorun
ne olduunu bildiin ama yine de ne olduunu bilmediin (Pirsig,
a.g.e., s.163)
Niteliin tanmlanamazl olmutur. Aklcln temelinde tanmlamalar
yatar.
Niteliin tanmlanamamas Antik adan beri sregelen aklcla duyulan
gvenin
-
24
yetersizlii midir? Hesaba katlabilirlik ve yararlk llerine
uymayan her ey
Aydnlanmann gznde kukuludur (Horkheimer ve Adorno, 1996: 22)
ifadesi
Phaedrusun Nitelii aklcln salam temellere konumlandrmak
istemesinin
nedenlerinden birisidir. Nitelii tanmlamak bu salam temellere
ulamaktr. Ancak
kavramn grecelilii Phaedrusun tanmlamalardan uzaklamasna,
hatta
tanmlanamaz olduunu iddia etmesine neden olur.
Nitelik, dncenin ve anlatmn, dnce d bir srele tannan
zelliidir.Tanmlar kat ve formel dncenin rnleri olduundan, nitelik
tanmlanamaz(Pirsig a.g.e., s.184).
Niteliin tanmazl, kavramn dnsel srelerden uzaklamas Phaedrusu
artk
endielendirmez, ona gre Entelektel sre, Nitelii klesi olmaya
zorluyor, kt
amalar iin kullanmak istiyordu (A.e., s.189). Aklcln srecin
kendince daha
balangta kesin, belirlenmi (Horkheimer & Adorno, 1996: 42)
sisteminden
kmak ister grnse de dncesini savunmak iin klasik anlayta
dnlebilecek
realizmden faydalanr.
Bir ey diyordu, eer dnya onsuz normal ilevini yapamyorsa,
vardr.Tanmlansa da, tanmlanmasa da, Nitelik olmaynca dnyann
ilevininanormal olacan kantlayabiliyorsak Niteliin de var olduunu
kantlamoluruz (Pirsig, a.g.e., s.192).
Phaedrusun Nitelik kavramn tanmlamay reddetmesi ise niversite
evrelerinin
alk olmad bir durumdur. Bu nedenle Phaedrusun Niteliin
tanmlanamaz
olduunu belirtmesine ramen karlat sorular bizi armamaldr.
Yerlemi
geleneksel deerlendirmede ikili kartlklara alk olan Akl Kilisesi
mensuplar
kendisine Niteliin nesnel ya da znel olmadn renmek ister. Grnrde
soruya
verilebilecek iki yant vardr ve her ikisi de bir kmaza gider.
Eer Nitelik nesnede
varsa bilimsel aralar neden onu saptayamaz? te yandan Nitelik
sadece gzlemcide
bulunan znel bir kavramsa bu onun keyfiliinin bir iaretidir.
Anlatcya gre bir
ikilemin iinde olan Phaedrusun bu durumda verebilecei en mantkl
cevap,
Nitelii znel ya da nesnel olarak snflamaya kalkmak, onu
tanmlamaya
-
25
kalkmaktr. Oysa ben zaten onun tanmlanamaz olduunu sylemitim
olurdu
(A.e., s.205).
Nitelik zerinde insanlarn gr ayrlnda bulunmalarnn nedeni
anlatcya gre,
baz kiilerin anlk duygulara bavurmasyken, bazlarnn da genel
bilgilerini
uygulamasdr. Nitelik iin olmas gerekense bu zt kavraylar brakmak
ve
romantik-klasik dnceleri kutuplatrmamaktr. Niteliin btnl klasik
Nitelik
ya da Romantik Nitelik olmamasndan, her ikisinin de tesinde
olmasndan ileri
geldii (A.e., s.210) ifadesiyle Niteliin btnln tekrar vurgular.
Nitelik,
evremizin, iinde yaadmz dnyay yaratmamz iin bamza bela ettii
srekli
bir uyarandr. Tmyle. Her parasyla (A.e., s.223).
Phaedrus Rnesanstan sonra ayr dallar olmu Din, Sanat ve Bilim
pratiklerinin
merkezinde Nitelii grr. Nitelik insan yaamnda, u anda ayr olan
alann
birlemesi iin aklc bir temel oluturur. Sanat alan ve Nitelik
ilikisi retorik
sanatndaki Nitelik kavram incelenirken gsterilmiti. Anlatc
Phaedrus sanatla
Nitelik arasndaki ilikiyi yksek nitelikli bir aba ya da insann
yaptklaryla
aa kard Tanr olarak ifade eder. Din ile sanat ilikisinin
zerinde
durmamtr, fakat daha sonra bunu gerekletirmeyi umduunu belirtir.
Yine de din
iin baz benzetmeler yapmay yerinde bulur. Nitelik ve Tanr
arasnda daha ayrntl
bir incelemeyi gerekli grr. Ancak bu gereklilik anlatcnn yeterli
kaynak
vermeyerek Good ile God arasndaki kkenlerinin ayn olduunu iddia
etmesine
bir engel oluturmaz. Ona gre eski ngilizce kkenleri zerinde
dnlrse bu iki
szcn ayn olduu grlr (A.e., 229). Bu noktadan sonraysa Din alan
ve Nitelik
ilikisi zerinde daha fazla durmamay tercih eder. Anlatcnn asl
odaklanmak
istedii konu Bilim ve Nitelik arasndaki ilikidir. Eserin bandan
beri anlatc klasik
ayrm tarafnda bulunan bilimin romantiklerce yzeysel
deerlendirilmesinden,
bilimin rn olan teknolojinin canavarlatrlmasndan, alan teknoloji
olan
motosiklet tamircilerinin teknolojiye kiiliksiz yaklamlarndan ve
bunlarn sonucu
ortaya kan teknolojik irkinlikten bahsetmitir. Anlatcnn Bilim ve
Nitelik
arasndaki iliki zerinde odaklanmasnn nedeni Bilimin ve onun rn
olan
teknolojinin deer ykl, yani nitelik ykl olmad yargsndan
kurtulmak
-
26
gerektii (A.e., s.229) dncesinde belirginleir. Anlatcnn ve
Phaedrusun insan
ve teknoloji arasndaki kartlk da dhil romantik-klasik ikili
kartlk temelinde Bat
kltrndeki ikili kartlklarn zm olarak grd Nitelik hakknda
gerekletirilen bu tartmalardan sonra, kavram filozoflar ve bilim
adamlarnn
nerileri asndan ele almak istiyorum.
2.2. Nitelik ve Felsefi Tartmalar
Phaedrus zihnin yksek lkesinde yapt bu yolculuklarda,
ikili-kartlklarn
ortak bir dnce sisteminde uzlamasn mmkn klacak Nitelik kavram
zerinde
birok felsefi ve bilimsel tartmalar gerekletirmitir.
Phaedrusun Niteliin nesnel ve znel taraflarn tartt srada
inceledii
dnrlerden birisi John Lockedur. On sekizinci yzylda
gerekleen
epistemolojik devrimin dnrlerinden birisi olan Locke, insann
aklnn
klavuzluuna gvenir, Toplum olarak bizim iin iyi ya da kt, ho ya
da naho
olsun, yararl olan bize reten akldr (Kolakowski, 2008:165).
Phaedrus Niteliin
nesnelerde, bilimsel aralarla neden saptanamad sorusuna
verebilecei bir cevap
dnrken Lockeun Bilimsel olsun ya da olmasn, hibir nesne
niteliklerine
dayanmakszn anlalamaz (Pirsig 2007; 206) ifadesiyle karlar. fade
ilk
analizde Phaedrusu hakl karyor gibi dursa da, daha yakndan
incelendiinde
Lockeun szn ettii Nitelik kavramnn nesnel ve dnyann gerek bir
paras
konumunda olduu grlr. nk Locke deneyimle algladmz
niteliklerle,
onlarn uzants olan renk, boyut, hareketlilik gibi ikincil
niteliklere inanr
(Kolakowski, a.g.e., s.165). Phaedrusun nitelik terimindeki
belirsizlik tarafndan
yenilgiye uratlr (Pirsig, a.g.e., s.206).
Ancak Lockeun Phaedrusu ynlendirmediini dnmek yanl olur. nk
Locke
Phaedrusu o zamana kadar devam ettirdii salt aklc ltlerinden
uzaklatrp,
kavramn mulkln fark etmesini salam ve onu Nitelik kavramn daha
ayrntl
-
27
incelemeye balamaya sevk etmitir. Bu yksek lkedeki yolculuunda
ona Kantn
dnceleri de esin kayna olmutur. Ancak Phaedrusun Kant hakknda
ne
dndn ve Kantn ne dndn anlamak iin nce Humedan bahsetmek
daha anlalr olacaktr.
David Hume bilginin, duyular ve deney araclyla elde edildiine
inanmtr.
Aydnlanma a dnrlerinden Hume, Newton'un deneysel ynteminden
ve
Aristotelesin tabula rasa fikrinden ve deneysel filozof John
Lockedan
etkilemitir. Eserde deneysellik fikrini desteklemek iin be
duyudan yoksun olan,
fakat dardan beslenme ile bytlen hayali bir insan rnek
gsterilir. Humea gre
on sekiz yandaki kiinin kafasnda bir dnce yoktur, bylece Hume bu
yant
vermekle kendini, tm bilginin yalnzca duyulardan geldiine inanan
bir ampirist
olarak tanmlar (A.e., s.117) denilebilir. Thomas J. Steele ve
Ronald DiSanto
Guidebook to ZMM eserinde Humeun deneyciliini yorumlar,
Eer David Hume (17111776) gibi her bakmdan tam bir
ampiristseniz, gerekbilginin doruluunun tam manasyla ancak duyu
deneyimleri dhilindekantlandn syleyecek kadar ileri gidebilirsiniz.
Bu durumda, duyudeneyimleri dhilinde kantlanmam birok aklc kavramn
ve ilkenin gerekbilgiyi salamadn dnrsnz (her ne kadar pratikte
faydal olsalar da)(Steele ve DiSanto, 1990: 163).
Fakat her ey duyulardan geliyorsa duyusal verilerin geldii,
fakat duyulara sahip
olmayan, tz ne anlama gelir? Bu noktada karmza Kant kar. On
yedinci
yzyln bitimine doru, Alman filozofu Kant, Saf Akln Eletirisi adl
yaptnda
insan aklnn snrlarnn olduunu, dnyann kkeni, maddenin z,
Tanrnn
doas ve kk irade gibi geleneksel sorunlar ortaya ktnda insan
aklnn
elimelerle karlatn ne srer. Kantn bu nermesini dinsel
inanlarn
dorulama abas olarak gren Maublanc ve Cachin;
Kant, elimeyi yanlmaya bir iaret olarak gsteren Aristotelese
uyarak, aklnsnrlarnn burada sona erdiini, eyann zn yani
noumeneiyakalayamayacan, gerein akld olduunu ne srer. Baka bir
deyile,akla dayanan bilim yalnzca d grnleri, olaylar kavrayabilir,
doatesini
-
28
kavrayamaz, dnya stne tmel bilgi veremez (Maublanc ve Cachin,
1993;20).
Kantn deneyci grleri dnldnde Humedan etkilendii kesindir.
Ancak
dnyada gerekliin, dorudan duyularca salanamayan ynleri olarak ve
a priori
(nsel) ismini verdii nerisiyle Aydnlanma ann aklcla koulsuz
gveninden uzaklar. Kant gerekletirdii bu dnce yntemini Kopernik
Devrimi
olarak deerlendirir. Anlatc Kant aktarmasnn nedenini ise
Phaedrusun da
gerekletirmi olduu Kopernik devrimini ncelemek olduunu syler
(Pirsig,
a.g.e., s.121). Kopernik devrimi grmezden gelinen gereklere
insanlarn
uyarlmasn simgeler, sonuta Nicholas Copernic, dnyann, evrenin
merkezinde
olmadn ispat ettii [] zaman, hepsi de, kendi dnya grlerinin
geree uygun
olduuna inanyorlad (Maublanc ve Cachin, a.g.e., s.96). Kopernik
devriminin
Phaedrus ile Kantn arasnda kurulabilecek tek balant olduunu
dnmyorum.
Aydnlanma ann sadece akl merkez olarak grmesinden sonra
Kantn
syledikleri kiide kendiliin yalnzca verili olmad; ayn zamanda
zne olarak
kendisiyle iliki iinde kurulduu bir dnme biimi (Foucault, 2000b:
220) olmas
asndan geree giden yolda salt akln elverili olmadna bir kanttr.
Ancak
Phaedrus, Kant arasnda bir ayrm oluur, nk gzel hakknda
belirtilen
grlerin kendisi ona irkin geldi; irkinlik yle derin ve yle geni
kapsamlyd ki
ona nereden saldrmaya balayaca ya da ondan nasl kurtulmaya
alaca
konusunda bir ipucu bulamad. (Pirsig, a.g.e., s.121). Bu gr ayrl
sonucunda
Kant tartmamaya karar veren anlatcnn yerine, Phaedrusun Kantn
fikirlerinde
bulduu irkinliin kayna iki nedenle aklanabilir. Birinci neden,
Kantn estetik
yargsnn gzel-yce ikili-kartlna dayanmasdr. Tanr, iyi, doru, gzel
ile
ilikilendirdii Nitelik kavram onun iin ikili-kartlklarn zm
olmaldr,
elerinden birisi deil. kinci nedeniyse Kantn gzeli deerlendirme
yntemidir.
Taylan Altu, Kantn Gzel, kavram olmakszn, tmel bir holanmann
nesnesi
olarak tasarlanan eydir. ifadesini herhangi bir kavramn d
zorlaycl
olmakszn, herkes iin geerli bir holanma salanmas olarak yorumlar
(Altu,
1989: 57).
-
29
ncelemeleri srasnda bavurduu bir baka filozofsa Hegeldir. Hegel
gereklii
Mutlak Akl, Us ve Ruh ile badatrr. Ancak Hegel varlk sorununu
gereklik ile
birlikte dnr. Ussal olan gerektir ve her gerek de ussaldr.
ifadesiyle dnce
ve gereklik arasnda dorudan bir ba kurmutur. Hegelin bu sav
onu
Phaedrusun gznde tamamen klasik klsa da kendisinin de Nitelii
aklamak iin
bulduu yntemlerden birisi, Hegelin l dnme yntemiyle benzeir.
Dnce diyalektik lklerle oluur: tez, antitez, sentez. Her tezin
karndabir antitez bulunur; aradaki kartlk bir bireimle ortadan
kalkar. Hibirdnce kendi kendine yetemedii iin bu birleim sras
gelince, yeni birln tezi olur (Maublanc ve Cachin, a.g.e.,
s.22).
Nitelik kavramnn ikili-kartlklar arasnda gerekletirmesi beklenen
uzlatrma,
Phaedrusu bu terimi nce l bir sistem ierisinde dnmeye
ynlendirmitir,
zihin, madde ve Nitelik. Phaedrus bu l sistemde srar etmez, amac
bu yntemi
kantlamak deil, ikiliklerden uzaklamak ve bu uzaklkta yeni bir
zmn
gelmesini beklemektir, naslsa Kartlar birbirini itecek yerde
birbirini arrlar.
yleyken zihin, ad geen kart fikirler arasnda bocalayp duramaz
(A.e., 1993;
s.22).
Aydnlanma filozoflarnn, aklcln kurumlarndan birinde, bir
niversitede,
Nitelik tartmalarna dhil edilmesi grnrde aklcl savunan bir
adamn, bu
dnce sisteminde gelitirmekte olduu terim iin uzlatrcdan ok
uzaklatrc
ifadeler bulmas kiiyi artmamaldr. Sonuta Aydnlanma ann aklclk
ilke si
ikili-kartlklarla doludur.
Akl, kavramlar douran, karlatran, sralayan ve onlarla oynayan
bir zihinyetisidir. Bundan da anlalyor ki, akln temel ilkesi, her
kavrama onu brkavramlardan mutlak olarak ayran salam ve deimez
zellikler vermektir(A.e., s.16).
Bat toplumunda sregelmi ikili kartlklarn tek sorumlusunun
Aydnlanma a
olduunu dnmek yanl olur. Arkada Sarahnn Yunan dncesinin her
blmnde Niteliin var olduunu olduunu sylemesi ve Alfred North
-
30
Whiteheadin Tm felsefe Platona dlm dipnotlarndan baka bir ey
deildi.
ifadesi Phaedrusu Antik Yunan a felsefesine ynlendirir.
Whiteheadin ifadesinin
tamam yledir, Bat felsefesinin tarihiyle ilgili yaplabilecek en
gvenilir
genelleme tm hepsinin Platona yaplan dipnotlar olduunu sylemek
olur (Moor,
2007: 6). Aklc sistemin kurban olan Phaedrusun delirmesinde
Aydnlanmadan
izler bulunur, ancak Phaedrusun ikili kartlklarda dorudan sulad
dnrler,
Sokrates, Platon ve zellikle Aristoteles olur.
Aristotelesten sonra onun elimezlik ilkesi filozoflarn yarglarna
uzun sretemellik etti. Bir ey ayn zamanda hem var, hem de yok
olamaz, denildi.Oysa imdi biliyoruz ki, her varlk kendi kartn iine
alr. O, ayn zamandahem kendisi, hem de kartdr. Barnda tad bu eliki
olua yol aar, oluiinde bir zme varr (Maublanc ve Cachin, a.g.e.,
s.106).
Phaedrus Niteliin gerekliiyle ilgili kafa karklnn Antik Yunan
dncesi
dneminde baladna inanr (Pirsig, a.g.e., s.299). Bu iddias onu
Sokrates, Platon
ve Aristoteles ile ilgili daha ayrntl almalara ynlendirir.
Phaedrusun
incelemelerinin balangc mitos-logos tartmasn Steele ve DiSanto
zetler.
Mitos, ya da mit, bir topluluk olarak kendisini oluturmak ya da
tekraroluturmak amacyla bir grubun devaml olarak oluan ve tekrardan
oluan birhikyenin aktarld kutsal anlatlardr. Logos (akl) .. 500
yllarndabalam, klasik dnem sresince Yunan dncesini ekillendirmeye
balamolan aklc dnce sistemidir. Bilinen gerein esas ksmnda, mitos
toplumsalkonuma biimlerine kavramlar sunar; Jungun ortak bilinaltnn
bir eittanmlamas ve yerelletirilmesi olarak dnlebilir. Zaman iinde,
logos,kiinin bir bakasyla iletiim becerilerini kesinletiren karlkl
kabullenilmihikyesi, yeni mitos haline gelmitir (Steele ve DiSanto,
a.g.e., s.396).
Mitos logosa dnmse de dncelerimizi insanln gvdesinde birletiren
bu
ortak kltr kii ya kabul eder ya da reddeder. Mitosu reddetmek,
dna kmak ise
deli olmaktr. nk mitosun etrafnda kefedilmemi bir lke, delilik
bulunur
(Pirsig, a.g.e., s.312). Kefedilmemi lkeye kmak ise akl-olandan
akl-dna
gitmek anlamna gelir. Deliliin k noktasn Foucault zetler;
-
31
Kurucu olan, delilii ayrp blen edimdir, yoksa bu blme bir kez
yaplp daortalk yattnda yerleik hale gelen bilim deil. k noktas, akl
ile akl-olmayan arasndaki mesafeyi koyan yarlmadr; akln akl-olmayan
zerinde,onun hakikatini delilik, su veya hastalk biiminde ekip
karmak iinuygulad etkiyse fazlasyla bu yarlmadan kaynaklanr
(Foucault, 2000a: 21).
Nitelik ise mitosun dndadr. nk Niteliin mitosun da yaratcs
olmas
Phaedrusun Nitelik, evremizin, iinde yaadmz dnyay yaratmamz
iin
bamza bela ettii srekli bir uyarandr. Tmyle. Her parasyla.
iddiasna
kesinlik kazandrr. Phaedrus Antik Yunanllar ve Aristotelesi
inceledike mitosun
getirdii deliliin insanlara kabul ettirilmesinde bu filozoflarn
etkisinin byk
olduuna daha fazla ikna olur (Pirsig, a.g.e., s.314).
Anlatc Phaedrusun Aristoteles ile ilgili almalarndaki tavr ve
ynteminden
bahsederken tarafsz olarak bilgi peinde olan bir renci olmadn
dnmesi ve
ayrca metni kendisinin de okuduunu ve Phaedrusun Aristotelesin
metinlerinde
var olduunu dnd devasa ktl bulamadn belirtmesi anlatcnn
kendisi
ve Phaedrus arasnda yaad gelgitlerin gstergesidir. Gemi benlii
Phaedrus ile
ayn fikirde olmayan anlatcnn ifadelerinde Aristotelese daha lml
yaklat
kesindir.
Pheadrustan kalan an paralarndaki devasa ktl anlamak
iinAristotelesi yeniden okudumsa da onda yle birey bulamadm.
Aristotelesdebulduum balca ey; birou modern bilgilerin nda
dorulamas olanakszgrlen, dzenlenmeleri olaanst kt ve mzelerdeki
eski Grekmleklerinin ilkel grn gibi ilkel duran olduka skc bir
genellemelerkoleksiyonuydu. Biraz daha fazla bilgim olsayd daha ok
ey anlayacamdanve hi de ilkel bulmayacamdan eminim. Ama bunlarn
hibirini bilmesem deAristotelesde ne Byk Kitaplar grubunun vglerine
ne de Phaedrusunsvglerine deecek bir ey gremedim. Aristotelesin
yaptlarn kesinlikle neolumlu ne de olumsuz deerler iin byk bir
kaynak olarak gryorum (A.e.,s.320).
Phaedrusun nitelik kavram ile Platonun yi kavram anlatcya gre
birok
benzerlik barndrr. Anlatc Onun Nitelii ile Platonun yisi o denli
benziyordu
ki Phaedrustan kalan baz notlar olmasayd bunlarn ayn ey
olduunu
sanabilirdim. yorumunu yapar (A.e., s.327). Fakat Phaedrus ile
Platon arasnda var
-
32
olduunu dnd benzerliin yannda kendisi ve Aristo arasnda bir tr
yaknlk
kurar. nk kendisi Phaedrusun tasvir ettii Aristotelyen kontroll
ve ayrntl
bilgiye daha yatkndr. Anlatcnn kontroll ve ayrntl olarak verdii
bilgilerden
ilki yolculuk ncesi yapt listedir. Anlatc listeyi drde ayrmtr,
giysiler, kiisel
gereler, yemek yapma ve kamp gereleri ve motosiklet gereleri.
Daha sonra bu
listenin detaylarna inen anlatc motosikletin ileyiini de klasik
aklc analiz
amacyla bileenleri asndan ve ilevleri asndan (A.e., s.68) eitli
blmlere
ayrr.
Motosiklet, klasik aklc analiz amacyla, ya bileenleri asndan ya
da ilevleriasndan eitli blmlere ayrlabilir.Bileenleri asndan
blndnde en temel ayrm, g grubu ve devinimgrubu arasndadr.G grubu,
motor ve g aktaran sistem olarak ayrlabilir. lk olarak motoru
elealalm. (A.e., s.68)
Bitmeyecekmi gibi grnen detaylar Vesaire. diyerek bitirir.
Phaedrusun
Aristotelesin retorik ile ilgili tabirlerini aktar anlatcnn bu
detayc ynn
hatrlatr. nk Aristoteles de retorii sanat olarak tanmlarken aklc
bir dzen
sistemine indirgenebilir olma zelliini vurgular. Aristotelesin
retorik tanm da
detaylar ile devam eder, Retorik, bir yandan zel kantlar ve
konular, te yanda
genel kantlar olmak zere ikiye ayrlabilir. Aristotelesin bu
detaylar Phaedrusa
gre sonsuz isimler ve ilikiler (A.e., s.321) olmaktan teye
gitmez. Fakat burada
ironik olan anlatcnn kendisini ele vermesidir. Aristotelesin bu
detaylarndan sonra
bu benzerliin fark edilmesi iin yaplan bir hatrlatma vardr,
Daha nce, Gney Dakotada verilen motosiklet emasn anmsadnz m?Tm
motosiklet paralarnn ve ilevlerinin dikkatle numaraland
blm?Benzerlii fark ettiniz mi? (A.e., s.321)
Aa kavuturulmas gereken nokta, Phaedrusun Nitelik kavramnn
Platonun yi
kavramna yakn olmasna ramen retorik konusunda Platonun
grlerinden
ayrlmasdr. Retoriki olanlar Sofistlerdir. Platon ise yiyi
retorikiler ile
ilikilendirmez. [] retorik ktdr. Zorba krallardan sonra Platonun
en ok
-
33
nefret ettii kiiler retorikilerdir (A.e., s.327). Bilginin
greceliliine inanan
sofistlerin aksine Sokrates hakikatin mutlak olduunu dnenlerin
tarafndadr
(A.e., s.332).
Sokratese gre, ancak hakikati dile getirmek istiyorsan konumak
zahmetedeer. kinci olarak, sofistlere gre konumak, tartmak, bedeli
ne olursa olsun,hatta en kaba hileler pahasna, zafer kazanmak ise,
bunun nedeni, onlara gre,sylem pratii iktidar uygulamasndan
ayrlamayaca iindir. Konumak, biriktidar uygulamaktr; konumak, kendi
iktidarn riske etmektir; konumak,kazanmay ya da her eyi kaybetmeyi
riske etmektir (Foucault, 2000: 264).
Retorik yntemi asndan sofistlere benzeyen Phaedrus, Platon ve
sofistler arasnda
ortak bir nokta bulur. Sofistlerin retmeyi amaladklar aret
Phaedrusun
kafasn kartrr. Dncelerin ve bilginin greceliliini retirken
erdemi
retmelerini elikili bulur. Phaedrusun kavram daha derinlemesine
aratrmak iin
okuduu Yunan metinlerinin birisi H. D. F. Kitto'nun The Greeks
eseridir. Erdem
olarak evrilmi ama asl olarak mkemmellik anlamna gelen aret,
Kitto
tarafndan Hektorun tavrn aklamak iin kullanlr. Savaa giden
Hektorun
kendisine kar duyduu grev duygusunun zerinde dururken okuduu,
erdem
olarak evirdiimiz ama aslnda Yunancada mkemmellik olan aretnin
peinden
koar aklamas Nitelik ile ilgili yeni bir ey kefetmesini
salar.
imek akyor!Nitelik! Erdem! Dharma! Sofistlerin rettii ite bu!
Ahlaki grecelik deil.eski erdem deil. Aret. Mkemmelik. Dharma! Akl
Kilisesinden nce.Tzden nce. Biimden nce. Zihin ve maddeden nce.
Diyalektikten nce.Nitelik mutlakt. Bat dnyasnn o ilk retmenleri
Nitelii retiyorlard vebunun iin setikleri ara retorikti. Yapt ey
bandan beri doruydu (Pirsig,a.g.e., s.335).
Aa kavuturulmas gereken nokta, Phaedrusun Nitelik kavramnn
Platonun yi
kavramna yakn olmasna ramen retorik konusunda Platonun
grlerinden
ayrlmasdr. Retoriki olanlar Sofistlerdir. Platon ise yiyi
retorikiler ile
ilikilendirmez. Btn bunlar Phaedrusu ilk bata sarsar. Ancak
incelemesine daha
ayrntl devam etmeye karar verir. Metin ierisinde Sofistlerin
rettii aretnin
Platonun elinde lmsz Hakikate dntn fark eder. Phaedrusun
Nitelik
-
34
kavram ve Platonun yisinin benzerlii kantlanm olur, ikisi de
retorik temellere
dayanmaktadr. Ancak Platon iyi ile doruyu diyalektik temellerde
birletirmeyi
ya da Phaedrusun deyimiyle snrlamay tercih etmitir. Bu sentezin
sonucu
sofistlerin iyisinin, gnmzde de etkileri grlen, yenilgisi
olmutur.
Doru kazand, yi kaybetti ve bu nedenle bugn, birine tekinden
daha fazlabal olmasak da Doru gereini kabul etmede bu denli az
zorlanyoruz veNitelik gereini kabul etmede bu denli ok zorlanyoruz
(Pirsig, a.g.e., s.330).
Nitelii bulmak iin bavurduu Yunan felsefesi Phaedrusu Nitelik
kavramna
yaknlatrmaktan ok, onu kavramdan uzaklatrmtr. Sokrates ile
balayan
igdlere uzak, souk ve bilinli aklclk sonucu Bat dnyasnda
gerekleenleri
grdn dnse de, bu dnceler nedeniyle zamanla kontroln
kaybeder.
Niteliin tanmlanamazln savunmasna ramen bu aklc yntemler
araclyla
Nitelie anlam kazandrma abalar sonucu kendi amacna yenik der.
gn
gece evinde duvara bakan Phaedrus derin dncelere dalar. inden
kamad
gereklikte onun iin Ne geriye ne de ileriye gidi yolu yoktur
(A.e., s.351).
Anlatc, Phaedrusun Sokrates, Platon ve Aristoteles ile sofistler
arasndaki gr
ayrlndan domu ve sonucunda aklcln galip gelmi olduu bu sreci her
ne
kadar yle derine, yle trensizce ve yle eytanca gmlm ve ancak
yzyllar
sonra bir deli tarafndan bulunmu yeri yerinden oynatabilecek
daha nce asla
dnlmemi bir hakikatin ortaya kmas olarak anlatsa da, bu sre
birok
dnr tarafndan tartlmtr. The Greeks adl eserinde Nietzschenin
dncelerinin benzerlii gzden kamaz.
Sokrates bir yanl anlamayd. Iyiletirmenin tm doruluu
Hristiyanlnkide ayn ekilde bir yanl anlamayd. Zamann en kr edici i:
ne pahasnaolursa olsun akl; igdlere kar, igdler olmadan, ak, souk,
tedbirli halegetirilmi hayatn kendisi sadece bir hastalkt, baka tr
bir hastalk vekesinlikle ahlaka, sala, mutlulua dn yoktu. Igdlerle
savamakzorunda olmak yozlamann formul budur: hayat ykselen izgide
olduka,mutluluk igdyle ayn olur (Nietzsche, 2007: 15).
-
35
2.3. Nitelik ve Bilimsel Tartmalar
Anlatcnn eserde ne srd kavramlardan birisi Aklclk Hayaletidir.
Akl ve
hayalet kelimelerinin yan yana gelmesi kafa kartrc gelebilir ama
anlatcnn bu
kavram ele al ikna edicidir. Yolculuklarnn ikinci gnnde mola
vermek iin
uradklar bir kafede kendisinin hayaletlere inanp inanmadn soran
oluna
verdii cevap olumsuz olur. nk [hayaletler] bi-lim-d- cevabndan
sonra
anlatc hayaletler ile ilgili alk olunmayan bir gr sunar.
Kendisinin hayaletlere
neden inanmadyla ilgili aklamas yledir, Onlarda madde yok,
enerjileri de
olamaz, yani, bilimin yasalarna gre, insanlarn kafas dnda var
olamazlar.
Bilimin yasalar iin kulland ifadesiyse, Bilim yasalarnda da
madde ve enerji
yoktur, dolaysyla, onlar da insanlarn kafas dnda var olamazlar
(Pirsig, 2007:
35) eklindedir. Bu noktada aka yapmaya altn sylese de bilimin
yasalar ve
hayaletlerin ayn kefeye konmas ilk anda gereksiz bir aba olarak
grlebilir. Fakat
hayaletler ve bilimin yasalar iin syledii ifadeler ikna
edicidir. Fizik ve mantk
kurallar, saylar ve cebir sisteminin fiziksel bir boyutu olmadna
ve zihinlerimizde
varolduuna gre bu yasalara modern insann hayaletleri ve ruhlar
demek ne kadar
yanl olur?
Eski Kzlderililer ya da ortaada yaayanlar bizim kadar
zekiydiler, amadncelerini etkileyen koullar tmyle farklyd. O dnce
ortamndahayaletler ve ruhlar, modern insann dncesindeki atomlar,
partikller,fotonlar ve quantlar kadar gerekti. Ben hayaletlere ite
bu anlayla inanyorum(A.e., s.36).
Bilimsel yasalardan nce inanlm yasalar inkar etmek ya da
hayaletlere inanan
Kzlderilileri dlamak bizi aznlk klabilir. nk bilimin kabul grd
zaman ile
dnyann ve insanlk tarihinin balad zaman karlatrrsak ne kadar ksa
bir
zaman dilimi ierisinde ne kadar ok yasay kabul etmi olduumuzu
grrz.
Feyerabendin belirttii gibi Bat bilimleri sahip olduklar gleri
kullanarak eski
uygarlklarn geri planda kalmasna neden olmulardr.
-
36
Batl olmayan bilimler [...] birok yerde ortadan kaldrld,
dorudur. Amabunun nedeni iflas etmi ya da baarsz olmalar deil,
Birinci Dnya biliminiuygulayan toplumlarn daha byk askeri gce sahip
olmalaryd. Yerlitoplumlarn ktlk ve iklim sorunlaryla, doal
afetlerle ba etme usulleri veeitli bilgi bilimleri vardr; bunlar
(Batnn bak asna vurulduunda)nesnellikten yoksundur, niceliklerden
ok niteliklere nem verir, ama yine desmrgecilerin bilimlerinin ve
sonraki kalknma havarilerinin ayn konulardasyleyeceklerinden kat
kat stndr. Bu bilgi rtlmek yle dursun,incelenmedi bile (Feyerabend,
1999: 8).
Hayaletler ya da ruhlar ile ilgili bir dnce gnmzde kabul grlen
bilimsel
kurallar tarafndan dorulanmamas nedeniyle dorudan hayal rn
damgasn yer,
nk anlatcnn da ifade ettii gibi Bilimsel gr teki grleri ylesine
kenara
itti ki bunlarn hepsi bize ilkel grnr (Pirsig a.g.e., s.36)
Horkheimer ve Adorno
bu genel gr Aydnlanma dncesi ile aklamay tercih eder.
Aydnlanma, mitin temeli olarak antropomorfizmi ta batan beri
znelin doayayansmas eklinde grmtr. Doast eyler, hayaletler ve kt
ruhlar,doal-olandan korkan insanlarn yanslardr (Horkheimer ve
Adorno, 1995:23).
Anlatcnn Newtonun yer ekimi kanunu ile ilgili syledikleri bu
iddiay
desteklemektedir. Newton yerekimi yasasn tanmlamadan nce
kimse
yerekiminden haberdar deildi. Yerekiminin de hayaletler gibi
bizim kafamzda
var olmasna ramen, bilimsel aklamann ikna ediciliiyle yerekimi
kanununa
inanmzdr. Bu gerek bizi yer ekimi yasasnn Newtondan nce var
olmadna
inandrabilir. Sadece Newton bizi ikna etmemitir. Bugn insanlktan
bile nce var
olduu kabul edilen bu yasaya inanmamz anlatcya gre bir saduyu
meselesi
ve eitim denilen kitlesel bir hipnozun sonucudur (Pirsig a.g.e.,
s.37). Bilimsel
dncenin yaylmas yani Bilginin ilerlemesi birok yerde zihinlerin
ldrlmesi
anlamna geldi (Feyerabend, a.g.e., s.24), sonrasndaysa eskiden
insanlarn
hayaletlere ve ruhlara inand gibi biz de bugn bilimsel yasalara
inanmaya
baladk. Fakat bugn bizim de inandmz bilimsel yasalar ayn
gemiin
hayaletleri gibi bir kenara itecek bir dzen gelmeyeceini nerden
bilebiliriz? Aslnda
bilemeyiz ve byle bir olasl iddia etmek bile kiiyi toplumd klar.
Anlatcnn
ifadesi bu ekilde davranmamzn nedenini aklar, Biz hepimiz,
bakalarnn
-
37
hayaletlerini kibirle aalarz, ayn kendimizinkilere cahilce,
barbarca ve ba tl
itikatli davrandmz gibi (Pirsig, a.g.e., s.37). Sistem
pratiklerinin bizi inandrd
snrlar iinde yaadmz sadece bugnn deil, gemiin de bir gerei
olmutur.
Gemite insanlarn hayaletlere inanmasn salayan toplumsal dzenek
bugn de
bilimsel kanunlar nmze koymaktadr. Foucault, bu gerei bireyin
zneleme
srecinde deerlendirir.
Varlk veya davran biimlerinin bu sistemler iinde retilmi
hakikatler, yanibilgi zerinden tanmlanmas ayn zamanda onlarn belli
insan deneyimleriolarak yeniden kurulmas ve snflandrlmasdr.
nsanlarn bu hakikatlereinanmas, yani onlar zerinden tanmlanm
deneyim biimlerini kendilerinedair hakikatler olarak grmesi ise bu
deneyimlerin znesi olmaykabullenmeleri anlamna gelir. Bylece
insanlar znesi haline geldiklerideneyimlerin ierimledii bilimsel,
ahlaki, hukuki, siyasi normlara gre hareketeder ve kendini snrlar
(Foucault 2000a; 15).
Anlatcnn bu tavrn bilim yasalarn rtmeye ynelik bir aba
olarak
grmemeliyiz. Daha nce de belirtildii zere anlatcnn gemi hayatn
temsil
eden alter-egosu Phaedrus bilimsel almalar yapm klasik ve aklc
yn ar
basan bir karakterdir. Fakat aklclk hayaletinin peine dmesi ve
aklclktan
uzaklamas bilimsel almalarn gerekletirdii srada meydana
gelir.
Phaedrusun kendi kendine tekrarlad Albert Einsteinn konumasndan
alnm
bir metni anlatc bize aktarr. Bu metni yinelemesi elbette ki
tesadf deildir.
Einsteindan alntlanan metin Bilim tapnanda birok konak vardr,
orada
oturanlar da, onlar oraya getiren gdler de eit eittir (Pirsig,
a.g.e., s.101).
szleriyle balar. Einsteinn bilim ve tapnak kelimelerini bir
araya getirmesi
Phaedrusun bilim ve hayalet kelimelerini hatrlatr. Burada da
kartlklarn
eletirilmesi sz konusudur. Metni okuduka Phaedrusun hissettii
yaknlk daha
belirginleir. Bilim tapnanda barnanlar ihtirasl ve doyum
arayanlar ile salt
faydal amalara sahip olanlar olarak metinde ikiye ayrlr. Bir
melek gelip bu
kiileri dar atsa ok kiinin olmayaca ama yine de bu melein
onaylayaca
bilim adamlarnn var olacan belirtir. Onaylanan bu kiilerle
ilgili yaplan
tanmlamaysa, Phaedrusu dndmzde bize yabanc gelmez, biraz
garip,
iletiimsiz, gerekte birbirlerine, kovulanlardan daha az benzeyen
yalnz tiplerdir
-
38
(A.e., s.101). Metin devam ettike Phaedrus ile
ilikilendirebileceimiz benzerlikler
gzmze arpar. Dnmek iin arada bir dalarda inzivaya ekilen
Phaedrus,
Einsteinn u ifadesinde karmza kar,
yi huylu bir insan, kendisini hapseden grltl evreden, gzlerin
hala temizkalm hava iinde zgrce gezindii ve sonsuza dek kalmak zere
olumubiimleri sevecenlikle izledii yksek dalarn sessizliine kamay
zler (A.e.,s.101).
Einsteinn yaklam bir bilim adamna gre farkldr. Klasik, erkek
ile
ilikilendirilmi bilimdeki hipotezlere ve yasalara giden tek
yolun genelde kadn ile
ilikilendirilen sezgi, deneyimin sempatik kavran olduunu
sylemesi
Phaedrusun dikkatini eker. Einsteinn pasajnda Phaedrus ile
ilikilendirilebilecek
noktalarn olmas kendisinin bu iddiay Bilimin kayna iin garip
szckler (A.e.,
s.102) olarak grmesine engel deildir. Phaedrusun bilimsel
dnceden kopma
nedeni bilimsel hipotezlerin okluu ve bu okluk ile bilimsel
yntemin ba
edememesi olur. Ayrca hipotezlerin zmlendike artmas nedeniyle
bilimin
amacna ulaamamas konusunda Einsteinn Evrim, herhangi belirli bir
anda, akla
uygun yaplar iinden birinin, daima tekilerden kesinlikle stn
olduunu
kantladn gstermitir (A.e., s.104) aklamas da ona tatmin edici
gelmez.
Phaedrusu zellikle artan herhangi belirli bir anda ifadesi
olmutur. Ancak ona
gre Einsteinin ifadeleri bilimin temel varsaymlarn yok ediyor
gibi grnse de
aksini dnmek mmkndr. Sonuta bilim kalplam kurallardan
kurtulmaldr,
nk;
[] bilim tarihi sadece olgular ve olgulardan yaplan karmlardan
olumaz.Orada eitli dnceler, olgu yorumlar, atkl yorumlarn yaratt
sorunlar,hatalar ve daha bir sr ey de vardr (Feyerabend, a.g.e.,
s.24).
Bu gelimeler sonrasnda Phaedrus yolculuuna felsefe alannda devam
etmeyi
tercih etse de karmza bir bilim adam daha kar: Jules Henri
Poincar.
Poincarye gre, bilim kanunlar gerek dnyay yanstmazlar, sadece,
uygun
fenomenlerin kullanl ve yararl konvansiyonallerini temsil
ederler (Rosenthal ve
-
39
Yudin, 1980: 386) Poincar (1854-1912) bilime olan inancn sarsld
bir dnemde
yaamtr. On dokuzuncu yzyln ilk eyreinde Bolyai and
Lobachevskinin
doruluu tam olarak kantlanmayan ama yine de geometrinin temel
talar kabul
edilen klidin beinci postulatnn dorulanamaz olduunu kesin bir
ekilde
kantlamasyla bilimsel kesinlik mulaklamt (Pirsig, a.g.e.,
s.232). Bunun sonucu
olarak on dokuzuncu yzyln sonlarna doru, filozoflar ve bilim
adamlar d
gereklik ve kavramsal sistem arasndaki uygunluk iin
kayglanyorlard (Schwartz,
1985: 15).
Phaedrusun Nitelik kavramn incelemesinde yaadklarna benzer
deneyimleri
Poincar de yaar. Ama daha nemlisi ikisi arasnda var olan gr
ortaklklardr.
Poincarnin Bir bilim adam gzledii olgular rastgele semez. O, dar
bir hacme
birok deneyim ve dnce sdrmak ister (Pirsig, a.g.e., s.236)
gr
Phaedrusun ikili-kartlklar sonucu karmza kan kopuk ve uzak
benlikleri care
temelinde ortadan kaldrmak istemesine benzer. Poincarnin
matematikle ilgili
grleri artcdr.
Matematik, der, tpk bilim gibi yalnzca bir kurallar uygulama
sorunu deildir.Kombinasyonlarn ounu baz sabit yasalara gre olanakl
klmaz yalnzca.Byle elde edilen kombinasyonlar ar ok, yararsz ve
skcdrlar. Mucidingerek grevi bu kombinasyonlar arasndan seim
yaparak yararsz olanlarelemek, ya da daha dorusu onlar yapmak
zahmetinden kanmaktr ve buseime yn verecek kurallar olaanst duyarl
ve naziktir. Bunlar tmyleanlatmak neredeyse olanakszdr; onlar
formle edilmez, hissedilir (A.e., s.237).
Phaedrusun dnce ncesi bilin olarak adlandrd srele benzeen
bilinalt
(subliminal) benlik Poincarnin adalar tarafndan onaylanmaz,
Bilinalt