Zdravko Gagovic, MANASTIR STARČEVO

Zdravko Gagović

MANASTIR STARČEVO

CETINJE, jun 2012.

MANASTIR STARČEVO

Zdravko Gagović

2

1. Uvodna strana

________________________________________________________

Lokacija Manastir Starčevo

_________________________________________________________________________

1.1 Naziv i adresa kulturnog Manastir Starčevo – ostrvo Starčeva Gorica na

dobra Skadarskom Jezeru - SO Bar

________________________________________________________________________

1.2 Broj (brojevi) u registru Rješenje br. 1207/57 od 26.11.1957;

br. 01.- 1669/1-61 od 08.11.1961;

br. 02-110 od 07.02.1994.

________________________________________________________________________

1.3 Kategorija vrijednosti II (druga)

_________________________________________________________________________

1.4 Vrsta građevine/lokaliteta Sakralna arhitektura – manastir

_________________________________________________________________________

1.5 Vrijeme nastanka XIV vijek

_________________________________________________________________________

1.6 Podaci o vlasniku/držaocu Mitropolija crnogorsko-primorska, Cetinje

_________________________________________________________________________

1.7 Oznaka na mapi Crkva: 42o

11' 22.19'' N

190

15' 26.75''E

MANASTIR STARČEVO

Zdravko Gagović

3

2. Opis kulturnog dobra

________________________________________________________

2.1 Svojstva i osobenosti kulturnog dobra

Skadarsko jezero se, zbog većeg broja manastira i utvrđenja razmještenih po njegovim

obalama i ostrvima, sa pravom može nazvati „zetskom Svetom Gorom“. Ta utvrđenja, a

posebno manastiri, su odigrali značajnu ulogu u kulturi i umjetnosti Crne Gore.

Od mnogih crkvenih i manastirskih građevina sigurno je da vremenu Balšića pripadaju četiri

veće manastirske cjeline. Najstariji Balšićki manastir na jezeru je Starčevo (Starčeva gorica).

Sagrađen je između 1376. I 1378. godine, zaslugom Starca Makarija, po kojem je i dobio ime.

Bilo je to za vrijeme Đurđa I Balšića, koji je po jednom zapisu sa rukopisa Lipljanske crkve,

umro 13. januara 1378. godine.

Manastir Starčevo, nalazi se na obodu prirodno formirane, amfiteatralne uvale na

jugozapadnom dijelu ostrva, zaklonjene od śevernih vjetrova, koja je bila najpovoljnija za

gradnju. Kompleks je sa śeverozapadne strane omeđen nepristupačnim masivom stijena, koje

se spuštaju prema jezeru, a sa zapadne i jugoistočne strane visokim snažnim zidom. Kompleks

manastira se sastoji iz hrama posvećenog Uspenju Bogorodice, zgrada konaka, pomoćnih

objekata i ogradnog zida sa monumentalnom kapijom.

Crkva na Starčevu je malih dimenzija (širina iznutra 3,5 m, dužina zajedno sa apsidom oko

6,5 m). Kao i ostali, kasniji trikonhosi na jezeru, posvećen je Presvetoj Bogorodici. Iz

njegovog pravougaonog naosa izniču tri polukružne apside, dvije bočno, a jedna koja čini

završetak broda na istočnoj strani. Između bočnih apsida uzdiže se okrugla kupola oslonjena

na kružno postolje. Na kupoli su ugrađena četiri prozorska otvora, unakrsno postavljena.

Kube se istočno i zapadno oslanja na podužni svod, a sa śeverne i južne na prstenasti ispust

iznad bočnih kalota. Gledano s krova sa spoljne strane je naglašen poprečni „lažni“brod

kojega nema sa unutrašnje strane. Podužni svod je blago prelomljen na gotički način. Pošto je

hram malih dimenzija, a nema posebne prostore za proskomidiju i đakonikon, graditelji su, na

unutrašnjim zidovima napravili čitav sistem malih niša, polukružno zasvedenih, različite

veličine, koje su služile za držanje knjiga i drugog obrednog pribora.

U svakoj bočnoj apsidi je bila ugrađena po jedna niša za knjige pojaca (ona u južnoj je veća i

ima kamenu policu po sredini.), a u zapadnom traveju, na śevernom i južnom zidu, nalaze se

dvije velike niše sa kamenim policama za držanje stvari. Radi pojačavanja akustičnosti, u

kupoli i apsidama ugrađeni su zvučni rezonatori. Da tim velikim nišama ne bi bila

poremećena statika objekta, graditelj je pristupio jednom neobičnom pojačanju: sa spoljne

strane na odgovarajućim mjestima, dozidan je po jedan polukružno završen zid, koji ide od

temelja do krova pa izgleda kao još jedna bočna apsida. U dnu centralne apside, ispod

prozora, ozidano je episkopsko sjedište, obilježje katedralne crkve, što upućuje na zaključak

MANASTIR STARČEVO

Zdravko Gagović

4

da je tu, bar neko vrijeme, bilo śedište zetskog episkopa (T.Pejović, Manastiri na tlu Crne

Gore, Beograd 1995, str. 123; Istorija Crne Gore II/2, str.420). Pod je bio popločan opekom u

slogu riblje kosti. Prema ostacima fresko dekoracije, vidi se da je crkva bila živopisana.

Uskoro poslije podizanja crkve ispred zapadne fasade podignuta je pravougaona priprata sa

podužnim poluobličastim svodom. Uz nju su prizidane dvije bočne jednobrodne kapele sa

polukružnim apsidama. Śeverna je niža i ima poluobličasti svod ( u njoj je po svoj prilici bio

sahranjen starac Makarije), dok je južna u kojoj je, prema njegovom testamentu, sahranjen

1540. godine, poznati štampar vojvoda Božidar Vuković, u Veneciji poznat kao Dionisio

della Vecchia, palladin - koji je vojvodsku titulu dobio 1533. godine od Karla V

Harbzburškog, Imperatora Svetog rimskog carstva, koji je u svoje vrijeme smatran

“gospodarom svijeta“ - veća ali sa porušenim svodom.

U manastirskom dvorištu bilo je još nekoliko građevina, među kojima se veličinom isticala

jedna četvorougaona zgrada na sprat, koja se nalazila zapadno od crkve. Manastir je bio

okružen visokim debelim zidom, gotovo pravougaonog oblika. Glavna kapija polukružnog

oblika, s južne strane, vodila je do manastirskog pristaništa u maloj jezerskoj uvali.

Padom ovog dijela Zete pod tursku vlast, manastir je zapustio. I manastir i zemlja na kojoj se nalazio

pripali su lokalnim krajinskim Turcima, koji su obično tu zimovali sa svojom stokom, ugoneći je u

ostavljenu crkvu.1

2.2 Značaj kulturnog dobra

Dinastija Balšića (1360.-1421.) je osim snažnog uticaja na političku istoriju Zete, ostavila i

markantan trag u kulturi onog vremena. Za vrijeme njihove višedecenijske vladavine

obnavljaju se stari i podižu novi hramovi, formiraju se gradovi – utvrđenja, a razvijaju se

umjetničke i kulturne aktivnosti.

U nemirnim istorijskim vremenima, tokom druge polovine XIV vijeka i početnih decenija XV

vijeka, na ostrvima (goricama) Skadarskog jezera: Starčevu, Beškoj i Moračniku - Balšići

podižu svoje grobne crkve. Tada se na Skadarskom jezeru pojavljuje jedan karakteristični

graditeljski tip – trikonhos. Osnova crkve tog plana, u kome se uz centralni pravougaoni

prostor nalaze tri apside sa polukalotama između kojih se izdiže kupola, proizišla je iz rješenja

koja nalazimo na području Crne Gore u ranom srednjem vijeku ( na Zlatici kod Podgorice,

Topolici u Baru, Sv. Jovan u Zatonu). Ta organizaciona shema crkve je u srednjem vijeku

sublimirala u trikonhos na Tophali iz doba Vojislavljevića, koji je bio uzorom zetskih

hramova iz doba Balšića.

Zetski trikonhosi su se gradili na domaćem iskustvu i u osnovi naslijeđenim rješenjima, kao u

paleohrišćanskom trikonhosu u Baru, ispružanjem pilastara ka središtu radi oslanjanja male

kupole. Varijanta zetskog trikonhosa ima ispred apside prezbiterijalni travej, a umjesto

pjevnice za monahe, male bočne konhe u kojima jedva može stati sarkofag. Građeni su od

kamena u redovima, a ispred traveja imali su podignutu pripratu. Načinom gradnje se ističe

zetska romanička tradicija, izražena još i niskim rebrastim svodom i krovom od kamenih

ploča, što je bilo karakteristično za sve male zetske crkve. Balšići su, većinom oslonjeni na

graditelje, zidare i klesare primorskih gradova, dali trikonhosima zapadnjačku odeždu.

1 P.A.Rovinski, Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti, Tom IV, Cetinje 1994, str.443

MANASTIR STARČEVO

Zdravko Gagović

5

Izgrađeni od četvrtastih pravilnih tesanika ili samo od pritesanog kamena, sa oblicima

svodova, lukova, vizuri i otvorima, dobrim dijelom preuzetim iz savremene gotike, hramovi

posljednje četvrtine XIV i početka XV vijeka, na Skadarskom jezeru podignuti su u duhu

oblasti u kojoj su nastali, preuzevši stil koji je bio u toku.

U svakom slučaju zetski trikonhosi su jedna zasebna skupina u graditeljstvu Balkana tog

vremena. Oni se razlikuju od trikonhosa u drugim oblastima gdje su građeni od cigle ili

kombinacije kamen – cigla. Zetski trikonhos je uvijek građen od tesanog ili pritesanog

kamena i pokriven kamenim pločama. Pri tome su lukovi, oblici svodova, zvonika i prozora

preuzeti iz gotike, tj. stila koji je tada bio dominantan na Zapadu. Osobenost im je donijela

domaća tradicija i majstori, najvjerovatnije iz Bara i Kotora u kojima su u to vrijeme bile

veoma aktivne radionice kamenara, klesara i graditelja.

Simbioza domaće tradicije i novog stila, učinila je da umjesto čiste romanike ili gotike u Zeti nastaje

nova romano – gotika, odnosno graditeljstvo zetske regionalne škole. Bogorodičina crkva na Starčevu

ima sve osobine te – Zetske graditeljske škole, pa predstavlja jedinstveno kulturno dobro,

skladnih proporcija i arhitektonskih rješenja, što ga čini posebno značajnim svjedokom naše

kulturne prošlosti.

Mada malih razmjera, Bogorodičina crkva na Starčevu djeluje monumentalno svojim

spoljnim izgledom i unutrašnjim prostorom. Tu sliku upotpunjavaju suri zidovi od sivog

krečnjaka, sa kvaderima najčešće velikih dimenzija. Lijepo proporcionisana, svedena na

osnovne geometrijske oblike, komponovane u prostoru. Zbog čisto izvedenih zidnih površina,

igrom svjetlosti i sjenke, oblici dobijaju naveličini i snazi. Primorsko graditelji su u uvezenu

prostornu zamisao hrama, unijeli, izmjenama i pojednostavljenjima, romaničko – gotičke

elemente, pa se Starčevo može smatrati rodonačelnikom savremene simbioze istočnih i

zapadnih primjesa u stilskom graditeljskom izrazu.

Manastir je u srednjem vijeku bio značajan skriptorijum, iz kojeg su sačuvana dva rukopisa,

od kojih se Prolog čuva u Berlinu, a Jevanđelje u Biblioteca Nazionale Marciana, u Veneciji.

U manastirskom skriptorijumu je 1442. godine po svemu sudeći nastao i čuveni Šestodnev

starca Nikona Jerusalimca Gorički zbornik za Jelenu Balšić, koji predstavlja prepisku

(poslanice) između Jelene i nenog duhovnika, sastavljača zbornika. Gorički zbornik je bitan

spis u razvoju naše književne tradicije. To je i prvi crnogorski putopis, sa natpisima iz

geografije i kosmografije. U oblasti morfologije prisutan je snažan uticaj narodnog jezika.

Sticajem okolnosti, 1949. godine rukopis se našao u Srpskoj akademiji nauka, zbog

publikovanja, ali je tamo zadržan i pohranjen u arhivu Akademije pod brojem 446. Nastojanja

ZZSK još iz 1969. godine da se ovaj značajan segment naše kulturne baštine vrati u Crnu

Goru nijesu urodila plodom.

MANASTIR STARČEVO

Zdravko Gagović

6

3. Stanje kulturnog dobra

________________________________________________________

3.1 Opis stanja kulturnog dobra

Manastir Starčevo je u periodu od 2002. do 2008. godine, gradnjom bez sprovedene

arhitektonske analize kompleksa i odobrene projektne dokumentacije, uvođenjem elemenata

koji nemaju uporišta u nasljeđu, kako u materijalu tako ni u tehnici izvođenja, izgubio

značajan dio kulturnih vrijednosti. U potpunosti je poremećena izvorna, srednjovjekovna

organizacija prostora. Formiranje terastastih vrtova u neadekvatnoj tehnici gradnje i

raznorodnom materijalu (lomljeni kameni blokovi, priklesani oblutci i dr.)

Na samoj crkvi izvedeni su brojni radovi koji su izmijenili izvorne stilske karakteristike ovog

značajnog segmenta zetske arhitekture s početka XV vijeka. Krovni pokrivač od kanalice

zamijenjen je olovnim. Sa istočne i śeverne strane crkve uklonjene su masivne stijene, koje su

činjele njeno jedinstveno okruženje. U crkvi je originalni pod od opeke u slogu riblje kosti,

zamijenjen novim kamenom industrijski rezanim, takođe u slogu riblje kosti. Baze u nišama

obložene su mermernim pločama i pločama od maljata, industrijski rezane. Oltarski prostor je

podijeljen ikonostasom industrijskog tipa. Svi ovi radovi u crkvi su uništili autentičnost

unutrašnje strukture crkve. Takođe, novonastala časna trpeza je urađena od neadekvatnog

materijala i neprimjerena ovom prostoru. Takođe bez saglasnosti službe zaštite , oslikan je

novi freskopis, sumnjivih likovnih kvaliteta. U svakom slučaju rad je "majstora" koji se ne bi

mogao smatrati tumačem živopisa XV vijeka.

I pored brojniih radova izvedenih na manastirskom kompleksu, opšti utisak stilske

nedosljednosti sa jedne i zapuštenosti sa druge strane povređuju njegovu izvornost. Time ovaj

autohtoni segment crnogorske kulturne baštine, posebno unošenjem elemenata koji mu

istorijski i kulturološki nijesu sopstveni uveliko gubi na značaju.

3.2 Dosadašnji radovi na kulturnom dobru

Prva istraživanja 1893. godine, izvršio je P.A.Rovinski „kad je slavljena četiristota godišnjica

Obodske ili Cetinjske štamparije“. Nakon iskopavanja zemlje koja se nagomilala spolja i iznutra do

visine od metar i više, Rovinski je sačinio „plan crkve, izradio crteže na kojima su se mogli vidjeti svi

detalji u unutrašnjem rasporedu, a takođe njen izgled spolja“. No do naših dana dospio je samo plan

osnove crkve.

Rezultat ovih istraživanja bio je zaključak Rovinskog, da crkva na Starčevu „predstavlja kopiju

Cetinjske crkve ili je sagrađena nezavisno po istom planu“.

Prema Rovinskom, dimenzije crkve, uzete prema mjerenju između unutrašnjih zidova su

sljedeće: dužina broda u dubinu apside je 6,21 m, priprate 2,33 m, a ukupna širina 2,38 m.

Prečnici bočnih apsida su po 2,20 m a srednje 2,50 m. Nakon čišćenja poda crkve ukazao se

MANASTIR STARČEVO

Zdravko Gagović

7

pod, popločan ciglom.

Suštinska briga za kulturnim dobrima u počine tek nakon II svjetskog rata, kada Povjerenik za

kulturu Narodne Republike Crne Gore dopisom br. 856 od 12.09.1950, godine nalaže Zavodu

za zaštitu spomenika kulture da je neophodno obići spomenike kulture, pa i one na

Skadarskom jezeru.

No, rad na izučavanju, naučnoj valorizaciji i zaštiti manastirskih središta u basenu Skadarskog

jezera, pa i manastira Starčevo, inicirao je Savjet za kulturu Narodne Republike Crne Gore,

1960. godine. Zavod za zaštitu spomenika kulture je 1961. godine angažovao prof. Vojislava

Koraća da sačini Predlog zaštitnih radova na kompleksu Bogorodičine crkve na ostrvu

Starčeva gorica. U periodu 1963 - 1965. godine su izvršeni opsežni radovi na konzervaciji i

rekonstrukciji crkve prema projektu i realizaciji arh. Milana Petrovića iz Zavoda za zaštitu

spomenika kulture sa Cetinja:

- Krčenje terena manastirskog kompleksa od žbunja i drugog rastinja.

- Otkopavanje i čišćenje šuta iz ostataka građevina.

- Izrada novog dijela tambura kupole.

- Doziđivanje i zatvaranje otvora na istočnoj apsidi prema postojećem sa fugovanjem u

cementnom malteru.

- Zatvaranje otvora na južnoj i sjuevernoj kapeli i konzerviranje postojećih fragmenata.

- Uziđivanje nadvratnika od postojećeg tesanog kamena i dovršavanje novim tesanim

kamenom, prema postojećem.

- Izrada potkrovnog kamenog vijenca na fasadi crkve i na kupoli tambura prema

sačuvanom postojećem stanju.

- Rekonstrukcija kamenog luka iznad ulaznih vrata, od autentičnog materijala.

- Pored činjenice da je bila predviđena izrada krovnog pokrivača od olovnog lima

debljine 1,5 mm, na novoj krovnoj konstrukciji preko daščane oplate, pokrivač je

izrađen je od betonske košuljice, imajući u vidu uslove na jezeru.

- Izrada i ugrađivanje drvenih prozora i spoljašne željezne rešetke.

- Izrada ulaznih vrata od hrastovine ili borovine, sa horizontalnim preklopom, od drveta

debljine 50 mm.

Godine 1980. izvršeno je čišćenje prostora zbog geodetskog i arhitektonskog snimanja

kompleksa radi izrade programa i projekta zaštite Manastira, 1983. godine je sačinjen elaborat

istraživačkih i zaštitnih radova, a 1984. godine izvršeni su značajni istraživački i zaštitni

radovi radi izrade projektne dokumentacije.

Radovi na sanaciji manastirskog kompleksa vršeni su i 1987. godine, kada je arh: Vladimir

Stanković je sačinio tehničko rješenje za osiguranje stijene u neposrednoj blizini crkve.

Kamene ploče na grobovima u kapelama zamijenje su novim, a nadgrobna ploča sa groba

Božidara Vukovića na kojem je urezana ruka koja drži kesu što je bio simbol štamparstva,

predata je na čuvanja Muzejima i galerijama Titograda.

Nakon opsežnih radova na sanaciji crkve i konzervaciji kompleksa, komisija Zavoda za

MANASTIR STARČEVO

Zdravko Gagović

8

zaštitu spomenika kulture je utvrdila određene nedostatke:

- Fugovanje kamenih zidova, kako na objektu crkve, ulazne kapije i na zidovima

ostataka građevina kompleksa, nije izvedeno na adekvatan način. Fuge većim dijelom

pokrivaju lice zida i neujednačene su od objekta do objekta.

- Krune zidova su većinom zamazane cementnim malterom, što stvara utisak

inprovizacije. Prijektom je predviđena tehnika dersovanja.

- Pokrivanje objekta kanalicom, posebno kupole i ulazne kapije izvedene su

neujednačeno.

Iskustvo u rаdu nа zаštiti grаditeljskog nаsleđа kаo i brojni istorijski primjeri pokаzuju dа su

prestаnаk ili nedostаtаk funkcije bitni činioci koji negаtivno djeluju nа stаnje i integritet

kulturnog dobra. Tehničkа zаštitа kаo osnovni uslov očuvаnjа dobra ne može dа obezbijedi

njihovu trаjnu zаštitu ukoliko nijesu rešeni i problemi redovnog održаvаnjа tаkvih kulturnih

dobara, а redovno održаvаnje moguće je riješiti nа nаjpovoljniji nаčin povezivаnjem s

određenom funkcijom. Imajući ovo u vidu Zavod za zaštitu spomenika kulture u konsultaciji

sa Mitropolijom crnogorsko – primorskom planirao rekonstrukciju manastirskih konaka, u

cilju revitalizacije - vraćanja života u ovo manastirsko središte.

Na osnovu Programa obnove i sanacije spomenika kulture u Crnoj Gori za 1992. godinu i

posebne Odluke Vlade Republike Crne Gore predviđena je izgradnja konaka Manastira

Starčeva gorica. Za investitora je određen Zavod. U toku 1992. godine završena

rekonstrukcija konaka, prema projektu koji je sačinio Zavod.

3.3 Nelegalni i nestručni radovi na kulturnom dobru

No, hrišćanski, pravoslavni svijet Crne Gore, krajem devetih decenija XX vijeka, a na

goricama Skadarskog jezera prvih godina XXI vijeka krenuo je u obnovu. Decenijama

zapretani vjerski život, lišen kontinuiteta, oslobođen stega, motivisan često razlozima koji

nijesu u Vjeri, u obnovu je ušao stihijski.

Već 1999. godine na manastiru Starčevo neovlašćeno se izvode građevinski zahvati koji

drastično umanjuju kvalitete ovog kulturnog dobra. Ovi radovi su izvođeni bez konsultacije sa

službom zaštite, bez izvršene analize objekta i bez projektne dokumentacije. Sa crkve je

uklonjen krovni pokrivač od kanalice, i zamijenjen olovnim, a sve fasade su ponovo fugovane

malterom drugačije boje od postojeće, čime se djelimično izgubila prvobitna tekstura zidova.

Posebno drastična degradacija je izvedena u unutrašnjosti crkve, gdje je uklonjen originalni

srednjevjekovni pod od cigala složenih u formi “riblje kosti” I zamijenjen novim od rezanih

kamenih ploča koje samo slogom oponašaju stari. Unutrašnji zidovi crkve su grubo

omalterisani i pripremljeni za živopisanje. Manastirska porta je izgubila naslijeđenu

fizionomiju, dograđivanjem kamenih terasa za potrebe formiranja bašta.

Godine 2002, Komisija koju su činili građevinski inspektor, glavni i republički vodoprivredni

inspektor i direktor Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture su u Izvještaju o

obilasku manastira Moračnik utvrdili brojne nelegalne i nestručne radove:

- Uklanjanje omanjeg uzvišenja sa zapadne strane konaka i formiranje spoljašnjeg

MANASTIR STARČEVO

Zdravko Gagović

9

stepeništa na oslobođenom prostoru uz zapadni zid konaka, čime se mijenja postojeća

konfiguracija terena, ne poštujući rješenja iz ranije sačinjenog i odobrenog projekta I

istovremeno narušava prvobitni izgled kompleksa. Stepenište sa podzidima se formira

od priglačanog kamena neodgovarajuće strukture i boje.

Nakon izvještaja Komisije, Zavod je Rješenjem br. 02-365 od 04.07.2002. godine, naložio

Mitropoliji crnogorsko – primorskoj da obustavi sve radove na zaštićenom kompleksu

Manastira Starčevo na skadarskom jezeru, koji se odnose na formiranje novog stepeništa sa

podzidima uz zapadni zid konaka, i da u roku od 120 dana dovede kompleks u prvobitno

stanje.

Da ovo Rješenje nije imalo pravne posljedice svjedoči i nalaz Komisije za utvrđivanje stanja

nepokretne kulturne baštine Crne Gore, koju je 2004. godine formiralo Ministarstvo kulture i

medija, u saradnji sa Ministarstvom zaštite životne sredine i uređenje prostora, Republičkim

zavodom za zaštitu spomenika kulture Crne Gore i Regionalnim zavodom za zaštitu

spomenika kulture – Kotor.

Nalazi ove Komisije su gotovo istovjetni:

- Manastirski kompleks je oivičen bodljikavom žicom. Terasasti vrtovi, stepenište

komunikacije itd, formirani su u neadekvatnoj tehnici gradnje i raznorodnog materijala

(lomljeni kameni blokovi, priklesani oblutci i dr.).

- Crkva Sv. Jovana restaurirana je po projektu RZZSK sredinom 80- ih godina 20-

vijeka, pokrivena kanalicom. Kasnijim intervencijama, zbog prokišnjavanja krova,

prepokrivena je olovnim limom (tablom), a u unutrašnjosti omalterisana krečnim

malterom, što se može zaključiti da su unutrašnji zidovi pripremljeni za novo

živopisanje.

- U polukaloti kupole je novonaslikan Isus Pantokrator.

- Baze u nišama obložene su mermernim pločama i pločama od maljata, industrijski

rezane.

- Pod crkve je urađen novim kamenom industrijski rezanim u slogu riblje kosti.

- Oltarski prostor je podijeljen ikonostasom industrijskog tipa. Svi ovi radovi u

unutrašnjosti crkve su uništili autentičnost unutrašnje strukture crkve. Takođe,

novonastala časna trpeza je urađena od neadekvatnog materijala i neprimjerena ovom

prostoru.

Radovi na manastiru, takođe bez saglasnosti službe zaštite su nastavljeni, oslikan je novi

freskopis, sumnjivih likovnih kvaliteta. U svakom slučaju rad je "majstora" koji se ne bi

mogao smatrati tumačem živopisa XV vijeka. Freskopis je završen 2009. godine, o čemu

svjedoči natpis na zidu iznad zapadnih vrata naosa:

U IME OCA I SINA I SVETOGA DUHA S BLAGOSLOVOM NJEGOVOG PRVOSVEŠTENIKA

ARHIEPISKOPA CETINJSKOG I MITROPOLITA CRNOGORSKO – PRIMORSKOG AMFILOHIJA

ŽIVOPISA SE OVI HRAM ŽIVOTONOSNOG ISTOČNIKA RUKOM MILOŠA RAŠKOG I

IZDIVENIJEM MONAHA GRIGORIJA OD ROŽDESTVA GOSPODA I SPASA NAŠEGA ISUSA

HRISTA DG 2009

Na južnoj konhi crkve postavljena su dva, a na manastirskim konacima tri panela solarnog

MANASTIR STARČEVO

Zdravko Gagović

10

grijanja, koji grubo remete tkivo ovih objekata. U manastirskoj porti su postavljeni stubovi sa

elektro turbinama na vjetar.

Izvođenje radova na ovim objektima bez valjane dokumentacije neminovno dovodi do

povrede njihove izvornosti. Posebno štetni za ovaj jedinstveni i autohtoni segment crnogorske

kulturne baštine su nelegalni radovi koji se još uvijek izvode sa namjerom unošenja elemenata

koji joj istorijski i kulturološki nijesu svojstveni.

4. Neophodni radovi na kulturnom dobru

________________________________________________________

4.1 Predlog radova na kulturnom dobru

S obzirom da cjelokupni pravni sistem Crne Gore obavezuje državu na prevashodnu

odgovornost kada je u pitanju stanje i kulturne baštine, neophodno je da se preko nadležnih

organa i institucija što prije preduzmu sve neophodne mjere kao i radovi u cilju resanacije

ovog kulturnog dobara, čime bi ovi izuzetno vrijedni svjedoci naše prošlosti imali i svoju

budućnost. Cilj svih budućih radova na manastiru Starčeva Gorica mora da bude u službi

vraćanja njegove autentičnosti, te očuvanja studiozno izvedenih konzervatorsko-

restauratorskih intervencija u toku 60 i 80 i 90 -tih godina prošlog vijeka. Iz istih razloga treba

ukloniti kasnije, proizvoljne interpretacije, koje su izmijenile njegovu suštinu i osobenosti

zetske arhitekture s kraja XIV vijeka. U tom smislu neophodno je sačinjeti detaljnu

multidisciplinarnu analizu radova koji su grubo narušili izvorne oblike ovog značajnog

segmenta naše prošlosti i sačinjeti projekat njegove resanacije, definisan kroz potrebu

očuvanja njegovih izvornih oblika, kao i ekonomske valorizacije, u cilju njegovog održivog

korišćenja. To je i obaveza koja proizilazi iz Zaključaka Vlade Republike Crne Gore br. 02 –

6897 od 27. oktobra 2005. godine.

5. Postojeće informacije o kulturnom dobru

________________________________________________________

5.1 Izvori dokumentacije

- Vasilije Knežević, Elaborat postojećeg stanja sa predlogom mjera, 1984

- Manastir Starčeva gorica, Glavni projekat, urađen 1992. godine,

- Glavni projekat konaka Sig. 1681-1682

- Samardžić Tijana, Stručni rad iz istorije umjetnosti, Zadužbine Balšića na goricama

5.2 Bibliografija

- Đ. Bošković, Izveštaj i kratke beleške sa putovanja, Starinar, Beograd 1931.

MANASTIR STARČEVO

Zdravko Gagović

11

- V. Petković, Pregled crkvenih spomenika kroz povestnicu srpskog naroda, Beograd

1950.

- V.J. Đurić,u :Istorija Crne Gore, knjiga 2, tom 2, Titograd 1970. Godine

- P. Mijović, O istraživanju spomenika kulture u basenu Skadarskog jezera, CANU,

Naučni skupovi, knj. 9, Titograd 1983.

- T. Pejović, Manastiri na tlu Crne Gore, Beograd 1995.

- P. A. Rovinski, Crna Gora u prošlost i sadašnjosti, tom IV, Cetinje 2004.

- Božidar Šekularac, Crna Gora u doba Balšića, Cetinje 2011.

6. Kartografski podaci

___________________________________________________________________________

6.1 Granice kulturnog dobra sa katstarskim oznakama

Za ostrvo Starčevo u Direkciji za nekretnine Crne Gore, Područna jedinica Bar ne postiji List

nepokretnosti.

7. Namjena kulturnog dobra

_______________________________________________________

7.1 Način čuvanja, održavanja i korišćenja kulturnog dobra

Manastir Starčeva Gorica je u službi, kao manastirsko središte, tako da je dostupan javnosti

kao vjerski objekat. Njime upravlja Mitropolija crnogorsko - primorska. U cilju uključivanja

ovog vjerskog objekta u kulturnu ponudu i turizam Skadarskog jezera, neophodno je uključiti

Nacionalne Parkove Crne Gore, Crkvu, reprezentativne ličnosti lokalne zajednice i turističke

organizacije u cilju definisanja strategije, valorizacije i prezentacije ovog kulturnog dobra.

Razvoj kulturnog i religioznog turizma mogao bi uticati na održivi razvoj ovog i drugih

manastirskih središta i omogućilo njihovo kvalitetno održavanje. Krajnji cilj zaštite kulturnih

dobara jeste da imaju svrhu i da se omogući korisniku pojedinačnog objekta da njime

upravlja, i da ga održava, shodno utvrđenoj namjeni.

Crna Gora je posvećena zaštiti svog kulturno-istorijskog nasljeđa obavljajući ovu aktivnost

kao aktivnost od posebnog društvenog interesa. Ona preko odgovornog Ministarstva kulture

vrši nadzor u smislu poštovanja zakonskih regulativa u zaštiti kulturnih dobara, a preko

MANASTIR STARČEVO

Zdravko Gagović

12

Uprave za zaštitu kulturnih dobara, bavi se politikom zaštite i njenim monitoringom.

7.2 Način čuvanja, održavanja i korišćenja zaštićene okoline

O zaštićenoj okolini kulturnog dobra manastira Moračnik brine se NP Skadarsko jezero,

prema Planu upravljnja Nacionalnim parkom Skadarsko jezero 2011-2015 godine, izrađenim

u skladu sa Zakonom o zaštiti prirode (Sl. list RCG, br. 51/08), Zakonom o nacionalnim

parkovima (Sl. list RCG, br. 56/09) i Prostornim planom područja posebne namjene za

Nacionalni park Skadarsko jezero (Sl. list RCG, br. 46/01).

Jedna od strateških oblasti ovog dokumenta je i zaštita kulturno – istorijskog nasljeđa Parka sa

užim okruženjem koja u dugoročnom planskom periodu nameće potrebu definisanja

strateškog cilja - zaštite, valorizacije i promovisanja kulturnih vrijednosti, kojim se treba

rukovoditi u realizaciji budućeg planskog koncepta. Predviđenim strateškim ciljem predlažu

se mjere i aktivnosti u čijoj bi pripremi i realizaciji trebale da učestvuju relevantne institucije,

set aktivnosti koje će obaviti JPNPCG i Nacionalni park Skadarsko jezero, i određene mjere i

aktivnosti međuinstitucionalnom saradnjom.

Planom upravljanja predviđeni su akteri koji mogu biti uključeni na zaštiti i poboljšanju

nezadovoljavajućeg stanja kulturnog nasljeđa: Uprava za zaštitu kulturnih dobara,

Ministarstvo kulture, Ministarstvo održivog razvoja i turizma, JPNPCG, Nacionalni park

Skadarsko jezero, Ekspertske organizacije (fakulteti, instituti), lokalna samouprava i

stanovništvo, NVO i donatorske organizacije.

Jedan od ciljeva brige za kulturnu baštinu, NP je planirao kroz dokumentovanje i ažuriranje

sveobuhvatnih podataka o kulturno-istorijskom nasljeđu, kroz uvođenja digitalizacije, kao

metod novog načina rada, na osnovu kojeg se mogu sprovoditi raznovrsni vidovi

promovisanja i prezentovanja kulturne baštine, kao bitnog elementa turističke aktivnosti i

njeno uključivanje u razvoj turizma.

8. Zaključak

_______________________________________________________

U sklopu crnogorskog kulturnog nasljeđa zadužbine Balšića čine jedinstvenu arhitektonsku,

kulturno-istorijsku i ambijentalnu cjelinu. Oblikovnom jednostavnošću i gardivnim

materijalom srasle su sa goricama na kojima su sagrađene, te na taj način čine sastavni dio

Skadarskog jezera. U mauzolejima Balšića potpunosti je pomirena estetika, arhitektura i

potreba. Bogorodičina crkva na Starčevu ima sve osobine Zetske graditeljske škole, pa

predstavlja jedinstveno kulturno dobro, skladnih proporcija i arhitektonskih rješenja, što ga

čini posebno značajnim svjedokom naše kulturne prošlosti. Lijepo proporcionisana crkva,

svedena na osnovne geometrijske oblike, komponovane u prostoru. Zbog čisto izvedenih

zidnih površina, igrom svjetlosti i sjenke, oblici dobijaju naveličini i snazi. Primorsko

graditelji su u uvezenu prostornu zamisao hrama, unijeli, izmjenama i pojednostavljenjima,

romaničko – gotičke elemente, pa se Starčevo može smatrati rodonačelnikom savremene

simbioze istočnih i zapadnih primjesa u stilskom graditeljskom izrazu.

I pored činjenice da su gradnjom bez valjane dokumentacije posljednjih godina, unošenjem

MANASTIR STARČEVO

Zdravko Gagović

13

elemenata koji ovom autohtonom dragulju naše medijavalne arhitekture nijesu istorijski i

kulturološki svojstveni, uveliko povrijeđene njegove izvorne vrijednosti, nakon sveobuhvatne

resanacije, manastir Starčeva gorica zaslužuje da zadrži status kulturnog dobra.

MANASTIR STARČEVO

Zdravko Gagović

14

9. Foto i tehnička dokumentacija

________________________________________________________

Slika 1 i 2: Starčeva Gorica, situacija i osnova Bogorodičine crkve

Slika 3 i 4: Starčeva Gorica, Bogorodičina crkva – presjeci

MANASTIR STARČEVO

Zdravko Gagović

15

Slika 5: Starčeva Gorica, Bogorodičine crkva, prema A.Deroku 1962.godine

Slika 6: Starčeva Gorica, osnova Bogorodičine crkve 1893. godine – prema P.A.Rovinskom

MANASTIR STARČEVO

Zdravko Gagović

16

Slika 6 i 7: Starčeva Gorica, prije konzervatorskih radova 1963. godine

MANASTIR STARČEVO

Zdravko Gagović

17

Slika 8 i 9: Starčeva Gorica, Bogorodičina crkva prije konzervatorskih radova 1963. godine

MANASTIR STARČEVO

Zdravko Gagović

18

Slika 10 - 13: Starčeva gGorica, kupola Bogorodičine crkve, prije konzervatorskih radova

1963. godine

MANASTIR STARČEVO

Zdravko Gagović

19

Slika 14 i 15: Starčeva Gorica, Bogorodičina crkva prije konzervatorskih radova 1963.

Slika 16 i 17: Bogorodičina crkva, kapela i nadgrobna ploča Božidara Vukovića prije

konzervatorskih radova 1963. godine

MANASTIR STARČEVO

Zdravko Gagović

20

Slika 18 i 19: Starčeva Gorica, manastirska kapija1963. godine

MANASTIR STARČEVO

Zdravko Gagović

21

Slika 20 - 22: Starčeva Gorica, u toku konzervatorskih radova 1963-1965. Godine

MANASTIR STARČEVO

Zdravko Gagović

22

Slika 23 – 25: Starčeva Gorica, Bogorodičina crkva nakon konzervatorskoh

radova 1963-1965. godine

MANASTIR STARČEVO

Zdravko Gagović

23

Slika 26 – 29: Starčeva Gorica, Bogorodičina crkva nakon konzervatorskoh radova

1963 – 1965.

MANASTIR STARČEVO

Zdravko Gagović

24

Slika 30: Starčeva Gorica,situacija nakon istraživačkih radova 1980. godine

MANASTIR STARČEVO

Zdravko Gagović

25

Slika 31: Starčeva Gorica 2004. godine

Slika 32 i 33: Starčeva Gorica, ulazna kapija 2004. I 2012. godine

MANASTIR STARČEVO

Zdravko Gagović

26

Slika 34 i 36: Starčeva Gorica, Bogorodičina crkva – kupola 1963,2004. i 2012. godine

MANASTIR STARČEVO

Zdravko Gagović

27

Slika 34 i 36: Starčeva Gorica, Bogorodičina crkva, novi živopis

MANASTIR STARČEVO

Zdravko Gagović

28

Slika 37: Bogorodičina crkva, kameni pod kojim je zamijenjen orginalni od opeke

Slika 38: Bogorodičina crkva, novi ikonostas

MANASTIR STARČEVO

Zdravko Gagović

29

Slika 39 i 40: Starčeva Gorica, solarni paneli na konaku i crkvi

Slika 41 i 42: Starčeva Gorica, novo oblikovanje manastirske porte

MANASTIR STARČEVO

Zdravko Gagović

30

Slika 43 - 48: Starčeva Gorica, novo oblikovanje manastirske porte