Zaradkiewicz - Uzupełniające instrumenty sanacji hierarchicznej spójności norm wprowadzanej przez Trybunał Konstytucyjny

381

Kamil Zaradkiewicz

Uzupe!niaj"ce instrumenty sanacji hierarchicznej spójno#ci norm wprowadzanej przez Trybuna! Konstytucyjny

I. Wst$p

Jednym z%podstawowych problemów zwi"zanych z%g!ówn" funkcj" wspó!-czesnych s"dów konstytucyjnych, tj. rozstrzyganiem w%zakresie hierarchicznej zgodno#ci norm prawnych, jest zagadnienie rozdzia!u zada& i%kompetencji tych s"dów oraz innych organów w!adzy publicznej, w%tym przede wszystkim prawo-dawcy. Problem dotyczy w%szczególno#ci zakresu i%ram dopuszczalnej ingerencji w%kszta!t systemu prawnego dokonywanej przez s"d konstytucyjny przy pomo-cy dodatkowych instrumentów towarzysz"cych%orzeczeniu o%hierarchicznej wa-dliwo#ci okre#lonego aktu lub jego cz$#ci. Te specy'czne narz$dzia mo(na okre-#li) mianem „uzupe!niaj"cych instrumentów sanacji hierarchicznej spójno#ci systemu prawnego”. S!u(" one osi"gni$ciu okre#lonych celów, a%przede wszyst-kim odwróceniu lub zapobie(eniu powstania ró(norodnych negatywnych skut-ków orzeczenia, w%tym tak zwanego stanu wtórnej hierarchicznej niezgodno#ci norm1. Chodzi o% skutki mog"ce powsta) na wielu p!aszczyznach, dotykaj"ce zarówno zakresu mo(liwego wp!ywu na tre#) norm prawnych, jak i%sfer$ sto-sowania prawa przez organy wymiaru sprawiedliwo#ci, instytucje administracji publicznej itd2. Tak(e w% tym wypadku, jak trafnie zauwa(a si$ w%doktrynie, istniej" w"tpliwo#ci co do rozgraniczenia kompetencji3.

Zagadnienie ram dopuszczalnych instrumentów sanacji hierarchicznej spój-no#ci systemu prawnego jest istotne przede wszystkim wówczas, gdy ustawo-dawca staje przed konieczno#ci" wyposa(enia s"du konstytucyjnego w%kom-petencje dotycz"ce kszta!towania skutków wydawanych przeze& rozstrzygni$). W% polskim systemie prawnym, poza kompetencj" polegaj"c" na okre#leniu terminu utraty mocy normy hierarchicznie wadliwej innego ni( dzie& og!o-szenia wyroku (art.%190 ust.%3 Konstytucji%RP), ustrojodawca nie przewidzia!

1 Tzw. wtórn" niezgodno#) nale(y odró(ni) od niekonstytucyjno#ci nast$pczej, tj. zwi"za-nej z%wej#ciem w%(ycie nowych przepisów konstytucyjnych, cho) terminologia u(ywana w%or-zecznictwie nie jest jednolita; zob. np.: wyrok%TK z%6%pa*dziernika 1998%r., sygn.%K%36/97, OTK%ZU nr%5/1998, poz.%65 oraz z%8%marca 2000%r., sygn.%Pp 1/99, OTK%ZU nr%2/2000, poz.%58. W%przyj$tym w%opracowaniu znaczeniu zob. np. wyrok%TK z%16%stycznia 2007%r., sygn.%U%5/06, OTK%ZU nr%1/A/2007, poz.%3.

2 Zob. szerzej na ten temat: K. Gonera, E. +$towska, Wieloaspektowo!" nast#pstw stwier-dzania niekonstytucyjno!ci, „Pa&stwo i%Prawo” 2008, z. 5, s.%20 i%n.

3 K. Gonera, E. +$towska, Artyku$ 190 Konstytucji i%jego konsekwencje w%praktyce s&dowej, „Pa&stwo i%Prawo” 2003, z. 9, s.%7.

382

Ksi#ga XXV-lecia Trybuna$u Konstytucyjnego.

innych instrumentów, którymi Trybuna! Konstytucyjny móg!by dysponowa) w% zakresie okre#lenia skutków orzecze& o%hierarchicznej niezgodno#ci norm. Nie mo(e wi$c dziwi) fakt, (e niektóre z%nich zosta!y ukszta!towane w%prak-tyce orzeczniczej Trybuna!u, co zreszt" spotyka!o si$ z%krytyk" ze strony nie-których przedstawicieli doktryny4, a% tak(e niejednokrotnie nieprzychylno#ci" innych organów w!adzy s"downiczej. Ogólne uzasadnienie dzia!alno#ci orzecz-niczej Trybuna!u Konstytucyjnego w%tym zakresie mo(emy odnale*) w%uchwale z%14%czerwca 1995% r., sygn.%W%19/945, w%której wskazano, i( „(…) przepisy konstytucyjne i%przepisy ustawy o%TK wyra(aj" generaln" tendencj$ ustrojow" do korygowania skutków narusze& Konstytucji i%aktów ustawodawczych w%pro-cesie stanowienia prawa – i%to zarówno skutków bezpo#rednich (co do wadliwej tre#ci, bo sprzecznej z%Konstytucj" lub aktami ustawodawczymi ustanowionych norm prawnych), jak i%skutków po#rednich (w%zakresie stosunków prawnych ukszta!towanych na podstawie tych norm). Ta generalna tendencja stanowi wa(n" wskazówk$ w%t!umaczeniu przepisów reguluj"cych dopuszczalno#), za-kres i% tryb owego korygowania – wyznacza kierunek rozstrzygania ewentual-nych w"tpliwo#ci interpretacyjnych w%tej materii”. Tendencja do wype!nienia tego cz$#ciowo niedookre#lonego pola6, z%któr" wi"(e si$ niebezpiecze&stwo nie-jednolito#ci orzecznictwa, uzasadnia podj$cie dyskusji na temat normatywnego ukszta!towania bezpo#rednich i%po#rednich skutków orzecze&7 Trybuna!u.

Wbrew pozorom, krytyczne stanowisko niektórych przedstawicieli nauki prawa i%orzecznictwa na temat kreowanych w%orzecznictwie Trybuna!u Kon-stytucyjnego instrumentów kszta!towania skutków swoich orzecze& mo(e by) uznane za jeden z%argumentów przemawiaj"cych za wprowadzeniem od-powiednich rozwi"za& ustawowych, które zwykle nie odnosi si$ do samego problemu celowo#ci kszta!towania skutków orzecze&, lecz „przypisywania so-bie” tej roli przez Trybuna! bez wyra*nej podstawy prawnej8.

Podstawowym skutkiem orzeczenia Trybuna!u Konstytucyjnego o%hierar-chicznej niezgodno#ci aktu normatywnego lub jego cz$#ci (tzw. wyroku ne-gatoryjnego) jest „bezwzgl$dne, bezwarunkowe i%bezpo#rednie zniesienie (ka-

4 Zob. np.: M. Zubik, M. Wi"cek, Kompetencje s&du konstytucyjnego a%granice swobody orzekania przez s#dziów Trybuna$u Konstytucyjnego, „Przegl"d Sejmowy” 2009, nr%4, s.%54 i%n.

5 OTK 1995%r., poz.%23.6 Co do ukszta!towania skutków po#rednich np. wyrok% TK z% 30% marca 2005% r.,

sygn.% K% 19/02, OTK% ZU nr% 3/A/2005, poz.% 28, wyrok% TK z% 18% wrze#nia 2006% r., sygn.%SK%15/05, OTK%ZU nr%8/A/2006, poz.%106. Ogólnym motywem jest wskazanie, (e „Trybuna! Konstytucyjny w%swojej dzia!alno#ci ma obowi"zek z%urz$du bra) pod uwag$ skut-ki swoich rozstrzygni$) i%zobowi"zany jest do przeciwdzia!ania powstawaniu w%wyniku jego orzecze& stanu prawnego, który równie( by!by niezgodny z%normami konstytucyjnymi”, wyrok%TK z%27%kwietnia 2004%r., sygn.%K%24/03, OTK%ZU nr%4/A/2004, poz.%33.

7 B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, wyd. 4, Warszawa 2008, s.%137.8 M. Zubik, M. Wi"cek, Kompetencje s&du konstytucyjnego..., s.%55.

383

sacj[a]) przepisów (norm) w% nim wskazanych. Nast$puje to niezale(nie od dzia!a& innych organów pa&stwowych”9. Jak pokazuje dotychczasowa praktyka, stwierdzenie istnienia hierarchicznej niezgodno#ci norm mo(e jednak nie by) wystarczaj"cym instrumentem10 s!u("cym tak zwanej restytucji stanu konsty-tucyjno#ci11. Jest to kluczowy argument przemawiaj"cy za wprowadzeniem od-powiednich rozwi"za& kszta!towania skutków wyroków o%niezgodno#ci. Orze-czenie takie, precyzyjnie wycinaj"ce z%organizmu prawa obc" tkank$ w%postaci wadliwego aktu lub normy prawnej, mo(e paradoksalnie prowadzi) do powsta-nia wspomnianych ju( dalszych negatywnych skutków. Niejednokrotnie stan prawny powsta!y wskutek orzeczenia o%hierarchicznej niezgodno#ci norm wy-maga dalszych dzia!a&, mi$dzy innymi polegaj"cych na zapewnieniu mo(liwo-#ci w!a#ciwego stosowania regulacji, które wcze#niej wspó!kszta!towa!a norma uchylona moc" orzeczenia s"du konstytucyjnego. Z%pewno#ci" podstawowymi instrumentami w%celu osi"gni$cia w!a#ciwych skutków dysponuje prawodaw-ca12. Jednak dzia!ania te nie zawsze powinny by) podejmowane dopiero po wy-daniu orzeczenia. Negatywne nast$pstwa wyroku negatoryjnego mog" bowiem wymaga) reakcji natychmiastowej, podejmowanej co najmniej wraz z%elimina-cj" wadliwego unormowania. Mo(liwo#) przewidzenia negatywnych skutków otwiera drog$ do wprowadzenia odpowiednich rozwi"za& wyprzedzaj"co. Jest oczywiste, (e przewidzie) te skutki i%w%konsekwencji podj") odpowiednie dzia-!ania prewencyjne mo(e przede wszystkim s"d konstytucyjny jako ten, który wydaje rozstrzygni$cie. Rzecz w% tym, (e oceniaj"c unormowanie jako hierar-chicznie niezgodne, s"d ten nie zawsze dysponuje odpowiednimi narz$dziami umo(liwiaj"cymi eliminacj$ owych negatywnych skutków. Obowi"zuj"ce pra-wo niemal zupe!nie nie wyposa(a Trybuna!u Konstytucyjnego w%odpowiednie narz$dzia s!u("ce kszta!towaniu skutków jego orzecze&. Wada tego stanu rzeczy polega przede wszystkim nie tyle na pozbawieniu Trybuna!u dysponowania w!a#ciwymi instrumentami szczegó!owymi, ile na braku wyra*nego wskazania kompetencji w%zakresie kszta!towania takich skutków. Sam Trybuna! Konsty-

9 Postanowienie%TK z%21%marca 2001%r., K%4/99, OTK%ZU nr%2/2000, poz.%65; zob. te( np. postanowienie%TK z%22%lutego 2006%r., sygn.%K%48/04, OTK%ZU nr%2/A/2006, poz.%25.

10 Zob. np.: Informacja o%istotnych problemach wynikaj&cych z%dzia$alno!ci i%orzecznictwa Trybuna$u Konstytucyjnego w%2007%r., Warszawa 2008, s.%99; Informacja o%istotnych proble-mach wynikaj&cych z%dzia$alno!ci i%orzecznictwa Trybuna$u Konstytucyjnego w%2008%r., War-szawa 2009, s.%91.

11 Okre#lenie to, utrwalone w%literaturze (zob. np.: K. Gonera, E. +$towska, Wieloaspek-towo!" nast#pstw..., s.%21) nie wydaje si$ odpowiednie, mo(e bowiem sugerowa) istnienie jedynie jednego stanu niezak!óconego harmonijnego wspó!istnienia norm w%hierarchicznej strukturze prawa bez mo(liwo#ci wprowadzania rozwi"za& alternatywnych, które przecie( nie musz" prowadzi) do naruszenia owego stanu.

12 Zob. np.: S. Wronkowska, Kilka uwag o%„prawodawcy negatywnym”, „Pa&stwo i%Prawo” 2008, z. 10, s.%15.

Kamil Zaradkiewicz

384


tucyjny dostrzega w%swoim orzecznictwie konieczno#) ograniczenia przypisanej mu roli do tego, co mo(liwe i%konieczne, zarazem pozostawiaj"c wiele kwestii i%problemów do rozstrzygni$cia innym organom w!a#ciwym, w% tym s"dom. Trudno za# zgodzi) si$ na to, aby dopuszczalne by!o uzale(nienie oceny w%za-kresie hierarchicznej zgodno#ci od skutków ewentualnej eliminacji kontrolowa-nej normy prawnej, a%pokusa taka mo(e pojawi) si$ przy braku wspomnianych rozwi"za&. Nie mo(na zaaprobowa) uchylenia si$ od stwierdzenia niekonstytu-cyjno#ci z%uwagi na ewentualno#) powstania nowego stanu niekonstytucyjno#ci, a%tym bardziej z%powodu negatywnych skutków o%charakterze spo!ecznym czy gospodarczym13. Nie jest bowiem rol" Trybuna!u ocena „dolegliwo#ci” skutków stwiedzenia hierarchicznej niezgodno#ci norm.

Na zasadno#) przyznania odpowiednich kompetencji Trybuna!owi Kon-stytucyjnemu wskazuj" tak(e negatywne skutki braku reakcji odpowiednich organów na ró(ne wydawane przez Trybuna! orzeczenia, ze sztandarowym ju(, cho) w%zakresie ujemnych skutków bierno#ci niezbyt drastycznym, przy-k!adem wyroku z%3%czerwca 1998% r., sygn.%K%34/97, w% sprawie Funduszu Wczasów Pracowniczych14.

Bez wzgl$du na ewentualne kierunki zmian rozwi"za& konstytucyjnych, których wykluczy) nie mo(na (przede wszystkim w% zakresie obejmuj"cym wzajemn" relacj$ art.%190 ust.%3 i%4 Konstytucji), nale(y uzna), (e ju( de con-stitutione%lata mo(liwe jest wzbogacenie #rodków umo(liwaj"cych kszta!towa-nie skutków orzecze& wskutek odpowiednich zmian ustawowych.

II. Trybuna! Konstytucyjny jako „pozytywny prawodawca”

Podejmowana dzisiaj debata na temat roli i%funkcji s"du konstytucyjne-go w%pa&stwie demokratycznym nie powinna wraca) do dyskusji na temat umiejscowienia tej instytucji w%systemie organów w!adzy publicznej czy te( relacji !"cz"cych j" z%innymi organami, w%tym s"dami. Powracanie do sporów na temat zakresu kompetencji w%#wietle zasady podzia!u w!adz równie( nie

13 Zob. na ten temat: M. Zubik, M. Wi"cek, Kompetencje s&du konstytucyjnego..., s.%56.14 Mimo licznych wskaza& prezesów Trybuna!u Konstytucyjnego oraz sygnalizacji w%co-

rocznych informacjach o%dzia!alno#ci%TK orzeczenie nie zosta!o zrealizowane. Maj"tek FWP pozostaje w%#wietle prawa „bezpa&ski”, cho) na gruncie prawa polskiego nie mog" istnie) prawa i%obowi"zki bezpodmiotowe. Z%jednej strony w!a#ciwe organy, którym przypisana jest rola realizacji orzecze& Trybuna!u, nie dostrzegaj" potrzeby wydania odpowiednich regu-lacji (mimo (e projekt odpowiedniej ustawy zosta! przygotowany w%Ministerstwie Skarbu Pa&stwa w%2007%r.), z%drugiej na konieczno#) tak" wskazuje S"d Najwy(szy, stwierdzaj"c, (e bez ingerencji prawodawcy nie mo(na rozstrzygn") o%tym, do kogo maj"tek ten nale(y (zob. wyrok%SN z% 13%lutego 2009%r., sygn.%II%CSK 464/08, „Orzecznictwo S"dów Polskich” 2010, z. 2, poz.%17 z%glos" S. Rudnickiego; wyrok%SN z% 30%wrze#nia 2009%r., sygn.%V%CSK 237/09, niepublikowane).

385

wydaje si$ celowe, podobnie jak próby umieszczania s"dów konstytucyjnych w%ciasnych ramach tradycyjnej struktury w!adz15. Jak trafnie podkre#la M. Sa,an, „[k]lasyczne zasady podzia!u w!adzy przyj$te wed!ug modelu monte-skiuszowskiego nie mog" by) uznane za wystarczaj"ce dla opisu rzeczywisto-#ci, a%#ci#lej infrastruktury wspó!czesnego pa&stwa”16.

Podejmuj"c problematyk$ ewentualnego wyposa(enia Trybuna!u Konsty-tucyjnego w%nowe, szczególne instrumenty kszta!towania systemu normatyw-nego, w%tym przede wszystkim odno#nie do skutków orzecze& o%hierarchicz-nej niezgodno#ci norm, nale(y za godne uwagi uzna) jedynie takie #rodki, które b$d" pozostawa!y w%zgodzie z%konstytucyjnym zakresem zada& i%podsta-wowych kompetencji Trybuna!u i%b$d" s!u(y) ich efektywnej realizacji w%celu utrwalenia b"d* przywrócenia stanu hierarchicznej spójno#ci systemu prawa. Nawi"zuj"c do s!ynnego sporu mi$dzy H. Kelsenem a%C. Schmittem, wypada zauwa(y), (e polski s"d konstytucyjny nie jest ani „stra(nikiem konstytucji”, ani „negatywnym ustawodawc"” (b"d* wy!"cznie nim)17, lecz jedn" z%instytu-cji pa&stwa, wspó!odpowiedzialn" za istnienie wspomnianego stanu spójno-#ci i%w%tym sensie powinien – w%wyznaczonych przez ustrojodawc$ ramach – wspó!dzia!a) oraz kontrolowa) i%wery'kowa) dzia!alno#) innych, w% tym przede wszystkim ustawodawcy. Kszta!tuj"c system normatywny oraz jego do-puszczalne ramy, jest on w%istocie organem stanowi"cym prawo. Eliminuj"c za# norm$ hierarchicznie wadliw" (niezgodn"), wp!ywa jednocze#nie na tre#) norm dotychczas jej towarzysz"cych18. Ponadto, w%perspektywie hierarchicznej

15 Na temat s!ynnej polemiki H. Kelsena i%C. Schmitta zob. np.:%R.Ch. van Ooyen, Die Funktion der Verfassungsgerichtsbarkeit der pluralistischen Demokratie und die Kontroverse um den „Hüter der Verfassung” [w:] H. Kelsen, Wer soll der Hüter der Verfassung sein?, Tübin-gen 2008, s.%VII%i%n.; co do relacji mi$dzy ustawodawc" a%s"dami konstytucyjnymi szeroko w%literaturze polskiej: P. Tuleja, Stosowanie Konstytucji%RP w%!wietle zasady jej nadrz#dno!ci (wybrane problemy), Kraków 2003, s.%189 i%n.

16 M. Safjan, S&d konstytucyjny jako pozytywny ustawodawca, [w:] D. Dudek, M. Gapski, W. +"czkowski (red.), Amicus hominis et defensor iustitiae. Ksi#ga Jubileuszowa w%70. rocznic# urodzin S#dziego Ferdynanda Rymarza, Lublin 2010, s.%279.

17 M. Safjan, S&d konstytucyjny jako pozytywny ustawodawca, s.%280; M. Granat, Trybuna$ Konstytucyjny. Osi&gni#cie czy zadanie?, [w:] A. Szmyt (red.), Trzecia w$adza. S&dy i%trybuna$y w%Polsce. Materia$y jubileuszowego L Ogólnopolskiego Zjazdu Katedr i%Zak$adów Prawa Konsty-tucyjnego. Gdynia, 24–26%kwietnia 2008%r., Gda&sk 2008, s.%35; K. Zaradkiewicz, Rola Try-buna$u Konstytucyjnego w%kszta$towaniu normatywnego porz&dku warto!ci, [w:] T. Ereci&ski, K. Weitz (red.), Orzecznictwo Trybuna$u Konstytucyjnego a%Kodeks post#powania cywilnego, Warszawa 2010, s.%480-481, 487; zob. jednak np.: L. Garlicki, Uwaga do art.%190, [w:] ten(e (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz. Tom 5, Warszawa 2007, s.%18; S. Wronkowska, Kilka uwag o%„prawodawcy negatywnym”…, s.%7 i%n.

18 M. Safjan okre#li! ten skutek jako „pozytywny”, zob. ten(e, S&d konstytucyjny jako po-zytywny ustawodawca, s.%282; oczywi#cie poza przyk!adami wskazanymi przez autora mo(na poda) wiele innych, zob. ostatnio np. wyrok%TK z% 16%kwietnia 2009% r., sygn.%P%11/08,

Kamil Zaradkiewicz

386


spójno#ci mo(liwe jest notabene powstanie negatywnego skutku orzeczenia, co tym bardziej uzasadnia przyznanie Trybuna!owi Konstytucyjnemu odpowied-nich narz$dzi wspó!kszta!towania bli(szych i%dalszych skutków. Mo(na zatem skonstatowa), (e kelsenowski model s"downictwa konstytucyjnego nie tyle nie wytrzyma! próby czasu (cho) dyskusyjne jest traktowanie podstawowej funkcji s"du konstytucyjnego jako stosowania prawa – podobnie zreszt" jak w%wypadku dzia!alno#ci ustawodawcy19), ile raczej zosta! wzbogacony i%roz-wini$ty w%#wietle praktyki funkcjonowania s"dów konstytucyjnych i%potrzeb wspó!czesnych systemów pa&stw demokratycznych.

Trybuna! Konstytucyjny, wydaj"c orzeczenie prowadz"ce do ukszta!towania systemu prawnego, w%tym skutkuj"ce utrat" mocy obowi"zuj"cej przez przepis hierarchicznie niezgodny, podejmuje decyzj$ prawotwórcz"20. Nie rozstrzyga przecie( co do zasady o%prawach i%obowi"zkach zindywidualizowanych pod-miotów, lecz nadaje nowy kszta!t systemowi prawnemu przez doprowadzenie do eliminacji, a%tak(e, co jednak sporne, przez mody'kacj$ zakresu czy dookre-#lanie tre#ci norm prawnych. Trybuna! prowadzi zatem do ukszta!towania „no-wej jako#ci normatywnej”21. Jest jednak oczywiste, (e nie mo(na stawia) zna-ku równo#ci mi$dzy t" funkcj" i%skutkami urzeczywistniania kompetencji%TK a%rol" prawodawcy22. Nie mo(na bowiem zrównywa) poj$cia aktu normatyw-nego i%kompetencji w%zakresie jego przyjmowania z%rozstrzygni$ciem o%jego nie-konstytucyjno#ci. Z%drugiej strony, pozornie prosty rozdzia! ról i%kompetencji mi$dzy prawodawc$ i% s"d konstytucyjny ulega pewnemu zatarciu w%zwi"zku z%konieczno#ci" okre#lenia wielu konsekwencji orzecze& wydawanych przez s"d konstytucyjny. Pozostawienie ich prawodawcy, a%tym bardziej organom stosuj"-cym prawo, nie jest jednak oczywist" konieczno#ci". Wypada zgodzi) si$ z%tez", i( „[z]asada podzia!u w!adzy rozumiana jako system wzajemnego hamowania i%kontrolowania si$ w!adz nie wyklucza (...) ani przenikania si$ kompetencji organów pa&stwowych, ani wynikaj"cych z% tego przenikania mechanizmów wspó!dzia!ania w%realizowaniu wspólnych zada&, wyklucza natomiast, by kto-kolwiek sprawowa! w!adz$ poza jak"kolwiek kontrol"”23.

Z% drugiej strony, ewentualne przyznanie s"dowi konstytucyjnemu do-datkowych narz$dzi kszta!towania ubocznych skutków orzecze& w%systemie

OTK%ZU nr%4/A/2009, poz.%49.19 Zob. H. Kelsen, Istota i%rozwój s&downictwa konstytucyjnego, prze!. B. Banaszkiewicz,

Warszawa 2009, s.%16 i%n.20 M. Safjan, Skutki prawne orzecze' Trybuna$u Konstytucyjnego, „Pa&stwo i%Prawo” 2003,

z. 3, s.%3.21 K. Gonera, E. +$towska, Artyku$ 190 Konstytucji..., s.%3.22 M. Safjan, Skutki prawne orzecze'..., s.%4.23 L. Morawski, Zasada trójpodzia$u w$adzy. Trybuna$ Konstytucyjny i%aktywizm s#dziowski,

„Przegl"d Sejmowy” 2009, nr%4, s.%65.

387

prawnym (jako swoistej ubocznej, akcesoryjnej funkcji orzeczniczej) powin-no uwzgl$dnia) jedynie rozwi"zania konieczne, które pozwalaj" na zapew-nienie trwa!o#ci gwarancji hierarchicznej zgodno#ci norm wraz z%eliminacj" aktu normatywnego lub jego cz$#ci. Mo(na w%tym kontek#cie rozwa(y) np. ich tymczasow" skuteczno#), a%z%pewno#ci" nie zamyka) drogi prawodawcy do ich mody'kacji, a%nawet zniesienia wraz z%przyj$ciem stosownego roz-wi"zania alternatywnego (w%ramach wyznaczonych zasadami i%warto#ciami konstytucyjnymi). Typowy przyk!ad sytuacji, w%której taka ingerencja wy-daje si$ konieczna, stanowi wspomniany ju( na wst$pie problem tzw. wtór-nej niekonstytucyjno#ci. Jak wskazano np. w%orzeczeniu z%24%lutego 1997%r., sygn.%K%19/96, „Gdyby (…) nowy stan prawny mia! okaza) si$ jeszcze bar-dziej oddalony od wymaga& konstytucyjnych, to orzeczenie o%niekonstytu-cyjno#ci mija!oby si$ z%celem”. Nie ma, jak si$ zdaje, przeszkód, by przynaj-mniej w%niektórych wypadkach Trybuna! Konstytucyjny zosta! wyposa(ony w%kompetencj$ polegaj"c" na ocenie odpowiednich norm, które wskutek eli-minacji zakwestionowanej regulacji równie( musia!yby zosta) ocenione jako hierarchicznie wadliwe. Wspomniane instrumenty akcesoryjne nie powin-ny by) zatem traktowane jako s!u("ce zast$powaniu prawodawcy w%zakresie przyznanych mu kompetencji.

Przyj$cie stosownych instrumentów, a%nawet przyznanie ogólnej kompe-tencji bez szczegó!owego okre#lania jej ró(nych postaci, nie mo(e by) trakto-wane jako równoznaczne z%przyznaniem Trybuna!owi zupe!nej swobody, czy wr$cz dowolno#ci w%tym zakresie. Jest oczywiste, (e zwi"zane zasad" legali-zmu s"dy konstytucyjne24 powinny realizowa) swoje kompetencje w%taki spo-sób, by nie wkracza) w%sfer$ kompetencyjn" zastrze(on" dla innych organów. To tak(e wymusza istotne samoograniczanie si$ w%zakresie wyk!adni norm konstytucyjnych i%w%ocenie z% tej perspektywy innych regulacji prawnych. Konieczna pow#ci"gliwo#) w%formu!owaniu wniosków co do hierarchicznej niezgodno#ci norm25 jest tym bardziej uzasadniona, (e z%uwagi na charak-ter orzecze& s"dów konstytucyjnych zasadniczo nie przewiduje si$ mechani-zmów umo(liwiaj"cych zmian$ raz wydanego rozstrzygni$cia merytoryczne-go, w%tym w%postaci kontroli instancyjnej albo wznowienia post$powania26.

24 Zob.: M. Zubik, M. Wi"cek, Kompetencje s&du konstytucyjnego..., s.%25.25 Tego, co okre#lam mianem pow#ci"gliwo#ci, nie traktuj$ równoznacznie z%okre#leniem

„pasywizmu” wed!ug opisu zaprezentowanego przez W. Gromskiego, Legitymizacja s&dów konstytucyjnych wobec w$adzy ustawodawczej, „Przegl"d Sejmowy” 2009, nr%4, s.%17.

26 Teoretycznie „odwrócenie” skutków orzeczenia mo(e nast"pi) po#rednio i%polega) na uchwaleniu nowej regulacji prawnej odpowiadaj"cej tre#ciowo tej, która zosta!a uznana za hierarchicznie wadliw" (niestety, praktyka polskiego parlamentaryzmu zna takie przyk!ady). Jednak tego typu dzia!ania, tym bardziej stosowane z%pe!n" #wiadomo#ci" naruszenia ustale& orzeczenia s"du konstytucyjnego, nie wydaj" si$ zas!ugiwa) na aprobat$.

Kamil Zaradkiewicz

388


Narz$dzie, którym dysponuje Trybuna! Konstytucyjny, jest – jak zauwa(a S. Wronkowska – pot$(ne, cho) niezbyt subtelne27. Orzeczenie negatoryjne w%praktyce, mimo (e spojrzenie takie nie zawsze jest w!a#ciwe28, zazwyczaj eliminuje ostatecznie mo(liwo#) dalszego funkcjonowania okre#lonego roz-wi"zania. Orzeczenie eliminuje zatem nie tylko norm$, lecz najcz$#ciej tak(e okre#lony model rozwi"za& instytucjonalnych. Przyj$cie analogicznego do za-kwestionowanego przez Trybuna! rozwi"zania bez nara(enia prawodawcy na zarzut ignorowania rozstrzygni$) s"du konstytucyjnego wymaga!oby zmiany odpowiedniej normy hierarchicznie nadrz$dnej, a%przynajmniej powstania nowego stanu konstytucyjnego29. Ju( cho)by z%tego wzgl$du pozycja s"dów konstytucyjnych jest szczególna. Ka(dorazowo formu!owany pod adresem Trybuna!u Konstytucyjnego zarzut „aktywizmu”, w%tym tak(e przypisywania sobie instrumentów nieprzewidzianych dla s"du konstytucyjnego, jest istot-ny i%nie mo(e by) ignorowany czy lekcewa(ony. Abstrahuj"ca od wzgl$dów czysto politycznych negatywna ocena orzeczenia, przede wszystkim ze strony #rodowiska prawniczego, grozi obni(eniem autorytetu s"du konstytucyjne-go, waloru wydawanych rozstrzygni$), a%w%skrajnych przypadkach by) mo(e wr$cz odmow" akceptacji wskazywanej w%motywach wyroku argumentacji przez inne organy pa&stwa w%ramach ich dzia!alno#ci.

S"d konstytucyjny nie powinien wymusza) urzeczywistnienia przez pra-wodawc$ nieznajduj"cej wyra*nego oparcia w% przepisach konstytucyjnych okre#lonej wizji systemu prawa, która z%tych czy innych wzgl$dów jest bliska sk!adowi orzekaj"cemu, w%sytuacji gdy takiego jednoznacznego uj$cia nie wy-magaj" unormowania wy(szej rangi. Swoboda w%tym zakresie z%jednej i%brak swobody z%drugiej strony to jedna z% istotnych ró(nic mi$dzy ustawodawc" a%s"dem konstytucyjnym. W%uproszczeniu stwierdzi) mo(na, (e swoboda re-gulacyjna prawodawcy wi"(e tak(e s"d konstytucyjny, który w%(adnym wy-miarze podobnej kompetencji nie posiada. Nie powinien te( by) w%ni" wy-posa(ony w%wypadku przyznania ewentualnych instrumentów kszta!towania skutków swoich orzecze& (o%czym dalej). Wizja optymalnego rozwi"zania nie mo(e by) uto(samiana z%ocen"%konstytucyjno#ci kwestionowanych regula-cji. Pokusa w%tym wypadku jest tak wielka, jak daleka od jednoznaczno#ci i%precyzji pozostaje sfera, w%ramach której ocena konstytucyjno#ci polega na odwo!aniu si$ do ró(nych koliduj"cych ze sob" warto#ci. Podobnie dogma-tyczna wizja systemu prawnego jest, i%w%wielu wypadkach powinna pozosta), wy!"cznie wyrazem zapatrywa& czy pogl"dów naukowych prezentuj"cych

27 S. Wronkowska, Kilka uwag o%„prawodawcy negatywnym”, s.%15.28 Zob.: K. Zaradkiewicz, Rola Trybuna$u Konstytucyjnego..., s.%475 i%n.29 Mo(na teoretycznie przyjmowa) rozwi"zania zakwestionowane przez s"dy konstytu-

cyjne w%ramach szczególnych ustaw konstytucyjnych (o%ile porz"dek prawny dopuszcza tak" mo(liwo#)).

389

je osób. Nie mo(e stanowi) punktu odniesienia czy argumentu w% ramach oceny hierarchicznej zgodno#ci norm prawnych. By!oby to niedopuszczalne w%ka(dym wypadku, a%by!oby szczególnie naganne, gdyby stanowi!o prób$ prze!amania trwaj"cej od pokole& dyskusji nad okre#lonymi koncepcjami teoretycznymi.

Warto te( pami$ta), (e prawodawca nie tylko nie ma obowi"zku realizo-wa) jednego za!o(enia, któremu sprzyja!aby nawet wi$kszo#) przedstawicieli doktryny, lecz nawet nie zawsze musi przyjmowa) rozwi"za& ca!o#ciowych czy optymalnych z%punktu widzenia postronnego obserwatora. Nie tylko nie ma obowi"zku, lecz wr$cz nie powinien ingerowa) w%ka(d" sfer$ (ycia. Nie zawsze brak regulacji oznacza pomini$cie czy zaniechanie ustawodawcze30. Co wi$cej, nie zawsze wkraczanie w%pewne sfery aktywno#ci cz!owieka nale-(a!oby oceni) jako mieszcz"ce si$ w%ramach swobody regulacyjnej prawodaw-cy. Swoboda ta ma w%tym sensie jasno wyznaczone granice, których kszta!t pozostaje niezale(ny od uznania wolno#ci czy regulacji praw podstawowych w% aktualnie obowi"zuj"cych aktach rangi konstytucyjnej. Po gorzkich do-#wiadczeniach ubieg!ego stulecia wydaje si$ dzi# oczywiste, (e omnipoten-cja w!adzy posiadaj"cej odpowiednie instrumenty prawodawcze31 wi"(e si$ z%wieloma niebezpiecze&stwami, a%wszelkie próby skrupulatnej regulacji ró(-nych dziedzin aktywno#ci ludzkiej prowadz" w%najgorszym wypadku do znie-wolenia jednostek albo przynajmniej s" z%góry skazane na niepowodzenie. Pozostaj" te( skrajnie sprzeczne z%za!o(eniami systemów opartych na uznaniu ochrony wolno#ci cz!owieka. Nale(y zatem przyj"), (e ogólnie nienaruszaj"ca zasad konstytucyjnych (przede wszystkim sprawiedliwo#ci i%równo#ci) niezu-pe!no#) rozwi"zania prawnego, czy te( jego dyskusyjno#) z%punktu widzenia

30 Zob. orzeczenie z%3%grudnia 1996%r., sygn.%K%25/95, OTK%ZU nr%6/1996, poz.%52: „W%aktualnym stanie prawnym Trybuna! Konstytucyjny nie ma kompetencji do orzekania o%zaniechaniach ustawodawcy polegaj"cych na nie wydaniu aktu ustawodawczego, cho)by obowi"zek jego wydania wynika! z%norm konstytucyjnych. W%przypadku natomiast aktu ustawodawczego wydanego i%obowi"zuj"cego Trybuna! Konstytucyjny ma kompetencj$ do oceny jego konstytucyjno#ci równie( z%tego punktu widzenia, czy w%jego przepisach nie bra-kuje unormowa&, bez których, ze wzgl$du na natur$ obj$tej aktem regulacji, mo(e on budzi) w"tpliwo#ci natury konstytucyjnej. Zarzut niekonstytucyjno#ci mo(e wi$c dotyczy) zarówno tego, co ustawodawca w%danym akcie unormowa!, jak i%tego, co w%akcie tym pomin"!, cho) post$puj"c zgodnie z%konstytucj" powinien by! unormowa). W%wypadkach drugiego rodzaju nast$pstwem (realizowanym w%odpowiednich procedurach prawnych) orzeczenia Trybuna!u Konstytucyjnego o%niekonstytucyjno#ci aktu ustawodawczego b$dzie nie wyeliminowanie z%ustawy wadliwego fragmentu czy zast"pienie go odpowiednikiem pozbawionym wady, lecz uzupe!nienie jej o%odpowiedni fragment niezb$dny z%punktu widzenia zgodno#ci z%konsty-tucj"”.

31 Zob. szeroko: H. Sauerwein, Die „Omnipotenz” des pouvoir constituant. Ein Beitrag zur Staats– und Verfassungstheorie, Frankfurt a.M. 1960.

Kamil Zaradkiewicz

390


skuteczno#ci lub „optymalno#ci”32 przyj$tych rozwi"za&33, mie#ci si$ zasadni-czo w%ramach zakresu swobody regulacyjnej prawodawcy, w%której ramy s"d konstytucyjny nie mo(e ingerowa). Kompetencja, która mia!aby polega) na mo(liwo#ci wymuszenia okre#lonej, jednolitej wizji systemu prawnego jako ca!o#ci, nie przys!uguje nawet ustrojodawcy. Dzia!anie ze strony organów in-nych ni( prawodawca polegaj"ce na wymuszaniu jednej wizji rozwi"za& insty-tucjonalnych, niewynikaj"ce jednoznacznie z%norm konstytucyjnych, by!oby nie tylko wkroczeniem w%zastrze(on" dla niego sfer$ autonomii regulacyjnej, lecz tak(e grozi!oby nieuchronn" zmienno#ci" orzecznictwa w%zale(no#ci od przypadkowych wi$kszo#ci tworz"cych si$ w#ród s$dziów wydaj"cych roz-strzygni$cia.

Konieczno#) zachowania pow#ci"gliwo#ci co do zakresu kszta!towania skutków orzecze& dostrzega sam Trybuna!, wskazuj"c, (e nie stanowi jego roli wyst$powanie „w%charakterze ustawodawcy pozytywnego” i%uzupe!nianie sys-temu prawnego nowymi regulacjami (tre#ciami normatywnymi)34, co jednak nie oznacza, (e mo(na traci) z%pola widzenia ogólne za!o(enie konieczno#ci doprowadzenia w%ka(dym wypadku do „minimalizacji” niezgodnych z%Kon-stytucj" skutków dzia!a& organów prawotwórczych35.

Powy(sze, ogólne uwagi tylko pozornie mog" wydawa) si$ niezwi"zane z%tematem niniejszych rozwa(a&. Nale(y bowiem podkre#li), (e dotycz" nie tylko realizacji kompetencji polegaj"cej na ocenie hierarchicznej zgodno-#ci norm, lecz tak(e tej, która mia!aby polega) na kszta!towaniu ubocznych skutków orzecze& negatoryjnych. Szczególne znaczenie ma z%tych wzgl$dów wypracowanie przez s"d konstytucyjny jasnych, jednolitych i% stosowanych z%ca!" surowo#ci" i%konsekwencj" mechanizmów wyk!adni i%kryteriów kon-troli ka(dorazowo u!atwiaj"cych odpieranie zarzutu upolitycznienia czy te( kierowania si$ przez s$dziów ocenami subiektywnymi, nieznajduj"cymi uza-

32 W%orzeczeniu z% 18%pa*dziernika 1994%r., sygn.%K%2/94, OTK w%1994%r., poz.%36, wska-zano wielokrotnie powtarzan" w%pó*niejszym orzecznictwie Trybuna!u tez$, i( „Nie jest rol" Trybuna!u% Konstytucyjnego orzekanie o%celowo#ci i%zasadno#ci przyjmowanych regulacji”; zob. te( np.: M. Florczak-W"tor, Mo(liwo!" kontrolowania przez Trybuna$ Konstytucyjny swo-body ustawodawcy w%zakresie realizacji norm programowych, „Przegl"d Sejmowy” 2009, nr%4, s.%111 i%cyt. tam orzecznictwo.

33 Jak wskazano w%orzeczeniu z% 5%grudnia 1995% r., sygn.%K%6/95, OTK%ZU w%1995, poz.%38, „rzecz" racjonalnego prawodawcy, dzia!aj"cego zgodnie z%ustrojow" aksjologi", jest poszukiwanie optymalnych rozwi"za&, minimalizuj"cych w%szczególno#ci ryzyko nast"pienia skutków ujemnych. Domniemanie takiego dzia!ania prawodawcy trzeba za!o(y), chyba (e zostanie ono podwa(one”.

34 Zob. orzeczenie z%13%listopada 1996%r., sygn.%K%17/96, OTK%ZU nr%5/1996, poz.%43, orzeczenie z%24%lutego 1997%r., sygn.%K%19/96, OTK%ZU nr%1/1997, poz.%6, wyrok z%24%pa*-dziernika 2007%r., sygn.%SK%7/06, OTK%ZU nr%9/A/2007, poz.%108.

35 Postanowienie%TK z%21%marca 2000%r., sygn.%K%4/99, OTK%ZU nr%2/2000, poz.%65.

391

sadnienia w%systemie warto#ci konstytucyjnych. Z%drugiej strony, nie mo(na zapomina) o%tym, (e zarzuty podnoszone w%stosunku do Trybuna!u, tak(e w%odniesieniu do wypracowanych w%dotychczasowym orzecznictwie instru-mentów kszta!towania skutków rozstrzygni$) negatoryjnych, w%pierwszej ko-lejno#ci powinny by) stawiane prawodawcy jako temu, który jest sprawc" w"tpliwo#ci w%zakresie hierarchicznej zgodno#ci norm, a%tak(e temu, który zaniecha! wprowadzenia optymalnych, istotnych i% jasnych mechanizmów kszta!towania skutków orzecze&%TK. Paradoksalnie, obarczanie Trybuna!u win" za przewinienia prawodawcy w%wypadku wydania orzeczenia nieod-powiadaj"cego oczekiwaniom odbiorcy zdaje si$ wynika) z%faktu, (e od s"du konstytucyjnego oczekuje si$ „naprawy” stanu postrzeganego jako niekonsty-tucyjny, a%czasem wr$cz stania na stra(y albo doprowadzenia do powstania jednolitego modelu systemu prawnego, na którego szczycie znajduj" si$ nor-my konstytucyjne wyznaczaj"ce szczegó!owe rozwi"zania ustawowe. Oczeki-wanie to zderza si$ jednak w%praktyce z%zarzutami o%próby „zagarniania” przez Trybuna! kompetencji mu nieprzypisanych. Nie mo(emy jednak zapomina) o%tym, (e to w!a#nie z%uwagi na fakt, i( prawodawca nie wyposa(y! Trybuna!u Konstytucyjnego w%efektywne instrumenty kszta!towania skutków wydawa-nych orzecze&, wiele zarzutów formu!owanych wobec polskiego s"du konsty-tucyjnego niejednokrotnie musi by) ocenionych jako nieuzasadnione.

III. Proponowane instrumenty kszta!towania skutków orzecze& przez Trybuna! Konstytucyjny

Zagadnienie granic kompetencji s"du konstytucyjnego z%ca!" wyrazisto-#ci" ujawni!o si$ w%zwi"zku z%narastaj"cym od czasu wej#cia w%(ycie Konsty-tucji z%1997%r.%problemem tak zwanej realizacji orzecze& Trybuna!u Konsty-tucyjnego przez prawodawc$. Wieloletnie zaniechania ustawodawcy, który powinien niezw!ocznie podejmowa) dzia!ania w% celu przywrócenia stanu konstytucyjno#ci systemu prawa, sk!aniaj" do ponownego postawienia py-tania o% celowo#) wyposa(enia Trybuna!u we wspomniane powy(ej samo-dzielne instrumenty umo(liwiaj"ce konstytucjonalizacj$ porz"dku prawnego i%przywracanie stanu hierarchicznej zgodno#ci norm prawnych36. Zasadno-#ci pytania o%mechanizmy szeroko rozumianej realizacji orzecze& nie os!a-bia widoczne zainteresowanie problematyk" w!a#ciwej reakcji prawodawcy, jakie obserwujemy od kilku%lat w%dzia!alno#ci Senatu%RP37 oraz Rz"dowego

36 Na temat tak zwanego wykonywania orzecze& zob. np.: M. Florczak-W"tor, Wyko-nywanie orzecze' Trybuna$u Konstytucyjnego przez prawodawc#, „Przegl"d Legislacyjny” 2007, nr%1, s.%46 i%n.

37 Zob. np.: Senat Rzeczypospolitej Polskiej. Materia!y: Wykonywanie orzecze' Trybuna$u Konstytucyjnego przez Komisj# Ustawodawcz& Senatu%RP VII%kadencji, Warszawa 2009.

Kamil Zaradkiewicz

392


Centrum Legislacji38. Jest tak cho)by dlatego, (e w%pewnych wypadkach in-gerencja powinna zosta) podj$ta niezw!ocznie, tj. wraz z%orzeczeniem hierar-chicznej niezgodno#ci, bez wzgl$du na zasadno#) czy konieczno#) realizacji w% pó*niejszym czasie stosownych dzia!a& legislacyjnych. W% doktrynie od dawna dostrzega si$ trudno#ci w%ukszta!towaniu skutków orzecze& Trybu-na!u, w%swoistym „odzyskaniu równowagi”39 na skutek drastycznej operacji polegaj"cej na eliminacji aktu normatywnego lub jego cz$#ci.

Teza o%dopuszczalno#ci uczynienia w%pewnym zakresie Trybuna!u Konsty-tucyjnego prawodawc" „pozytywnym” wydaje si$ prima facie niezwykle #mia-!a, skoro zazwyczaj postrzegany jest on za Hansem Kelsenem jako prawodaw-ca „negatywny”, czyli organ, którego kompetencja podstawowa sprowadza si$ do eliminacji norm prawnych pozostaj"cych w%hierarchicznej sprzeczno#ci z%normami wy(szego rz$du. Sformu!owane powy(ej uwagi, a%tak(e dotych-czasowe do#wiadczenia i%praktyka pokazuj", (e tradycyjne postrzeganie roli i% funkcji s"dów konstytucyjnych jako „negatywnego prawodawcy”, tego, który jedynie eliminuje hierarchicznie niezgodne akty prawne lub ich cz$-#ci, istotnie wymaga g!$bokiej rewizji. Funkcji hierarchicznej kontroli norm dokonywanej przez Trybuna! nie mo(na sprowadza) wy!"cznie do usuwania b"d* utrzymywania badanego przepisu w%systemie prawa. Uzasadnieniem dla wyposa(enia s"du konstytucyjnego w%odpowiednie instrumenty konstytucjo-nalizacji systemu prawnego s" te same powody, które leg!y u%podstaw powo-!ania tego organu i%wyposa(enia go w%podstawow" funkcj$ eliminacji norm hiararchicznie wadliwych.

Po ponad dziesi$ciu%latach do#wiadcze& i%wobec bogatego w%analizowanym zakresie orzecznictwa Trybuna!u Konstytucyjnego nasuwa si$ kilka uwag de lege ferenda. W%debacie tocz"cej si$ w%obr$bie Biura Trybuna!u Konstytucyjnego, a%tak(e w%trakcie dyskusji z%s$dziami Trybuna!u Konstytucyjnego, autor niniej-szego tekstu zwraca! uwag$ na konieczno#) uszczegó!owienia norm ustawowych w%zakresie instrumentów kszta!towania skutków orzecze& Trybuna!u40. Oto jak przedstawiaj" si$ ogólne motywy i%charakterystyka proponowanych zmian.

Bez wzgl$du na wskazywane w%literaturze i%orzecznictwie wady i%w"tpli-wo#ci dotycz"ce rozwi"za& przyj$tych w%art.%190 ust.%3 i%4 Konstytucji, ko-

38 Zob. Informacja o%istotnych problemach wynikaj&cych z%dzia$alno!ci i%orzecznictwa Try-buna$u Konstytucyjnego w%2008%r., s.%91 i%n.; zob. tak(e analiz$ P. Radziewicza, Wykonywanie orzecze' Trybuna$u Konstytucyjnego przez prawodawc#, wyd. Instytut Prawa i%Spo!ecze&stwa INPRIS, Warszawa 2009, s.%10 i%n.

39 K. Gonera, E. +$towska, Artyku$ 190 Konstytucji..., s.%4.40 Propozycje co do mo(liwych kierunków zmian w% tym zakresie wskaza!em przede

wszystkim w%referacie zaprezentowanym na wyjazdowej naradzie s$dziów Trybuna!u Kon-stytucyjnego w%Wojciechu k. Augustowa w%dniach 28-30%wrze#nia 2009% r.; szczegó!owe rozwi"zania zapronowa!em w%trakcie prac nad kierunkami zmian w%regulacji post$powania przed Trybuna!em Konstytucyjnym.

393

nieczne wydaje si$ dokonanie istotnych zmian w%ramach przepisów ustawy o%Trybunale Konstytucyjnym, a%tak(e niektórych innych ustaw. Wypada jed-nak podkre#li) z%ca!" moc", (e „uprzedmiotowienie” Trybuna!u w%zakresie normatywnego kszta!towania skutków orzecze& o%hierarchicznej niezgodno-#ci norm nie powinno by) traktowane wy!"cznie jako reakcja na niepodej-mowanie dialogu przez ustawodawc$ lub niedostatki w%zakresie w!a#ciwego kszta!towania systemu prawa jako odpowiedzi na rozstrzygni$cia Trybuna!u. Chodzi raczej o%prób$ nowego zde'niowania roli i%kompetencji s"du konsty-tucyjnego w%#wietle dotychczasowych do#wiadcze& i%maj"c na uwadze cel ist-nienia mechanizmów scentralizowanej kontroli konstytucyjno#ci. Propozycje te uwzgl$dniaj" za# przede wszystkim braki dostrze(one w%ustawowej regu-lacji instrumentów kszta!towania skutków orzecze&%TK. Ponadto wi"(" si$ z%przekonaniem o%konieczno#ci rede'nicji b"d* raczej akceptacji i%rozbudowy istniej"cych rozwi"za& oraz koniecznych zmian w% zakresie umiejscowienia Trybuna!u w% ramach struktury organów odpowiedzialnych za stanowienie prawa.

De lege ferenda przyj$cie rozwi"zania w%postaci ca!o#ciowej regulacji wszyst-kich zagadnie& zwi"zanych z%post$powaniem i%skutkami orzecze& Trybuna!u Konstytucyjnego nie wydaje si$ konieczne. Za trafne nale(y uzna) istniej"ce ogólne odes!anie do przepisów kodeksu post$powania cywilnego, cho) ogól-ne odes!anie do przepisów k.p.c. (art.%20) rodzi niebezpiecze&stwo w%postaci niepewno#ci co do tego, jaki jest jego zakres. Powinno ono jednak precyzo-wa), które z%przepisów kodeksu nale(y stosowa) wprost, a%których z%nich stosowanie jest wykluczone. Pewne zagadnienia dotycz"ce post$powania przed Trybuna!em Konstytucyjnym nale(a!oby niew"tpliwie podda) szerszej, wzgl$dnie autonomicznej w%stosunku do rozwi"za& k.p.c. regulacji w%ramach przepisów ustawy o%TK. Takie „rozbudowane” modele regulacji post$powa& przed s"dami konstytucyjnymi mo(na spotka) na gruncie niektórych obcych ustawodawstw. Nie mo(na na przyk!ad wykluczy) dopuszczalno#ci wydania przez Trybuna! orzeczenia cz$#ciowego (zob. art.%317 k.p.c.), cho) zapewne niektóre skutki takiego rozstrzygni$cia powinny by) uregulowane samodziel-nie z%uwagi na charakter i%przedmiot orzeczenia Trybuna!u. Celowe wydaje si$ te( przes"dzenie, (e pewnych przepisów k.p.c. nie stosuje si$ w%post$po-waniu przed Trybuna!em. Jakkolwiek kwestia mo(e wydawa) si$ oczywista, dotychczasowa praktyka dowodzi, (e uczestnicy post$powania niejednokrot-nie podejmuj" próby si$gni$cia po ró(ne instrumenty przewidziane w%kodek-sie, które ich zdaniem powinny by) przez Trybuna! zastosowane. Nale(a!oby np. wskaza), (e w%razie wydania wyroku o%niezgodno#ci aktu normatywne-go lub jego cz$#ci z%Konstytucj", raty'kowan" umow" mi$dzynarodow" lub ustaw" do post$powania przed Trybuna!em nie stosuje si$ przepisów kodek-su post$powania cywilnego o%niewa(no#ci, o%wznowieniu post$powania oraz

Kamil Zaradkiewicz

394


o%stwierdzeniu niezgodno#ci prawomocnego orzeczenia z%prawem, z%wyj"t-kiem przepisów o%wznowieniu post$powania z%powodu przest$pstwa41.

Dotychczasowa praktyka orzecznicza Trybuna!u Konstytucyjnego pokazu-je, (e w%wielu wypadkach mo(liwe jest stosowanie przepisów ju( po wyst"pie-niu do Trybuna!u z%wnioskiem (pytaniem prawnym, skarg" konstytucyjn"), które nast$pnie zostaj" uchylone jako hierarchicznie wadliwe. Mimo podej-mowanych prób ich ubezskutecznienia z%powo!aniem m.in. na art.%730 k.p.c. Trybuna! nie dopuszcza mo(liwo#ci wydania postanowienia o%tymczasowym wy!"czeniu stosowania przepisów ustaw b$d"cych przedmiotem hierarchicz-nej kontroli przed wydaniem orzeczenia merytorycznego42. Nie przewidziano ogólnych, innych ni( maj"ce w"skie zastosowanie wznowienie post$powa-nia, mechanizmów, które uniemo(liwia!yby powstanie niekonstytucyjnych

41 Problematyka wi"(e si$ #ci#le z%tre#ci" art.%190 ust.%1 Konstytucji, który statuuje osta-teczno#) orzecze& Trybuna!u rozumian" jako prawomocno#) zarówno formaln", jak i%ma-terialn" (niezaskar(alno#) oraz niewzruszalno#)), zob. L. Garlicki. Uwagi do art.%190, [w:] ten(e (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Tom 5, Warszawa 2007, s.%4 i%cyt. tam pi#miennictwo.

42 W%postanowieniu z%4%pa*dziernika 2006%r., sygn.%K%31/06, OTK%ZU nr%9/A/2006, poz.% 135 stwierdzono, (e „zabezpieczenie, o% które wnosi wnioskodawca dotyczy mate-rii szczególnej z% zakresu prawa publicznego, do którego nie maj" zastosowania wskazane przez wnioskodawc$ przepisy kodeksu post$powania cywilnego o%zabezpieczeniu powódz-twa. Wydanie przez Trybuna! decyzji zabezpieczaj"cej, zakazuj"cej stosowania (…) zaskar-(onych przepisów ustawy (…) przed merytorycznym rozstrzygni$ciem wniosku – nie jest te( mo(liwe ze wzgl$du na brak regulacji prawnej przyznaj"cej Trybuna!owi kompetencje do zabezpieczenia wniosku w%drodze zakazania stosowania zaskar(onych przepisów przed merytorycznym rozpoznaniem wniosku. Ani przepisy Konstytucji ani (adne przepisy usta-wowe nie daj" Trybuna!owi kompetencji do nakazania (…) okre#lonych zachowa& polega-j"cych na niestosowaniu przepisów ustawy korzystaj"cej z%domniemania konstytucyjno#ci.(…) na gruncie ustawy o%Trybunale Konstytucyjnym nie istnieje regulacja szczególna, która umo(liwia!aby »zawieszenie« stosowania zaskar(onych przepisów do czasu orzeczenia o%ich konstytucyjno#ci lub niekonstytucyjno#ci przez Trybuna! Konstytucyjny”. Ustawodawca przewiduje wprawdzie mo(liwo#) wydania przez Trybuna! Konstytucyjny postanowienia tymczasowego o%zawieszeniu lub wstrzymaniu wykonalno#ci, ale jedynie w%zwi"zku z% to-cz"cym si$ przed Trybuna!em post$powaniem w% sprawie skargi konstytucyjnej. Ponadto, zgodnie z%brzmieniem art.%50 ust.%1 ustawy o%TK, postanowienie tymczasowe obejmuje zawieszenie lub wstrzymanie wykonania orzeczenia w%sprawie, z%któr" jest zwi"zana skarga konstytucyjna. Zatem dotyczy kwestii wykonania wyroku, decyzji lub innego rozstrzygni$cia s"du lub organu administracji publicznej, a%nie zawieszenia stosowania% przepisów prawa obj$tych badaniem konstytucyjno#ci. Polski Trybuna! Konstytucyjny nie dysponuje bowiem kompetencj" podobnego typu, jak na przyk!ad niemiecki Trybuna! Konstytucyjny (§%32 ust.%1 ustawy z%3%lutego 1971%r. o%Federalnym Trybunale Konstytucyjnym), maj"cy upowa(-nienie do wydania zarz"dzenia tymczasowego o%zabezpieczeniu wniosku, o%ile jest to pilnie konieczne dla unikni$cia powa(nych szkód, zapobie(enia u(ycia przemocy lub z%innego po-wodu wa(nego dla dobra powszechnego; zob. te( np. postanowienie z%11%kwietnia 2007%r., sygn.%K%2/07, OTK%ZU nr%4/A/2007, poz.%43.

395

skutków. Nie zawsze okazuje si$ mo(liwe ich „odwrócenie”, a%zatem pe!ne przywrócenie stanu konstytucyjno#ci. Dotyczy to w%szczególno#ci norm, któ-re z%okre#lonymi zdarzeniami wi"(" skutki ex lege. W%obowi"zuj"cym stanie prawnym mo(liwe jest teoretycznie w% niektórych wypadkach wyst"pienie przez zainteresowanych z%odpowiednim roszczeniem odszkodowawczym albo przywrócenie stanu konstytucyjno#ci przez podanie w%orzeczeniu wskazówek w%tym zakresie dla organów stosuj"cych prawo (jednak o%niewi"("cym z%ich perspektywy charakterze) b"d* te( rozstrzygni$cie o% tych skutkach wed!ug budz"cej powa(ne w"tpliwo#ci formu!y orzeczenia aplikacyjnego.

W% zwi"zku z% tym nale(y uzna) za zasadne wprowadzenie mechanizmu prewencyjnego, polegaj"cego na tymczasowym „sparali(owaniu” stosowania norm kwestionowanych we wniosku (pytaniu prawnym, skardze konstytu-cyjnej). Trybuna! Konstytucyjny móg!by np. na wniosek uczestnika post$-powania lub z%urz$du ograniczy) lub wy!"czy) obowi"zek stosowania kwe-stionowanego aktu normatywnego, je(eli zachodzi prawdopodobie&stwo, (e stwierdzenie jego hierarchicznej wadliwo#ci uniemo(liwi restytucj$ konstytu-cyjno#ci w%szczególno#ci przez wznowienie post$powa&, w%których wydano na podstawie kwestionowanego aktu normatywnego lub jego cz$#ci prawo-mocne rozstrzygni$cie. Instrument w%postaci zarz"dzenia tymczasowego o%za-wieszeniu stosowania aktu normatywnego (ustawy) przewidziano w%prawie niemieckim (§%93d ust.%2 niemieckiej federalnej ustawy o%Federalnym S"dzie Konstytucyjnym, „Anordnung, mit der die Anwendung eines Gesetzes ganz oder teilweise ausgesetzt wird”, por. te( §%80 ust.%1 czeskiej ustawy o%s"dzie konstytucyjnym z%16% czerwca 1993% r.). Zarz"dzenie mo(e by) wydane na okres najwy(ej sze#ciu%miesi$cy.

Tymczasowe rozstrzygni$cie Trybuna!u o% ograniczeniu lub wy!"czeniu stosowania aktu lub jego cz$#ci mog!oby by) wydawane na czas post$powania przed Trybuna!em, najpó*niej do czasu wej#cia w%(ycie wyroku dotycz"cego hierarchicznej zgodno#ci aktu. Wskazane w%akcie terminy, w% szczególno#ci informuj"ce o%czasie wyst"pienia okre#lonych skutków prawnych lub nak!a-daj"ce na adresatów okre#lone obowi"zki, wymaga!yby zapewne odpowied-niego wyd!u(enia o%czas, na jaki ograniczono lub wy!"czono obowi"zek sto-sowania aktu lub jego cz$#ci – w%razie stwierdzenia hierarchicznej zgodno#ci w% tym zakresie. Uwzgl$dnieniu podlega) powinny zdarzenia podj$te przez adresatów w%okresie „zawieszenia” na korzy#) osób wywodz"cych z%tych zda-rze& skutki prawne.

Ewentualn" ogóln" norm$ pozwalaj"c" Trybuna!owi na kszta!towanie w% tre#ci orzeczenia skutków rozstrzygni$cia o% hierarchicznej niezgodno#ci aktu normatywnego lub jego cz$#ci nale(a!oby uzupe!ni) o%wskazanie, przy-najmniej przyk!adowo, niektórych podstawowych instrumentów w%tym za-kresie. Uj$cie ogólne nie we wszystkich wypadkach eliminowa!oby bowiem

Kamil Zaradkiewicz

396


niebezpiecze&stwo zarzutu przekroczenia zakresu kompetencji Trybuna!u i%wkroczenia w%sfer$ zastrze(on" dla innych organów w!adzy publicznej (dzia-!alno#ci prawodawczej i%stosowania prawa). Pewne teoretycznie mo(liwe roz-wi"zania wymaga!yby te( okre#lenia dalszych konsekwencji ich zastosowania przez Trybuna! oraz tego, czy i%w%jakim zakresie mog!yby by) one poddawane rewizji przez prawodawc$.

Ze wzgl$du na ewentualne skutki orzecze& o%hierarchicznej niezgodno#ci konieczna wydaje si$ rewizja obecnego art.%66 ustawy o%Trybunale Konstytu-cyjnym (zasada skargowo#ci, zwi"zanie zakresem wniosku43).

O% ile by!oby to konieczne do ochrony konstytucyjnych praw i%wolno-#ci, zasadna wydawa!aby si$ mo(liwo#) orzekania o% innej ni( wskazana we wniosku, pytaniu prawnym lub skardze cz$#ci tego samego b"d* innego aktu normatywnego pozostaj"cego w%bezpo#rednim zwi"zku z%badan" regulacj", wzgl$dnie o%to(samej tre#ci. W%pierwszym wypadku mo(emy bowiem mie) do czynienia z%sytuacj", w%której wnioskodawca, skar("cy lub s"d zwracaj"cy si$ z%pytaniem prawnym kwestionuje wy!"cznie jeden z%przepisów wspó!-kszta!tuj"cych norm$ prawn", natomiast jego eliminacja wskutek wydania orzeczenia negatoryjnego prowadzi!aby do powstania dodatkowych w"tpli-wo#ci lub przynajmniej nie doprowadzi!aby do ca!kowitej eliminacji wadli-wego mechanizmu. Nie wydaje si$, by w!a#ciwe i%usprawiedliwione by!o po-zostawienie takiego wadliwego stanu bez mo(liwo#ci bezpo#redniej ingerencji przez Trybuna!. De lege% lata jedynym instrumentem w%jego posiadaniu jest w%takich wypadkach wskazanie wadliwego stanu w%uzasadnieniu wyroku lub wyst"pienie z%tzw. postanowieniem sygnalizacyjnym (art.%4 ustawy o%Trybu-nale Konstytucyjnym44). Mo(liwa jest te( sytuacja, gdy w%innym akcie istnieje rozwi"zanie normatywne analogiczne do zakwestionowanego przez%TK. W"t-pliwa wydaje si$ jednak teza, by równie( w%odniesieniu do takiej to(samej re-gulacji rozci"ga!o si$ obalenie domniemania konstytucyjno#ci (upadek – po-s!uguj"c si$ okre#leniem H. Kelsena – „autolegitymacji aktu urz$dowego”45, niem. Selbstlegitimation des behördlichen Aktes).

Na marginesie mo(na doda), (e za warte uwagi nale(y uzna) tak(e dopre-cyzowanie budz"cej obecnie w"tpliwo#ci kompetencji Trybuna!u Konstytu-cyjnego do wydawania orzecze&, których sentencje zawiera!yby ocen$ okre-#lonego brzmienia b"d* zakresu normy prawnej.

43 Zob. na ten temat ostatnio: M. Zubik, M. Wi"cek, Kompetencje s&du konstytucyjnego..., s.%39 i%n.; A. Kustra, Zasada zwi&zania granicami wniosku w%orzecznictwie Trybuna$u Konsty-tucyjnego, „Przegl"d Sejmowy” 2010, nr%3, s.%41 i%n.

44 Warto zauwa(y), (e w%#wietle art.%4 tego rodzaju kompetencja orzecznicza Trybuna!u mo(e budzi) w"tpliwo#ci. Wydaje si$ zatem celowe doprecyzowanie zakresu tak zwanych postanowie& sygnalizacyjnych.

45 H. Kelsen, Istota i%rozwój..., s.%31.

397

Jedynym w% zasadzie istotnym instrumentem uzupe!niaj"cym, umo(li-wiaj"cym kszta!towanie skutków orzecze& Trybuna!u Konstytucyjnego, jest wspomniana na wst$pie mo(liwo#) ustalenia przez Trybuna! terminu utraty mocy obowi"zuj"cej aktów normatywnych lub ich cz$#ci kontrolowanych w%zakresie zgodno#ci hierarchicznej. Podobne mechanizmy znane s" innym systemom konstytucyjnym (zob. np. art.%139 ust.%5 oraz art.%140 ust.%5 in )ne ustawy konstytucyjnej austriackiej z%1920%r., która w%odniesieniu do rozpo-rz"dze& ustala termin ogólny pó!%roku, a%w%wypadku konieczno#ci podj$cia przygotowa& ustawodawczych – rok, co do ustaw termin maksymalny rów-nie( wynosi osiemna#cie%miesi$cy46). Rozwi"zanie przewidziane w%art.%190 ust.% 3 Konstytucji budzi wiele kontrowersji i%w"tpliwo#ci47. Nasuwa ono przede wszystkim pytanie, jakie powinny by) orzeczenia s"dów, które roz-strzygaj" w%trakcie tak zwanego okresu odroczenia utraty mocy obowi"zuj"-cej przez niekonstytucyjn" regulacj$48. Jak wskazano w%uzasadnieniu wyroku z%27%pa*dziernika 2004%r., sygn.%SK%1/0449, „Trybuna! jest #wiadomy, (e po-s!u(enie si$ technik" wyroku odraczaj"cego oznacza stosowanie w%praktyce przepisu, co do którego ju( wiadomo, (e jest on niekonstytucyjny. Musi to powodowa) niezadowolenie tych, którzy takim stosowaniem b$d" dotkni$-ci. Mo(liwo#), któr" stwarza art.%190 ust.%3 Konstytucji, immanentnie jed-nak wi"(e si$ z%sytuacj", gdy przez okres odroczenia skuteczno#ci orzeczenia o%konstytucyjno#ci b$dzie istnia! stan niezadowalaj"co odpowiadaj"cy rygo-rystycznie rozumianym standardom konstytucyjno#ci, a%decyzj$ w%tej kwestii odda! ocenie Trybuna!u”.

Instrument ten powinien by) traktowany jako umo(liwiaj"cy pozostawie-nie przez okre#lony czas aktu normatywnego lub jego cz$#ci w%systemie praw-

46 Ustawa austriacka w%art.%140a przewiduje maksymalny termin dwuletni dla stosowania niekonstytucyjnej lub sprzecznej z%ustaw" umowy mi$dzynarodowej powoduj"cej zmian$ albo uzupe!niaj"cej przepisy ustawy, w%pozosta!ych za# przypadkach – roczny.

47 Zob. na ten temat szerzej np.: K. Gonera, E. +$towska, Odroczenie utraty mocy niekon-stytucyjnej normy i%wznowienie post#powania po wyroku Trybuna$u Konstytucyjnego, „Pa&stwo i%Prawo” 2008, z. 6, s.%3 i%n.

48 Przyk!adowo, w%wyroku%SN z% 10%listopada 1999%r., sygn.%akt%I%CKN 204/98, OSNC 2000, z. 5, poz.%94 czytamy: „Nie mo(na si$ zgodzi) z%pogl"dem, (e przepis ustawy nie-zgodny z%Konstytucj" do czasu jego uchylenia formalnie obowi"zuje. Nie ma bowiem for-malnego obowi"zywania prawa w%znaczeniu przedmiotowym. W%praktyce nierzadko zda-rzaj" si$ kolizje polegaj"ce na wzajemnej niezgodno#ci ustaw. Kolizje te usuwa si$ w%drodze wyk!adni. Je(eli zachodzi kolizja przepisy ustawy z%przepisem Konstytucji, w%(adnym razie nie mo(na przyjmowa), (e przepis ustawy do czasu jego uchylenia funkcjonuje w% sposób niezgodny z%Konstytucj". Burzy!oby to porz"dek, w%którym Konstytucja jest najwy(szym prawem, i%prowadzi!oby do faktycznego prymatu ustaw nad Konstytucj". Ze wzgl$du na miejsce Konstytucji w%hierarchii aktów prawnych przepis ustawy niezgodny z%Konstytucj" nie mo(e by) *ród!em praw i%obowi"zków”.

49 OTK%ZU nr%9/A/2004, poz.%96.

Kamil Zaradkiewicz

398


nym, mimo stwierdzenia hierarchicznej niezgodno#ci w% tym zakresie. Nie mo(na postrzega) tej kompetencji Trybuna!u jako sprzecznej z%jego podsta-wowymi celami i%funkcj", lecz jako instrument czasowej konstytucjonalizacji regulacji, okre#lenia czasowych ram hierarchicznej zgodno#ci. To prima facie paradoksalne rozwi"zanie uzasadnia konieczno#) respektowania podstawo-wych warto#ci w%systemie prawnym, jakimi s" pewno#) i%stabilno#) porz"dku prawnego50. Mo(na powiedzie), (e w% takim wypadku mamy do czynienia z%czasow" zgodno#ci" norm (nawet przy uznaniu, (e dosz!o do tzw. obalenia domniemania konstytucyjno#ci kwestionowanych regulacji). Warto#ci uza-sadniaj"ce czasow" konstytucjonalizacj$ s" zwykle przywo!ywane w%orzecze-niach Trybuna!u i%maj" ró(ny charakter. Najcz$#ciej nale(y do nich pewno#) obrotu prawnego czy zapewnienie równowagi bud(etowej. Nie jest jednak wykluczone uznanie zasadno#ci ochrony interesów w%toku czy konieczno#) uporz"dkowania stosunków faktycznych. Cel wysuwany w%orzecznictwie nie-jednokrotnie na plan pierwszy, tj. zapobie(enie powstaniu luki prawnej51, w%istocie zawsze nale(y traktowa) jako #ci#le zwi"zany z%ochron" innych war-to#ci konstytucyjnych, a%nie cel „sam w%sobie”. Odroczenia nie mo(na zatem postrzega) jedynie jako instrumentu pozwalaj"cego prawodawcy na podj$cie dzia!a& koniecznych dla przywrócenia stanu konstytucyjno#ci, cho) w%prak-tyce niejednokrotnie wy!"cznie one mog" do tego skutku doprowadzi). Ustalanie innego terminu utraty mocy stanowi w%pewnym sensie rozwi"za-nie nadaj"ce s"dowi konstytucyjnemu funkcj$ prawodawcy pozytywnego52. Regulacja art.%190 ust.%3 Konstytucji mo(e by) postrzegana jako najistotniej-szy i%wymagaj"cy wyra*nego dookre#lenia element mechanizmu okre#lania czasowego dzia!ania orzeczenia Trybuna!u Konstytucyjnego. Nie wydaje si$ jednak, aby mia! to by) jedyny dopuszczalny instrument tego rodzaju.

Godne utrzymania jest z%pewno#ci" przyjmowane czasem w%orzecznic-twie rozwi"zanie polegaj"ce na tym, (e ustalaj"c inny termin utraty mocy obowi"zuj"cej aktów normatywnych lub ich cz$#ci Trybuna! mo(e skutek ten wy!"czy) w%odniesieniu do skar("cego lub innych osób, których praw i%obowi"zków mo(e dotyczy) orzeczenie (okre#lonej grupy adresatów z%uwa-gi na warto#ci lub prawa, których ochron$ uzna) nale(y za godn" takiego wyj"tku)53. Instrument ten wzorowany jest na „wyj"tku sprawy” (niem. Au-

50 M. Safjan, Skutki prawne orzecze'..., s.%17; zob. szerzej tak(e: L. Garlicki, Uwagi do art.%190, [w:] ten(e (red.), Konstytucja..., s.%22.

51 Zob. szczegó!ow" analiz$ w% uzasadnieniu wyroku% TK z% 17% grudnia 2008% r., sygn.%P% 16/08, OTK%ZU nr% 10/A/2008, poz.% 181; zob. te( np.: L. Garlicki, Uwagi do art.%190, [w:] ten(e (red.), Konstytucja..., s.%22-23.

52 M. Safjan, S&d konstytucyjny jako pozytywny ustawodawca, s.%283.53 Zob. na ten temat np.: M. Florczak-W"tor, Orzeczenia Trybuna$u Konstytucyjnego i%ich

skutki prawne, Pozna& 2006, s.%112 i%n.; P. Radziewicz, „Przywilej korzy!ci” jako skutek praw-

399

snahme des Anlassfalles), przewidzianym w%prawie austriackim (zob. art.%139 ust.%6 i%art.%140 ust.%7 ustawy konstytucyjnej z%1920%r.). W%takim wypadku, w%razie przyj$cia odpowiedniej regulacji ustawowej, nale(a!oby rozwa(y) wy-ra*ne rozstrzygni$cie, (e Trybuna! móg!by orzec o% zakresie podmiotowym lub czasowym prawa wznowienia post$powa& wskutek wydania orzeczenia o%niezgodno#ci aktu normatywnego z%Konstytucj", a%nawet – w%wypadkach uzasadnionych konieczno#ci" ochrony innych warto#ci konstytucyjnych – wykluczy) tak" mo(liwo#).

Na marginesie warto zwróci) uwag$ na konieczno#) daleko id"cej pow#ci"-gliwo#ci w%korzystaniu z%odraczania terminu utraty mocy przez hierarchicznie niezgodny akt%lub jego cz$#) w%wypadku stwiedzenia niezgodno#ci z%art.%21, 30 i%38 Konstytucji%RP. Warto#ci chronione w%tych postanowieniach Konsty-tucji kszta!tuj" bowiem fundament ochrony praw i%wolno#ci, a%unormowania z%nimi niezgodne powinny by) ka(dorazowo niezw!ocznie eliminowane z%sys-temu prawa. Trudno wskaza) inne warto#ci konstytucyjne, które uzasadnia!y-by konstytucjonalizacj$ norm sprzecznych ze wskazanymi wzorcami.

Art.%190 ust.%3 mo(e stanowi) podstaw$ kszta!towania wstecznych skut-ków orzecze& Trybuna!u Konstytucyjnego. Wskazuje si$ przede wszystkim, (e „inny termin”, o%którym stanowi art.%190 ust.%3 mo(e by) terminem po-przedzaj"cym og!oszenie orzeczenia54. Problem ten jest jednak do#) kon-trowersyjny55 i% nale(y go rozpatrywa) w% ró(nych aspektach56. Szczególnej uwagi wymagaj" jednak dwa wymiary tego zagadnienia. Po pierwsze, mog" wchodzi) w%gr$ skutki niedope!nienia przes!anek formalnych (procedural-

ny orzeczenia Trybuna$u Konstytucyjnego, „Przegl"d Legislacyjny” 2006, nr%4, s.%9 i%n.; J.%Trz-ci&ski, O% tak zwanym „przywileju korzy!ci” w%orzeczeniach Trybuna$u Konstytucyjnego, [w:] Studia z%prawa konstytucyjnego. Ksi#ga jubileuszowa dedykowana Prof. zw. dr hab. Wies$awowi Skrzydle, red. J. Pos!uszny, J. Buczkowski, K. Eckhardt, Przemy#l-Rzeszów 2009, s.% 365 i%n.; z%orzecznictwa%TK zob. przede wszystkim wyrok z%18%maja 2004%r., sygn.%SK%38/03, OTK%ZU nr%5/A/2004, poz.%45.

54 B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, s.%133; odmiennie jednak np.: Z. Czeszejko-Sochac-ki, L. Garlicki, J. Trzci&ski, Komentarz do ustawy o%Trybunale Konstytucyjnym, s.%215; L.%Gar-licki. Uwagi do art.%190, [w:] ten(e (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej..., s.%13.

55 Zob. np.: K. Gonera, E. +$towska, Artyku! 190 Konstytucji…, s.%14; A. Wróbel: „Od-roczenie” przez Trybuna! Konstytucyjny utraty mocy obowi"zuj"cej przepisu niezgodnego z%Kon-stytucj&. Zagadnienia wybrane, [w:] Ratio est anima legis. Ksi#ga jubileuszowa ku czci Profesora Janusza Trzci'skiego, red. J. Góral,%R. Hauser, J. Repel, M. Zirk-Sadowski, Warszawa 2007, s.%107 i%n.; A. M"czy&ski, Orzeczenia Trybuna$u Konstytucyjnego, [w:] Ksi#ga XX-lecia orzecz-nictwa Trybuna$u Konstytucyjnego, red. M. Zubik, Warszawa 2006, s.%119; J. Trzci&ski, Glosa do wyroku Trybuna$u Konstytucyjnego z%23%pa*dziernika 2007%r., sygn.%akt%P%10/07, „Zeszyty Naukowe S"downictwa Administracyjnego” 2008, nr%1, s.%159 przypis 4; K. Gonera, E. +$towska, Odroczenie utraty mocy..., s.%3.

56 Na temat skutków czasowych orzecze& Trybuna!u w%pi#miennictwie zob. np.: L. Gar-licki. Uwagi do art.%190, [w:] ten(e (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej..., s.%19 i%n.

Kamil Zaradkiewicz

400


nych) w% ramach procesu prawotwórczego (brak lub przekroczenie kompe-tencji, niedope!nienie istotnych przes!anek doj#cia aktu do skutku – kontrola formalna). Drugi zakres mo(liwych sytuacji obejmuje orzeczenia ustalaj"ce wsteczny skutek rozstrzygni$cia o%hierarchicznej niezgodno#ci norm z%uwagi na konieczno#) respektowania istotnych materialnych warto#ci konstytucyj-nych, które zosta!y naruszone (kontrola merytoryczna). W"tpliwo#) co do dopuszczalno#ci samodzielnego kszta!towania przez Trybuna! Konstytucyjny wstecznych skutków orzeczenia dotyczy przede wszystkim drugiej sytuacji, cho) tak(e w%pierwszej pojawia si$ wiele znaków zapytania. Niemniej jednak wydaje si$, (e w%zwi"zku z%ogóln" formu!" wskazanego postanowienia Kon-stytucji niew!a#ciwe jest przes"dzanie w%tre#ci ustawy o%Trybunale Konstytu-cyjnym, i( chodzi jedynie o%„odroczenie utraty mocy” przez hierarchicznie wadliwy akt%normatywny lub jego cz$#) (verba legis: „utrata mocy obowi"zu-j"cej aktu normatywnego nast"pi) ma po dniu og!oszenia orzeczenia”, art.%71 ust.%2 ustawy o%TK). Wypada zgodzi) si$ z%pogl"dem, (e Konstytucja otwiera drog$ do ró(nego ukszta!towania czasowych skutków orzeczenia Trybuna!u.

Na gruncie polskiego prawa do chwili og!oszenia wyroku negatoryjnego akt%normatywny, cho)by jego tre#) wyra*nie wskazywa!a na istnienie hie-rarchicznej wadliwo#ci, obowi"zuje i%powinien by) stosowany przez organy stosuj"ce prawo (w"tpliwo#) – rozporz"dzenia w%post$powaniu s"dowym, zob. art.%178 Konstytucji%RP). Teza ta powinna zosta) uzupe!niona o%wska-zanie, i( obowi"zywanie aktu hierarchicznie wadliwego oznacza, (e w%okresie od wej#cia w%(ycie do og!oszenia wyroku57 Trybuna!u mo(e on wywo!ywa) okre#lone skutki – np. w%postaci nabycia lub utraty praw maj"tkowych. De lege% lata przy uznaniu niedopuszczalno#ci okre#lenia wstecznego terminu utraty mocy przez hierarchicznie wadliwy akt%normatywny lub jego cz$#) odwrócenie jego skutków przy przyj$ciu dzia!ania skutków orzeczenia pro futuro by!oby w%gruncie rzeczy niemo(liwe mimo stwierdzenia jego niezgod-no#ci przez Trybuna! Konstytucyjny, zainteresowanym za# pozostawa!aby, poza wznowieniem post$powa& w%wypadkach, w%których by!oby to mo(liwe, jedynie mo(liwo#) dochodzenia odszkodowa& z%tytu!u wydania niezgodnego z%prawem aktu normatywnego.

57 Nie podejmuj$ w%ramach niniejszej pracy rozwa(a& na temat problematyki tzw. oba-lenia domniemania konstytucyjno#ci, jego zakresu i% skutków. Warto jednak zaznaczy), (e w%pewnych wypadkach mo(na kwestionowa) samo istnienie domniemania konstytucyjno#-ci (np. w%razie prostej sprzeczno#ci normy ustawowej z%brzmieniem odpowiedniego posta-nowienia Konstytucji). Interesuj"cym problemem jest okre#lenie, czy obalenie domniemania konstytucyjno#ci nast$puje wraz z%publicznym og!oszeniem wyroku (na sali rozpraw), czy dopiero z%jego publikacj", zob. np. wyrok%TK z% 13%marca 2007%r., sygn.%K%8/07, OTK%ZU nr%3/A/2007, poz.%26; z%5%wrze#nia 2007%r., sygn.%P%21/06, OTK%ZU nr%8/A/2007, poz.%96; zob. jednak np. wyrok z% 7%marca 2007%r., sygn.%K%28/05, OTK%ZU nr%3/A/2007, poz.%24.

401

W%dotychczasowym orzecznictwie dostrzegana jest tendencja do kszta!-towania skutków orzecze& ex tunc. Zdaniem Trybuna!u, kompetencja pole-gaj"ca na okre#leniu wstecznego zasi$gu skutków orzeczenia wynika w!a#nie z%art.%190 ust.%3 Konstytucji, natomiast „okre#lenie przez Trybuna! Konsty-tucyjny granic czasowych wstecznego zasi$gu skutków swojego orzeczenia, podobnie jak odroczenie terminu utraty mocy obowi"zuj"cej aktu norma-tywnego, zwi"zane jest z%konieczno#ci" rozwa(enia ró(nych, nieraz koliduj"-cych ze sob" warto#ci konstytucyjnych”58. Warto jednak nadmieni), (e z%kolei w%wyroku z%6%marca 2002% r., sygn.%P%7/00, „Konstytucja nie przewiduje mo(liwo#ci, by wyrok Trybuna!u Konstytucyjnego orzekaj"cy o%niezgodno-#ci z%Konstytucj" przepisów dzia!a! w% sposób anuluj"cy moc obowi"zuj"-c" zaskar(onego aktu normatywnego od chwili jego wydania. Przeciwnie, z%brzmienia art.%190 ust.%3 Konstytucji wynika, i( to wyrok%TK powoduje, i( niekonstytucyjno#) przepisu orzeczona w%tym wyroku powoduje utrat$ jego mocy obowi"zuj"cej od dnia wej#cia w%(ycie wyroku Trybuna!u. Natomiast zminimalizowanie lub naprawienie skutków obowi"zywania niekonstytucyj-nego przepisu, obowi"zuj"cego do chwili wej#cia wyroku Trybuna!u w% (y-cie – w%stosunku do ukszta!towanych i%skonsumowanych zasz!o#ci prawnych okre#laj" – !"cznie w%tej sprawie art.%190 ust.%3 i% ust.%4 w%zwi"zku z%art.%193 Konstytucji”. Niejednolite stanowisko Trybuna!u zdaje si$ potwierdza) ko-nieczno#) wyra*nego przes"dzenia tej kwestii.

Tak zwane czasowe skutki orzecze& Trybuna!u maj" jednak szerszy wymiar. Trybuna! Konstytucyjny dopuszcza zró(nicowane rozstrzygni$cia co do skut-ków uznania hierarchicznej wadliwo#ci norm, powo!uj"c si$ na kryterium czasowe, w%konsekwencji orzeczenie wywo!uje ró(norodne skutki w%zale(no-#ci od tego, jakich sytuacji faktycznych dotyczy. Jak wskazuje, „przyk!adami tego typu sytuacji, wyst$puj"cymi ju( w%orzecznictwie Trybuna!u, s" sprawy, gdzie dosz!o do naruszenia przez prawodawc$ zasady lex retro non agit lub do zaniechania wprowadzenia odpowiedniej vacatio legis. W% takiej sytuacji niekonstytucyjno#) nie ma bowiem charakteru absolutnego i%nieograniczo-nego, ale odnosi si$ do pewnego wycinka czasu, co do którego moc" decy-zji prawodawcy obowi"zuje nakaz stosowania przepisów o%tre#ci niezgodnej z%konstytucj"”59.

W% zwi"zku z% powy(szym powstaje pytanie o% celowo#) wprowadzenia i%tre#) ewentualnej normy rozstrzygaj"cej czasowe skutki orzeczenia Trybu-na!u. Nale(y przy tym pami$ta), (e – jak wskazano w%wyroku z%31%stycznia 2001%r., sygn.%P%4/99 – „ustalenie zakresu czasowego niezgodno#ci z%konsty-tucj" wymaga analizy dokonanej z%uwzgl$dnieniem szczególnych cech sy-

58 Wyrok%TK z%27%kwietnia 2004%r., sygn.%K%24/03, OTK%ZU nr%4/A/2004, poz.%33; por. te( wyrok%TK z%6%marca 2002%r., sygn.%P%7/00, OTK%ZU nr%2/A/2002, poz.%13.

59 Wyrok%TK z%31%stycznia 2001%r., sygn.%P%4/99, OTK%ZU nr%1/2001, poz.%5.

Kamil Zaradkiewicz

402


tuacji obj$tych unormowaniem przewidzianym w%przepisach uznanych za niezgodne z%konstytucj"”.

Rozwi"zanie przewidziane w%art.%190 ust.%3 Konstytucji nie jest jedynym, które umo(liwia powstanie wstecznych skutków orzeczenia%TK. Kwestia ta staje si$ jeszcze bardziej z!o(ona i%kontrowersyjna, kiedy we*mie si$ pod uwa-g$ rozbie(no#ci co do tego, jaki podstawowy skutek wi"(e si$ ze stwierdze-niem hierarchicznej niezgodno#ci aktu normatywnego lub jego cz$#ci. Orze-czenia negatoryjne Trybuna!u Konstytucyjnego wywo!uj" skutek w%postaci uchylenia aktu normatywnego lub jego cz$#ci zasadniczo dopiero z%chwil" wej#cia w%(ycie wyroku60 (og!oszenia w%odpowiednim organie urz$dowym61). W% tym sensie wyrok ma charakter prospektywny62 i% konstytutywny zara-zem63 – Trybuna! Konstytucyjny jest jedynym organem posiadaj"cym kom-petencje do stwierdzenia hierarchicznej wadliwo#ci norm i%dopiero jego orze-czenie skutkuje okre#lonymi konsekwencjami przewidzianymi w%Konstytucji i%ustawach64. Wyrok negatoryjny Trybuna!u w%post$powaniu represyjnym powoduje uchylenie aktu normatywnego w%ca!o#ci lub odpowiedniej cz$#ci ze skutkiem – co do zasady – od dnia publikacji w%odpowiednim organie pro-mulgacyjnym. Trybuna! „usuwa z%obrotu prawnego niekonstytucyjn" nor-m$” (wyrok%TK z%27%pa*dziernika 2004%r., sygn.%SK%1/04). W%szczególno#ci przewidziane w%Konstytucji narz$dzie sanacji konstytucyjno#ci, jakim jest

60 Zamiast wielu zob. np.: M. Safjan, Skutki prawne orzecze' Trybuna$u Konstytucyjnego, s.%17.61 Zob. np.: postanowienie%TK z%21%marca 2000%r., sygn.%K%4/99, OTK%ZU nr%2/2000,

poz.%65, w%którym podkre#lono, i( „U(yty w%art.%190 ust.%3 Konstytucji termin »utrata mocy obowi"zuj"cej« nie mo(e by) uwa(any ani za w%pe!ni to(samy z%uchyleniem okre#lonego przepisu z%moc" ex nunc, ani ze stwierdzeniem jego niewa(no#ci z%moc" ex tunc. Oznacza on bowiem w%szczególno#ci, i( – cho) niezgodny z%konstytucj" – akt%normatywny jednak przez pewien czas obowi"zywa!, utraci) moc obowi"zuj"c" mog" bowiem tylko przepisy, które wcze#niej cech$ tak" posiada!y. Poza tym, ze sformu!owania tego przepisu ustawy zasadni-czej wynika, i( orzeczenie Trybuna!u Konstytucyjnego stwierdzaj"ce niezgodno#) okre#lone-go przepisu (przepisów) z%konstytucj" wywiera skutki prawne od dnia og!oszenia w%sposób okre#lony w%art.%190 ust.%2 Konstytucji, a%wi$c na przysz!o#). Oznacza to, (e zasadniczo nie ma ono mocy wstecznej, czyli nie odnosi si$ do kwestii obowi"zywania tego przepisu w%okre-sie od dnia jego wej#cia w%(ycie do dnia og!oszenia w%Dzienniku Ustaw wyroku Trybuna!u Konstytucyjnego”.

62 Zob. np.: postanowienie%TK z%24%marca 2004%r., sygn.%Ts%38/03, OTK%ZU nr%1/B/2004, poz.%35.

63 Zob. np.: Z. Czeszejko-Sochacki, S&downictwo konstytucyjne w%Polsce na tle porównaw-czym, Warszawa 2003, s.%427.

64 Jak wiadomo, kwestia by!a wielokrotnie przedmiotem polemik w%literaturze i%rozbie(-nych stanowisk w% orzecznictwie, zob. szerzej zamiast wielu np.:%R. Hauser, J. Trzci&ski, Prawotwórcze znaczenie orzecze' Trybuna$u Konstytucyjnego w%orzecznictwie Naczelnego S&du Administracyjnego, Warszawa 2008, s.%20 i%n. oraz wskazane tam pi#miennictwo; zob. te( P.%Tuleja, Stosowanie Konstytucji%RP w% !wietle zasady jej nadrz#dno!ci (wybrane problemy), s.%285 i%n.

403

wznowienie post$powania (art.%190 ust.%4) nakazuje traktowanie orzeczenia jako faktu kreuj"cego nowy stan normatywny.

Skoro orzeczenia negatoryjne (a%tak(e z!o(one, interpretacyjne i%zakreso-we) zasadniczo wywo!uj" skutki od chwili wej#cia w% (ycie, oczywiste jest, (e nie prowadz" do automatycznego podwa(enia, zniesienia i% uznania za niewa(ne czy nieby!e zdarze& prawnych, które nast"pi!y na podstawie hie-rarchicznie wadliwego przepisu przed wydaniem rozstrzygni$cia%TK65. Po-twierdza to wspomniane rozwi"zanie zawarte w%art.%190 ust.%4 Konstytucji. Jednym z%kluczowych pyta& dotycz"cych tego zagadnienia jest ustalenie, czy i%w%jakim zakresie Trybuna! Konstytucyjny mo(e kszta!towa) dopuszczalno#) i%zakres (np. czasowy) korzystania przez zainteresowanych z%prawa do wzno-wienia post$powa& (tzw. wyroki aplikacyjne)66.

Trybuna! w% swoim orzecznictwie wskazuje m.in. na to, (e skutki niekon-stytucyjno#ci nie oznaczaj" wyga#ni$cia umów zawartych na podstawie wadli-wych unormowa&, uchylenie za# przepisu „nie stoi na przeszkodzie realizacji wspomnianych umów” (wyrok z%24%marca 2009%r., sygn.%K%53/07, OTK%ZU nr%3/A/2009, poz.%27)67. Z%drugiej strony, w%orzeczeniu z%9% stycznia 1996% r., sygn.%K%18/9568 wskazano, i( mimo (e (aden przepis nie reguluje wprost skut-ków utraty mocy obowi"zuj"cej przepisu w%odniesieniu do czynno#ci cywilno-prawnych dokonanych na podstawie takiego przepisu, to jednak nie ulega, jak podkre#la Trybuna!, w"tpliwo#ci, (e „ma tu zastosowanie sankcja niewa(no#ci z%art.%58 §%1 k.c. Sprzeczno#ci" z%ustaw", o%której mowa w%tym przepisie kodek-

65 Tak np.: M. Safjan, Skutki prawne orzecze' Trybuna$u Konstytucyjnego, s.%17; zob. te( np.: L. Garlicki, Uwagi do art.%190, [w:] ten(e (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej..., s.%18.

66 Nie mo(na zapomina), (e prawo do wznowienia post$powania wskutek orzeczenia Trybuna!u jest w%orzecznictwie uznawane za jeden z%aspektów prawa do s"du (art.%45 Kon-stytucji), zob. np. wyrok%TK z%9%czerwca 2003%r., sygn.%SK%5/03, OTK%ZU nr%6/A/2003, poz.%50; zob. te( wyrok%TK z%27%pa*dziernika 2004%r., sygn.%SK%1/04, OTK%ZU nr%9/A/2004, poz.%96. Regulacje ustawowe dotycz"ce poszczególnych procedur realizuj" norm$ art.%190 ust.%4 Konstytucji%RP; jak wskazano w%przytoczonym orzeczeniu w%sprawie o%sygn. SK%5/03, „Nie oznacza to jednak, (e nie jest mo(liwe (we w!a#ciwym trybie znanym procedurze) za-stosowanie innych jeszcze #rodków czy instrumentów stoj"cych w%dyspozycji s"du, aby do-prowadzi) do stanu zgodnego z%Konstytucj"”.

67 Warto te( przywo!a) tez$, któr" sformu!owano w%uzasadnieniu wyroku z%17%grudnia 2008%r., sygn.%P%16/08, OTK%ZU nr%10/A2008, poz.%181: „Zastosowanie odroczenia w%odniesieniu do przepisów wymienionych w%cz$#ci I%pkt%1-4 niniejszego wyroku oznacza wi$c, (e umowy przeniesienia w!asno#ci lokalu zawarte pomi$dzy spó!dzielni" a%osob", której przys!ugiwa!o spó!dzielcze lokatorskie prawo do lokalu lub spó!dzielcze w!asno#ciowe prawo do lokalu, nie mog" by) uniewa(nione, orzeczenia s"dowe zast$puj"ce o#wiadczenia woli spó!dzielni mieszkaniowych (z%powodu opiesza!o#ci spó!dzielni), wydane na podstawie art.%491 u.s.m., nie mog" by) wzruszone w%trybie art.%190 ust.%4 Konstytucji”.

68 OTK%ZU nr%1/1996, poz.%1.

Kamil Zaradkiewicz

404


su, jest bowiem w%szczególno#ci sprzeczno#) z%Konstytucj" jako ustaw" zasad-nicz", w%razie za# kolizji mi$dzy dyspozycj" normy zawartej w%ustawie zwyk!ej a%dyspozycj" normy konstytucyjnej zgodno#) z%t" pierwsz" nie sanuje sprzecz-no#ci z%t" drug" jako norm" hierarchicznie wy(sz"” (zob. te( postanowienie%SN z%15%kwietnia 2004%r., sygn.%akt%IV CK 272/0369). We wspomnianym orzecze-niu podkre#lono ponadto, (e „przez pozbawienie przepisu ustawowego mocy obowi"zuj"cej wskutek orzeczenia Trybuna!u Konstytucyjnego o%jego niezgod-no#ci z%Konstytucj" domniemanie to zostaje wzruszone, i% to niejako ex tunc, co przes"dza o%niewa(no#ci tych czynno#ci cywilnoprawnych, które wcze#niej zosta!y dokonane na podstawie niekonstytucyjnego przepisu ustawy zwyk!ej, a%których dokonanie by!oby oczywi#cie niedopuszczalne, gdyby przepis o%takiej tre#ci w%chwili dokonania czynno#ci nie obowi"zywa!. Niewa(no#) czynno#ci cy-wilnoprawnej mo(e by) ustalona w%szczególno#ci wyrokiem s"dowym w%trybie art.%189 k.p.c.”. Trybuna! zauwa(y! te(, (e skoro w%systemie prawnym przewi-dziano mo(liwo#) „unicestwienia skutków materialnoprawnych prawomocnego orzeczenia s"dowego z%powodu niekonstytucyjno#ci podstawy prawnej”, to nie mog" by) uznane za niepodwa(alne i%trwa!e skutki czynno#ci pozas"dowych.

W%podobnym kierunku zdaje si$ zmierza) argumentacja zawarta w%wy-roku z%20%lutego 2002%r., sygn.%K%39/0070, w%którego uzasadnieniu podkre-#lono, (e „uprawnione mog" by) (…) oparte na art.%189 k.p.c. powództwa dotycz"ce ustalenia nieistnienia stosunku prawnego wynikaj"cego z%przepi-su prawnego, w%stosunku do którego Trybuna! orzek!, (e jest on niezgodny z%Konstytucj"”. De lege% lata obie wskazane tezy co do skuteczno#ci zdarze& wzgl$dnie stosunków prawnych ukszta!towanych na gruncie norm hierar-chicznie wadliwych wydaj" si$ dogmatycznie dyskusyjne, znajduj" natomiast zapewne uzasadnienie aksjologiczne. Warto w%tym kontek#cie przypomnie) stanowisko wyra(one w%wyroku z%10%grudnia 2002%r., sygn.%P%6/0271, w%któ-rym wskazano, i( „naprawianie prawa, czemu ma s!u(y) (…) orzeczenie Trybuna!u nie mo(e prowadzi) w%(adnym wypadku do legitymizowania za-chowa& naruszaj"cych prawo. Nikt nie mo(e czerpa) korzy#ci z% zachowa& niezgodnych z%prawem. Zasada pa&stwa prawnego dotyczy bowiem zarówno dzia!a& organów pa&stwa jak i%zachowa& obywateli. Oznacza to, (e roszczenia w%stosunku do pa&stwa nie powinny i%nie mog" czerpa) swojego *ród!a ze stanu prawnego, który ukszta!towany zosta! z%naruszeniem obowi"zuj"cego i%niekwestionowanego prawa”.

Istnienie instrumentu w%postaci prawa wznowienia post$powa& (w%isto-cie jedynego przewidzianego w%analizowanym zakresie przez ustrojodawc$) raczej nie przes"dza mo(liwo#ci wp!ywania przez Trybuna! na kszta!towanie

69 Lex nr%178082.70 OTK%ZU nr%1/A/2002, poz.%4.71 OTK%ZU nr%7/A/2002, poz.%91.

405

i% ocen$ zdarze& powsta!ych na gruncie stanu prawnego ukszta!towanego przez wadliwy przepis ustawy. W%zwi"zku z%tym zasadne jest nadanie Trybu-na!owi przez ustawodawc$ kompetencji polegaj"cej z%jednej strony na ocenie skuteczno#ci (ewentualnie wadliwo#ci, w%tym niewa(no#ci) ró(nego rodzaju zdarze&, które nast"pi!y na gruncie aktu normatywnego, wzgl$dnie przepi-su, uznanego nast$pnie za hierarchicznie wadliwy, a%tak(e, z%drugiej strony, na ocenie skutków derogacji dla wskazania w!a#ciwej podstawy rozstrzyga-nia przez odpowiednie organy (problem intertemporalny72). Okazuje si$ bo-wiem, (e odwo!ywanie si$ do ogólnych regu! zwi"zanych ze stosowaniem norm prawnych bywa w%praktyce zawodne i%budzi liczne w"tpliwo#ci73. Jak wiadomo, tak(e w%tym wypadku Trybuna! poszukuje rozwi"za& niewyra(o-nych w%przepisach wprost i%nie dysponuj"c w%tym celu odpowiednimi na-rz$dziami. Ewentualne wyposa(enie Trybuna!u w%instrumenty kszta!towania skutków orzeczenia w%tym zakresie mog!oby dotyczy) zreszt" nie tylko zda-rze&, które mia!y miejsce przed wej#ciem w%(ycie wyroku, lecz tak(e zdarze&, które zosta!yby ukszta!towane na podstawie rozstrzygni$) w!a#ciwych orga-nów w% trakcie okresu odroczenia utraty mocy obowi"zuj"cej przez hierar-chicznie wadliw" regulacj$. Pozwoli!oby to na istotne z!agodzenie trudno#ci i%zapobie(enie wielu w"tpliwo#ciom interpretacyjnym w%zakresie stosowania tego rozwi"zania w%praktyce s"dowej74.

Instrument taki móg!by by) przez Trybuna! wykorzystywany jedynie w%wyj"tkowych wypadkach, zw!aszcza gdy ewentualne podwa(enie skutecz-no#ci ró(nych zdarze& dokonanych w%okresie obowi"zywania normy uzna-nej nast$pnie za hierarchicznie wadliw" wi"za!oby si$ z%potrzeb" ochrony okre#lonych warto#ci, nawet za cen$ podwa(enie zasad zaufania obywatela do pa&stwa oraz zwi"zanych z%ni" warto#ci, którymi s" pewno#) i%bezpiecze&stwo obrotu. Odpowiednie unormowanie mog!oby w%szczególno#ci uwzgl$dnia) mo(liwo#) stwierdzenia przez Trybuna! niepodwa(alno#ci zdarze& powsta-!ych na podstawie przepisu wadliwego, wprowadzaj"c tym samym ogranicze-nie prawa przewidzianego w%art.%190 ust.%4 Konstytucji.

Warto wreszcie podda) analizie mo(liwo#) okre#lania przez Trybuna! za-kresu zastosowania normy, której element stanowi!by przepis uznany za hie-rarchicznie wadliwy, w% celu eliminacji stanu niemo(no#ci jej efektywnego stosowania. De lege%lata Trybuna! nie dysponuje (adnymi, poza wspomnia-nym, przewidzianym w%art.%190 ust.%3 Konstytucji, ustawowo ukszta!towa-

72 Co do tej problematyki zob. np. wyrok%TK z%13%marca 2007%r., sygn.%K%8/07, OTK%ZU nr%3/A/2007, poz.%26 i%cyt. tam wcze#niejsze orzecznictwo.

73 Zob. np.: K. Gonera, E. +$towska, Artyku$ 190 Konstytucji..., s.%7 i%n.74 Inne mo(liwe, cho) nie do ko&ca eliminuj"ce rozbie(ne argumenty rozwi"zania przy-

wo!uj" K. Gonera, E. +$towska, Odroczenie utraty mocy niekonstytucyjnej normy i%wznowienie post#powania..., s.%12-14.

Kamil Zaradkiewicz

406


nymi instrumentami pozwalaj"cymi na zapobie(enie powstania luki w%pra-wie75. Z%kolei instrumenty wypracowane w%dotychczasowym orzecznictwie s" – z%oczywistych wzgl$dów – nazbyt wstrzemi$*liwe i%nie zawsze wystar-czaj"ce. Stan taki, zasadniczo poza sytuacjami, w%których istnieje mo(liwo#) stwierdzenia istnienia luki aksjologicznej, nie wydaje si$ w!a#ciwy i%nie zdo!a uzasadni) go teza o%niedopuszczalno#ci wkraczania przez s"d konstytucyjny w%sfer$ zastrze(on" dla prawodawcy. Korzystaj"c z%kompetencji tymczasowe-go okre#lenia skutków orzeczenia negatoryjnego w% tym zakresie, Trybuna! móg!by zosta) wyposa(ony w%mo(liwo#) ich czasowego ukszta!towania. Mo(-na by!oby te( rozwa(y) celowo#) przyznania mu narz$dzia (np. jako postaci tzw. postanowienia sygnalizacyjnego, art.%4 ustawy o%TK) w%postaci na!o(e-nia na ustawodawc$ lub inny upowa(niony organ obowi"zku wydania odpo-wiedniego aktu normatywnego wraz z%okre#leniem terminu, w%jakim akt%taki powinien by) wydany, a%tak(e – co szczególnie wa(ne – wskazania ewentu-alnych skutków jego niewydania. Te dalsze skutki mog!yby np. polega) na mo(liwo#ci rozci"gni$cia w% czasie skutków tymczasowych wówczas, gdyby prawodawca stosownego unormowania nie wprowadzi!. Nale(y jednak zda-wa) sobie spraw$ z%tego, (e przyznanie Trybuna!owi tego rodzaju kompeten-cji by!oby szczególnie kontrowersyjne i%by) mo(e wymagaj"ce odpowiedniej zmiany norm konstytucyjnych.

Istotnym orzeczniczym instrumentem kszta!towania skutków orzeczenia Trybuna!u Konstytucyjnego jest tak zwane od(ycie normy76. Jest to równie( rozwi"zanie nieprzewidziane wprost w% obowi"zuj"cych regulacjach praw-nych, w%zwi"zku z%czym jego dopuszczalno#) bywa kwestionowana, a%nawet odrzucana. Idea zaszczepiona w%orzecznictwie Trybuna!u wzorowana jest na koncepcji przyj$tej w%prawie austriackim (art.%140 ust.%6 austriackiej ustawy konstytucyjnej, por. te( §%41a ust.%3 s!owackiej ustawy o%organizacji i%po-st$powaniu przed s"dem konstytucyjnym Republiki S!owackiej z%20% stycz-nia 1993% r.). „Od(ycie normy” zosta!o po raz pierwszy przyj$te w%wyroku z%20%grudnia 1999%r., sygn.%K%4/99, a%nast$pnie powtórzone zosta!o w%kilku innych orzeczeniach. Formu!uj"c tez$ o%„od(yciu norm”, Trybuna! Konsty-tucyjny wychodzi z%za!o(enia, (e mo(e ono nast"pi) wówczas, gdy przedmio-

75 Zob.: K. Gonera, E. +$towska, Artyku$ 190 Konstytucji..., s.%4; K. Gonera, E. +$towska, Odroczenie utraty mocy niekonstytucyjnej normy i%wznowienie post#powania..., s.%9.

76 Zob. A. M"czy&ski, Kontrola konstytucyjno!ci przepisów uchylaj&cych i%zmieniaj&cych, [w:] Trybuna$ Konstytucyjny. Ksi#ga XV-lecia, Warszawa 2001, s.%157 i%n.; S. Wronkowska, O%*ród$ach prawa i%aktach normatywnych raz jeszcze, [w:] Prawo prywatne czasu przemian, red. A. Nowicka, Pozna& 2005, s.%128 i%n.; P. Radziewicz, Przywrócenie mocy obowi&zuj&-cej przepisu prawnego jako skutek orzeczenia Trybuna$u Konstytucyjnego, „Przegl"d Sejmowy” 2005, nr%3, s.%21 i%n.; L. Garlicki. Uwagi do art.%190, [w:] ten(e (red.), Konstytucja Rzeczypo-spolitej Polskiej..., s.%20-21.

407

tem orzeczenia jest przede wszystkim przepis nowelizuj"cy77 (musi on zatem by) tak(e przedmiotem wniosku, skargi konstytucyjnej b"d* pytania praw-nego). Przepis taki w%#wietle dorobku orzeczniczego Trybuna!u zawiera dwa elementy: uchylenie dotychczasowej tre#ci normy prawnej oraz wprowadze-nie nowej tre#ci, kontrola konstytucyjno#ci mo(e za# obejmowa) oba (ka(dy) z%tych elementów (a%zatem równie( element okre#lony jako „kasacyjny”)78.

Niekonstytucyjno#) uchylenia przepisu oznacza – w% #wietle orzecznic-twa – (e przepis uchylony staje si$ ponownie elementem obowi"zuj"cego porz"dku prawnego jako „immanentny i% nieuchronny skutek uchylenia” (wyrok%TK z%24%marca 2009%r., sygn.%K%53/0779). Z%drugiej jednak strony Trybuna! nie neguje dzia!ania w%takim wypadku – do czasu stwierdzenia hie-rarchicznej wadliwo#ci – domniemania konstytucyjno#ci aktu normatywne-go w%odpowiednim zakresie. Wypada jednak zauwa(y), (e skutek w%postaci „od(ycia normy” nie jest przyj$ty jako bezwzgl$dne nast$pstwo stwierdzenia hierarchicznej wadliwo#ci normy uchylaj"cej lub nowelizuj"cej. Podstawowy, eksponowany w%orzecznictwie cel stosowania tego rozwi"zania polega na za-pobie(eniu usankcjonowania skutków hierarchicznej niezgodno#ci – „orze-czenie Trybuna!u Konstytucyjnego nie zmienia!oby bowiem w%(aden sposób stanu prawnego, norma uchylona w%sposób niezgodny z%konstytucj" nadal nie obowi"zywa!aby”80.

Zwa(ywszy racje, jakie stanowi!y podstaw$ wprowadzenia takiego roz-wi"zania, wskazane rozwi"zanie tak(e powinno by) utrzymane i%szczegó!owo unormowane. Je(eli przedmiotem orzeczenia o%niezgodno#ci ustawy lub jej cz$#ci z%Konstytucj" lub raty'kowan" umow" mi$dzynarodow" jest przepis zmieniaj"cy lub uchylaj"cy, wówczas celowe wydaje si$ wyposa(enie Trybuna-!u w%mo(liwo#) orzeczenia o%zgodno#ci odpowiednich przepisów w%brzmie-niu dotychczasowym (tj. sprzed zmiany lub uchylenia, które pozostaj" bez-po#rednio przedmiotem kontroli hierarchicznej zgodno#ci). Wymaga!oby to wskazania, (e w%orzeczeniu stwierdzaj"cym niezgodno#) ustawy lub jej cz$#ci, którego przedmiotem jest przepis zmieniaj"cy lub uchylaj"cy inny przepis,

77 W%wyroku z%2%wrze#nia 2008%r., sygn.%K%35/06, OTK%ZU nr%7/A/2008, poz.%120, Try-buna! zaznaczy!, (e kontrola konstytucyjno#ci norm zmieniaj"cych mo(e mie) miejsce tylko wówczas, gdy we wniosku kwestionowany jest tryb uchwalenia przepisów lub sposób ich wprowadzenia w%(ycie, zob. te( cyt. tam wyrok z%13%marca 2007%r., sygn.%K%8/07, OTK%ZU nr%3/A/2007, poz.%26.

78 Postanowienie%TK z%21%marca 2000%r., sygn.%K%4/99.79 OTK%ZU nr%3/A/2009, poz.%27.80 K% 4/99. Jak wskazano w% dalszej cz$#ci uzasadnienia, „Nie mo(na jednak uznawa)

tego rodzaju skutków za regu!$, ocena winna by) dokonywana odr$bnie w%ka(dym takim przypadku z%uwzgl$dnieniem tre#ci zarzutów sformu!owanych we wniosku oraz charakteru zakwestionowanego przepisu (a%zw!aszcza czy jest on przepisem uchylaj"cym lub zmieniaj"-cym, czy przepisem merytorycznym)”.

Kamil Zaradkiewicz

408


Trybuna! móg!by przes"dzi), i( jego uchylenie skutkuje przywróceniem mocy obowi"zuj"cej przepisu zmienionego lub uchylonego w%brzmieniu zmienio-nym lub uchylonym. Przywrócenie mocy obowi"zuj"cej powinno wówczas nast"pi) w%dniu og!oszenia orzeczenia, o%ile Trybuna! nie ustali!by w%rozstrzy-gni$ciu innego terminu (przede wszystkim w%razie odroczenia utraty mocy obowi"zuj"cej przez akt%lub norm$ uznan" za hierarchicznie niezgodn").

Celowo#) przyznania Trybuna!owi wprost wspomnianej kompetencji wi"(e si$ z%tym, (e nie mo(na – w%razie skorzystania z%opisanego powy(ej instrumen-tu orzeczenia o%„od(yciu” – wykluczy) powstania stanu wtórnej hierarchicznej niezgodno#ci norm „zast$puj"cych” akt%nowelizuj"cy lub uchylaj"cy w%odpo-wiednim zakresie. Ów skutek, który – nawi"zuj"c do znanego okre#lenia%R. v. Jheringa81 – mo(na by!oby nazwa) „re-eksowym”, poniewa( niezamierzonym, z%pewno#ci" nie tylko nie by!by po("dany, ale wr$cz wymusza!by odst"pienie od wprowadzenia takiego mechanizmu. Jak wskazano w%uzasadnieniu posta-nowienia z%28%marca 2006%r., sygn.%SK%33/0582, „od(ycie” w%(adnym wypadku „nie mo(e (…) prowadzi) do automatycznego niejako przywrócenia w%tym trybie mocy obowi"zuj"cej przepisów uznanych przez Trybuna! za niekonsty-tucyjne. Stwarza!oby to bowiem sytuacj$ przys!owiowego b!$dnego ko!a”83. Niebezpiecze&stwo powstania takiego skutku „re-eksowego” wyklucza zatem „automatyzm” „od(ycia”. Jakkolwiek niebezpiecze&stwo takie mo(na by!oby zminimalizowa) przez uznanie, (e instrument „przywrócenia” mocy obowi"-zuj"cej nie musia!by by) stosowany ka(dorazowo w% ramach rozstrzygania o%konstytucyjno#ci ustawy nowelizuj"cej lub uchylaj"cej, to jednak mo(liwo#) rozszerzonej kontroli mo(e by) uzasadniona tym, (e w%pewnych sytuacjach mo(liwe by!oby wydanie w%przypadku normy „od(ywaj"cej” tak zwanego roz-strzygni$cia z!o(onego, a% zatem mody'kuj"cego jej tre#) lub zakres, a% tym samym przywracaj"cego stan konstytucyjno#ci. Automatyzm analizowanego skutku wi"za!by si$ te( z%niebezpiecze&stwem powstania stanu niespójno#ci nowo ukszta!towanego stanu prawnego, np. wobec braku koherencji normy „od(ywaj"cej” z% innymi regulacjami zawartymi w% tym samym b"d* innych aktach normatywnych84. Wówczas jedynym instrumentem umo(liwiaj"cym

81%R. v. Jhering, Die Reflexwirkungen oder die Rückwirkung rechtlicher Thatsachen auf drit-te Personen, „Jahrbücher für die Dogmatik des heutigen römischen und deutschen Privat-rechts” 1871, t.%10, s.%248.

82 OTK%ZU nr%3/A/2006, poz.%38.83 Z%kolei w%postanowieniu z%21%marca 2000%r., o%sygn. K%4/99, wskazano, (e „Ocena

zgodno#ci z%konstytucj" wymaga w% tym przypadku nie tylko „prostego” skonfrontowania tre#ci zakwestionowanego przepisu z%tzw. wzorcem konstytucyjnym. Konieczne jest bowiem tak(e porównanie jej z% tre#ci przepisu dotychczas reguluj"cego dan" kwesti$. Niekonsty-tucyjno#) »nowej« regulacji mo(e wynika) tak(e z%tego, (e samo uchylenie wcze#niejszego rozwi"zania prawnego narusza normy, zasady lub warto#ci konstytucyjne”.

84 Zob. w% szczególno#ci wyrok%TK z% 12% czerwca 2006% r., sygn.%K% 38/05, OTK%ZU

409

zapobie(enie tego typu skutkom by!oby odroczenie terminu utraty mocy obo-wi"zuj"cej przez hierarchicznie wadliw" norm$ prawn". Przyj$cie celowo#ci zachowania zwi"zania Trybuna!u Konstytucyjnego wskazanymi we wniosku (skardze konstytucyjnej, pytaniu prawnym) wzorcami kontroli wymaga!o-by ograniczenia mo(liwej kontroli przepisu zast$puj"cego („od(ywaj"cego”). Rozwi"zanie odmienne, teoretycznie lepsze z% uwagi na osi"gni$cie skutku w%postaci restytucji konstytucyjno#ci, mog!oby zosta) uznane za wykraczaj"-ce poza konstytucyjne kompetencje Trybuna!u Konstytucyjnego. Mechanizm „od(ycia norm” teoretycznie mo(e, cho) nie musi, by) uzale(niony od formu-!y wniosku (pytania prawnego lub skargi konstytucyjnej).

Wypada ponadto mie) na uwadze konieczno#) rozwa(enia skutków wywo-!anych w%obrocie przez akt%prawny (norm$ prawn") uchylony w%zakresie kszta!-towania stosunków prawnych i/albo praw podmiotowych. Prima facie nale(a-!oby uzna), (e przyj$cie analizowanego rozwi"zania oznacza!oby konieczno#) sformu!owania nowych, szczególnych, albo stosowania istniej"cych ogólnych norm przej#ciowych (intertemporalnych) rozstrzygaj"cych wspomniane kwe-stie. Wówczas wydaje si$ konieczne przyj$cie jako zasady ogólnej (wyj#ciowej) mo(liwo#ci utrzymania skutków zdarze& i%tre#ci stosunków i/lub praw podmio-towych powsta!ych pod rz"dem norm uchylonych, o%ile odpowiadaj" one nor-mom od(ywaj"cym i%wy!"cznie w%takim zakresie. Je(eli wskutek zastosowania takiej zasady dosz!oby do ujemnych dla adresatów norm skutków prawnych, Trybuna! móg!by skorzysta) ze wspomnianych ju( innych ubocznych instru-mentów kszta!towania skutków orzeczenia, wzgl$dnie konieczne by!oby przes"-dzenie mo(liwo#ci otwarcia dla nich drogi post$powania o%naprawienie szkody.

IV. Problem orzekania o%niedochowaniu trybu lub kompetencji do wydania aktu

Nie ka(dy akt% okre#lany mianem ustawy, rozporz"dzenia itd. stanowi akt%normatywny wywo!uj"cy odpowiednie skutki prawne. W%pewnych wy-padkach, nawet akty opublikowane we w!a#ciwym organie i%spe!niaj"ce wiele innych przes!anek nie mog" by) uznawane za takie, a%w%konsekwencji nie wspó!kszta!tuj" porz"dku prawnego. Nie sposób zgodzi) si$, aby absolutn" by!a zasada, któr" H. Kelsen okre#la jako zasad$ „autolegitymacji aktu urz$-dowego”, zgodnie z%któr" akt%wydany przez organ w!adzy publicznej, nawet niezgodny z%prawem, uznawany by! za wa(ny i%wi"("cy do czasu usuni$-cia z%porz"dku prawnego odpowiednim innym aktem. Sam zreszt" Kelsen konstatuje, (e „[(]aden pozytywny porz"dek prawny nie mo(e postanawia),

nr%6/A/2006, poz.%63.

Kamil Zaradkiewicz

410


(e dos!ownie ka(dy akt, który domaga si$, aby uwa(ano go za urz$dowy akt%prawny, ma by) za taki uwa(any dopóty, dopóki nie zostanie uchylony innym aktem urz$dowym z%powodu niezgodno#ci z%prawem”85. Zgodzi) na-le(y si$ z%prezentowan" przez Kelsena tez", (e istniej" takie akty, które maj" jedynie pozór ustawy (Scheingesetz). W%wypadku pewnych wad aktu – cho)-by nawet uchwalonego przez kompetentny organ – podpis przez upowa(-niony podmiot czy publikacja w%odpowiedni sposób nie sanuj" tych wad86. Pos!uguj"c si$ j$zykiem prawa cywilnego, mo(na stwierdzi), (e akt%taki jest co najmniej wzruszalny (podlegaj"cy uniewa(nieniu) ze skutkiem ex tunc, o% ile nie wr$cz bezwzgl$dnie niewa(ny87. Podobne wnioskowanie zdaje si$ coraz cz$#ciej pojawia) w% orzecznictwie Trybuna!u Konstytucyjnego. Nie-konstytucyjno#) ze wzgl$du na niespe!nienie kryteriów proceduralnych lub kompetencyjnych (art.%42 ustawy o%TK) Trybuna! rozstrzyga tak(e z%urz$du, niezale(nie od tre#ci wniosku, pytania prawnego, czy skargi88. Istotne tre-#ci, zdaj"ce si$ aprobowa) wskazan" tez$ o%pozorno#ci aktu lub jego cz$#ci, odnajdujemy w%wyroku z%28%listopada 2007%r., sygn.%K%39/0789, w%którego uzasadnieniu podkre#lono, (e „Niekonstytucyjno#) z%uwagi na tryb powodu-je niedoj#cie do skutku ustawy uchwalonej w%tym trybie. akt%nieskuteczny, przyjmuj"cy zewn$trzne tylko znamiona ustawy, nie mo(e bowiem doprowa-dzi) do zmian w%systemie *róde! prawa, a%tym samym (je#li niekonstytucyj-no#) z%uwagi na braki procedury dotyczy ustawy zmieniaj"cej) konsekwencj" jest dalsze obowi"zywanie ustawy w%wersji, któr" mia!a zmieni) nieefektywna nowelizacja. W%takim bowiem wypadku jest to nowelizacja pozorna, niepro-

85 H. Kelsen, Istota i%rozwój s&downictwa.., s.%31.86 Jednak w%orzecznictwie Trybuna!u prezentowany jest tak(e pogl"d odmienny. Wska-

zuje si$ bowiem, i( „wadliwo#) procedury uchwalenia zaskar(onej ustawy nie oznacza, (e zakwestionowane normy nie korzystaj" z%domniemania konstytucyjno#ci. Wchodz"c do po-rz"dku prawnego kszta!towa!y one #wiadomo#) prawn" i% zaufanie adresatów”, natomiast „w%systemie warto#ci sk!adaj"cych si$ na poj$cie demokratycznego pa&stwa prawnego, zasada ochrony zaufania do pa&stwa i%stanowionego przez nie prawa zajmuje nadrz$dne miejsce. Demokratyczne pa&stwo prawne przyznaj"c obywatelom uprawnienia, nie mo(e prowadzi) z%nimi »gry«, polegaj"cej na tworzeniu uprawnie& pozornych czy niemo(liwych do realizacji ze wzgl$dów prawnych czy faktycznych albo ze wzgl$du na niejasne okre#lenie warunków korzystania z%uprawnie&” – „Okoliczno#), (e procedura legislacyjna okaza!a si$ wadliwa, nie mo(e tego zaufania, maj"cego konstytucyjne zakotwiczenie w%art.%2 Konstytucji%RP, niwe-czy) w% taki sposób, aby orzeczenie Trybuna!u Konstytucyjnego wywiera!o skutki retroak-tywne, od daty wej#cia w%(ycie ustawy” (wyrok%TK z%18%grudnia 2002%r., sygn.%K%43/01, OTK%ZU nr%7/A/2002, poz.%96).

87 Zob.: H. Kelsen, Istota i%rozwój s&downictwa..., s.%32.88 Zob. m.in. wyroki – z%24%czerwca 1998%r., sygn.%K%3/98, OTK%ZU nr%4/1998, poz.%52;

z%28%listopada 2007%r., sygn.%K%39/07; z%19%wrze#nia 2008%r., sygn.%K%5/07; z%16%kwietnia 2009%r., sygn.%P%11/08, OTK%ZU nr%4/A/2009, poz.%49.

89 OTK%ZU nr%10/A/2007, poz.%129.

411

wadz"ca do efektywnej zmiany stanu prawnego”. Z%kolei w%wyroku o%sygn. K%8/07 podkre#lono, (e „Niekonstytucyjno#) w% zakresie trybu uchwalenia aktu (wej#cia jego w%(ycie) powodowa!aby, i( czasowe skutki orzeczenia Try-buna!u stwierdzaj"cego t$ niekonstytucyjno#) nale(a!oby wi"za) z%inn" dat" ni( og!oszenie wyroku Trybuna!u w%odpowiednim organie promulgacyjnym. W% takim bowiem wypadku nale(a!oby odnosi) je do momentu uchwale-nia przepisów uznanych za niekonstytucyjne”. Podobny kierunek zdaje si$ przyjmowa) w%swoim orzecznictwie S"d Najwy(szy (zob. wyrok z%6%grudnia 2006% r., sygn.%akt% IV CSK 247/0690). Nie znajdujemy jednak w% tym wy-padku jednoznacznej i%precyzyjnej odpowiedzi na pytanie, jakie wady aktu pozwalaj" na odmow$ przyznania mu charakteru ustawy, b"d* charakteru in-nego aktu normatywnego, którego stanowi pozór. Odpowiedzi takiej nie daje zreszt" nawet sam Kelsen, przyznaj"c, (e „(...) na pytanie o%to, gdzie przebiega granica mi$dzy aktem a%priori niewa(nym, b$d"cym ustaw" tylko z%pozo-ru, a%wadliwym, ale wa(nym aktem ustawowym, niezgodn" z%konstytucj" ustaw", teoria prawa nie mo(e odpowiedzie) za pomoc" jednej, uniwersalnej formu!y”91. W% #wietle ustawy z%1997%r. nie ulega w"tpliwo#ci, (e Trybuna! Konstytucyjny posiada kompetencj$ w%zakresie kontroli dochowania trybu lub kompetencji do wydania aktu normatywnego92. Ustawa nie precyzuje jednak ani tre#ci ewentualnego rozstrzygni$cia, ani nie okre#la jego skutków. Teoretycznie akt%taki nie powinien wywo!ywa) (adnych skutków ab initio. Nie mo(na jednak wykluczy), (e – jako pozorny – w%praktyce by!by stoso-wany przez adresatów, cho)by z%uwagi na brak #wiadomo#ci istotnych wad w%procesie legislacyjnym. W%takiej sytuacji samo orzeczenie o%niedoj#ciu aktu do skutku (co powinno wyra*nie zosta) przes"dzone w%ustawie) mog!oby prowadzi) do pewnych dalszych komplikacji w%obrocie. Nale(y w%zwi"zku z%tym uzna), (e Trybuna! móg!by w%takich wypadkach okre#la) skutki stwier-dzenia niedochowania trybu lub kompetencji w%odniesieniu do stosunków prawnych ukszta!towanych na podstawie wadliwego aktu normatywnego. Z%uwagi na konieczno#) ochrony interesu publicznego, w%pewnych wypad-kach pozór prawa móg!by by) traktowany jako prawo (zgodnie z%paremi" error communis facit ius), tj. moc" orzeczenia Trybuna!u uznane by!yby skutki jego stosowania w%praktyce obrotu prawnego. Jednak w%razie niewykorzysta-nia tej szczególnej kompetencji, nale(a!oby uzna), (e akt% taki nie wywo!a! (adnych skutków.

90 Lex nr%489002.91 H. Kelsen, Istota i%rozwój s&downictwa ..., s.%32.92 Jak wiadomo, w"tpliwo#ci w%doktrynie budzi dopuszczalno#) rozstrzygania w%tym za-

kresie z%urz$du, zob. ostatnio M. Zubik, M. Wi"cek, Kompetencje s&du konstytucyjnego..., s.%42-43. Niezale(nie od tych zastrze(e& nie wydaje si$, by by!a w"tpliwa mo(liwo#) wyra*ne-go unormowania tej kwestii, a%tak(e zasadno#) takiego uj$cia.

Kamil Zaradkiewicz

412


V. Podsumowanie

Zaprezentowano powy(ej jedynie wybrane, elementarne propozycje i%po-stulaty w%zakresie stworzenia ustawowych podstaw kszta!towania przez Try-buna! Konstytucyjny skutków wydawanych przeze& orzecze&. Ocena ram i%zakresu dopuszczalnego kszta!towania bli(szych, bezpo#rednich – odnosz"-cych si$ do tre#ci norm prawnych – skutków ubocznych orzecze& o%hierar-chicznej niezgodno#ci, a%tak(e tych dalszych, wp!ywaj"cych w%w$(szym lub szerszym zakresie na sfer$ stosowania prawa, zale(y od tego, jak postrzegana b$dzie rola s"dów konstytucyjnych. Trafna wydaje si$ konstatacja, i( „wspó!-czesny s"d konstytucyjny ze swoim rozbudowanym instrumentarium praw-nym oddzia!ywania na system prawny staje si$, jak wida), w%coraz wi$kszym stopniu aktywnym aktorem na polu dzia!alno#ci prawotwórczej. Równolegle do procesu konstytucjonalizacji systemu prawnego zachodzi proces wyra*-nego zaw$(ania si$ pola swobody prawodawczej po stronie cia! ustawodaw-czych”93. Proces coraz bardziej aktywnej roli s"dów konstytucyjnych mo(na okre#li) jako poszerzanie pola wspó!udzia!u organów w!adzy s"downiczej w%kszta!towaniu prawa.

Dostrzegaj"c niebezpiecze&stwa wynikaj"ce z%eliminacji normy prawnej, a%nawet ca!ego aktu normatywnego z% systemu prawa, Trybuna! od dawna podejmuje próby ingerencji w%sferze kszta!towania skutków swoich orzecze&. Maj" one zasadniczo dwa wymiary: pierwszy dotyczy sfery normatywnej, to jest odnosi si$ do kszta!towania systemu prawnego przez wykorzystanie ró(norodnych formu! pozwalaj"cych na nadanie kontrolowanym przepisom tre#ci normatywnych umo(liwiaj"cych uznanie ich zgodno#ci z%normami hie-rarchicznie nadrz$dnymi94; drugi za# polega na okre#laniu skutków w%sferze stosowania prawa i%ustaleniu, czy i%w%jakim zakresie organy stosuj"ce prawo obowi"zane s" stosowa) w%swoich rozstrzygni$ciach przepisy poddane kon-troli w%zakresie ich hierarchicznej zgodno#ci. Wydaje si$, (e Trybuna! Konsty-tucyjny wbrew pozorom korzysta z%instrumentów drugiego typu niezwykle wstrzemi$*liwie, nie wykraczaj"c zwykle poza przyznane mu kompetencje, zdaj"c sobie spraw$ z% tego, (e ostateczna decyzja w% tym zakresie zazwyczaj nale(y do odpowiedniego organu, w% tym przede wszystkim s"du95. Skutki

93 M. Safjan, S&d konstytucyjny jako pozytywny ustawodawca..., s.%294.94 Na temat tzw. rodzajów orzecze& Trybuna!u Konstytucyjnego zob. np.: Z. Czeszej-

ko-Sochacki, Orzeczenia Trybuna$u Konstytucyjnego: poj#cie, klasyfikacja i% skutki prawne, „Pa&stwo i%Prawo” 2000, z. 12; ten(e, S&downictwo konstytucyjne w%Polsce na tle porównawc-zym, s.%401 i%n.; M. Florczak-W"tor, Orzeczenia Trybuna$u Konstytucyjnego i%ich skutki praw-ne, Pozna& 2006, s.%89 i%n.; A. M"czy&ski, Orzeczenia Trybuna$u Konstytucyjnego, [w:] Ksi#ga XX-lecia..., s.%

95 Zob.:%R. Hauser, J. Trzci&ski, Prawotwórcze znaczenie orzecze' Trybuna$u Konstytu-

413

po#rednie s" bowiem co do zasady niezale(ne od aktywno#ci orzeczniczej Trybuna!u Konstytucyjnego, jakkolwiek przede wszystkim w%trybie kontroli konkretnej orzeczenie Trybuna!u wp!ywa w%tym wypadku na sytuacj$ praw-n" okre#lonych, zindywidualizowanych adresatów. Niejednokrotnie rola Try-buna!u zdaje si$ w% tym zakresie ogranicza) do sformu!owania sugestii czy w!asnego stanowiska, bez narzucania go innym organom, tym bardziej, (e w%praktyce nie posiada (adnych instrumentów pozwalaj"cych na egzekwowa-nie swoich rozstrzygni$).

Ujawnia si$ w% tym miejscu istota problemu, z%którym wi"(" si$ rozwa-(ania nad celowo#ci" wyposa(enia Trybuna!u Konstytucyjnego w%nowe in-strumenty w% sferze kszta!towania skutków jego orzecze& o% hierarchicznej niezgodno#ci norm wzgl$dnie wyra*nej regulacji tych, które stanowi" wynik „twórczej” dzia!alno#ci orzeczniczej Trybuna!u w%ci"gu ostatnich dwudzie-stu%lat. Wed!ug Trybuna!u, Konstytucja zdaje si$ by) miar" interesów chro-nionych przez system prawny. Ustawa zasadnicza z%jednej strony umo(liwia rozstrzygni$cie, czyje interesy i%w%jakim zakresie zas!uguj" na ochron$, z%dru-giej – wskazanie, jakie warto#ci przemawiaj" za ograniczeniem ochrony inte-resów innych. Konstytucja, okre#laj"c t$ swoist" hierarchi$ interesów i%odwo-!uj"c si$ do kryteriów ocennych, sprawiedliwo#ci spo!ecznej i%innych warto#ci spo!ecze&stwa demokratycznego, przewiduje mechanizmy, jakie umo(liwiaj" s"dowi konstytucyjnemu rewizj$ decyzji prawodawcy w%zakresie „wa(enia” i% przyznawania priorytetu okre#lonym interesom jednostek lub grup spo-!ecznych wobec siebie, wzgl$dnie w%stosunku do ogó!u spo!ecze&stwa (lub odwrotnie). Takie uj$cie zdaje si$ sytuowa) s"d konstytucyjny w% roli s"du nad interesami spo!ecznymi i%jednostkowymi, a%nie organu czuwaj"cego nad istnieniem stanu hierarchicznej zgodno#ci norm prawnych. Trybuna! staje si$ wówczas instytucj" rozstrzygaj"c" kon-ikty spo!eczne, a%w% skrajnych przy-padkach wygodnym dla ustawodawcy wykonawc" niepopularnych decyzji. Jak(e daleka jest taka perspektywa od tej, któr" wskazywa! Hans Kelsen w%ra-mach swojej „czystej nauki prawa”. Krytykowa! !"czenie prawa i%sprawiedli-wo#ci (s!uszno#ci): „gdy prawo – w%poj$ciu jednak wy!"cznie pozytywistycz-nem – nie mo(e by) niczem innem, jak porz"dkiem zewn$trznego przymusu, to nale(y je pojmowa) tylko jako specy'czn" technik$ spo!ecznej organizacji (...). Prawo przy tem za!o(eniu nie jest celem, ale specy'cznym #rodkiem, narz$dziem przymusu którego warto#) zale(y raczej od prawa jako #rodka, ni( od oderwanego w%swej istocie celu. Takiem te(, pozbawionem wszelkiej ideologji, jest znaczenie ka(dego stanu rzeczy, ujmowanego jako prawo”96.

cyjnego..., s.%91 i%n.; M. Zubik, M. Wi"cek, Kompetencje s&du konstytucyjnego..., s.%55.96 H. Kelsen, Czysta teorja prawa, t!um. T. Przeorski, „Gazeta Administracji i% Policji

Pa&stwowej” 1934, nr%7, s.%223-224; ten(e, Czysta teorja prawa (Metoda i%poj#cia zasadnicze), Warszawa 1934, s.%23-24.

Kamil Zaradkiewicz

414


Formu!uj"c tezy dotycz"ce roli s"downictwa konstytucyjnego, dostrzega! on zreszt" wi"("ce si$ z% istnieniem takich organów niebezpiecze&stwa. Wspó!-cze#nie tak(e w%systemach kontynentalnych coraz bardziej oczywiste staje si$, (e to od s$dziów, ich postawy i%pogl"dów, by) mo(e w%wi$kszym stopniu ni( od ustawodawcy, zale(y kszta!t systemu prawnego.

Zaradkiewicz - Uzupełniające instrumenty sanacji hierarchicznej spójności norm wprowadzanej przez Trybunał Konstytucyjny

Documents