Zahirgaa

ÇÀÕÈÐÃÀÀ, ÈÐÃÝÄ ÕÎÎÐÎÍÄÛÍ

ÕÀÐÈËÖÀÀ

Õÿíàí òîõèîëäóóëñàí: Ä.Ä¿ãýðæàâ Äýâèä Ìàê-Êâîèä Ìåéñîí

Óëààíáààòàð õîò2012 îí

DDC323’023È-788

2007 îíä õýâëýãäñýí “Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷” íîìîîñ õýñýã÷ëýí àâàâ.

Çîõèîã÷: Ä.Áàÿëàãöýíãýë

Çºâëºõ: Æ.Áàÿðöýöýã Íàäåæäà ÕðèïòèâøèÇóðàà÷: Á.ÁàòãýðýëÝõ áýëòãýã÷ Ã.Ñóãàðñ¿ðýí

Õýâëýñýí õóãàöàà: 2012 îíû 12 äóãààð ñàðÕýâëýëèéí ãàçàð: ÕÇ¯Õ-èéí Õýâëýõ ¿éëäâýð© Ýíýõ¿¿ íîìûã “Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóì” òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí çºâøººðºëã¿éãýýð õýâëýí îëøðóóëàõûã õîðèãëîíî.

ISBN 999-29-1009-7

- 3 -

Çàõèðãàà, èðãýä õîîðîíäûí õàðèëöàà

ÀÃÓÓËÃÀ

ÇÀÕÈÐÃÀÀ, ÈÐÃÝÄ ÕÎÎÐÎÍÄÛÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ

1.ÇÀÕÈÐÃÀÀ1.1.Çàõèðãààíû õýðýãöýý, øààðäëàãà 1.2.Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà çºâõºí çàõèðàã÷ áèø

áàñ ¿éë÷ëýã÷1.3.Çàõèðãàà çºâõºí òºðä õàìààðäàãã¿é

1.3.1.Çàñãèéí ãàçðûí áóñ áàéãóóëëàãà çàõèðãàà áîëîõ ¿íäýñëýë

1.3.2.Íèéòèéí çàõèðãààíû ¿íäñýí øèíæ¿¿ä

2. ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀ2.1. Çàõèðãàà øèéäâýð ãàðãàõ íü

2.1.1. Çàõèðãààíû àêò ãýæ þó âý?2.1.2.Çàõèðãààíû àêòàíä òàâèãäàõ åðºíõèé

øààðäëàãà 2.1.3. Çàõèðãààíû àêòûí èëðýõ õýëáýð

2.2. Øèéäâýð ãýäãèéã àëáàí áè÷èã ãýæ îéëãîæ áîëîõ óó?

2.2.1.Çàõèðãàà òåõíèê õýðýãñýë, öàõèì õýëáýðýýð øèéäâýð ãàðãàõ íü

2.3. Çàõèðãààíû õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãàà2.3.1. Çàõèðãààíû õóóëü áóñ àêò

2.4. Çàõèðãààíû øèéäâýðò ãîìäîë ãàðãàõ 2.4.1. Çàõèðãààíû õýðãèéã óðüä÷èëàí õÿíàí

øèéäâýðëýõ íü2.4.2. Øóóä õàðüÿàëàõ äýýä øàòíû áàéãóóëëàãàä

ãîìäîë ãàðãàõàä òàâèãäàõ øààðäëàãà2.4.3. Çàõèðãààíû õýðãèéã óðüä÷èëàí õÿíàí

øèéäâýðëýýä ãàðãàõ øèéäâýð

- 4 -

Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷

3. ÈÐÃÝÍ ÇÀÕÈÐÃÀÀÒÀÉ ÕÀÐÈËÖÀÕ ÍÜ 3.1.Çàõèðãàà äàâøã¿é ñààä áèø

3.1.1. Çàõèðãààíû ¿¿ðýã3.2.Èðãýíèé ýðõ, àøèã ñîíèðõëûã õ¿íäýòãýñýí

æóðìûã óäèðäëàãà áîëãîõ ó÷èðòàé3.3 Òà çàõèðãààíû ºìíº ÿìàð ýðõ ýäëýõ âý? 3.4. Èðãýí ýðõýý õàìãààëàõ íü

3.4.1. Èðãýíèé ýðõèéã áóñàä èðãýä áîëîí àæ àõóéí íýãæèéí õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãàà áóþó ãýìò õýðýã, çºð÷ëººñ õàìãààëàõ òîãòîëöîî

3.4.2. Çàõèðãààíû áîëîí õóóëü õÿíàëòûí áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòíû õóóëü áóñ, çîõèñã¿é ¿éë àæèëëàãààíààñ èðãýäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ òîãòîëöîî

3.4.3. Èðãýä õóóëèàð îëãîñîí ýðõ¿¿äýý àøèãëàí ººðñäºº èäýâõèòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ òîãòîëöîî

3.4.4. Èðãýíèé íèéãìèéí õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëäýã òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà áîëîí áóñàä áàéãóóëëàãûí äýìæëýãòýéãýýð èðãýäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ òîãòîëöîî

3.5. Èðãýí çàõèðãààòàé õàðèëöàõ õýëáýð¿¿ä 3.6. Èðãýäèéí ºðãºäºë, ãîìäîë, õ¿ñýëòèéã

øèéäâýðëýõ íü.3.6.1. ªðãºäºë ººðºº áè÷üå

3.7. Èðãýíèé ìýäýýëýë àâàõ ýðõ áà ìýäýýëëèéí èë òîä áàéäàë

3.7.1. Ìýäýõ ýðõ ãýæ þó âý?3.7.2. ßàãààä ìýäýýëýë îëæ àâàõ ýðõ ÷óõàë

âý?

- 5 -


3.7.3. Ìýäýýëýë õ¿ñýã÷ èðãýíèé ýðõ3.7.4. Èðãýí ÿìàð ìýäýýëýë îëæ àâàõ ýðõòýé

âý?3.7.5. Òºð, ò¿¿íèé áàéãóóëëàãààñ ÿìàð ìýäýýëýë

îëæ àâàõ âý?3.7.6. Èðãýíèé õ¿ññýí ìýäýýëëèéã ÿìàð

æóðìààð ºãºõ âý?

4. ÈÐÃÝÍ ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÇªÐ×ÈË ÃÀÐÃÀÂÀË ßÀÕ ÂÝ?

4.1. Çàõèðãààíû çºð÷èë 4.2. ßìàð ÷ òîõèîëäîëä ýðõ ýäýëíý4.3. Çàõèðãààíû àëáàäëàãà

4.3.1.Çàõèðãààíû æóðìààð àëáàäàí ñààòóóëàõ4.3.2.Ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýòð¿¿ëýí õýðýãëýñýí

ýòãýýäèéã ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ4.4. Ãýì õèéñýí áîë çýì áèé4.5. Çàõèðãààíû çºð÷ëèéã õÿíàí øèéäâýðëýõ íü

5. ÇÀÕÈÐÃÀÀ ÇªÐ×ÈË ÃÀÐÃÀÂÀË ßÀÕ ÂÝ?5.1. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí òóõàé îéëãîëò5.2. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýýð ÿìàð õýðãèéã

øèéäâýðëýäýã âý?5.2.1. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí õÿíàí

øèéäâýðëýõ ìàðãààí5.2.2. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä íýõýìæëýë

ãàðãàõ ýðõ5.3. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä ÿàæ õàíäàõ âý?

5.3.1. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàõ

- 6 -


5.3.2.Íýõýìæëýëèéã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà

5.3.3.Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ õóãàöàà

5.3.4. Íýõýìæëýã÷èéí ýðõ, ¿¿ðýã5.3.5. Íîòëîõ áàðèìòûã õýí öóãëóóëàõ âý?

5.4. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí øèéäâýð5.4.1. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã

áèåë¿¿ëýõ5.4.2. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã

äàâæ çààëäàõ5.4.3. Õÿíàëòûí æóðìààð çàõèðãààíû õýðãèéã

õÿíàõ

- 7 -


1. ÇÀÕÈÐÃÀÀ

¯ð ä¿í

Ýíý á¿ëãèéã ñóäàëñíààð òà äàðààõü ÷àäâàðûã ýçýìøèíý:

çàõèðãàà ãýæ ÷óõàì þó áîëîõ òàëààð ìýäëýãòýé áîëîõ;çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãààã æèøýýíä òóëãóóðëàí òàíèõ ÷àäâàðòàé áîëîõ;çàõèðãààíû íèéòëýã ýðõ, ¿¿ðãèéí òàëààð ìýäëýãòýé áîëîõ.

1.

2.

3.

1.1 Çàõèðãààíû õýðýãöýý, øààðäëàãà

Àëèâàà ç¿éë ººðèéí òóóëæ èðñýí ò¿¿õýí çàìíàëòàé. ªäãºº áóé çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, ò¿¿íèé ÷èã ¿¿ðýã, òîãòîëöîî íü ò¿¿õèéí ÿâöàä õóâüñàí ººð÷ëºãäñººð áóé áîëæýý.

Îð÷èí ¿åèéí àðä÷èëñàí òºð, ò¿¿íèé áàéãóóëëàãûí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò, ÷èã ¿¿ðýã íü õ¿íèé ýðõèéã íèéãìèéí õàðèëöààíû ºðãºí õ¿ðýýíä, áîäèòîéãîîð, òºãñ õýðýãæ¿¿ëýõ áàðèìòëàëä òóëãóóðëàí áîëîâñðîãäñîí.

Àíõëàí 1787 îíä Àìåðèêò ¿íäñýí õóóëèéã áàòàëñíààð íýã ýðõ ìýäýëòýíä òºâëºð÷ áàéñàí òºðèéí ýðõ ìýäýë ç¿é çîõèöîë, òýíöýëòýéãýýð õóâààðèëàãäàæ, ýíý äàãóó òºðèéí ýðõ ìýäëèéã

- 8 -


õóóëü òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ, ø¿¿õ ãýñýí çàãâàðààð òóñãàéëñàí òºðèéí áàéãóóëëàãóóä ã¿éöýòãýõ áîëæýý. Ýíý æèøãèéí äàãóó ºíººäºð äýëõèéí èõýíõ óëñ ¿íäñýí õóóëèà áàòàëæ, õ¿íèé ýðõèéã òºðèéí ýðõ ìýäýë õóâààðèëàëòàíä òóëãóóðëàí õàìãààëæ, áàòàëãààæóóëñàí áàéíà.

Òºðèéí ÿìàð ÷ áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí äóð çîðãîîð ààøèëæ, õ¿íèé ýðõèéã çºð÷äºã áàéñíûã óë áîëãîæ, õàðèí õóóëüä çààñàí íàðèéí äýã æóðàì, õýì õýìæýýíèé çîõèöóóëàëòûí äàãóó òºðèéí á¿õ øàòíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí àæèëëàæ õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷èëã¿é áàéæ, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õóóëèàð áàòàëãààæóóëàõ ¿¿ðãèéã òºð ººðòºº õóóëèàð õ¿ëýýæýý.

Òºðèéí ýðõ ìýäýë õóâààðèëàëò ¸ñîîð àðä ò¿ìíýýñ ñîíãîãäîæ, òºëººëºãäñºí õýñýã øóäàðãà ¸ñîíä íèéö¿¿ëýí á¿õ íèéòýýð äàãàæ ìºðäºõ õóóëèéã áàòàëäàã. Áàòëàãäñàí õóóëèéã òóñãàéëàí ìýðãýøñýí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí íèéò îðîí äàÿàð õ¿íèé ýðõèéã õºíäººã¿é, áàñ çºð÷ººã¿é, õóóëüä çààñàí àðãà õýëáýðýýð õýðýãæ¿¿ëæ áàéäàã.

Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòàí íü ìýðãýøñýí, òîãòâîðòîé àæèëëàõûã õóóëèàð òîãòîîæýý. Òîäðóóëáàë, ïàðëàìåíò áóþó õóóëü òîãòîîã÷èä íèéãìèéí îëîí òºðºë õàðèëöààíä áóé õ¿íèé ýðõ çºð÷èãäºõººñ õàìãààëàí, õ¿íèé

- 9 -


ýðõèéã áàòàëãààæóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ òýðõ¿¿ îëîí òºðºë õàðèëöààíä íèéö¿¿ëýí õóóëèéã òîãòîîæ áàéäàã.

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÃÀÇÐÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÀÑ

3 äóãààð ç¿éë. Çàñãèéí ãàçàð, ò¿¿íèé ÷èã ¿¿ðýã

2. Çàñãèéí ãàçàð Ìîíãîë Óëñûí õóóëèéã áèåë¿¿ëæ, àæ àõóé, íèéãýì, ñî¸ëûí áàéãóóëàëòûã óäèðäàõ íèéòëýã ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëíý.

Èéìýýñ ýäãýýð îëîí òºðëèéí õàðèëöààíä ¿éë÷ëýõ õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä òóõàéí ñàëáàðààð òóñãàéëàí ìýðãýæèë ýçýìøèæ, äàãíàí ìýðãýøñýí áîëîâñîí õ¿÷èí øààðäëàãàòàé áîëäîã. Èéìýýñ çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà ìýðãýøñýí áàéõ øààðäëàãûã õóóëèàð òàâüäàã çîõèöóóëàëòàé. Õàðèí ÿàãààä õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýã÷äèéã çàõèðãàà õýìýýí íýðèéäñýíèé ó÷èð íü, õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ, ò¿¿íèé áèåëýëòèéã õÿíàí øàëãàõ, ¿íýëýõ ÿâöäàà èðãýä áîëîí áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæèä õóóëü ¸ñíû øààðäëàãà ãàðãàí çàõèðàìæèëæ áàéäàã òóë çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà õýìýýõ áîëæýý. Æèøýý íü: òîäîðõîé õóóëüä çààñàí áàðèìò áè÷èã, àêò, çàõèðàìæ, øèéäâýð ãàðãàõ, òîðãóóëü, øèéòãýâýð íîãäóóëàõ ãýõ ìýò.

Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà íü áîñîî øàòàëñàí ÷èã ¿¿ðãýýð ¿éë àæèëëàãààãàà õýðýãæ¿¿ëäýã. Òîäðóóëáàë, ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí äýýä áàéãóóëëàãà /Çàñãèéí ãàçàð/, îðîí íóòãèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà /á¿õ øàòíû Çàñàã

- 10 -


äàðãà/, òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà /ÿàìäóóä/, ò¿¿íèé îðîí íóòãèéí áîëîí ñàëáàð áàéãóóëëàãà/ ãàçàð, õýëòýñ ãýõ ìýò/ ãýõ çýðãýýð äýýðýýñ äîîø øàòëàí çàõèðàãäàæ, õóóëü, äýýä øàòíû çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí øèéäâýðò ¿íäýñëýí øèéäâýð ãàðãàæ, ¿éë àæèëëàãààãàà õýðýãæ¿¿ëäýã.

,

,

,

- , ,,

- ,

--

- ,

-

-

- ,

- 11 -


Èðãýí íü òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä ãîìäîë ãàðãàõ áîë òóõàéí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûã øóóä õàðüÿàëàõ äýýä øàòíû áàéãóóëëàãàä, õàðèí íèéòèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä ãîìäîë ãàðãàõ áîë óã áàéãóóëëàãàòàé ãýðýý áàéãóóëñàí áàéãóóëëàãàä, áîëîí õóóëèàð áàéãóóëàãäñàí áîë çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàíà.

Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà íü àêò, çàõèðàìæ, øèéäâýð ãàðãàõ, òîðãóóëü, øèéòãýë íîãäóóëàõ çýðýã ¿éë

àæèëëàãààíû õýëáýðòýé.

- 12 -


1.2. Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà çºâõºí çàõèðàã÷ áèø áàñ ¿éë÷ëýã÷

Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòàí íü õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöäàà õóóëüä çààñíû äàãóó, ººðò îëãîãäñîí ýðõ õýìæýýíèéõýý õ¿ðýýíä, õ¿íèé õóóëèàð õàìãààëàãäñàí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã õºíäºõã¿éãýýð òîäîðõîé øèéäâýð ãàðãàæ, ò¿¿íèéãýý õýðýãæ¿¿ëýí áóñäûã çàõèðàìæèëæ áàéäàã æóðàìòàé.

1990-ýýä îíûã õ¿ðòýëõ òºðèéí, çàõèðãààíû ãîë ÷èã ¿¿ðýã, çîðèëãî íü òºðä ¿éë÷ëýõ, ò¿¿íä òóñëàõ àãóóëãàòàé áàéñàí áîë 1992 îíû 4 äýõ ¯íäñýí õóóëü áàòëàãäñàíààð òºðèéí, çàõèðãààíû ÷èã ¿¿ðýã, çîðèëãî á¿õýëäýý õ¿íä, èðãýíä ¿éë÷ëýõ, òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ, òýäãýýðèéã õàìãààëàõ àãóóëãàòàé áîëñîí.

Èéìä çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòàí íü çºâõºí çàõèðàìæèëñàí, ¿¿ðýã áîëãîñîí øèéäâýðèéã ãàðãàäàã õýìýýí ÿâöóóð÷ áîëîõã¿é.

- 13 -


ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ¯ÍÄÑÝÍ ÕÓÓËÈÀÑ

16 äóãààð ç¿éë

ýð¿¿ë, àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ, îð÷íû áîõèðäîë, áàéãàëèéí òýíöýë àëäàãäàõààñ õàìãààëóóëàõ ýðõòýé;

ºíäºð íàñëàõ, õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàõ, õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõ, àñðàõ áîëîí õóóëüä çààñàí áóñàä òîõèîëäîëä ýä, ìºíãºíèé òóñëàìæ àâàõ ýðõòýé;

ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëóóëàõ, ýìíýëãèéí òóñëàìæ àâàõ ýðõòýé.

ñóð÷ áîëîâñðîõ ýðõòýé. Òºðººñ á¿õ íèéòèéí åðºíõèé áîëîâñðîëûã òºëáºðã¿é îëãîíî.

ãýð á¿ë, ýõ íÿëõàñ, õ¿¿õäèéí àøèã ñîíèðõëûã òºð õàìãààëíà;

òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä ºðãºäºë, ãîìäëîî ãàðãàæ øèéäâýðë¿¿ëýõ ýðõòýé.

èðãýíèé õóâèéí áà ãýð á¿ë, çàõèäàë õàðèëöààíû íóóö, îðîí áàéðíû õàëäàøã¿é áàéäëûã õóóëèàð õàìãààëíà ãýæýý.

Àðâàí åñä¿ãýýð ç¿éë

Òºðººñ õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàíãàõóéö ýäèéí çàñàã, íèéãýì, õóóëü ç¿éí áîëîí áóñàä áàòàëãààã á¿ðä¿¿ëýõ, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷èõòýé òýìöýõ, õºíäºãäñºí ýðõèéã ñýðãýýí ýäë¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã èðãýíèéõýý ºìíº õàðèóöíà.

•

•

•

•

•

•

•

1.

¯¿íýýñ ãàäíà áóñàä õóóëèóäààð íàðèéâ÷ëàí äýýðõ àñóóäëóóäûã çîõèöóóëñàí áàéäàã. Òîäðóóëáàë, òàíû àìüäàðäàã îð÷íû õîã øîðîîã õýðõýí ÿàæ öýâýðëýõ âý? Èðãýäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ, íèéãìèéí á¿õèé ë òºðëèéí õàëàìæ ¿éë÷èëãýý, çàì àð÷ëàëò, öýöýðëýãæ¿¿ëýëò, èðãýäèéí ºðãºäºë, õ¿ñýëòèéí äàãóó òýäýíä ãàçàð ºì÷ëºëèéí ãýð÷èëãýýã îëãîõ, áàòàëãààæóóëàõ, ìºí áàðèìòæóóëàõ, àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûã íü á¿ðòãýëä àâ÷ ãýð÷èëãýý îëãîõ, àþóëã¿é áàéäàë, öýðýã-áàòëàí õàìãààëàõ, öàãäàà, ýìíýëãèéí

- 14 -


ò¿ðãýí òóñëàìæ ãýõ ìýò òºðèéí ¿éë÷èëãýýã Áîëîâñðîëûí òóõàé, Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí òóõàé, Ãàçðûí òóõàé, Íèéãìèéí õàëàìæèéí òóõàé çýðýã òóõàéëñàí õóóëèóäààð çîõèöóóëäàã.

Òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòàí íü òóõàéëñàí ¿éë÷èëãýýã èðãýäýä ¿ç¿¿ëýõäýý õóóëü áîëîí äýýä øàòíû çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòíû òîãòîîñîí øèéäâýðèéí äàãóó õýðýãæ¿¿ëäýã æóðàìòàé.

1.3. Çàõèðãàà çºâõºí òºðä õàìààðäàãã¿é

Èðãýíèé íèéãìèéí ãîë áàðèìòëàë áîë òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà õóóëüä íèéöýæ, ò¿¿íèé äàãóó ÿâàãäàæ áàéõààñ ãàäíà òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà õóóëüä íèéöýæ áàéãàà ýñýõèéã èðãýä õÿíàæ áàéõ þì.

Èðãýä òºðèéí ¿éë àæèëëàãààã õÿíàõûí òóëä íýã òàëààñ òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí çàðèì ÷èã ¿¿ðãèéã òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà õýðýãæ¿¿ëýõ, íºãºº òàëààð òºðèéí çàõèðãààíû áîëîí áóñàä áàéãóóëëàãà íü ¿éë àæèëëàãààãàà íýýëòòýé ÿâóóëæ, îëîí íèéòýä òàéëàãíàäàã, ìºí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà õóóëèéí äàãóó ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéãàà ýñýõèéã ¯íäñýí õóóëèéí öýöýä õàíäàæ õàðààò áóñ, øóäàðãà ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëýõ àãóóëãûã õóóëü÷èëæýý. Ýäãýýðèéí õàìãèéí ÷óõàë íü çàõèðãààíû ÷èã

- 15 -


¿¿ðãèéã òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâäàë þì.

1.3.1. Çàñãèéí ãàçðûí áóñ áàéãóóëëàãà çàõèðãàà áîëîõ ¿íäýñëýë

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÃÀÇÐÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÀÑ

19 ä¿ãýýð ç¿éë. Òºðèéí ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãûí çàðèì ÷èã ¿¿ðãèéã áóñàä áàéãóóëëàãàä õàðèóöóóëàí ã¿éöýòã¿¿ëýõ

Çàñãèéí ãàçàð íü òºðèéí ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãûí òîäîðõîé ÷èã ¿¿ðãèéã õîëáîãäîõ õóóëü, ò¿¿íä ¿íäýñëýñýí Çàñãèéí ãàçðûí øèéäâýð, ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð Çàñãèéí ãàçðûí áóñ áàéãóóëëàãàä õàðèóöóóëàí ã¿éöýòã¿¿ëæ, õîëáîãäîõ çàðäëûã á¿ðýí áóþó õýñýã÷ëýí ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ áîëíî.

2. Òºðèéí ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãûí ÷èã ¿¿ðãèéã ýðõëýí ã¿éöýòãýæ, òýð òóõàéäàà óëñûí òºñâººñ ñàíõ¿¿æèæ áàéãàà áàéãóóëëàãà íü Çàñãèéí ãàçðûí øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëæ, óã àæëàà Ìîíãîë Óëñûí çîõèõ ñàéäûí ºìíº õàðèóöíà.

1.

2.

Ýíý çààëòûã èðãýäèéí òºð, íèéãìèéí ¿éë õýðýãò îðîëöîõ îðîëöîîã çîõèõ õýìæýýãýýð õóóëü÷èëæ ÷àäñàí ãýæ îéëãîæ áîëíî. Æèøýý íü: Õýðýãëýã÷äèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ íèéãýìëýã íü òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà áºãººä õóóëüä çààñíû äàãóó õýðýãëýã÷äèéí ýðõ àøãèéã çºð÷èæ áàéãàà ýñýõ òàëààðõ óëñûí õÿíàëòûí áàéãóóëëàãûí õÿíàëò, øàëãàëòûí ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëæ, õýðýâ õýðýãëýã÷äèéí ýðõ àøãèéã çºð÷ñºí áîë õóóëü çºð÷èã÷èéã çîõèõ áàéãóóëëàãàä ìýä¿¿ëýõ, òýäýíä àðãà õýìæýý àâàõóóëàõ òàëààð áóñàä áàéãóóëëàãàä ìýäýãäýõ, çýðýã ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëäýã.

Çàõèðãàà íü çºâõºí òºðä õàìààðäàãã¿é íü äýýðõýýñ õàðàãäàæ áàéíà. Òèéìýýñ çàõèðãààã

- 16 -


òºðèéí áîëîí íèéòèéí çàõèðãàà õýìýýí àíãèëäàã.

Òºðèéí çàõèðãàà íü ¯íäñýí õóóëüä çààñíààð òºðèéí çàõèðãààíû ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëäýã. Íèéòýýð äàãàæ ìºðä¿¿ëýõ ä¿ðýì, æóðàì òîãòîîäîã. Ìºí óäèðäëàãûí áîëîí áîäëîãûí àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëæ, ýíý äàãóó àæëàà ã¿éöýòãýäýã. Ò¿¿í÷ëýí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà íü òºñâººñ ñàíõ¿¿æäýã áàéõûí õàæóóãààð õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë æóðìûí äàãóó áàéãóóëàãäàæ, òàòàí áóóãääàã, àëáà õààã÷äàä íü Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëü òóñãàéëàí ¿éë÷èëäýã.

Íèéòèéí çàõèðãàà íü øèéäâýð ãàðãàõ áîëîâ÷ á¿õ íèéòýýð äàãàæ ìºðä¿¿ëýõ øèíæèéã èëýðõèéëäýãã¿é. Ãîë òºëºâ òóñãàéëñàí õóóëèàð áîëîí òºðèéí áàéãóóëëàãàòàé ãýðýý áàéãóóëñíû ¿íäñýíä çàõèðãààíû ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëäýã áºãººä òóõàéëñàí, ýñõ¿ë ººðèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëñàí øèéäâýðèéã ãàðãàäàã. Èðãýä áîëîí àæ àõóéí íýãæèä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã áàéãóóëëàãûã íèéòèéí çàõèðãàà ãýíý.

Òîâ÷îîð, íèéòèéí çàõèðãààã õóóëü òîãòîîõ áîëîí ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäýëä çàõèðàãääàã áºãººä õóóëèéí áèåëýëòèéã õàíãàõ ¿¿ðýã á¿õèé íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûí äàãóó íèéòèéã çàñàãëàõ ýðõòýé àæèëëàäàã ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí áóñ áàéãóóëëàãà, àëáàí ãàçðóóäûí çîõèîí áàéãóóëàëò, ¿éë àæèëëàãàà ãýæ òîäîðõîéëæ áîëîõ þì. ¯¿íèéã

- 17 -


íèéòèéí çàõèðãààíû ¿íäñýí øèíæ¿¿äèéã òîäðóóëàõ çàìààð òàéëáàðëàÿ.

1.3.2. Íèéòèéí çàõèðãààíû ¿íäñýí øèíæ¿¿ä

Íèéòèéí çàõèðãàà íü äàðààõü ¿íäñýí øèíæòýé áàéäàã. ¯¿íä:

óëñ òºðèéí áàéãóóëëàãûí øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëæ áàéäàã;

íèéòèéí çàõèðãàà íü õóóëüä çàõèðàãäàæ, õóóëèéí äàãóó ¿éë àæèëëàãààãàà õýðýãæ¿¿ëäýã;

íèéòèéí çàõèðãàà íü õóóëèéã õýðýãëýæ áèåëýëòèéã õàíãàäàã. Èéì ó÷ðààñ õóóëü òîãòîîõ, ø¿¿õ ýðõ ìýäëýýñ òóñäàà ã¿éöýòãýõ ñàëàà ìº÷èðò õàìààð÷ áàéäàã;

íèéòèéí çàõèðãàà íü íèéòèéí àæèë õýðãèéã çîõèöóóëæ çîõèîí áàéãóóëàõ àæëûã ýðõýëæ, íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûí äàãóó àæèëëàäàã. Ò¿¿íèé ãîë çîðèëãî íü íèéòèéí òóñûí òóëä óëñ òºðèéí õ¿ñýë çîðèãèéã ã¿éöýëä¿¿ëýõ ÿâäàë;

íèéòèéí çàõèðãàà íü õóâü ýòãýýäèéí ýðõ àøãèéã õºíäñºí øèéäâýð ãàðãàõ ýðõ /íèéòèéã çàñàãëàõ á¿ðýí ýðõ/ ýäýëäýã.

Íèéòèéí çàõèðãààíû òóõàé îéëãîëò íü òºðèéí àïïàðàòûí ÿíç á¿ðèéí ñàëàà õýñãèéí çîõèîí

1.

2.

3.

4.

5.

- 18 -


áàéãóóëàëò, á¿òöýä ò¿ëõ¿¿ àíõààðàë õàíäóóëäàã. Ýíý òîõèîëäîëä íèéòèéí çàõèðãààíä çàñàã çàõèðãààíû ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãà, àëáàí ãàçðóóä áîëîí çîõèîí áàéãóóëàëòûí íèéëáýðèéã õàìààðóóëàí îéëãîäîã. Íºãºº òàëààñ, íèéòèéí çàõèðãàà íü ººðºº íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûã õýðýãæ¿¿ëýã÷ çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãàà ãýæ òîîöîãääîã.

Èðãýí íü òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä ãîìäîë ãàðãàõ áîë òóõàéí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûã øóóä õàðüÿàëàõ äýýä øàòíû áàéãóóëëàãàä, õàðèí íèéòèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä ãîìäîë ãàðãàõ áîë óã áàéãóóëëàãàòàé ãýðýý áàéãóóëñàí áîëîí õóóëèàð áàéãóóëàãäñàí áîë çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàíà.

- 19 -


2. ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀ

¯ð ä¿í


çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãàà ÿìàð õýëáýðýýð ÿâàãääàãèéã òàéëáàðëàõ;çàõèðãààíû õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààã òàíèõ;

1.

2.

2.1. Çàõèðãàà øèéäâýð ãàðãàõ íüÇàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àëáàí

òóøààëòàí íü óäèðäëàãûí çàõèðàìæëàõ õýëáýðèéã àøèãëàí õóóëüä çààñàí àðãà, õýëáýðýýð íèéãìèéí ºðãºí õ¿ðýýíèé îëîí òºðëèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààã çîõèöóóëñàí õóóëü, çàõèðãààíû áóñàä øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýõ ÿâöäàà øèéäâýð ãàðãàäàã. ªºðººð õýëáýë, çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòíû ¿éë àæèëëàãààíû ãîë õýëáýð áîë øèéäâýð ãàðãàõ ÿâäàë þì.

2.1.1. Çàõèðãààíû àêò ãýæ þó âý?

“Çàõèðãààíû àêò” áóþó çàõèðãààíû øèéäâýð ãýæ íèéòèéí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä ¿¿ññýí òîäîðõîé íýã òîõèîëäëûã çîõèöóóëàõààð çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíààñ àìààð áóþó áè÷ãýýð ãàðãàñàí çàõèðàìæèëñàí øèéäâýð. Ò¿¿í÷ëýí ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàð øóóä áèé

- 20 -


áîëãîäîã íýã óäààãèéí çàõèðàìæèëñàí áóñàä àðãà õýìæýý /¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿é/-ã, õóóëèàð çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí õýì õýìæýý òîãòîîñîí øèéäâýð /íèéãìèéí òóõàéí õàðèëöààã äàõèí äàâòàí çîõèöóóëàõ ýðõ ç¿éí àêò æèøýý íü çàìûí õºäºëãººíèé ä¿ðýì/- /çàðëèã, òîãòîîë, ä¿ðýì, çààâàð, æóðàì/-èéã çàõèðãààíû àêòàä õàìààðóóëíà õýìýýí çààæýý.

Çàñãèéí ãàçàð íü ÿâöóó, íèéãìèéí çºâõºí íýã òºðëèéí õàðèëöààíä íèéö¿¿ëæ áóñ íèéãìèéí îëîí òºðëèéí õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä ÷èãëýãäñýí øèéäâýð ãàðãàäàã. Õàðèí çàõèðãààíû çàðèì áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòàíä íü çºâõºí íýã òºðëèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä øèéäâýð ãàðãàõ òîõèîëäëóóä öººíã¿é áèé. Æèøýýëáýë: ýð¿¿ë àõóéí óëñûí áàéöààã÷ ýð¿¿ë àõóé, àðèóí öýâðèéí àñóóäëààð, ä¿¿ðãèéí ãàçðûí õàðèëöààíû àëáà ãàçðûã ýçýìøèõ, àøèãëàõ, ºì÷ëºõ, íºõºí ñýðãýýõ òóõàé àñóóäëààð, õîòûí òýýâýð çîõèöóóëàëòûí àëáà íèéòèéí òýýâðèéí øóãàìûí çîõèöóóëàëò, ìàðøðóò, õÿíàëò, øàëãàëòûí çýðýã àñóóäëààð øèéäâýð ãàðãàäàã.

Õýäèéãýýð çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòíóóä íü çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä øèéäâýð ãàðãàí, ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ ñóáúåêò áîëæ áàéäàã ÷ ãàðãàæ áóé øèéäâýð íü õóóëüä çààñàí ýðõ õýìæýýíèéõ

- 21 -


íü õ¿ðýýíä íèéöñýí, õóóëü áîëîí áóñàä õýì õýìæýýíä òóñãàãäñàí øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéõ ¸ñòîé.

2.1.2. Çàõèðãààíû àêòàíä òàâèãäàõ åðºíõèé øààðäëàãà

Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóä íü òóñ òóñûí ýðõ õýìæýýíèé õ¿ðýýíä õàðèëöàí àäèëã¿é øèéäâýð ãàðãàäàã áîëîâ÷ çàõèðãààíû àêò áóþó øèéäâýðò äàðààõü åðºíõèé øààðäëàãà òàâèãääàã. ¯¿íä:

Íèéãýì-óëñ òºðèéí øààðäëàãà. Ýíýõ¿¿ øààðäëàãûí äàãóó çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòíû ãàðãàæ áóé øèéäâýð íü òóõàéí íºõöºëä òîõèðñîí, ìºí íèéöñýí áàéõ, ººðººð õýëáýë òóõàéí øèéäâýð íü öàã ¿åý îëñîí áàéõûí ñàöóó àñóóäëûã á¿òýýë÷ýýð øèéäýæ, íýã ìºð õàðèó áîëîõîä ÷èãëýãäñýí áàéõ ó÷èðòàé. Ìºí èðãýä, áàéãóóëëàãóóäûí ç¿é ¸ñíû õ¿ñýëò, ñàíàëä ò¿øèãëýñýí, òýäíèé ýðõ àøèãò ýåðãýýð òóñàæ íºëººëºõ¿éö áàéõ ó÷èðòàé.

Õóóëü ç¿éí øààðäëàãà. Ýíýõ¿¿ øààðäëàãûí äàãóó òóõàéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí øèéäâýð íü õóóëüä íèéöñýí áàéõ, ìºí õóóëèéã ÿìàð íýã áàéäëààð çºð÷ººã¿é áàéõààñ ãàäíà õóóëèàñ ýõ ¿íäýñòýé, ò¿¿íä òóëãóóðëàí áàòëàãäàí

1.

2.

- 22 -


ãàðñàí áàéõ ¸ñòîé. Äýýðõýýñ ãàäíà òóõàéí çàõèðãààíû øèéäâýð íü ãàðãàæ áóé ñóáúåêòèéí õóâüä ìºí õóóëü ¸ñíû øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéõ ó÷èðòàé. ªºðººð õýëáýë òóõàéí çàõèðãààíû øèéäâýðèéã ãàðãàæ áóé áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû ýðõëýõ àñóóäëûí õ¿ðýýíä, ìºí ýðõ õýìæýýíèéõ íü õ¿ðýýíä òóõàéí çàõèðãààíû àêòûã áàòëàí ãàðãàñàí áàéõ ¸ñòîé. Ò¿¿í÷ëýí çàõèðãààíû çàðèì àêòûã òóõàéí íºõöºëä ãàðãàõ òàëààð õóóëüä çààæ ºãñºí áàéõ íºõöëèéã áèåë¿¿ëñýí áàéíà. ªºðººð õýëáýë õóóëüä òóõàéí íºõöºëä áîëîí òóõàéí ¿åä èéì øèéäâýð ãàðãàõ ̧ ñòîé õýìýýí çààñààð áàéñàí àòàë ººð òºðëèéí øèéäâýð ãàðãàñàí áîë ýíýõ¿¿ øèéäâýð íü õóóëü ç¿éí øààðäëàãûã çºð÷æýý ãýæ ¿çýõ ó÷èðòàé þì. Äýýðõ øààðäëàãûã õàíãààã¿é çàõèðãààíû øèéäâýðèéã õóóëü ç¿éí øààðäëàãà õàíãààã¿é õýìýýí ¿çýæ äýýä øàòíû çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, ýñõ¿ë ø¿¿õ ò¿¿íèéã íýõýìæëýëýýð õ¿÷èíã¿é áîëãîäîã æóðàìòàé.

Òåõíèê, çîõèîí áàéãóóëàëòûí øààðäëàãà. Ýíýõ¿¿ øààðäëàãûí äàãóó òóõàéí çàõèðãààíû øèéäâýð íü õóóëüä çààñàí á¿òýö, ìºí á¿ðä¿¿ëáýðèéã õàíãàñàí áàéõ ó÷èðòàé. Æèøýý íü: Ìîíãîë Óëñûí

3.

- 23 -


Çàñãèéí ãàçðûí òóõàé, Ìîíãîë Óëñûí ßàìíû ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé, Ìîíãîë Óëñûí Çàñàã çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí íýãæ, ò¿¿íèé óäèðäëàãûí òóõàé çýðýã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëñàí õóóëèóäàä íèéòëýãäýý çàõèðãààíû àêò íü äàðààõü á¿òýöòýé áàéäàã. ¯¿íä:

òîëãîéí õýñýã áóþó õààíà, õýçýý, ÿìàð áàéãóóëëàãà, ýñõ¿ë àëáàí òóøààëòàí ãàðãàñàí, ìºí òóõàéí øèéäâýðèéí òîâ÷ àãóóëãà çýðãèéã äóðüäñàí áàéõ øààðäëàãà òàâèãääàã;àãóóëãûí õýñýã áóþó òóõàéí øèéäâýðèéí çîðèóëàëò, àãóóëãà, ¿ð ä¿í çýðãèéã òóñãàñàí øààðäëàãàòàé;òîãòîîõ õýñýãò òóõàéí çàõèðãààíû øèéäâýð íü ÿìàð àñóóäëûã ýöýñëýí øèéäâýðëýõ áîëñîí, ò¿¿íèéã õýí õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîí áèåë¿¿ëýõ, ¿ð ä¿íã íü ýðãýí ìýäýýëýõ ýñýõ, ¿ð ä¿íã õýðõýí ¿íýëæ, ä¿ãíýõ çýðýã áîëíî;Ýöýñò íü áàòàëãààíû õýñýã áóþó õýí òóõàéí øèéäâýðèéã ãàðãàæ áóé, òóõàéí àëáàí òóøààëòíû ãàðûí ¿ñýã áîëîí òàìãà, òýìãèéí çýðýã á¿ðä¿¿ëáýðòýé áàéäàã.

•

•

•

•

- 24 -


Ò¿¿í÷ëýí òåõíèêèéí øààðäëàãàä ¿ã ¿ñãèéí õèéãýýä íàéðóóëãà ç¿éí, ºã¿¿ëáýð ç¿éí àëäààã¿é áàéõ øààðäëàãà äàâõàð òàâèãääàã. Ìºí ãàäààä õýëíýýñ îð÷óóëàãäàæ áîëîõ ¿ãèéã çààâàë ìîíãîë õýëýíä îð÷óóëàí õýðýãëýñýí áàéõ øààðäëàãà òàâèãääàã.

Çàõèðãààíû øèéäâýðò äýýðõè åðºíõèé øààðäëàãóóä òàâèãäàõààñ ãàäíà òóõàéëñàí òîäîðõîé õàðèëöààíû ýðõ ç¿éí àêòàíä òàâèãäàõ òóñãàé øààðäëàãóóä ÷ áèé.

2.1.3. Çàõèðãààíû àêòûí èëðýõ õýëáýð

Çàõèðãààíû øèéäâýðèéã èëðýõ õýëáýðèéí õóâüä àìàí, áè÷ãèéí, ¿éë õºäëºë-õºäºëãººíèé, ìºí òåõíèêèéí ãýæ àíãèëäàã.

Àìààð ãàðãàæ áóé øèéäâýð íü ãîë òºëºâ ¿¿ðýã äààëãàâàð áîëãîñîí øèíæèéã èëýðõèéëäýãã¿é, õàðèí àæëûí ÿâö áàéäàëòàé òàíèëöàõ, øèéäâýðèéí áèåëýëòèéã øàëãàõ, òîäîðõîé òîõèîëäîëä ä¿ðýì, æóðàì ñàõèóëàõàä õýðýãëýãääýã áàéíà.

Õàðèí áè÷ãýýð ãàðãàæ áóé øèéäâýð íü äýýðõ çàõèðãààíû øèéäâýðèéí åðºíõèé øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéõààñ ãàäíà ãîë òºëºâ áóñäàä ¿¿ðýã áîëãîñîí, ìºí çàõèðàìæèëñàí, õàðèóöëàãà íîãäóóëñàí, ýðõ îëãîñîí çýðýã òîõèîëäëóóäàä õýðýãëýãääýã.

- 25 -


¯éë õºäëºë-õºäºëãººíèé õýëáýðýýð èëðýõ øèéäâýð íü ãîë òºëºâ çàõèðãààíû áàéãóóëëàãààñ èðãýäýä òºðèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõýä èëýðäýã. Æèøýý íü: çàìûí õºäºëãººíèéã çîõèöóóëæ áóé öàãäààãèéí ãàðûí õºäºëãººí.

Õàðèí òåõíèêèéí õýëáýðýýð èëðýõ çàõèðãààíû àêò íü òóí öººí áºãººä ãîë òºëºâ çàõèðãààíû áàéãóóëàãààñ èðãýäýä òåõíèêèéí õýðýãñýë àøèãëàí øèéäâýð ãàðãàõ òîõèîëäëóóäàä èëýðäýã. Æèøýý íü: çàìûí õºäºëãººíèéã ãýðëýí äîõèî áîëîí çàìûí òýìäýã, òýìäýãëýãýý àøèãëàí çîõèöóóëàõ.

Äýýðõ õýëáýðýýð èëýð÷ áóé çàõèðãààíû àêòóóä íü ººðºº çààâàë áàòàëãààíû õýñãèéã àãóóëñíààð õóóëèéí õ¿÷èí òºãºëäºð áîëäîã çîõèöóóëàëòòàé. ªºðººð õýëáýë õýí, õýçýý, õààíà ãàðãàñàí çàõèðãààíû àêò áîëîõûã òîäîðõîéëîõ, õýðýãæèëòèéã õàíãóóëàõ, õàðèóöëàãà òîîöîõ çýðýãò ýäãýýð íü ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Áàòàëãàà áóþó õýí, ÿìàð àëáàí òóøààëòàí, ýñâýë àëü áàéãóóëëàãà, õýçýý, õààíà çàõèðãààíû àêò ãàðãàñíûã òîãòîîõ ñòàíäàðòàíä íèéö¿¿ëýí çàõèðãààíû àêòûí áàòàëãààíû õýñãèéã òîãòîîæ çàãâàð÷èëäàã. ¯¿íèéã ñòàòèñòèêèéí ¿íäýñíèé òºâººñ áàòàëñàí æóðìûí äàãóó ¿éëääýã. Æèøýý íü: àëèâàà òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíààñ ãàð÷ áóé çàõèðãààíû àêò íü õýí,

- 26 -


ÿìàð áàéãóóëëàãààñ ãàðãàñíûã òîäîðõîé äóðüäàæ òàìãà, ýñõ¿ë òýìäýã äàðñàí áàéõ, õýðýâ ¿éë õºäëºë, òåõíèêèéí õýëáýðýýð çàõèðãààíû àêò èëýð÷ áàéãàà áîë òîäîðõîé ä¿ðýì, æóðìûí äàãóó ¿éëäýãäñýí áàéõ, àìààð ãàðãàæ áóé òîõèîëäîëä òýìäýãëýëä òóñãàéëàí äóðüäñàí áàéõ ãýõ ìýò.

Àâòî çàìûí ãýðëýí çîõèöóóëàã÷ íü çàõèðãààíû àêòûí èëðýõ íýã õýëáýð þì.

2.2. Øèéäâýð ãýäãèéã àëáàí áè÷èã ãýæ îéëãîæ áîëîõ óó?

Çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãàà àêòààð äàìæèí èëýð÷, õýðýãæäýã òóõàé ºìíº ¿çñýí áèëýý. Çàõèðãààíû àêòûí íýã îíöëîõ òºðºë áîë òåõíèêèéí

- 27 -


õýëáýðýýð çàõèðãàà øèéäâýð ãàðãàõ ÿâäàë þì. ªäãºº ºðíºäèéí îëîí îðîíä çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà áè÷ãýýð áîëîí àìààð øèéäâýð ãàðãàõààñ çàéëñõèéæ, çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãàà áîëîí øèéäâýð íü òåõíèê, õýðýãñëýýð äàìæóóëàí õýðýãëýãäýæ áàéíà.

2.2.1. Çàõèðãàà òåõíèê õýðýãñýë, öàõèì õýëáýðýýð øèéäâýð ãàðãàõ íü

Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà áè÷ãýýð øèéäâýð ãàðãàõ ÿâäàë äîîðõ õ¿÷èí ç¿éëñèéí óëìààñ åðºíõèéäºº ýëåêòðîí õýëáýðò îðæýý. Þóíû ºìíº áè÷ãýýð áîëîí àìààð øèéäâýð ãàðãàõ àæèëëàãàà íü õ¿íä ñóðòëûã áèé áîëãîäîã. Óðòààñ óðò äàðààëàë, öººí àæèëòàí, õ¿ëýýãäýë, ÷èðýãäýë ìàø èõ ãàðäàã. Òýãâýë ÿëàíãóÿà ýðõ îëãîõ àæèëëàãààíä òåõíèêèéã õýðýãëýñíýýð /ëèöåíç, çºâøººðºë îëãîõ, ãàçðûí çºðøººðëèéã ñóíãàõ, ñóðãóóëüä á¿ðòã¿¿ëýõ ãýõ ìýò/ èðãýä ÷èðýãäýë, õ¿íäðýë, õ¿íä ñóðòëûí äàðàìòààñ àíãèæèðíà.

Äàðààãèéí íýã à÷ õîëáîãäîëòîé ç¿éë íü àâèëãàë, õýýë õàõóóëü ýðñ áàãàñäàã. Êîìïüþòåð íü “àâèëãàë àâ÷ ìýääýãã¿é áàñ ÷àääàãã¿é” ó÷ðààñ òàíèë òàë, àõ ä¿¿, ñàäàí òºðºë çýðýã õ¿÷èí ç¿éëèéí õàìààðàëã¿éãýýð èðãýä çàõèðãààíû áàéãóóëëàãààð ¿éë÷ë¿¿ëæ ìºí õàðèëöàæ áàéäàã.

Òåõíèêèéí õýëáýðýýð èëðýõ çàõèðãààíû øèéäâýð íü ò¿ðãýí øóóðõàé, ÷èðýãäýëã¿éãýýð

- 28 -


èðãýäýä î÷äîãò ò¿¿íèé ýåðýã òàëóóä îðøäîã.

Çàìûí õºäºëãººíèéã çîõèöóóëàõ ãýðýë äîõèî, áàíêíû äàíñààð ã¿éëãýý õèéõýä õîëáîãäîõ òàòâàð, ¿éë÷èëãýýíèé õóðààìæ íü òóñãàé ïðîãðàììààð øóóä áîäîãäîæ ãàðäàã. Ýíýõ¿¿ òàòâàð, ¿éë÷èëãýýíèé õóðààìæ àâñàí øèéäâýð íü çàõèðãààíû àêòàíä òîîöîãäîíî.

Òåõíèê õýðýãñýë, êîìïüþòåð àøèãëàí ãàðãàñàí øèéäâýð íü õóâü õ¿í, õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõ, àøèã ñîíèðõëûã çºð÷ñºí òîõèîëäîëä çàõèðãààã õóóëü áóñ øèéäâýð ãàðãàñàíä òîîöíî.

2.3. Çàõèðãààíû õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãàà

Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòàí íü çàõèðãààíû ÷èã ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõäýý àëäàà, äóòàãäàë ãàðãàõ ÿâäàë öººí áîëîâ÷ ãàðäàã. Ýíýõ¿¿ çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí ãàðãàñàí àëäààã õóóëü ç¿éí õóâüä çàõèðãààíû õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãàà õýìýýí òîìú¸îëäîã.

Çàõèðãààíû õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãàà ãýæ çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû ãàðãàæ áóé øèéäâýð íü èðãýäèéí áîëîí áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæèéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîëûã çºð÷ñºí áàéõ ÿâäëûã îéëãîäîã.

Çàõèðãààíû õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãàà íü ¿éëäýë áîëîí ýñ ¿éëäýõ¿éãýýð èëýðíý.

- 29 -


¯éëäýë ãýæ òóõàéí àëäààòàé áîëîí èðãýä, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí ýðõèéã çºð÷ñºí øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãààã îéëãîæ áîëíî.

Õàðèí ýñ ¿éëäýõ¿é ãýæ çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà õóóëüä çààñàí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿é îðõèãäóóëñíûã îéëãîíî.

2.3.1. Çàõèðãààíû õóóëü áóñ àêò

Èðãýä áîëîí àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà äîîðõ áàéãóóëëàãûí ãàðãàñàí øèéäâýð íü òýäíèé ýðõèéã çºð÷ñºí ãýæ ¿çâýë ø¿¿õýä õàíäàõ áîëîìæòîé þì.

¯¿íä:

Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í /Åðºíõèé ñàéä, ñàéä/;

Ìîíãîë Óëñûí ÿàì;

Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí òîõèðóóëàã÷ áîëîí õýðýãæ¿¿ëýã÷ àãåíòëàã;

Òºðèéí àëáàíû Çºâëºë, ò¿¿íèé ñàëáàð áàéãóóëëàãà;

Ìîíãîëáàíê;

Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ õîðîî;

ÿàìíû õàðüÿà áîëîí õàðüÿà áóñ çàõèðãààíû àêò ãàðãàäàã áèå äààñàí àãåíòëàã, ò¿¿íòýé àäèëòãàõ ãàçàð, çºâëºë, òîâ÷îî, òºâ, ñàí çýðýã áàéãóóëëàãà;

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

- 30 -


àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä¿¿ðýã, áàã, õîðîîíû Çàñàã äàðãà;

àéìàã, íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãûí äýðãýäýõ òîõèðóóëàã÷ áîëîí õýðýãæ¿¿ëýã÷ àãåíòëàã /õýëòýñ, ãàçàð/;

óëñûí õÿíàëò øàëãàëòûí áîëîí çàõèðãààíû õÿíàëòûí áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí õÿíàí øàëãàã÷, áàéöààã÷, öàãäààãèéí, òàãíóóëûí, õèëèéí öýðãèéí áàéãóóëëàãà, ò¿¿íèé çàõèðãààíû òàñëàí çîãñîîõ áîëîí øèéòãýëèéí àðãà õýìæýý àâàõ ýðõ á¿õèé á¿õ àëáàí òóøààëòàí;

àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä¿¿ðãèéí èðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí Õóðàë, áàã, õîðîîíû èðãýäèéí íèéòèéí Õóðàë, òýäãýýðèéí Òýðã¿¿ëýã÷èä;

òºðèéí áà õîëèìîã ºì÷èéí ñóðãóóëü, ýìíýëýã áîëîí õîëáîî, õàðèëöàà, ýð÷èì õ¿÷íèé ñèñòåìèéí çàõèðãàà çýðýã ¿éë÷èëãýýã íü íèéòýýñ çààâàë õýðýãëýäýã áàéãóóëëàãà;

ñ¿ì õèéäèéí çàõèðãàà;

øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãààã íü çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä äàâæ ãîìäîë ãàðãàæ áàéõààð õóóëüä òóñãàéëàí çààñàí íèéòèéí ýðõ ç¿éí ñóáúåêò áîëîõ áóñàä áàéãóóëëàãà,

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

- 31 -


àëáàí òóøààëòíóóäûí ãàðãàñàí øèéäâýð íü èðãýä áîëîí àæ àõóéí íýãæèéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã çºð÷ñºí ãýæ ¿çâýë çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä õàíäàæ ýðõýý õàìãààëóóëàõ áîëîìæòîé þì.

Ãýõäýý äýýðõ áàéãóóëëàãûí çºâõºí ãàäàãø /áóñäààñ/ äàãàæ ìºðäºõ áóþó çààâàë áèåë¿¿ëýõ çàõèðãààíû àêò íü çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä õàìààðàõ ó÷èðòàé. Òîäîðõîé æèøýý àâúÿ. Öàãäàà ¿íäýñëýëã¿éãýýð èðãýäèéã òîðãîñîí, óëñûí ºì÷èéí äóíä ñóðãóóëü ñóðàã÷äààñ ìºíãº øààðäñàí, àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí òóñãàé çºâøººðëèéã ¿íäýñëýëã¿éãýýð õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí, õóðààñàí çýðýã òîõèîëäëóóä íü çàõèðãààíû õóóëü áóñ àêò áîëíî.

2.4. Çàõèðãààíû øèéäâýðò ãîìäîë ãàðãàõ

Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí íü èðãýäèéí áîëîí àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí ýðõèéã çºð÷ñºí òîõèîëäîëä èðãýä áîëîí àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãà íü íýã òàëààð çºð÷èãäñºí ýðõýý íºõºí ñýðãýýëãýõ, íºãºº òàëààð áóðóóòàé ýòãýýäèéã øèéòã¿¿ëýõýýð ãîìäîë ãàðãàõ íü øóäàðãà ¸ñîíä íèéöñýí ç¿éí õýðýã þì.

Çàõèðãààíû õýðãèéã ýöýñëýí õÿíàí øèéäâýðëýõ ýðõ íü õóóëèàðàà áîë çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä õàäãàëàãääàã. Òèéìýýñ èðãýä

- 32 -


áîëîí àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà íü çºð÷èãäñºí ýðõýý íºõºí ñýðãýýëãýõýýð çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàæ áîëíî. Ãýõäýý çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ èðñýí íýõýìæëýë á¿ðèéã àâ÷ õýëýëöäýãã¿é. Òîäðóóëáàë, õóóëüä çààñíààð çàðèì òîõèîëäîëä çàõèðãààíû õýðãèéã óðüä÷èëàí õÿíàí øèéäâýðëýõ íºõöëèéã õàíãàñàí òîõèîëäîëä ø¿¿õ íýõýìæëýëèéã õ¿ëýýí àâ÷ õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýäýã.

2.4.1. Çàõèðãààíû õýðãèéã óðüä÷èëàí õÿíàí øèéäâýðëýõ íü

Çàõèðãààíû õýðãèéã óðüä÷èëàí õÿíàí øèéäâýðëýíý ãýæ þó ãýñýí ¿ã âý?

Õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä íü çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû çàõèðãààíû õóóëü áóñ àêò /øèéäâýð/ íü ò¿¿íèé ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã çºð÷ñºí ãýæ ¿çâýë õîëáîãäîõ çàõèðãààíû àêòûã õ¿ëýýí àâñíààñ, ýñõ¿ë çàõèðãààíû àêòûí óëìààñ ýðõ íü çºð÷èãäñºí ãýäãèéã ìýäñýí ºäðººñ õîéø 30 õîíîãèéí äîòîð òóõàéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû øóóä õàðüÿàëàõ äýýä øàòíû çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä ãîìäëîî ãàðãàíà.

Øóóä õàðüÿàëàõ äýýä øàòíû áàéãóóëàãà ãýæ òóõàéí áàéãóóëëàãûã áàéãóóëàõ ýðõ õýìæýý á¿õèé áàéãóóëëàãûã, øóóä õàðüÿàëàõ äýýä øàòíû àëáàí

- 33 -


òóøààëòàí ãýäýãò òóõàéí õóóëü áóñ øèéäâýðèéã ãàðãàñàí àëáàí òóøààëòíûã òîìèëîõ, ÷ºëººëºõ ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíûã îéëãîõ ó÷èðòàé. Ãýõäýý õýðýâ òóõàéí àëáàí òóøààëòàí, ýñõ¿ë áàéãóóëëàãà íü øàòàëñàí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé îëîí äýýä øàòíû áàéãóóëëàãà, ýñõ¿ë àëáàí òóøààëòàíòàé áîë øàò á¿ðèéã äàìæèí ãîìäîë ãàðãàõã¿é õàðèí ýõíèé øàòíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä õàíäààä äàðàà íü çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä õàíäàíà. Æèøýý íü: õîðîîíû Çàñàã äàðãûí ãàðãàñàí øèéäâýðèéã ä¿¿ðãèéí çàñàã äàðãàä õàíäààä äàðàà íü çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä õàíäàíà ãýñýí ¿ã.

2.4.2. Øóóä õàðüÿàëàõ äýýä øàòíû áàéãóóëëàãàä ãîìäîë ãàðãàõàä òàâèãäàõ øààðäëàãà

Øóóä õàðüÿàëàõ äýýä øàòíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä èðãýä áîëîí àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà íü ãîìäîë ãàðãàõàä äàðààõü øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéíà.

¯¿íä:

Áè÷ãýýð ãàðãàñàí ºðãºäºë, ãîìäîëä îðøèí ñóóãàà ãàçðûí áóþó øóóäàíãèéí õàÿãàà áè÷èæ, ãàðûí ¿ñãýý çóðíà. Õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíààð ãàðûí ¿ñãýý çóðæ ÷àäàõã¿é áîë áóñäààð òºëººë¿¿ëýí çóðæ áîëíî.

ªðãºäºë, ãîìäëûã èðãýä áè÷ãýýð õàìòðàí

1.

2.

- 34 -


ãàðãàñàí áîë ò¿¿íä á¿ãä ãàðûí ¿ñýã çóðàõ áóþó ýñõ¿ë òýäãýýðèéí òºëººëºã÷ ãàðûí ¿ñýã çóðæ, òºëººëºõ ýðõýý íîòëîõ áàðèìò áè÷ãèéã õàâñàðãàíà.

ªðãºäºë, ãîìäîë ãàðãàõàä äýýðõýýñ áóñàä ç¿éëèéã èðãýíýýñ øààðäàõûã òºðèéí áàéãóóëëàãûí àëáàí òóøààëòàíä õîðèãëîíî.

Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäýýñ ãàðãàñàí ãîìäëûã Èðãýäýýñ òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä ãàðãàñàí ºðãºäºë, ãîìäëûã øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëüä çààñíû äàãóó õ¿ëýýí àâ÷ õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë 30 õîíîãèéí äîòîð õÿíàí øèéäâýðëýæ õàðèó ºãíº. Øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä óã õóãàöààã áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ àëáàí òóøààëòàí 30 õ¿ðòýë õîíîãîîð ñóíãàæ áîëíî. Õóãàöàà ñóíãàñàí òóõàé ãîìäîë ãàðãàñàí èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäýä ìýäýãäýõ æóðàìòàé.

Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí ãîìäëûã óðüä÷èëàí øèéäâýðëýõ òàëààð äàðààõü àæèëëàãàà ÿâóóëíà. ¯¿íä:

çàõèðãààíû àêò õóóëü òîãòîîìæèä íèéöñýí ýñýõèéã øàëãàõ;

ãîìäîë ãàðãàã÷, ò¿¿íèé òºëººëºã÷, ºìãººëºã÷, øààðäëàãàòàé áîë ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë íü õºíäºãäñºí

3.

1.

2.

- 35 -


ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýä õýðýã øèéäâýðëýõ îí, ñàð, ºäºð, ãàçðûã ìýäýãäýæ, óã àæèëëàãààíä õ¿ñýëòýýð íü áàéëöóóëàõ;

òàëóóäûã äóóäñàí áîëîâ÷ õ¿ðýëöýí èðýýã¿é áîë òýäãýýðèéí îðîëöîîã¿éãýýð õýðãèéã óðüä÷èëàí øèéäâýðëýæ áîëíî.

Øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë øèíæýý÷ òîìèëîí ä¿ãíýëò ãàðãóóëíà.

2.4.3. Çàõèðãààíû õýðãèéã óðüä÷èëàí õÿíàí øèéäâýðëýýä ãàðãàõ øèéäâýð

Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí ãîìäëûí äàãóó õýðãèéã õÿíàí ¿çýýä äàðààõü øèéäâýðèéí àëü íýãèéã ãàðãàäàã:

çàõèðãààíû àêò èëò õóóëü áóñ áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ;

ìàðãààí á¿õèé çàõèðãààíû àêò íýõýìæëýã÷èéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã çºð÷ñºí áîë óã çàõèðãààíû àêòûã á¿õýëä íü, ýñõ¿ë õîëáîãäîõ õýñãèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ;

çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû õóóëü áóñ ýñ ¿éëäýõ¿é íü èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã çºð÷ñºí áîë çàõèðãààíû çîõèõ àêò ãàðãàõûã òóõàéí çàõèðãààíû

3.

4.

1.

2.

3.

- 36 -


áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä äààëãàõ.

Äýýðõ øèéäâýðèéã õîëáîãäîõ çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí çààâàë áèåë¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé.

ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÕÝÐÝÃ ÕßÍÀÍ ØÈÉÄÂÝÐËÝÕ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÀÑ

9 ä¿ãýýð ç¿éë. Çàõèðãààíû àêò èëò õóóëü áóñ áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººðñºí øèéäâýð ãàðãàõ

9.1.Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí äàðààõü òîõèîëäîëä çàõèðãààíû àêòûã èëò õóóëü áóñ áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººðñºí øèéäâýð ãàðãàíà:

9.1.1.çàõèðãààíû àêò óòãà àãóóëãûí èëýðõèé àëäààòàé;

9.1.2.áè÷ãèéí õýëáýðýýð ãàðãàñàí çàõèðãààíû àêòûã áàòëàí ãàðãàñàí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí íü òîäîðõîéã¿é;

9.1.3.çàõèðãààíû àêò ãàðãàõ ýðõ õýìæýýã¿é çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí ãàðãàñàí;

9.1.4.çàõèðãààíû àêòûã ã¿éöýòãýõ ñóáúåêò òîäîðõîé áóñ;

9.1.5.õóóëü áóñ ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿éã ã¿éöýòãýõèéã øààðäñàí;

9.1.6.íèéòèéí ¸ñ ç¿éí õýì õýìæýýã èëò çºð÷ñºí;

9.1.7.çàõèðãààíû àêò ãàðãàõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýë áàéãààã¿é;

9.1.8.çàõèðãààíû àêò ãàðãàõ õóóëüä çààñàí õººí õýëýëöýõ õóãàöàà ºíãºðñºí;

9.1.9.çàõèðãààíû àêò ººð áóñàä áàéäëààð õîëáîãäîõ õóóëü çºð÷ñºí.

Çàõèðãààíû àêòûí àëü íýã çààëò èëò õóóëü áóñ áºãººä òóõàéí çààëòã¿éãýýð çàõèðãààíû àêòûí àãóóëãà îéëãîìæã¿é áîëîõîä õ¿ðâýë çàõèðãààíû àêòûã á¿õýëä íü èëò õóóëü áóñ ãýæ òîîöíî.

Ìàðãààí á¿õèé çàõèðãààíû àêò èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã

- 37 -


çºð÷ñºí íü òîãòîîãäñîí áîë øóóä õàðüÿàëàõ äýýä øàòíû çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí óã àêòûã õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áàéãàà, ýñõ¿ë èðýýä¿éä õ¿÷èí òºãºëäºð áîëîõ ýñýõýýñ ¿ë õàìààðàí á¿õýëä íü áóþó õîëáîãäîõ õýñãèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí øèéäâýð ãàðãàõ æóðàìòàé.

Äýýä øàòíû çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí äàðààõü òîõèîëäîëä çàõèðãààíû çîõèõ àêò ãàðãàõûã òóõàéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä äààëãàíà:

çàõèðãààíû àêò ãàðãàõààñ ¿íäýñëýëã¿éãýýð òàòãàëçñàí øèéäâýð áàéãàà áîë ò¿¿íèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ, çàõèðãààíû àêò ãàðãàõ;

çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû ýñ ¿éëäýõ¿éí óëìààñ èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë çºð÷èãäñºí íü òîãòîîãäñîí.

Äýýä øàòíû çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí íü òàíû ãîìäëûã øèéäâýðëýñýí áîëîâ÷ òýðõ¿¿ øèéäâýð íü òàíû ýðõèéã çºð÷ñººð áàéãàà, ýñõ¿ë òàíû ãàðãàñàí ãîìäëûã òîãòîîñîí õóãàöààíä øèéäâýðëýýã¿é, ìºí øóóä õàðüÿàëàõ äýýä øàòíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí áàéõã¿é òîõèîëäîëä èðãýä áîëîí àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãà íü çàõèðãààíû õýðãèéí àíõàí øàòíû áóþó àéìàãò áîë àéìãèéí çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä, íèéñëýëä áîë íèéñëýëèéí çàõèðãààíû

1.

2.

- 38 -


õýðãèéí ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàæ çºð÷èãäñºí ýðõýý õàìãààëóóëàõ áîëîìæòîé þì. Æèøýý íü: Õîðîîíû çàñàã äàðãûí ãàðãàñàí õóóëü áóñ çàõèðàìæ, ýñõ¿ë ò¿¿íèé èðãýäèéí ýðõèéã çºð÷èæ ãàðãàñàí øèéäâýðèéã ä¿¿ðãèéí çàñàã äàðãàä õàíäàæ óðüä÷èëàí çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðë¿¿ëýõ æóðìûí äàãóó ãàðãàíà. Õýðýâ Ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí ãàðãàñàí øèéäâýð íü ºìíºõ øèéäâýðòýéãýý íýãýí àäèë ãýæ ¿çâýë íèéñëýëèéí çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä õàíäàí íýõýìæëýë ãàðãàäàã æóðàìòàé.

- 39 -


3. ÈÐÃÝÍ ÇÀÕÈÐÃÀÀÒÀÉ ÕÀÐÈËÖÀÕ ÍÜ

¯ð ä¿í


çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíòàé çàõèðãààíû õóóëü, òîãòîîìæèä çààñíû äàãóó õàðèëöàõ æóðìûã ìýäýæ àâàõ; çàõèðãààòàé èðãýí õàðèëöàõäàà õóóëüä çààñàí ýðõýý ýäëýæ, ¿¿ðãýý õýðõýí áèåë¿¿ëæ îðîëöîõ ÷àäâàð ýçýìøèõ;èðãýä çàõèðãààíû áàéãóóëëàãààð ºðãºäºë, ãîìäîë, ñàíàë, õ¿ñýëòýý õýðõýí øèéäâýðë¿¿ëýõ æóðìûã ìýäýõ;Òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû èë òîä áàéäàë áîëîí èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí ìýäýýëýë õàéõ, õ¿ëýýí àâàõ ýðõèéí òàëààð îéëãîëòòîé áîëîõ, ¿éë àæèëëàãààíäàà àøèãëàõ, ýíý ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ.

1.

2.

3.

4.

3.1. Çàõèðãàà äàâøã¿é ñààä áèø

Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòàí á¿ð õóóëüä çààñàí ýðõ õýìæýýòýéãýýñ ãàäíà ¿¿ðãèéã õ¿ëýýñýí áàéäàã. Ýðõ ç¿éò, àðä÷èëñàí òºð íü äàí ýðõ áà ¿¿ðãèéí òîãòîëöîîã ¿ã¿éñãýäýã áºãººä õàðèí øóäàðãà õýì õýìæýýíèé äàãóóõ ýðõ, ¿¿ðãèéí íýãäëèéã ýðõýì áîëãîäîã.

- 40 -


Òèéìýýñ çàõèðãàà ãýäýã áîë õÿçãààðã¿é ýðõ ìýäýëòýé çàõèðàí òóøààã÷ áóñ òîäîðõîé ¿¿ðãèéã ÷ ìºí õ¿ëýýäýã.

3.1.1. Çàõèðãààíû ¿¿ðýã

Õàìãèéí íèéòëýã ¿¿ðýã áîë:

Òºð íü õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõóéö ýäèéí çàñàã, íèéãýì, õóóëü ç¿éí áîëîí áóñàä áàòàëãààã á¿ðä¿¿ëýõýýñ ãàäíà, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷èõòýé òýìöýæ, õºíäºãäñºí ýðõèéã ñýðãýýí ýäë¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé. Òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí íü èðãýäýýñ ãàðãàæ áóé ºðãºäºë, ãîìäëûã õóóëèéí äàãóó øèéäâýðëýõ ¿¿ðýãòýé. Ò¿¿í÷ëýí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà íü òóõàéëñàí õàðèëöààíä îðîëöîæ ÷èã ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõäýý òóõàé á¿ðòýý ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí áàéäàã. Æèøýý íü: áàã, õîðîîíû Çàñàã äàðãà íü õîðîî, áàãèéíõàà àõìàä íàñòàíã ñóäëàí á¿ðòãýæ, õóóëüä çààñàí òýòãýâýð, òýòãýìæ îëãóóëàõ, õºíãºëºëò, ¿éë÷èëãýýíä õàìðóóëàõ àðãà õýìæýý àâàõ, çîõèõ òîäîðõîéëîëò ãàðãàõ, õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ãèéã á¿ðä¿¿ëæ çîõèõ áàéãóóëëàãàä ºãºõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã.

Äýýðõýýñ ãàäíà çàõèðãààíû àëáàí òóøààëòàí íü çàõèðãààíû ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýõäýý Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëèéí 13 äóãààð ç¿éëä çààñíààð äàðààõü íèéòëýã ¿¿ðãèéã õ¿ëýýäýã.

1.

2.

- 41 -


Òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷èéí íèéòëýã ¿¿ðýã:

Ìîíãîë Óëñûí ̄ íäñýí õóóëü, áóñàä õóóëèéã äýýäëýí õ¿íäýòãýæ, ñàõèí áèåë¿¿ëýõ;

Ýõ îðîí, àðä ò¿ìíèéõýý òóñûí òóëä èðãýíèé ¸ñîîð òºðèéí àøèã ñîíèðõîëä çàõèðàãäàí ººðò îëãîãäñîí á¿ðýí ýðõèéí õ¿ðýýíä àæèëëàõ;

Àëáàí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ áàéõäàà áîëîí òóõàéí àëáàí òóøààëûã ýðõëýõýý çîãñîîñíîîñ õîéøõè õóãàöààíä òºð, áàéãóóëëàãà, õóâü õ¿íèé õóóëèàð õàìãààëàãäñàí íóóöûã ÷àíäëàí õàäãàëàõ ãýõ ìýò.

Ýäãýýð ¿¿ðãèéí äàãóó çàõèðãàà íü èðãýäòýé õàðèëöàõäàà õóóëüä çààñàí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëæ õàðèëöàõààñ ãàäíà ¿éë àæèëëàãààíä õîðèãëîõ äàðààõü çààëòóóä áèé. ¯¿íä:

õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷ñºí ¿éëäýë áîëîí øèéäâýð ãàðãàõ; òºðèéí áàéãóóëëàãûí õýâèéí ¿éë

àæèëëàãààã àëäàãäóóëàõàä ÷èãëýñýí àðãà õýìæýý òºëºâëºõ, çîõèîí áàéãóóëàõ, òýäãýýðò îðîëöîõ; àëáàí òóøààëûíõàà á¿ðýí ýðõèéã

õýðýãæ¿¿ëñíèé òºëºº áóñàä áàéãóóëëàãà,

1.

2.

3.

- 42 -


àæ àõóéí íýãæ, èðãýíýýñ ìºíãºí øàãíàë, øàí õàðàìæ, çýýë àâàõ, òºëáºðã¿é áóþó õºíãºëºëòòýéãýýð ¿éë÷ë¿¿ëýõ çýðýã õóóëü áóñ áóñàä õàíãàìæ ýäëýõ çýðýã ¿éëäë¿¿äèéã õîðèãëîñîí áàéäàã. Òèéìýýñ çàõèðãàà áîë ãàíö çàõèðàìæèëñàí øèéäâýð ãàðãàäàã äàâøã¿é ñààä áèø þì.

Òºðèéí àëáàí õààã÷ íü õóóëèéí õ¿ðýýíä øóäàðãààð àæèëëàõ ¸ñòîé.

- 43 -


3.2. Èðãýíèé ýðõ, àøèã ñîíèðõëûã õ¿íäýòãýñýí æóðìûã óäèðäëàãà áîëãîõ ó÷èðòàé

Àðä÷èëñàí íèéãýì íü õàìãèéí òîâ÷îîð òºðèéí òºëººëëèéí áàéãóóëëàãà áóþó ïàðëàìåíòèéã èðãýä á¿õ íèéòýýð, ÷ºëººòýéãººð ñîíãîæ áàéãóóëàí, ïàðëàìåíò íü õ¿íèé ýðõèéã õóóëèàð õ¿ëýýí çºâøººð÷, ýíý äàãóó òºðèéí ÿìàðâàà ¿éë àæèëëàãàà íü õýí íýãíèé äóð çîðãûí ¿éëäëýýñ õàìãààëàãääàã. Ìºí òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà íü õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õ¿íäýòãýñýí àðãà, õýëáýðýýð ÿâàãäàæ, ýíýõ¿¿ ¿éë àæèëëàãàà íü èðãýäýä íýýëòòýé, èë òîä, õ¿ðòýýìæòýé áàéäàã.

Ìàíàé óëñûí õóâüä ýíýõ¿¿ áàðèìòëàëûã óäèðäëàãà áîëãîñîîð áàãàã¿é õóãàöàà ºíãºð÷ýý. Òîäðóóëáàë, ¯íäñýí õóóëèéí 1 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 2-ò “Àðä÷èëñàí ¸ñ, øóäàðãà ¸ñ, ýðõ ÷ºëºº, òýãø áàéäàë, ¿íäýñíèé ýâ íýãäëèéã õàíãàõ, õóóëü äýýäëýõ íü òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí çàð÷èì ìºí” ãýñýí. ¯¿íýýñ ¿çâýë òºðèéí, ò¿¿íä äîòðîî çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà - èðãýä õîîðîíäîî õàðèëöàõäàà èðãýäèéí ýðõèéã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí õ¿íäýòãýæ, òýäíèé ýðõ, àøèã ñîíèðõîëä íü íèéö¿¿ëýí ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõ òàëààðõè ÷óõàë çààëòóóä òóñãàãäñàí áèëýý.

- 44 -


Ìºí ¯íäñýí õóóëüä “Õ¿íèéã ¿íäýñ, óãñàà, õýë, àðüñíû ºíãº, íàñ, õ¿éñ, íèéãìèéí ãàðàë, áàéäàë, õºðºíãº ÷èíýý, ýðõýëñýí àæèë, àëáàí òóøààë, øàøèí ø¿òëýã, ¿çýë áîäîë, áîëîâñðîëîîð íü ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàæ ¿ë áîëíî” õýìýýñýí íü èðãýäòýé èë¿¿ îéð õàðèëöààòàé áàéæ, òýäýíä ¿éë÷èëäýã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä õàìààðàõ çààëò áèëýý.

Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëèéí 13 äóãààð ç¿éëèéí 13.1.9-ò “òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷ íü àëáàí òóøààëòíû õóóëü áóñ, øóäàðãà áóñ ÿâäàëòàé ýâëýðøã¿é áàéõ ¿¿ðýãòýé” õýìýýí çààñàí áàéíà. ªºðººð õýëáýë èðãýäèéí ýðõèéã çºð÷ñºí áîëîí ýðõèéã íü ¿ë õ¿íäýòãýñýí àæèëëàãàà ÿâóóëæ áîëîõã¿éã òºðèéí àëáà õààã÷ íàðò ¿¿ðýã áîëãîæýý.

Èðãýí õ¿í çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàòàé õàðèëöàõ ¿íäñýí õýëáýð íü çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, ýñõ¿ë àëü íýãýí àëáàí òóøààëòàíä ºðãºäºë, ñàíàë, õ¿ñýëò ãàðãàõ, ãîìäîë ìýä¿¿ëýõ áàéäëààð èëýðäýã. Õàðèí çàðèì òîõèîëäîëä èéì õýëáýðèéã øààðääàãã¿é. Òóõàéëáàë, èðãýä ýìíýëýãò ¿ç¿¿ëýõ, ýì÷ë¿¿ëýõ, õîò, ñóóðèíû çàìûí õºäºëãººíä îðîëöîõîä óðüä÷èëàí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä ìýäýãäýõ, ºðãºäºë, õ¿ñýëò ãàðãàõ øààðäëàãà òàâèãääàãã¿é. Õàðèí ãàçàð ºì÷èëæ àâàõ, äýëã¿¿ðèéíõýý ëåöèíçèéã

- 45 -


ñóíãóóëàõ, àâòîìàøèíû ºì÷ëºëèéã ººð÷ëºõºä çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä óðüä÷èëàí ºðãºäºë ãàðãàæ çàõèðãààíû õàðèëöààã ¿¿ñãýæ, ººð÷èëæ, áàñ äóóñãàâàð áîëãîäîã. Òèéìýýñ çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàòàé èðãýä õàðèëöàõ õàìãèéí ãîë õýëáýð áîë ºðãºäºë, ñàíàë, õ¿ñýëò áàéäàã.

¯íäñýí õóóëüä Ìîíãîë Óëñûí èðãýí íü:

- òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä ºðãºäºë, ãîìäëîî ãàðãàæ øèéäâýðë¿¿ëýõ ýðõòýé. Òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí íü èðãýäèéí ºðãºäºë, ãîìäëûã õóóëèéí äàãóó øèéäâýðëýõ ¿¿ðýãòýé õýìýýí çààñàí áàéäàã íü çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, èðãýä õîîðîíäûí õàðèëöààíû õýëáýðèéã òîãòîîæ ºãñºí çààëò áîëæýý.

ÈÐÃÝÄÝÝÑ ÒªÐÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ, ÀËÁÀÍ ÒÓØÀÀËÒÀÍÄ ÃÀÐÃÀÑÀÍ ªÐÃªÄªË, ÃÎÌÄËÛÃ ØÈÉÄÂÝÐËÝÕ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÀÑ

12 äóãààð ç¿éë. ªðãºäºë, ãîìäëûã õ¿ëýýí àâàõ, á¿ðòãýõ

1. Òºðèéí á¿õ áàéãóóëëàãà ºðãºäºë, ãîìäîë ãàðãàã÷èéã õ¿ëýýí àâ÷ óóëçàõ áàéð, ºðãºäºë, ãîìäîë õ¿ëýýí àâàõ öàãèéí õóâààðèéã òîãòîîæ, íèéòýä ìýäýãäýíý. Õîë ãàçðààñ èðñýí èðãýíèéã õ¿ëýýëãýëã¿éãýýð õ¿ëýýí àâ÷ óóëçàíà.

19 ä¿ãýýð ç¿éë. ªðãºäºë, ãîìäëûã õ¿ëýýí àâ÷ øèéäâýðëýõ ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâèõ

1. Òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä èð¿¿ëñýí ºðãºäºë, ãîìäëûã õ¿ëýýí àâ÷ øèéäâýðëýõ ¿éë àæèëëàãàà õóóëü òîãòîîìæèä íèéöýæ áàéãàà ýñýõýä òóõàéí áàéãóóëëàãûí ýðõ áàðèã÷ áîëîí ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí õÿíàëò òàâèíà.

Õóóëèéí ýäãýýð çààëòóóä íü èðãýäèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàòàé õàðèëöàõ ýðõèéã íü õóóëü÷ëàí áýõæ¿¿ëæýý.

- 46 -


Òºðèéí á¿õ áàéãóóëëàãà èðãýäýä ÷èðýãäýëã¿é ¿éë÷ëýõ ¸ñòîé.

3.3. Òà çàõèðãààíû ºìíº ÿìàð ýðõ ýäëýõ âý?

Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà èðãýä õîîðîíäîî õàðèëöàõäàà çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà íü òîäîðõîé ýðõ, ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëäýã òóõàé ¿çñýí. Òýãâýë èðãýä ÷ ìºí àäèë çàõèðãààòàé õàðèëöàõäàà òîäîðõîé ýðõ, ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëäýã. Ýðõ, ¿¿ðýã õî¸ðûã íýã çîîñíû õî¸ð òàëòàé ç¿éðëýæ áîëîõ þì. Íýã òàëòàé çîîñ ãýæ õàà ÷ ¿ã¿é. ßìàð÷ õàðèëöààíä äàí ýðõ ýäýëäýãã¿é, áàñ äàí ¿¿ðýã ÷ õ¿ëýýäýãã¿é. Ýðõ ¿¿ðãèéí íýãäëèéã õîñëóóëàõ íü øóäðàãà ¸ñîíä íèéöäýã ó÷èðòàé.

Èðãýä çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàòàé õàðèëöàõäàà ãîë òºëºâ ñàíàë õ¿ñýëò, ºðãºäºë, ãîìäîë ãàðãàõ õýëáýðýýð õàðèëöäàã.

- 47 -


ÈÐÃÝÄÝÝÑ ÒªÐÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ, ÀËÁÀÍ ÒÓØÀÀËÒÀÍÄ ÃÀÐÃÀÑÀÍ ªÐÃªÄªË, ÃÎÌÄËÛÃ ØÈÉÄÂÝÐËÝÕ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÀÑ

6 äóãààð ç¿éë. ªðãºäºë, ãîìäîë ãàðãàã÷èéí ýðõ

ªðãºäºë, ãîìäîë ãàðãàã÷ äàðààõü ýðõ ýäýëíý:

1/ ãàðãàñàí ºðãºäºë, ãîìäëûíõîî õàðèóã àâàõ;

2/ ºðãºäºë, ãîìäîëòîéãîî õîëáîãäóóëæ òàéëáàð, íîòëîõ áàðèìò ãàðãàõ;

Ç/ ºðãºäºë, ãîìäëîîñîî òàòãàëçàæ áóöààí àâàõ;

4/ ºãñºí õàðèóã çºâøººðººã¿é òîõèîëäîëä çîõèõ äýýä øàòíû àëáàí òóøààëòàíä ãîìäîë ãàðãàõ;íèéöýæ áàéãàà ýñýõýä òóõàéí áàéãóóëëàãûí ýðõ áàðèã÷ áîëîí ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí õÿíàëò òàâèíà.

5/ òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä ãàðãàñàí ºðãºäºë, ãîìäëîî øèéäâýðë¿¿ëýõ.

Ò¿¿í÷ëýí òóõàéëñàí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàòàé õàðèëöàõ á¿ðòýý äýýðõè íèéòëýã ýðõýíä òóëãóóðëàí òóõàéí õàðèëöààã çîõèöóóëñàí áóñàä õóóëèóäàä çààñàí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëäýã.

3.4. Èðãýí ýðõýý õàìãààëàõ íü

Èðãýäèéí ýðõèéí áàòàëãààã õàíãàõ, èðãýä çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàòàé ÷ºëººòýé, íýýëòòýé õàðèëöàõ, çàõèðãààíû ç¿ãýýñ ãàðãàõ øèéäâýðò ñàíàëàà èëýðõèéëýõ, òóñãóóëàõ, ÿìàðâàà øóäàðãà áóñ, õóóëü áóñ ¿éëäëýýñ ýðõýý õàìãààëóóëàõ õóóëü ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ íü ýðõ ç¿éò òºðèéã òºëºâø¿¿ëýõ, èðãýíèé, àðä÷èëñàí íèéãýì áàéãóóëàõàä òýðã¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé.

Ìîíãîë Óëñûí õóâüä äýýðõ áàðèìòëàëóóäûã õóóëü ç¿éí òîãòîëöîîíä áîäèòîéãîîð áèé

- 48 -


áîëãîõ òàëààð íýëýýäã¿é õóóëèóä áàòëàãäàí ãàð÷ýý. Èðãýíèé ýðõèéã õàìãààëàõ õóóëü ç¿éí õàìãààëàëòûí õýä õýäýí áîëîìæóóä áèé. Ýíý òàëààð àâ÷ ¿çüå.

3.4.1. Èðãýíèé ýðõèéã èðãýä áîëîí àæ àõóéí íýãæèéí õóóëü çºð÷ñºí ¿éëäýë áóþó ãýìò õýðýã, çºð÷ëººñ õàìãààëàõ òîãòîëöîî

Èðãýíèé ºì÷ëºõ ýðõýíä õóóëü áóñààð õàëäàæ ýä ç¿éë, ìºíãèéã íü õóëãàéëàõ, äýýðýìäýõ çýðýã ãýìò ¿éëäýë, èðãýä õîîðîíäûí èðãýíèé õóóëü áà ãýðýýíèé äàãóó ýä ç¿éë, ºì÷ õºðºíãèéã õóäàëäàõ, áýëýãëýõ, ºâ çàëãàìæëóóëàõ ÿâöàä ãýðýýíèé òàëóóä õîîðîíäîî õóóëü áîëîí ãýðýýíä çààñàí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõã¿é áàéõ, ¿¿ðãýý çºð÷èõ çýðýã áàéäëààð íºãºº èðãýíèé ýðõèéã çºð÷èõ òîõèîëäîëä áóñàä õóóëü õÿíàëòûí áàéãóóëëàãóóä èðãýäèéí ýðõèéã íºõºí ñýðãýýäýã.

3.4.2. Çàõèðãààíû áîëîí õóóëü õÿíàëòûí áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòíû õóóëü áóñ, çîõèñã¿é ¿éë àæèëëàãààíààñ èðãýäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ òîãòîëöîî

Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòàí íü ñàíàìñàðã¿éãýýð áîëîí ñàíààòàéãààð ¿éë àæèëëàãàà /¿éëäýë, ýñ ¿éëäýë-

- 49 -


õóóëüä çààñàí ¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëýõã¿é áàéõ/ áîëîí øèéäâýðýýðýý èðãýäèéí ýðõèéã çºð÷èõ òîõèîëäëóóä áàéäàã. Äýýðõ àñóóäëûã õîëáîãäîõ àëáàí òóøààëòíû äýýä äàðãà, çàõèðàëä íü àñóóäëàà òàâüæ øèéäâýðë¿¿ëýõ æóðàìòàé.

Õóóëü õÿíàëòûí áàéãóóëëàãûí /öàãäàà, ïðîêóðîð, ìºðäºí áàéöààã÷èä/ àëáà õààã÷èä ìºí èðãýäèéí ýðõèéã çºð÷ñºí òîõèîëäîëä äýýðõèéí àäèë äýýä øàòíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä íü ãîìäëîî ãàðãàæ ýðõýý õàìãààëóóëàõ áîëîìæòîé þì. Æèøýý íü; Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí òóõàé õóóëèéí 51 ä¿ãýýð ç¿éëèéí Ç-ò. “Öàãäààãèéí òºâ áàéãóóëëàãà íü öàãäààãèéí íèéò áàéãóóëëàãà, àëáà õààã÷èéí ¿éë àæèëëàãààíä, öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí äàðãà, çàõèðàã÷ íàð òóõàéí áàéãóóëëàãûí àëáà õààã÷äûí ºäºð òóòìûí àæèëä äîòîîäûí õÿíàëò òàâüæ, õóóëü òîãòîîìæ, öàãäààãèéí àëáà õààã÷èéí ¸ñ ç¿éí øààðäëàãà, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷èõ ÿâäàëòàé òýìöýæ, øàëòãààí, íºõöëèéã àðèëãàõ àðãà õýìæýý àâíà” ãýæ çààæýý.

3.4.3. Èðãýä õóóëèàð îëãîñîí ýðõ¿¿äýý àøèãëàí ººðñäºº èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ òîãòîëöîî

Õóóëüä çààñíààð èðãýä ýðõýý õàìãààëàõ äàðààõü áîëîìæóóä áèé. ¯¿íä:

- 50 -


àðãàã¿é õàìãààëàëò, ãàðöààã¿é áàéäëûí ¿éëäë¿¿ä;èðãýíèé ººðòºº òóñëàõ ¿éëäë¿¿ä; õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ áàéãóóëëàãààñ òóñëàìæ àâàõ áîëîëöîîòîé þì. ªºðººð õýëáýë ºìãººëëèéí áàéãóóëëàãà, ºìãººëºã÷ººñ õóóëü ç¿éí òóñëàëöààã àâ÷ áîëíî.

3.4.4. Èðãýíèé íèéãìèéí õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëäýã òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà áîëîí áóñàä áàéãóóëëàãûí äýìæëýãòýéãýýð èðãýäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ òîãòîëöîî

Èðãýä ýðõýý õàìãààëàõ ººð íýã àðãà çàì íü òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí òóñëàëöàà äýìæëýãèéã àâàõ ÿâäàë þì. Æèøýý íü: ºìãººëëèéí áàéãóóëëàãà, ¿éëäâýð÷íèé ýâëýë, õýðýãëýã÷äèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ íèéãýìëýã, ìàëûã ãýìò õàëäëàãààñ õàìãààëàõ íèéãýìëýã ãýõ ìýò. Èðãýäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ òºðèéí áóñ áîëîí áóñàä áàéãóóëëàãûã õóóëüä òîäîðõîé äóðüäñàí áàéõààñ ãàäíà òóõàéí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí ä¿ðýìä íü òîäîðõîé äóðüäñàí áàéäàã.

Ýäãýýð áàéãóóëëàãóóä íü àøãèéí òºëºº áóñ áºãººä ãàãöõ¿¿ èðãýä áîëîí òîäîðõîé á¿ëãèéí ýðõ, àøèã ñîíèðõëûã çºð÷èãäºõººñ óðüä÷èëàí

•

••

- 51 -


ñýðãèéëýõ, õàìãààëàõ, çºð÷èãäñºí ýðõèéã íü íºõºí ñýðãýýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, òºëººëºõ, òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ÷èãëýëä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã òóë èðãýä ýíýõ¿¿ áàéãóóëëàãàä õàíäàõ íü ç¿éòýé.

Ìºí òºñâººñ ñàíõ¿¿æèëò àâ÷ ¿éë àæèëëàãààãàà õýðýãæ¿¿ëäýã ¿íäýñíèé õýìæýýíèé Õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ ¯íäýñíèé êîìèññ íü õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð àæèëëàäàã.

Ïðàêòèê àëõàì:

Õ¿íèé ýðõèéí ¿íäýñíèé êîìèññò õàíäàõäàà òîäîðõîé øààðäëàãóóäûã áèåë¿¿ëíý. ¯¿íä:

ãîìäîë ãàðãàã÷ ãîìäëîî çàõèðãààíû æóðìààð øèéäâýðë¿¿ëñýí áàéõ, ººðººð õýëáýë óðüä÷èëàí øèéäâýðë¿¿ëñýí áàéõ;Ìîíãîë Óëñûí ̄ íäñýí õóóëü, õóóëü, îëîí óëñûí ãýðýýãýýð áàòàëãààæóóëñàí ÿìàð ýðõ, ýðõ ÷ºëºº íü çºð÷èãäñºí áîëîõûãîî äóðüäàõ;ãîìäîë ãàðãàã÷ ººðèéí íýð, îðøèí ñóóãàà ãàçðûí áóþó øóóäàíãèéí õàÿãàà áè÷èæ, ãàðûí ¿ñãýý çóðñàí áàéõ;ãîìäîëä õîëáîãäîæ áàéãàà àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí, õóâü õ¿íèé íýð, õàÿã, áîëîìæòîé áîë óòàñíû äóãààð õîëáîãäîõ áóñàä áàðèìòûã õàâñàðãàõ

1.

2.

3.

4.

- 52 -


Õ¿íèé ýðõèéí ¿íäýñíèé êîìèññ íü èðãýäèéí ãàðãàñàí ãîìäëûí äàãóó äàðààõü ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã. ¯¿íä:

àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí, õóâü õ¿í õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷ñºí òóõàé àñóóäëààð ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàõ, ø¿¿õ õóðàëäààíä õóóëèàð òîãòîîñîí æóðìûí äàãóó òºëººëºã÷ºº îðîëöóóëàõ;õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷ñºí ãýæ ¿çñýí àëáàí òóøààëòàíä çàõèðãààíû øèéòãýë íîãäóóëàõ òóõàé õ¿ñýëòýý ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä òàâèõ;õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷ñºí, çºð÷èõ íºõöºë á¿ðä¿¿ëñýí ¿éë àæèëëàãààãàà çîãñîîõûã áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíààñ øààðäàõ çýðýã ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëæ èðãýäèéí ýðõèéã õàìãààëäàã.

3.5. Èðãýí çàõèðãààòàé õàðèëöàõ õýëáýð¿¿ä

Õóóëüä çààñíààð ºðãºäºë, ãîìäîë, ñàíàë, õ¿ñýëò ãýñýí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàòàé èðãýí õàðèëöàõ õýëáýð¿¿ä áèé.

Ãîìäîë ãýäýã íü çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí áóðóóãààñ èðãýäèéí áîëîí àæ àõóéí íýãæèéí ýðõ íü çºð÷èãäºæ, çºð÷èãäñºí ýðõýý ñýðãýýëãýõýýð õàíäàæ áóé õýëáýð.

1.

2.

3.

- 53 -


ªðãºäºë ãýäýã íü òîäîðõîé àæèëëàãààã ýõë¿¿ëýõ, ýñõ¿ë äóóñãàâàð áîëãóóëàõ òóõàé çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä õàíäàæ áóé áàðèìò ãýæ îéëãîæ áîëíî.

Õ¿ñýëò ãýäýã íü îíîâ÷òîéãîîð áîëîí çîõèñòîé æóðìààð àñóóäëûã øèéäâýðë¿¿ëýõ òóõàé çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä õàíäàæ áóé áàðèìò þì.

3.6. Èðãýäèéí ºðãºäºë, ãîìäîë, õ¿ñýëòèéã øèéäâýðëýõ íü

Èðãýí íü ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë íü õºíäºãäñºí ÿìàð ÷ àñóóäëààð òºðèéí áàéãóóëëàãàä ºðãºäºë, ãîìäîë ãàðãàõ ýðõòýé. Õàðèí íèéãìèéí ÿìàð õàðèëöààíä îðîëöîæ áàéãààãààñ õàìààð÷ õàíäàõ òºðèéí áàéãóóëëàãà íü ººð ººð áàéíà. Íºãºº òàëààñ èðãýäýýñ ºðãºäºë, ãîìäîë ãàðãàõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ íºõöëèéã á¿ðýí õàíãàñàí áàéõ ¸ñòîé.

ªðãºäºë, ãîìäëûã áè÷ãýýð áóþó àìààð áèå÷ëýí ãàðãàíà. Àìààð áèå÷ëýí ãàðãàñàí ºðãºäºë, ãîìäëûã õ¿ëýýí àâ÷ áàéãàà ýòãýýä òýìäýãëýí àâ÷, ºðãºäºë, ãîìäîë ãàðãàã÷èéí ãàðûí ¿ñãèéã çóðóóëíà. Ãàðûí ¿ñãýý çóðæ ÷àäàõã¿é áîë ýíý òóõàé òýìäýãëýíý.

ªðãºäºë, ãîìäëûã àìààð, áè÷ãýýð ãàðãàõààñ ãàäíà öàõèì ñ¿ëæýý áóþó èíòåðíåòýýð, óòñààð õàíäàí ãàðãàæ áîëíî.

- 54 -


Èéìä èðãýä ýäãýýð áîëîìæóóäûã ñîíãîí àøèãëàæ ºðãºäºë, ãîìäëîî ãàðãàæ áîëíî. ßìàð õýëáýðýýð ãàðãàñíààñ õàìààðàõã¿éãýýð çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí ò¿¿íèéã õóãàöààíä íü, õóóëèéí äàãóó øèéäâýðëýõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã.

3.6.1. ªðãºäºë ººðºº áè÷üå

Èðãýä ºðãºäëºº ãàðãàõäàà òóõàéí àñóóäëûã õàðèóöñàí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä õàíäàæ, õ¿ñýëò øààðäëàãàà òîäîðõîé îéëãîìæòîé áè÷èõ íü ººðèéí ºðãºäºë ãîìäîëäîî øóóðõàé õàðèóãàà àâàõ, õ¿ñýëò øààðäëàãàà çºâ øèéäâýðë¿¿ëýõ ÷óõàë íºõöºë áîëäîã.

ªðãºäºë, ãîìäëîî áóðóó ãàçàðò òàâèõ, àñóóäëàà ¿íäýñëýë ìóóòàé ãàðãàõ íü ò¿¿íèé øèéäâýðëýëòèéí ÿâöûã óðòàñãàõ, îëîí øàò äàìæëàãà äàìæèõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëäãèéã àíõààð÷ ºðãºäºë, ãîìäëîî áè÷èõ õýðýãòýé.

ªðãºäºë íü àëáàí áè÷ãèéí ò¿ãýýìýë õýðýãëýãääýã íýã òºðºë þì. Àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãà íü áóñàä íàéðóóëãààñ íýí ºâºðìºö áàéäàã. Æèøýý íü: ºðãºäëèéã øóóä áóþó ãîë óòãààð áè÷èõ ¸ñòîé áàéäàã. Ç¿éð öýöýí ¿ã, óðàí ä¿ðñëýë, íóòãèéí àÿëãûí ¿ã, ýòãýýä á¿ä¿¿ëýã ¿ã çýðãèéã õýðýãëýõ íü çîõèìæã¿é. ªðãºäëèéã äàðààõü äàðààëëààð áè÷íý.

- 55 -


Õ¿ëýýí àâàã÷ áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû íýð á¿õèé òîëãîé. /ãîëëóóëàí áè÷íý/

ªðãºäºë áè÷èõ áîëñîí ó÷èð øàëòãààí áóþó àãóóëãà. Ýíý õýñãèéã äàðààõü äàðààëëààð áè÷íý.

Ýõëýýä ººðèéí òóõàé òîâ÷ òîäîðõîé òàíèëöóóëãà.

Äàðàà íü ºðãºäëèéã øèéäýõýä õîëáîãäîõ ç¿éëèéã áè÷íý.

Òºãñãºëä íü þóã õýðõýí øèéä¿¿ëýõèéã õ¿ñ÷ áàéãààãàà áè÷äýã.

3. ªðãºäºë ãàðãàã÷èéí îðøèí ñóóãàà ãàçðûí áóþó øóóäàíãèéí õàÿã /øààðäëàãàòàé áîë àëáàí òóøààë/, îâîã íýð, ãàðûí ¿ñýã, ýðãýæ õîëáîî áàðèõ óòàñíû äóãààð:

4. Îí, ñàð, ºäºð ãýñýí áàéäàëòàé áàéíà.

ªðãºäëèéí óòãà àãóóëãà íü ÿíç á¿ð áàéæ áîëîõ áºãººä áè÷ñýí ç¿éëèéí àãóóëãààñ õàìààðàí õýìæýý íü ÿìàð ÷ áàéæ áîëíî. Ìºí ÿìàð áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä õàíäàæ áàéãààãààñ õàìààð÷ ººð ç¿éëèéã øààðäàæ áîëíî ãýäãèéã àíõààðàõ õýðýãòýé.

1.

2.

•

•

•

- 56 -


ªðãºäëèéã äîîðõ çàãâàðààð áè÷íý.çàãâàð

Õàíäàæ áàéãàà áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû àëáàí òóøààë, íýð

ªðãºäëèéí òîâ÷ óòãà

ªðãºäëèéí àãóóëãà:

- ªðãºäºë áè÷èã÷èéí òîâ÷ òàíèëöóóëãà- Øèéä¿¿ëýõèéã õ¿ñ÷ áóé àñóóäëûí àãóóëãà

ªðãºäºë ãàðãàã÷èéí õàÿã:îâîã íýð:ãàðûí ¿ñýã: óòàñíû äóãààð:

Îí, ñàð, ºäºð

3.7. Èðãýíèé ìýäýýëýë àâàõ ýðõ áà ìýäýýëëèéí èë òîä áàéäàë

ªðãºäºë, ãîìäîë ãàðãàõ ýðõýýñ ãàäíà èðãýíèé íýã ÷óõàë ýðõ íü “Ìýäýõ ýðõ” þì.

3.7.1. Ìýäýõ ýðõ ãýæ þó âý?Òàíû ìýäýýëýëòýé áàéõ ýðõèéã ÌÝÄÝÕ ÝÐÕ

ãýæ íýðëýäýã. Ìýäýõ ýðõ áóþó ìýäýýëýë îëæ àâàõ, õ¿ðòýõ ýðõ íü ¯íäñýí Õóóëü áîëîí Ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé õóóëèàð áàòàëãààæäàã. Àíõíû Ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé õóóëèéã

- 57 -


1766 îíä Ôèíëàíä áîëîí Øâåä óëñ áàòàëñíààñ õîéø îëîí óëñ îðíóóä Ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººíèé õóóëèéã áàòëàí ìºðäºæ áàéíà.

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ VÍÄÑÝÍ ÕÓÓËÈÀÑ

Àðâàí çóðãàäóãààð ç¿éë

Ìîíãîë Óëñûí èðãýí äàðààõü ¿íäñýí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã áàòàëãààòàé ýäýëíý:

17/ òºð, ò¿¿íèé áàéãóóëëàãààñ õóóëü ¸ñîîð òóñãàéëàí õàìãààëáàë çîõèõ íóóöàä õàìààðàõã¿é àñóóäëààð ìýäýýëýë õàéõ, õ¿ëýýí àâàõ ýðõòýé.

Õ¿íèé Ýðõèéí Ò¿ãýýìýë Òóíõàãëàëä ÷ ìýäýõ ýðõèéã áàòàëãààæóóëñàí áàéäàã. Ýíýõ¿¿ Òóíõàãëàëûí 19 ä¿ãýýð ç¿éëä “àëèâàà ¿çýë ñàíàà, ìýäýýëëèéã óëñûí õèë çààãààð ¿ë õÿçãààðëàí áîëîìæòîé àðãà çàìààð ýðæ ñóðâàëæëàõ, îëæ àøèãëàõ, ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýõ” ýðõòýé ãýæ çààñàí.

Õýäèéãýýð Ìîíãîë Óëñàä ìýäýýëýë îëæ àâàõ, õ¿ðòýõ ýðõèéã ¯íäñýí õóóëèàð áàòàëãààæóóëñàí áîëîâ÷ ñàÿõíûã áîëòîë äýëõèéí äèéëýíõ óëñàä áàéäàã÷ëàí òóñãàé õóóëü áàéõã¿é áàéñíààñ èðãýä òºð, çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä áóé ìýäýýëëèéã îëæ àâàõ, õ¿ðòýõ áîëîìæèéã õÿçãààðëàí, óëìààð ýíý íü èðãýäèéí íèéãìèéí èäýâõã¿é îðîëöîî áèé áîëãîõîä õ¿ðãýæ áàéñàí.

2011 îíû 6 äóãààð ñàðä ÓÈÕ-ààñ Ìýäýýëëèéí èë òîä áàéäàë áà ìýäýýëýë àâàõ ýðõèéí òóõàé õóóëèéã áàòàëñàí. Ýíý õóóëèéí äàãóó òºð, çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà èðãýäèéã ìýäýýëýë

- 58 -


îëæ àâàõ íºõöºë áîëîëöîîã á¿ðä¿¿ëæ, ¿éë àæèëëàãààãàà èë òîä áàéëãàõ ¿¿ðãèéã õ¿ëýýõ áîëñîí.

3.7.2. ßàãààä ìýäýýëýë îëæ àâàõ ýðõ ÷óõàë âý?

ßàãààä ãýâýë áèä òºð íü èðãýíäýý ¿éë÷èëäýã àðä÷èëñàí íèéãýìä àìüäàð÷ áàéíà. Èðãýä òºðºº ñîíãîæ, òºðºº ñàíõ¿¿æ¿¿ëäýã.

Åðºíõèéëºã÷, ÓÈÕ, îðîí íóòãèéí èðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí õóðëàà äºðâºí æèë òóòàì áîëäîã ÷ºëººòýé, øóäàðãà ñîíãóóëèàð èðãýä áèä ñîíãîäîã. Ãýõäýý ñîíãóóëü àëü õýð øóäàðãà áîëîõ íü èðãýäèéí àëü õýð ìýäýýëýëòýé áàéõààñ øàëòãààëíà. Õóâèéí àøèã ñîíèðõëûíõîî òºëºº ýðõ ìýäëýý óðâóóëàí, õýòð¿¿ëýí àøèãëàæ, ç¿é áóñ àâèðëàõààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ, õÿíàëò òàâèõûí òóëä èðãýä ìýäýýëýëòýé áàéõ ¸ñòîé.

Èðãýí áèä óëñàä õ¿í àìûí îðëîãûí, àøèã îðëîãûí, íýì¿¿ ºðòãèéí ãýõ ìýò 10 ãàðóé òºðëèéí òàòâàð òºëäºã. Ýíý òàòâàð íü óëñûí òºñâèéã á¿ðä¿¿ëæ, òºð, ò¿¿íèé áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëàãäääàã áºãººä ¿¿íä õÿíàëò òàâèõûí òóëä èðãýí áèäýíä ìýäýýëýë õýðýãòýé.

1.

2.

- 59 -


Ìºí Ìýäýõ ýðõ íü ¯íäñýí Õóóëèàð áàòàëãààæñàí òàíû áóñàä ýðõ, ýðõ ÷ºëººãºº á¿ðýí ýäëýõ ¿íäýñ áîëäîã.

Èðãýä ìýäýýëýë îëæ àâàõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëñíýýð òºðèéí áàéãóóëëàãóóä óëàì èë òîä, õàðèóöëàãàòàé áîëæ óëìààð øóäàðãà ¸ñ òºëºâøèõ ñóóðü áîëäîã áàéíà.

3.7.3. Ìýäýýëýë õ¿ñýã÷ èðãýíèé ýðõ

Ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëºº íü èðãýä ýðõýý õàìãààëàõ õýðýãñýë áîëäîã. Ìýäýýëýë àâàõ òóõàé èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí õ¿ñýëòèéã õ¿ëýýí àâ÷ áàéãàà õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí èðãýíä õóóëüä çààñíààñ áóñàä øààðäëàãà òàâèõûã õîðèãëîäîã.

ÌÝÄÝÝËËÈÉÍ ÈË ÒÎÄ ÁÀÉÄÀË ÁÀ

ÌÝÄÝÝËÝË ÀÂÀÕ ÝÐÕÈÉÍ ÒÓÕÀÉ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÀÑ

12 äóãààð ç¿éë.Ìýäýýëýë õ¿ñýã÷èéí ýðõ, ¿¿ðýã

12.1.Ìýäýýëýë õ¿ñýã÷ ìýäýýëýë àâàõ òàëààð äàðààõ ýðõ ýäýëíý:

12.1.1.ýðõ òýãø áàéõ;

12.1.2.ìýäýýëýë àâàõ õýëáýðýý ñîíãîõ;

12.1.3.ìýäýýëýë àâàõ áîëñîí øààðäëàãà, ¿íäýñëýëýý òàéëáàðëàõã¿é áàéõ;

12.1.4.ìýäýýëýëòýé õîëáîãäñîí àñóóäëààð íýìýëò ëàâëàãàà àâàõ;

12.1.5.ìýäýýëëèéí àãóóëãûí òàëààð àìààð òàéëáàðëóóëàõ;

12.1.6.ìýäýýëëèéí àëáàí ¸ñíû ýõ ñóðâàëæèéã ìýäýõ;

12.1.7.ìýäýýëýë àâàõ ýðõèéã íü çºð÷ñºí ãýæ ¿çâýë ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä ãîìäîë ãàðãàõ;

12.1.8.õóóëüä çààñàí áóñàä ýðõ.

- 60 -


3.7.4. Èðãýí ÿìàð ìýäýýëýë îëæ àâàõ ýðõòýé âý?

Àðä÷èëñàí íèéãýìä “á¿õ ìýäýýëýë îëîí íèéòýä èë òîä áàéíà” ãýñýí çàð÷èì ¿éë÷èëäýã áîëîâ÷ õóóëèéí äàãóó äàðààõ øààðäëàãûí äàãóó õÿçãààðëàëò òàâüäàã. ¯¿íä:

Áóñäûí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ

¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë, íèéãìèéí õýâ æóðàì, õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíä áóþó ¸ñ ñóðòàõóóíûã õàìãààëàõàä

Ãýõäýý õÿçãààðëàëòûã çºâõºí õóóëèàð òîãòîîõ ¸ñòîé. Èéìä íóóöòàé õîëáîîòîé õóóëèóäûã ìýäýæ áàéõ ó÷èðòàé.

Ìàíàé óëñàä ÿìàð ìýäýýëëèéã íóóöàëäàã âý?

Ìàíàé óëñàä äîð äóðäñàí õóóëèàð çàðèì ìýäýýëëèéã íóóöàëñàí áàéäàã:

- Òºðèéí íóóöûí òóõàé õóóëèàð ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë, Áàòëàí õàìãààëàõ, Ýäèéí çàñàã, øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãè, Òàãíóóë, ñºðºõ òàãíóóë, ã¿éöýòãýõ àæëûí òóõàé ìýäýýëëèéã íóóöëàõààð áàòàëñàí áàéäàã áºãººä íóóöëàõ ìýäýýëëèéí æàãñààëòûã ìºí ë õóóëèàð òîãòîîæ ºãäºã.

•

•

- 61 -


- Áàéãóóëëàãûí íóóöûí òóõàé õóóëüä çààñíààð òóõàéí áàéãóóëëàãà ººðºº íóóöàà òîãòîîäîã áºãººä íóóöàà õàìãààëàõ æóðìûã áàòàëæ ìºðäºõ ¿¿ðýãòýé.

- Õóâü õ¿íèé íóóöûí òóõàé õóóëèàð õ¿íèé õóóëü ̧ ñíû àøèã ñîíèðõîë, íýð òºð, àëäàð õ¿íäýä èëòýä õîõèðîë ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é ìýäýý, áàðèìò áè÷èã, áèåò ç¿éëèéã õóâü õ¿íèé íóóö ãýæ ¿çýí õàìãààëàõààð çààñàí áàéäàã. Òóõàéëáàë, ¿¿íä çàõèäàë õàðèëöààíû, ýð¿¿ë ìýíäèéí, õºðºíãèéí, ãýð á¿ëèéí òàëààðõ ìýäýýëëèéã õàìðóóëñàí áàéäàã.

Õýðýâ àëáàí òóøààëòàí, àæèëòàí ìýäýýëýë ºãºõººñ òàòãàëçâàë øàëòãààíàà çààâàë íîòëîõ ¸ñòîé. Õóóëèéí äàãóó ìýäýýëýë ºãºõººñ ¿íäýñëýëã¿é òàòãàëçñàí àëáàí òóøààëòàí, àëáàí õààã÷èä õàðèóöëàãà íîãäóóëäàã.

3.7.5. Òºð, ò¿¿íèé áàéãóóëëàãààñ ÿìàð ìýäýýëýë îëæ àâàõ âý?

Òºð çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóäàä òàíû ºäºð òóòìûí ¿éë õýðýã, àæ àìüäðàëòàé øóóä õàìààòàé ìàø îëîí ìýäýýëýë õàäãàëàãäàæ áàéäàã. Æèøýý íü:

- Áàéãóóëëàãûí çîõèîí áàéãóóëàëò, ýðõëýõ àæèë ¿¿ðýã, áîäëîãî,

- 62 -


- Áàéãóóëëàãûí øèéäâýð, ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë àæèëëàãàà

- Àëáàí òóøààëòíóóäûí ÷èã ¿¿ðýã, àæèë ¿¿ðãèéí õóâààðü

- Áàéãóóëëàãûí äîòîîä ä¿ðýì, æóðàì

- Èðãýäýä çîðèóëñàí ¿éë÷èëãýýíèé òóõàé òóøààë, øèéäâýð, æóðàì ä¿ðýì

- Èðãýäèéí ýðõèéã õàíãàõòàé õîëáîîòîé áè÷èã áàðèìò ãýõ ìýò ìàø îëîí ìýäýýëýë áèé.

Èéìä òºðèéí áîëîí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã èë òîä áàéëãàõ ¿¿äíýýñ õóóëèàð ìýäýýëëèéí èë òîä áàéäëûã õàíãàæ, èðãýäýä ìýäýýëëèéã áàéíãà ºã÷ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéõûã äýýðõ áàéãóóëëàãóóäàä ¿¿ðýã áîëãîñîí.

Òºðèéí áîëîí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà äàðààõ òºðëèéí ìýäýýëëèéã öàõèì õóóäàñ áîëîí ìýäýýëëèéí ñàìáàðòàà îéëãîìæòîé áàéäëààð áàéðëóóëàí òóõàé á¿ð øèíý÷ëýõ ¿¿ðãèéã õ¿ëýýñýí áàéäàã:

Áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààðõ ìýäýýëë¿¿ä. Æèøýýëáýë: òóõàéí áàéãóóëëàãààñ ¿ç¿¿ëæ áóé ¿éë÷èëãýý, òóõàéí ¿éë÷èëãýýã àâàõàä øààðäàãäàõ áè÷èã áàðèìòûí æàãñààëò, õàðèóöñàí àëáàí õààã÷èéí ýöýã /ýõ/-èéí

•

- 63 -


íýð, ººðèéí íýð, àëáàí òóøààë, àæèëëàõ æóðàì, õàðèëöàõ óòàñ, èðãýäèéã õ¿ëýýí àâ÷ óóëçàõ öàãèéí õóâààðü çýðãèéã ìýäýýëýõ;Õ¿íèé íººöèéí òàëààðõ ìýäýýëýë: àëáàí õààã÷èéí ¸ñ ç¿éí ä¿ðýì, õ¿íèé íººöèéí ñòðàòåãè, ò¿¿íèé õýðýãæèëòèéã õÿíàæ, ¿íýëýõ æóðàì, ñóë îðîí òîîíû çàð ãýõ ìýò ìýäýýëë¿¿ä.Òºñºâ, ñàíõ¿¿ãèéí òàëààðõ ìýäýýëýë. Æèøýýëáýë: òóõàéí æèëèéí òºñºâ, ºìíºõ îíû òºñâèéí ã¿éöýòãýë, äàðàà æèëèéí òºñâèéí òºñºëòýé èðãýä òàíèëöàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëñýí áàéõ.Òºðèéí áîëîí îðîí íóòãèéí ºì÷èéí õºðºíãººð áàðàà, àæèë, ¿éë÷èëãýý õóäàëäàí àâàõ àæèëëàãààíû òàëààðõ ìýäýýëýë: òåíäåðèéí áàðèìò áè÷èã, òåíäåð øàëãàðóóëàëòûã ÿâóóëàõ æóðàì, òåíäåðèéí óðèëãà ãýõ ìýò.

3.7.6. Èðãýíèé õ¿ññýí ìýäýýëëèéã ÿìàð æóðìààð ºãºõ âý?

Ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëºº íü çºâõºí òºðèéí áàéãóóëëàãà ýñâýë òºñâèéí õºðºíãººð òºðèéí ÷èã ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áóé áàéãóóëëàãààñ ìýäýýëýë îëæ àâàõ, õ¿ðòýõòýé õîëáîîòîé áàéäàã. ªºðººð õýëáýë òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä áîëîí áèçíåñèéí áàéãóóëëàãóóä õàìðàãääàãã¿é. ¯¿íèé ó÷èð íü

•

•

•

- 64 -


òºðèéí áàéãóóëëàãàä áóé ìýäýýëýë íü èðãýäèéí òàòâàðûí ìºíãººð õèéãäñýí ¿éë àæèëëàãààã ìýäýõ ýðõòýé áàéäàãòàé õîëáîîòîé. Èéìýýñ òºðèéí áàéãóóëëàãóóäààñ ãàäíà îëîí íèéòèéí ðàäèî, òåëåâèçèéí áàéãóóëëàãààñ õóóëèàð íóóöëààã¿é ìýäýýëëèéã àâàõààð õàíäàæ áîëíî ãýñýí ¿ã. Èíãýñíýýð Ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººíèé õóóëü íü àâèëãàëààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ íýã õýðýãñýë áîëäîã.

Èðãýí áàéãóóëëàãààñ ÿìàð àðãààð ìýäýýëýë îëæ àâàõ âý?

Áàéãóóëëãàä ººðèéí áèåýð î÷èæ õ¿ñýëò ãàðãàõ;

Áàéãóóëëàãûí õóðàë, öóãëààí, óóëçàëòàä îðîëöîõ;

Áàéãóóëëàãûí òàíèëöóóëãà, òàéëàí, ýìõýòãýë, öàõèì õóóäàñ /âýá ñàéò/, ñóðòàë÷èëãààíû õóóäàñ ãýõ ìýòèéã àøèãëàõ;

Áàéãóóëëàãàä àñóóëãà çàõèäàë èëãýýæ, õàðèó àâàõ ãýõ ìýò.

Èðãýí áàéãóóëëàãààñ ÿìàð õýëáýðýýð ìýäýýëýë îëæ àâàõ âý?

Áîëîìæòîé á¿õ õýëáýðýýð ìýäýýëýë îëæ àâàõ ýðõòýé. Æèøýýëáýë: õýâëýìýë, ä¿ðñ áè÷ëýã, ôîòî çóðàã ãýõ ìýò.

•

•

•

•

- 65 -


Ìýäýýëýë àâñíûõàà òºëºº èðãýí òºëáºð òºëºõ ¿¿?

Èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä ìýäýýëýë àâàõ òîõèîëäîëä ¿éë÷èëãýýíèé õºëñ òºëíº. ¯éë÷èëãýýíèé õºëñ íü óã ìýäýýëëèéã ºãºõòýé õîëáîãäîí ãàðàõ õóâèëàõ, øóóäàíãààð õ¿ðã¿¿ëýõ çýðýã øóóä çàðäëààñ õýòýð÷ áîëîõã¿é.

Èðãýíä ìýäýýëýë ºãºõººñ òàòãàëçâàë ÿàõ âý?

Òóõàéí èðãýí ãîìäîë òàâèõ ýðõòýé. Èéìä ãîìäîë, àñóóäëàà äàðààõü øàò äàðààëëààð øèéäâýðë¿¿ëýõ ýðõòýé.

I øàòÄýýä àëáàí òóøààëòàíä íü õàíäàí àìààð áîëîí áè÷ãýýð ãîìäîë ãàðãàõ

II øàòÇàõèðãààíû õýðãèéí

ø¿¿õýä õàíäàõ

Áàéãóóëëàãà íü òóõàéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé õóóëü òîãòîîìæèä íèéòýä ìýäýýëýõèéã õîðèãëîîã¿é ìýäýýëëèéã èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäýä ºãºõ ¿¿ðýãòýé.

Õàðèóã íü øóóä ºãºõ áîëîìæòîé õ¿ñýëòèéã òóõàé á¿ð øèéäâýðëýæ õàðèóã ºãºõ áà õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë ìýäýýëëèéã õ¿ñýëò ãàðãàñàí èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäýä àæëûí 7 ºäðèéí äîòîð ºãºõ áºãººä õ¿ñýëòèéã èðãýä õàìòðàí ãàðãàñàí áîë òýäãýýðèéí òºëººëºë áîëîõ íýã èðãýíä ìýäýýëëèéã ºãíº.

- 66 -


4. ÈÐÃÝÍ ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÇªÐ×ÈË ÃÀÐÃÀÂÀË ßÀÕ ÂÝ?

¯ð ä¿í


¿éëäýë, ýñ ¿éëäýë íü ÿìàð òîõèîëäîëä ýðõ ç¿éí çºð÷èë áîëîõûã òîäîðõîéëîõ;çàõèðãààíû çºð÷èë ãàðãàõààñ ºìíº, õîéíî áîëîí çºð÷èë ãàðãàæ áàéõ ¿åä ÿìàð àëáàäëàãûí àðãà õýìæýý õýðýãëýäýã áîëîõûã ìýäýæ ýðõýý õàìãààëàõ;çàõèðãààíû çºð÷èë ãàðãàñàí òîõèîëäîëä ÿìàð æóðìààð õàðèóöëàãà íîãäóóëäàã, ýíý ¿åä çºð÷èë ãàðãàã÷ ÿìàð ýðõ ýäýëäýã áîëîõûã òàéëáàðëàõ.

1.

2.

3.

4.1. Çàõèðãààíû çºð÷èë

ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÕÀÐÈÓÖËÀÃÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÀÑ

Ç äóãààð ç¿éë. Çàõèðãààíû çºð÷èë

Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýðò á¿õ íèéòýýð áóþó òóõàéí íóòàã äýâñãýðò äàãàæ ìºðä¿¿ëýõýýð òîãòîîñîí çàõèðãààíû æóðàì ñàíààòàé áóþó áîëãîîìæã¿éãýýð çºð÷ñºí ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿éã çàõèðãààíû çºð÷èë ãýæ ¿çíý.

Íèéòýýð äàãàæ ìºðäºõ ä¿ðýì, æóðìûã õóóëèàð òîãòîîäîã. Æèøýý íü: õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäàë, óëñûí õèëèéí äýãëýì, ãààëü, ýð¿¿ë àõóé, àðèóí öýâýð, èðãýíèé á¿ðòãýë, õºäºëìºð

- 67 -


õàìãààëàë, òåõíèêèéí àþóëã¿é àæèëëàãààíû, õóäàëäàà ¿éë÷èëãýýíèé ãýõ ìýò æóðìóóä. Ýäãýýð çàõèðãààíû æóðìóóäûã çºð÷ñºí òîõèîëäîëä çàõèðãààíû õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýäýã. Æèøýý íü: Èðãýíèé á¿ðòãýëèéí òóõàé õóóëüä çààñíààð èðãýíèé ¿íýìëýõèéã 16 íàñ õ¿ðñýí èðãýí øèíýýð, 25, 45 íàñíû èðãýäýä ñîëüæ, 45-ààñ äýýø íàñíû èðãýäýä õóãàöààã¿éãýýð àâàõ æóðìûã òîãòîîñîí áàéäàã.

ßìàð ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿é çàõèðãààíû çºð÷èë áîëîõ, ò¿¿íä ÿìàð õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ òàëààð Çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí òóõàé õóóëü áîëîí ººð áóñàä 200 ãàðóé õóóëüä òîäîðõîéëñîí áàéäàã.

4.2. ßìàð ÷ òîõèîëäîëä ýðõ ýäýëíý

Çàõèðãààíû çºð÷èë ãàðãàñàí äàðààõü ýòãýýäýä çàõèðãààíû õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýäýã. ¯¿íä:

Èðãýí: çºð÷èë ¿éëäýõ ¿åäýý 16 íàñàíä õ¿ðñýí áàéõ ¸ñòîé. 16 íàñ õ¿ðýýã¿é áîë ò¿¿íä çàõèðãààíû õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýæ áîëîõã¿é. 16 íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õýä õèéæ áóé ¿éëäýë íü çºâ áóðóó ýñýõýä ¿íýí çºâ ¿íýëýëò, ä¿ãíýëò ºãºõ ÷àäâàðã¿é ãýæ ¿çäýãòýé õîëáîîòîé.

Àëáàí òóøààëòàí: ººðèéí áàéãóóëëàãàäàà ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ áàòàëñàí æóðìûí áèåëýëòèéã çîõèîí áàéãóóëàõ, òîäîðõîé

1.

2.

- 68 -


¿éëäëèéã ã¿éöýòãýýã¿é, ¿¿ðãýý áóðóó áèåë¿¿ëñýí àëáàí òóøààëòàí áàéíà.

Õóóëèéí ýòãýýä: ººðººð õýëáýë àæ àõóé íýãæ, áàéãóóëëàãà àæèë, ¿éë÷èëãýý ÿâóóëàõäàà çàõèðãààíû æóðàì çºð÷âºë õóóëüä çààñíààð õàðèóöëàãà õ¿ëýýëäýã. Æèøýý íü: ýð¿¿ë àõóéí äýãëýì ñàõèõã¿é áàéõ.

Ýäãýýð ýòãýýä¿¿ä íü õýäèéãýýð çºð÷èë ãàðãàñàí áîëîâ÷ çàõèðãààíû õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýä äàðààõü ýðõèéã ýäýëíý.

Çºð÷ëèéã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä áèåýð îðîëöîõ.

Íîòëîõ áàðèìòòàé òàíèëöàõ. Çºð÷èë ãàðãàñàí áîëîõûã íîòîëæ áàéãàà áîëîí ¿ã¿éñãýæ áàéãàà á¿õèé ë áàðèìò ìàòåðèàëòàé òàíèëöàæ áîëíî ãýñýí ¿ã þì.

Çºð÷ëèéí òàëààð òàéëáàð ºãºõ, íîòëîõ áàðèìò, õ¿ñýëò ãàðãàõ. Ýíý íü ÿàãààä çºð÷èë ãàðãàõ áîëñîí, çºð÷ëèéí òàëààðõ ìýäýõ ç¿éë¿¿äýý òàéëáàðëàæ õýëýõ, ººðèéí ãýì áóðóóã¿éã íîòëîõ áàðèìò ìàòåðèàëûã ãàðãàæ ºãºõ, òîäîðõîé ç¿éëèéã øàëãóóëàõààð õ¿ñýëò ãàðãàõ

Øèéòãýë íîãäóóëñàí øèéäâýðèéã

3.

1.

2.

3.

4.

- 69 -


äàâæ çààëäàõ. Çàõèðãààíû çºð÷èëä îíîãäóóëñàí øèéòãýë ¿íäýñëýëã¿é ãýæ ¿çâýë äýýä øàòíû àëáàí òóøààëòàíä íü ãîìäîë ãàðãàõ ýðõòýé ãýñýí ¿ã þì.

Õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà àâàõ. Çºð÷èë, ò¿¿íä îíîãäóóëàõ øèéòãýë, øèéòãýëèéã õºíãºð¿¿ëæ ¿çýõ ÿìàð áîëîìæóóä õóóëü òîãòîîìæèä áàéäãèéã ìýäýõã¿é, òýð áîëîìæèéã àøèãëàæ ÷àäàõã¿é íü ãýæ áîäâîë õóóëèéí ìýäëýãòýé, õóóëü÷ ìýðãýæèëòýé õ¿íä õàíäàæ çºâëºãºº àâàõ áîëîìæòîé ãýñýí ¿ã þì.

Ýðõýý çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çâýë ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõ. Äýýð äóðüäñàí ýðõýý ýäëýõ áîëîìæèéã çàõèðãààíû õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýæ áóé àëáàí òóøààëòàí òàíä îëãîîã¿é ãýæ ¿çâýë èðãýí ø¿¿õýä ýíý òóõàéãàà ãîìäîë ãàðãàæ áîëíî ãýñýí ¿ã þì.

Çºð÷èë ãàðãàã÷ íü äýýðõè ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëñíýýð ººðèéí ¿éëäýëä òîõèðñîí çàõèðãààíû õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ áîëîìæóóäûã á¿ðä¿¿ëäýã. Ãýõäýý ýðõ ãýäýã áîë çààâàð õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éëäýë áèø. Õàðèí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýæ áóé àëáàí òóøààëòàí çºð÷èë ãàðãàã÷èä ýíý áîëîìæóóäûã àøèãëàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã.

5.

6.

- 70 -


4.3. Çàõèðãààíû àëáàäëàãà

Õóóëü çºð÷ñºí, òºð, íèéãýì, èðãýäýä õîð óðøèã ó÷ðóóëñàí íºõöºëä àëáàäëàãà õýðýãëýõ ¿¿ðãèéã òºðèéí ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí, àëáàí õààã÷èä õóóëèàð õ¿ëýýëãýñýí áàéäàã. Àëáàäëàãà íü õ¿íèé ýðõèéã õÿçãààðëàæ, õ¿ñýë çîðèãò øóóä òóëãàäàã òóë õóóëèíä íàðèéí çîõèöóóëæ ºãñºí áàéäàã.

Çàõèðãààíû àëáàäëàãûã çºð÷èë ãàðñàí áîëîí ãàðàõààñ íü ºìíº óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ çºð÷èë ¿éëäýõýýð áýëòãýæ áàéãàà, ýñâýë çºð÷èë ¿éëäýæ áàéõàä íü òàñëàí çîãñîîõ çîðèëãîîð õýðýãëýäýã. Æèøýý íü: çºð÷èë ãàðãàñàí ýòãýýäèéí áèåä áîëîí ýä ç¿éëä íýãæëýã, ¿çëýã õèéõ, ýä ç¿éë, áàðèìò áè÷èã ò¿ð õóðààõ, àâòîìàøèí æóðàìëàõ, à÷èõ ãýõ ìýò.

Íèéòëýã õýðýãëýãääýã çàðèì àëáàäëàãûí àðãà õýìæýýã äîð äýëãýð¿¿ëæ àâ÷ ¿çüå.

4.3.1. Çàõèðãààíû æóðìààð àëáàäàí ñààòóóëàõ

Çºð÷ëèéã òàñëàí çîãñîîõ, çºð÷ëèéí òóõàé òýìäýãëýë ¿éëäýõ ¿åä øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë çºð÷èë ãàðãàñàí ýòãýýäèéã ñóìûí Çàñàã äàðãà, öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí ýðõ á¿õèé àæèëòàí, õèëèéí òºëººëºã÷, ò¿¿íèé îðëîã÷, òóñëàõ àëáàäàí ñààòóóëæ áîëíî. Ýíý íü çºð÷èë ãàðãàñàí ýòãýýäèéí

- 71 -


÷ºëººòýé ¿éëäýë, õºäºëãººíèéã ò¿ð õóãàöààãààð õÿçãààðëàæ áóé ¿éëäýë þì

Çºð÷èë ãàðãàñàí ýòãýýäèéã çàõèðãààíû æóðìààð ò¿ð ñààòóóëàõ õóãàöàà 6 öàãààñ èë¿¿ áàéæ áîëîõã¿é. Çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä õàðüÿàëàõ ø¿¿õýä àëáàí ¸ñîîð ìýäýãäýæ ò¿¿íèéã 72 öàã õ¿ðòýë õóãàöààãààð çàõèðãààíû æóðìààð àëáàäàí ñààòóóëæ áîëíî. Æèøýý íü: õ¿¿õäèéã ñýòãýë ñàíààíû áîëîí áèå ìàõáîäèéí äàðàìòàä áàéëãàñàí, õàâ÷èí øàõàæ õ¿÷ õýðýãëýñýí èðãýíèéã öààøèä íîöòîé õîð óðøèã ó÷ðóóëàõã¿éí ¿¿äíýýñ àëáàäàí ñààòóóëæ áîëíî.

Àëáàäàí ñààòóóëàãäñàí ýòãýýä õààíà, ÿìàð ãàçàð, àëáàí òóøààëòíû ìýäýëä áàéãààã çºð÷èë ãàðãàñàí ýòãýýä áîëîí ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéíõýí, ºìãººëºã÷ àâñàí áîë ºìãººëºã÷èä çààâàë ìýäýãäýõ ¸ñòîé. Çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí çºð÷èë íü ÿëèìã¿é, óã çºð÷ëèéã ãàçàð äýýð íü øèéäâýðëýñýí áîë çàõèðãààíû æóðìààð àëáàäàí ñààòóóëæ áîëîõã¿é.

4.3.2. Ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýòð¿¿ëýí õýðýãëýñýí ýòãýýäèéã ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ

ªºðèéí ¿éëäëèéã óäèðäàí õÿíàõ ÷àäâàðã¿é áîëòëîî ñîãòñîí õ¿íèéã öàãäààãèéí àëáàí õààã÷ ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ áàéðàíä õ¿ðãýæ àëáàäàí ýð¿¿ëæ¿¿ëíý. Ñîãòñîí íü äàðààõü áàéäëààð èëýð÷ áîëíî.

- 72 -


ãýð á¿ëèéí áóþó áóñäûí àìãàëàí òàéâàí áàéäëûã àëäàãäóóëñàí; õààíà áàéãààãàà áîëîí î÷èõ ãàçðàà ìýäýõã¿é áîëñîí;ãóäàìæ òàëáàé, îëîí íèéòèéí ãàçàð óõààíã¿é óíàñàí áàéæ áîëíî.

Ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ áàéðàíä õ¿ðãýõ íü ãýìò õýðýã ¿éëäýõ, çàõèðãààíû çºð÷èë ãàðãàõ, ìºí îñîë ãýìòýë, ãýìò õýðýã, çºð÷èëä ºðòºõººñ òóõàéí ýòãýýäèéã õàìãààëàõ, òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîòîé. Ò¿¿íýýñ áóñ òóõàéí ñîãòóó ýòãýýäèéã öýýðë¿¿ëýõ, øèéòãýõ àãóóëãàòàé áàéæ áîëîõã¿é. Òèéì ÷ ó÷ðààñ ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ áàéðàíä õ¿ðã¿¿ëñýí ñîãòóó õ¿íèéã ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ ãýæ ¿çýæ áàéãàà þì.

Àëáàäàí ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ ãýæ ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýòð¿¿ëýí õýðýãëýñýí ýòãýýäèéí ººðèéí ¿éëäëýý óäèðäàí õÿíàõ ÷àäâàðûã íü ñýðãýýõ ¿éë àæèëëàãàà þì.

Ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýðýãëýñýí áîëîâ÷ ººðèéí ¿éëäëýý óäèðäàí õÿíàõ ÷àäâàðòàé, çºð÷èë ãàðãààã¿é õ¿íèéã ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ áàéðàíä àëáàäàí õ¿ðãýõèéã õîðèãëîíî.

•

•

•

- 73 -


Ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýòð¿¿ëýí õýðýãëýñýí ýòãýýäèéã àëáàäàí ýð¿¿ëæ¿¿ëíý.

Ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ áàéðàíä ¿éë÷ë¿¿ëæ áàéãàà ýòãýýäèéí ýðõ:

õóâèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãóóëàõ; àðèóí öýâýð, ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãàä òîõèðñîí íºõöºë, óíòàæ àìðàõ áîëîìæîîð õàíãàãäàõ;ãýð á¿ëèéíõýíòýéãýý óòñààð ÿðèõ, óóëçàõ;ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýã õóóëüä çààñàí æóðìûí äàãóó àâàõ;ººðèéí áèåä àâ÷ ÿâàà áàðèìò áè÷èã, ìºíãº, ýä ç¿éëèéã ò¿ð õóãàöààãààð õàäãàëóóëàõ;õàìãààëàõ õ¿í èðñýí íºõöºëä õóãàöàà õàðãàëçàõã¿é ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ áàéðíààñ ãàðàõ.

••

••

•

•

- 74 -


Ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ áàéðàíä ¿éë÷ë¿¿ëæ áàéãàà ýòãýýäèéí ¿¿ðýã:

ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýýíèé õºëñ òºëºõ;ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ áàéðíû äîòîîä æóðìûã ñàõèí áèåë¿¿ëýõ;àðõèíä äîíòîõ ºâ÷òýé íü íîòëîãäñîí òîõèîëäîëä ýì÷èéí çºâëºìæèéí äàãóó öààøèä ýì÷ë¿¿ëýõ.

¯éë÷ë¿¿ëýã÷ ýòãýýäýä ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ, ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ áàéðàíä 24 öàã õ¿ðòýë õóãàöààãààð áàéëãàæ áîëíî.

4.4. Ãýì õèéñýí áîë çýì áèé

Çàõèðãààíû çºð÷èë ãàðãàñàí ýòãýýäýä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûí àðãà õýìæýýã çàõèðãààíû øèéòãýë ãýäýã.

Çàõèðãààíû øèéòãýë îíîãäóóëàõûí ãîë çîðèëãî íü:

ýðõ ç¿éí äýã æóðìûã õàìãààëàõ;

çºð÷èë ãàðãàã÷èéã õóóëü õ¿íäýòãýõ ¿çýë ñàíààãààð õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ;

ýðõ ç¿éí çºð÷ëººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ÿâäàë þì

Çºð÷èë ãàðãàñàí ýòãýýäýä äàðààõü çàõèðãààíû øèéòãýë íîãäóóëæ áîëíî:

••

•

1.

2.

3.

- 75 -


1. òîðãîõ: òîðãóóëü íü õóóëü òîãòîîìæèä óðüä÷èëàí çààñàí, òîäîðõîé õýìæýý õÿçãààðûí äîòîð çàõèðãààíû çºð÷èëä îíîãäóóëæ áóé ìºíãºí øèéòãýë þì.

2. òóñãàéëàí îëãîñîí ýðõ õàñàõ: ýíý íü ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ îëãîñîí òîäîðõîé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, òîäîðõîé ¿éëäýë õèéõ ýðõèéã õàñàõ, õ¿÷èíã¿é áîëãîæ áàéãàà øèéòãýë þì. Æíü: òýýâðèéí õýðýãñýë æîëîîäîõ ýðõèéã 6 ñàðààñ 2 æèë õ¿ðòýë õóãàöààòàéãààð õàñàõ, áàð, çîîãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ýðõèéã ò¿äãýëç¿¿ëýõ, õàñàõ, ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýíèé ýðõèéã õóðààõ ãýõ ìýò.

3. õóóëü áóñààð îëñîí îðëîãî áóþó ýä ç¿éëèéã õóðààõ: õóóëü áóñààð îëñîí îðëîãî, ýä ç¿éë ãýäýãò ãàëò çýâñýã, àìüñãàë áîîãäóóëàã÷, íóëèìñ àñãàðóóëàõ áîäèñ, õóòãà, ìýñ, áóñàä õ¿éòýí çýâñýã, õóäàëäàà ¿éë÷èëãýý, òîãòîîñîí ¿íý, òàðèô, æèí õýìæ¿¿ð, ýð÷èì õ¿÷, õîëáîîíû æóðàì çºð÷èæ õóóëü áóñààð îëñîí îðëîãî õàìààðíà. Æíü: áóðóó õýìæäýã æèí, ñòàíäàðòûí øààðäëàãà õàíãààã¿é òóóõàé ãýõ ìýò ç¿éëèéã ò¿¿íèéã àøèãëàí îëñîí îðëîãîòîé íü õóðààí àâ÷ áîëíî.

4. áàðèâ÷ëàõ: 7-Ç0 õîíîãèéí õóãàöààòàéãààð èðãýíèé ÷ºëººòýéãººð çîð÷èí ÿâàõ ýðõèéã õÿçãààðëàõ àãóóëãà á¿õèé øèéòãýë þì. Õóóëüä çààñíààð áàðèâ÷ëàõ øèéòãýëèéã ø¿¿ã÷, ñóìûí

- 76 -


çàñàã äàðãà íîãäóóëíà. Çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí òóõàé õóóëüä çààñíààð:

Ñóìûí çàñàã äàðãà: òàíõàéðàõ, ñîãòóóðàõ, ãàëò çýâñýã áîëîí àìüñãàë áîîãäóóëàõ, íóëèìñ àñãàðóóëàõ áîäèñ õóóëü áóñààð îëæ àâàõ, àâ÷ ÿâàõ, õàäãàëàõ, õ¿éòýí çýâñýã õóóëü áóñààð àâ÷ ÿâàõ, àëáàí äàé÷èëãààíààñ çàéëñõèéõ ãýñýí òàâàí çàõèðãààíû çºð÷èë ãàðãàñàí ýòãýýäýä áàðèâ÷ëàõ øèéòãýëèéã íîãäóóëíà. Ø¿¿ã÷: áàðèâ÷ëàõ øèéòãýë îíîãäóóëæ áîëîõ çàõèðãààíû çºð÷ëèéã ¿éëäñýí ýòãýýäýä áàðèâ÷ëàõ øèéòãýëèéã íîãäóóëàõ ýðõòýé áàéäàã.

Äýýð äóðüäñàíààñ ººð ÿìàð ÷ àëáàí òóøààëòàí áàðèâ÷ëàõ øèéòãýëèéã îíîãäóóëàõ ýðõã¿é áàéäàã.

Òîðãîõ, áàðèâ÷ëàõ, òýýâðèéí õýðýãñýë æîëîîäîõ ýðõ õàñàõ øèéòãýëèéã äàíãààð íü îíîãäóóëæ áîëäîã áîë õóóëü áóñààð îëñîí îðëîãî áóþó ýä ç¿éëèéã õóðààõ øèéòãýëèéã òîðãîõ, áàðèâ÷ëàõ, òýýâðèéí õýðýãñýë æîëîîäîõ ýðõ õàñàõ øèéòãýëòýé õàìòàä íü õýðýãëýæ áîëäîã. Ìºí òýýâðèéí õýðýãñýë æîëîîäîõ ýðõ õàñàõ øèéòãýëèéã òîðãîõ, áàðèâ÷ëàõ øèéòãýëòýé õàìòàä íü õýðýãëýæ áîëäîã. Õàðèí íýã çºð÷èë ãàðãàñàí íýã ýòãýýäýä òîðãîõ áîëîí áàðèâ÷ëàõ øèéòãýëèéã çýðýã îíîãäóóëæ áîëäîãã¿é.

•

•

- 77 -


Çàõèðãààíû øèéòãýë¿¿ä äýýð äóðüäñàí õ¿ðýý, õýìæýýíèé äîòîð áàéõ ¸ñòîé. Õýðýâ ýíý õóóëèíä çààñàí õ¿ðýý, õýìæýýíýýñ èë¿¿ áîë ýíý íü çºð÷èë ãàðãàã÷èéí ýðõèéã çºð÷ñºí ¿éëäýë áîëíî.

4.5. Çàõèðãààíû çºð÷ëèéã õÿíàí øèéäâýðëýõ íü

Ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí çºð÷èë èëð¿¿ëñýí, çºð÷ëèéí òóõàé áàðèìò ñýëò õ¿ëýýí àâñàí ºäðººñ õîéø äàðààõü õóãàöààíä çºð÷ëèéã õÿíàí øèéäâýðëýíý:

1) íîòëîõ áàðèìò á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãàã¿é çºð÷ëèéã èëýðìýãö ãàçàð äýýð íü: Æèøýý íü: óóëçâàðààð àâòîìàøèíòàéãàà óëààí ãýðëýýð ãàðàõûã íü õàðñàí çàìûí öàãäàà çºð÷èë ãàðãàã÷èä øóóä çàõèðãààíû õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýæ áîëíî;

2) íîòëîõ áàðèìò íýìæ á¿ðä¿¿ëýõ øàëãàæ òîäðóóëàõ øààðäëàãàòàé çºð÷ëèéã Ç õîíîãèéí äîòîð: Æèøýý íü: àðõèäàí ñîãòóóð÷ óäàà äàðàà ýð¿¿ëæ¿¿ëýãäñýí áîë ñîãòóóðàõ çºð÷èë ãàðãàñàí ãýæ áàðèâ÷ëàõ øèéòãýë îíîãäóóëäàã áºãººä óäàà äàðàà ýð¿¿ëæ¿¿ëýãäýæ áàéñíûã íîòëîõ áàðèìò á¿ðä¿¿ëýõèéí òóëä ãàçàð íü äýýð íü çºð÷ëèéã õÿíàí øèéäâýðëýõã¿é áàéæ áîëíî;

3) øèíýýð èëýðñýí íºõöºë áàéäëûã øàëãàæ òîäðóóëàõ øààðäëàãàòàé çºð÷ëèéã 7 õîíîãèéí äîòîð. Æèøýý íü: ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû ç¿éë

- 78 -


óóñàí ¿åäýý òýýâðèéí õýðýãñýë æîëîîäîæ ÿâñàí ýòãýýä ºìíº íü òýýâðèéí õýðýãñýë æîëîîäîõ ýðõýý õàñóóëñàí áîëîõ íü ìýäýãäâýë õýçýý ÿìàð çºð÷èë ãàðãàñíû óëìààñ òýýâðèéí õýðýãñýë æîëîîäîõ ýðõýý õàñóóëñàí áîëîõûã òîäðóóëàõàä òîäîðõîé õóãàöàà øààðäàãäàæ áîëíî.

Õàðèí çºð÷ëèéã õÿíàí øàëãàõ òîõèîëäîëä ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí çºð÷ëèéí òóõàé ãîìäîë, ìýäýýëýë, ¿éë áàðèìòûã ¿íäýñëýí çºð÷ëèéã õÿíàí øàëãàõ àæèëëàãààã òóõàéí çàõèðãààíû çºð÷ëèéã èëð¿¿ëñýí ºäðººñ õîéø 14 õîíîãèéí äîòîð ÿâóóëíà. Øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä óã õóãàöààã òóõàéí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãûí øèéäâýðýýð 14 õ¿ðòýë õîíîãîîð ñóíãàæ áîëíî.

Çºð÷ëèéã õÿíàí øàëãàõ àæèëëàãààíä çºð÷ëèéí òóõàé òýìäýãëýë õºòëºõ, ¿çëýã øèíæèëãýý õèéõ øààðäëàãàòàé ýä ç¿éë, áàðèìò áè÷ãèéã ò¿ð õóðààõ, çºð÷èë ãàðãàñàí ýòãýýäýä òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý àâàõ, àëáàäàí ñààòóóëàõ àæèëëàãàà õàìààðíà. Æíü: ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãà /ñóðãóóëü, ýìíýëýã, äýëã¿¿ð, çîîãèéí ãàçàð, ðåñòîðàí, çî÷èä áóóäàë ãýõ ìýò/ ýð¿¿ë àõóé, àðèóí öýâðèéí äýãëýìèéã ñàõèæ áàéãàà ýñýõèéã òîäîðõîéëîõîä òîäîðõîé ñóäàëãàà, øèíæèëãýýã çàéëøã¿é õèéõ øààðäëàãàòàé áàéäàã.

Ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí çºð÷ëèéí òóõàé ãîìäîë, ìýäýýëýë, ¿éë áàðèìòûã øàëãààä õîð

- 79 -


àþóëûí øèíæ áàéäëûã õàðãàëçàí òóõàéí çºð÷èëä òîõèðñîí õàðèóöëàãûã õ¿ëýýëãýõ ¸ñòîé.

Õàðèí äàðààõü òîõèîëäîëä çºð÷èëä çàõèðãààíû õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýæ áîëîõã¿é:

çàõèðãààíû õàðèóöëàãà òîãòîîñîí õóóëü òîãòîîìæ õ¿÷èíã¿é áîëñîí;çºð÷èë ãàðãàñàí ýòãýýä çºð÷èë ¿éëäýõ ¿åäýý 16 íàñàíä íàñàíä õ¿ðýýã¿é, ýñõ¿ë ººðèéí ¿éëäëèéã îéëãîõ, çºâ æîëîîäîõ ýðõ ç¿éí ÷àäàìæã¿é áàéñàí;çºð÷èë ãàðãàñàí ýòãýýä íàñ áàðñàí;çºð÷èë ãàðñàí ºäðººñ, çºð÷èë ¿ðãýëæèëñýí áóþó äàâòàí ¿éëäñýí òîõèîëäîëä ñ¿¿ëèéí çºð÷èë ãàðñàí ºäðººñ õîéø Ç ñàðûí õóãàöàà ºíãºðñºí. /Ýð¿¿ãèéí õýðãèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîñîí áºãººä óã çºð÷èëä çàõèðãààíû õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýð áàéâàë ýð¿¿ãèéí õýðãèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîñîí òóõàé òîãòîîë ãàðñàí ºäðººñ õîéø íýã ñàðûí õóãàöàà ºíãºðñºí/. Çºð÷èë ãàðãàã÷ õàðèóöëàãà õ¿ëýýõýýñ îðãîí çàéëñàí áîë ýíý õóãàöàà òàñàðäàã.

Àðãàã¿é õàìãààëàëò, ãàðöààã¿é áàéäëûí íºõöºëä çºð÷èë ãàðãàñàí áîë çàõèðãààíû õàðèóöëàãààñ ÷ºëººëíº.

•

•

••

- 80 -


Õýí çàõèðãààíû øèéòãýë îíîãäóóëæ áîëîõ âý ãýâýë:

ø¿¿ã÷;ñóì, ä¿¿ðýã, áàã, õîðîîíû Çàñàã äàðãà;öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí ýðõ á¿õèé àæèëòàí;õèëèéí òºëººëºã÷, ò¿¿íèé îðëîã÷, òóñëàõ;õóóëü òîãòîîìæîîð òóñãàéëàí ýðõ îëãîñîí óëñûí áàéöààã÷;õîðèõ àíãèéí äàðãà, æèíõýíý ã¿éöýòãýõ àæèëòàí;êîíñóëûí ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí;òºðèéí òóñãàé õàìãààëàëòûí ãàçðûí ãàäóóð õàìãààëàëòûí àëáà õààã÷, õàðóóëûí çàõèðàë;õóóëüä òóñãàéëàí çààñàí òîõèîëäîëä áàéãàëü õàìãààëàã÷;íèéãìèéí õýâ æóðàì õàìãààëàõ îëîí íèéòèéí áàéöààã÷.

Çàõèðãààíû øèéòãýë íîãäóóëàõ øèéäâýð íü òîðãóóëèéí õóóäàñ, øèéòãýâýð ãýñýí õýëáýðòýé áàéíà. Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí ýðõ á¿õèé àæèëòàí, õèëèéí òºëººëºã÷èéí òóñëàõ, óëñûí áàéöààã÷, íèéãìèéí õýâ æóðàì õàìãààëàõ îëîí íèéòèéí áàéöààã÷ 5000 õ¿ðòýë òºãðºãèéí òîðãóóëèéã òîðãóóëèéí õóóäñààð íîãäóóëæ áîëíî. Áóñàä òîõèîëäîëä çàõèðãààíû øèéòãýë íîãäóóëàõäàà ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí øèéòãýâýð ãàðãàíà.

1.2.3.

4.5.

6.

7.8.

9.

10.

- 81 -


Òîðãóóëèéí õóóäàñ, øèéòãýâýðò çºð÷èë õÿíàí øèéäâýðëýñýí îí, ñàð, ºäºð, øèéäâýð ãàðãàñàí àëáàí òóøààëòíû íýð, àëáàí òóøààë çºð÷èë õÿíàí øèéäâýðëýõ ¿åä òîãòîîãäñîí íºõöºë áàéäàë, õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ õóóëü òîãòîîìæèéí õîëáîãäîõ çààëò, ãàðãàñàí øèéäâýð, øèéäâýðèéã äàâæ çààëäàõ, ãîìäîë ãàðãàõ æóðìûã çààñàí áàéõ ¸ñòîé. Òîðãóóëèéí õóóäàñ, øèéòãýâðèéí íýã õóâèéã çºð÷èë ãàðãàñàí ýòãýýäýä çààâàë ºãäºã.

Ïðàêòèê àëõàì:Çàõèðãààíû øèéòãýë îíîãäóóëàõäàà òàíû ýðõèéã çºð÷ñºí ãýæ ¿çâýë ÿìàð çàìààð çºð÷èãäñýí ýðõýý ñýðãýýõ âý?

Çàõèðãààíû øèéòãýë íîãäóóëñàí òîðãóóëèéí õóóäàñ, øèéòãýâýðòýé ñàéí òàíèëöàíà. Äàâæ çààëäàõ ãîìäîë áè÷èõ: /õóóëèéí ÿìàð çààëò, òàíû ÿìàð ýðõèéã çºð÷ñºí òàëààð òîäîðõîé áè÷íý./ Òîðãóóëèéí õóóäàñ, øèéòãýâðèéã õ¿ëýýí àâñàí ºäðººñ õîéø 10 õîíîãèéí äîòîð óã øèéäâýðèéã ãàðãàñàí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû äýýä øàòíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä õàíäàíà. Äàâæ çààëäñàí ãîìäëûã äýýä øàòíû àëáàí òóøààëòàí õ¿ëýýí àâñàí ºäðººñ õîéø 10 õîíîãèéí äîòîð õÿíàí õýëýëöýæ øèéäâýðëýíý. Ýíý øèéäâýðèéã ýñ çºâøººðâºë ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõ ýðõòýé áàéäàã.

1.

2.

3.

4.

5.

- 82 -


5. ÇÀÕÈÐÃÀÀ ÇªÐ×ÈË ÃÀÐÃÀÂÀË ßÀÕ ÂÝ?

¯ð ä¿í


çàõèðãààíû õóóëü áóñ øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãààíààñ ýðõýý õàìãààëàõ àðãà çàìàà òîäîðõîéëîõ;çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû ¿éë àæèëëàãàà õóóëüä íèéöýæ áàéãàà ýñýõèéã òîãòîîõ ÷àäâàðòàé áîëîõ;çàõèðãààíû õóóëü áóñ øèéäâýðýýñ ó÷èðñàí õîõèðëîî àðèëãóóëàõ àðãà çàìàà òîäîðõîéëîõ;çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä õàíäàõ.

1.

2.

3.

4.

5.1. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí òóõàé îéëãîëò

Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóä íü ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõûí òóëä èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä ð¿¿ õàíäàí çààâàë áèåë¿¿ëýõýýð çàõèðàìæèëñàí øèéäâýðèéã ºäºð òóòàì ãàðãàæ áàéäàã. Ýäãýýð øèéäâýð¿¿ä íü õóóëü ¸ñíû, íèéò èðãýäèéí àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëñàí áàéõ ¸ñòîé áàéäàã. Ãýâ÷ äýýðõ øèéäâýð¿¿ä íü õóóëüä íèéöýýã¿é, èðãýäèéí ýðõèéã õîõèðîîñîí áàéõ òîõèîëäîë ÷ áàéäàã. Íºãºº òàëààð çàõèðãààíû

- 83 -


áàéãóóëëàãààñ òîäîðõîé øèéäâýð ãàðãàõã¿é, ¿éëäýë õèéõã¿é áàéãàà íü èðãýäèéí ýðõèéã õîõèðîîæ áîëäîã. Èéì øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãààã /¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿é/ èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä ýñ çºâøººð÷ ø¿¿õýä õàíäàæ áîëäîã.

Èðãýä, õóóëèéí ýòãýýäèéí íýõýìæëýëèéí ¿íäñýí äýýð òýäãýýðèéí çºð÷èãäñºí ýðõèéã íºõºí ñýðãýýäýã õýðãèéí òºðëººð äàãíàñàí ø¿¿õèéã Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ ãýäýã.

Ìîíãîë óëñàä àíõ óäàà Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ 2004 îíû 6-ð ñàðûí 1-ýýñ àæèëëàæ ýõýëñýí þì. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí ãîë çîðèëãî íü:

çàõèðãààíû õóóëü áóñ øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãààíààñ èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí çºð÷èãäñºí ýðõèéã íºõºí ñýðãýýõ;èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí íýõýìæëýëä òóëãóóðëàí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû ¿éë àæèëëàãàà õóóëüä íèéöýæ áàéãàà ýñýõèéã õÿíàõ;çàõèðãààíû õóóëü áóñ øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãààíààñ èðãýíä ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã àðèëãóóëãàõàä îðøäîã.

Çàõèðãààíû õýðãèéí àíõàí øàòíû ø¿¿õ íü àéìàã, íèéñëýëä áàéäàã. Íýõýìæëýëèéã àëäààòàé áîëîîä áóðóó øèéäâýð ãàðãàñàí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí îðøèí áàéãàà ãàçðûí çàõèðãààíû

•

•

•

- 84 -


õýðãèéí ø¿¿õýä ãàðãàäàã æóðàìòàé. Ñóì, ä¿¿ðýãò ãàðñàí ìàðãààíûã àéìàã, íèéñëýëèéí çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ õàðüÿàëàí øèéäâýðëýäýã.

5.2. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýýð ÿìàð õýðãèéã øèéäâýðëýäýã âý?

5.2.1. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí õÿíàí øèéäâýðëýõ ìàðãààí

Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãàà /¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿é/ íü çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä õÿíàãäàíà.

Ãýõäýý ýäãýýð áàéãóóëëàãûí çºâõºí ãàäàãø /áóñäààñ/ äàãàæ ìºðäºõ áóþó çààâàë áèåë¿¿ëýõ çàõèðãààíû àêò íü çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä õàìààðíà.

5.2.2. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàõ ýðõ

Õóóëü áóþó ãýðýýíä çààñàí èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõ, àøèã ñîíèðõîë íü çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çâýë ø¿¿õýä õàíäàí íýõýìæëýë ãàðãàõ ýðõòýé, ø¿¿õ ò¿¿íèéã õ¿ëýýí àâ÷ øèéäâýðëýõ ¿¿ðýãòýé.

Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí 12 äóãààð ç¿éëèéí 12.1 äýõ õýñýãò çààñíû äàãóó èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä çàõèðãààíû õóóëü áóñ àêò íü ò¿¿íèé ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã çºð÷ñºí ãýæ ¿çâýë õîëáîãäîõ çàõèðãààíû àêòûã

- 85 -


õ¿ëýýí àâñíààñ, ýñõ¿ë ìýäñýíýýñ õîéø 30 õîíîãèéí äîòîð çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä äàðààõ òîõèîëäîëä íýõýìæëýë ãàðãàõ ýðõòýé áîëíî. ¯¿íä:

• Õóóëüä òóñãàéëàí çààñàí.Ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã çºð÷ñºí ãýæ

¿çâýë øóóä ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàõààð õóóëèéí ç¿éë, çààëòàä çààñàí òîõèîëäîë õàìààðíà. Æèøýý íü: Àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãà ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéí ãýð÷èëãýýã õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí áîë Ãàçðûí òóõàé õóóëèéí 40 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 40.3 äàõü õýñýãò çààñíû äàãóó ýçýìøèã÷ íü øóóä ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõ ýðõòýé.

• Äýýä øàòíû çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû øèéäâýðèéã ýñ çºâøººðñºí.

Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû øèéäâýðèéí òàëààð äýýä øàòíû áàéãóóëëàãà àëáàí òóøààëòàíä ãîìäîë ãàðãàñàí áîëîâ÷ ºìíºõ øèéäâýðèéã õýâýýð ¿ëäýýñýí áîë ø¿¿õýä õàíäàõ ýðõòýé áîëíî. Æèøýý íü: Ãàçðûí òóõàé õóóëèéí 60 äóãààð ç¿éëèéí 60.1.1 äýõ õýñýãò ãàçàð ýçýìøèõ, àøèãëàõ òàëààð èðãýí, àæ àõóé íýãæ, áàéãóóëëàãà áîëîí Çàñàã äàðãûí õîîðîíä ¿¿ññýí ìàðãààíûã òóõàéí Çàñàã äàðãûí äýýä øàòíû Çàñàã äàðãà øèéäâýðëýõýýð çààñàí. Äýýä øàòíû Çàñàã äàðãûí øèéäâýðèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é áîë ø¿¿õýä õàíäàõ ýðõòýé ãýñýí ¿ã þì.

- 86 -


• Äýýä øàòíû çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû ãîìäëûí äàãóó õÿíàí ¿çýýä ãàðãàñàí øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýýã¿é.

Ãîìäëûã øóóä õàðüÿàëàõ äýýä øàòíû çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí óðüä÷èëàí øèéäâýðëýýä ãàðãàñàí øèéäâýðèéã õîëáîãäîõ äîîä øàòíû çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí áèåë¿¿ëýýã¿é áîë çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàõ ýðõòýé. Æèøýý íü: Äýýä øàòíû Çàñàã äàðãûí ìàðãààí øèéäâýðëýñýí øèéäâýðèéã äîîä øàòíû Çàñàã äàðãà áèåë¿¿ëýõã¿é áàéõ ãýõ ìýò.

• Äýýä øàòíû çàõèðãàà ãîìäëûã õóóëüä çààñàí õóãàöààíä õÿíàí øèéäâýðëýýã¿é.

Õóóëüä òóñãàéëàí çààñíààñ áóñàä òîõèîëäîëä ãîìäëûã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí 30 õîíîãèéí äîòîð øèéäâýðëýõ ¸ñòîé áàéäàã. Ýíý õóãàöààíä øèéäâýðëýýã¿é áîë ãîìäîë ãàðãàã÷ ø¿¿õýä õàíäàõ ýðõòýé áîëíî.

• Õàðüÿàëàõ äýýä øàòíû çàõèðãààíû áàéãóóëëëàãà àëáàí òóøààëòàí áàéõã¿é áîë.

Ìîíãîë áàíê, Òºðèéí àëáàíû çºâëºë, àéìàã, íèéñëýëèéí Èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéí õóðàë ãýõ ìýò øóóä çàõèðàõ äýýä øàòíû áàéãóóëëàãà áàéõã¿é çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû øèéäâýðèéí òàëààð øóóä ø¿¿õýä õàíäàæ øèéäâýðë¿¿ëíý.

- 87 -


Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä õàíäàõààñ ºìíº ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàõ ýðõòýé áîëñîí ýñýõýý íÿãòëàõ øààðäëàãàòàé. Èíãýýã¿éãýýñ áîëæ õóãàöàà àëäàõ, ýðõýý õàìãààëàõ áîëîìæã¿é áîëîõ çýðýã ¿ð äàãàâàðò õ¿ðãýäýã.

5.3. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä ÿàæ õàíäàõ âý?

5.3.1. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàõ

Èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãààíû /¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿é/ óëìààñ ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëîî çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çâýë ø¿¿õýä õàíäàõ ýðõòýé áàéäàã.

Èíãýæ ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëîî õàìãààëóóëàõààð çàõèðãààíû ø¿¿õýä õàíäàæ ãàðãàñàí ºðãºäëèéã íýõýìæëýë ãýíý.

Íýõýìæëýëèéã çààâàë áè÷ãýýð ãàðãàíà. Íýõýìæëýëä íýõýìæëýã÷, ýñõ¿ë ò¿¿íèéã çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä òºëººëæ áàéãàà ýòãýýä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí áàéíà.

- 88 -



32 äóãààð ç¿éë. Íýõýìæëýë ãàðãàõ, íýõýìæëýëèéí õýëáýð, á¿ðä¿¿ëáýð, àãóóëãà

32.2.Íýõýìæëýëä äàðààõü ç¿éëèéã òóñãàíà:

32.2.1.íýõýìæëýëèéã çàõèðãààíû õýðãèéí ÿìàð ø¿¿õýä ãàðãàæ áàéãàà;

32.2.2.íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷èéí îâîã, ýöãèéí áîëîí ººðèéí íýð, îðøèí ñóóãàà ãàçðûí õàÿã, õóóëèéí ýòãýýä áîë íýð, îðøèí áàéãàà ãàçðûí õàÿã;

32.2.3.íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûí ¿íäýñëýë;

32.2.4.õàâñàðãàñàí áàðèìò áè÷ãèéí æàãñààëò.

Íýõýìæëýëèéã äîîðõ çàãâàðààð áè÷íý:Õààíàõûí çàõèðãààíû õýðãèéí

ø¿¿õýä õàíäàæ áàéãàà

Îí, ñàð, ºäºð Îðøèí ñóóãàà ãàçàð

Íýõýìæëýã÷èéí îâîã, ýöãèéí íýð, íýð, îðøèí ñóóãàà õàÿãÕàðèóöàã÷èéí àëáàí òóøààë îâîã, ýöãèéí íýð, íýð, îðøèí ñóóãàà õàÿã

Íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûí òîâ÷ óòãà:Íýõýìæëýëèéí óòãà:

Íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûí ¿íäýñëýë:Íýõýìæëýëä õàâñàðãàñàí áàðèìò áè÷ãèéí æàãñààëò:

- óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæ òºëñºí áàðèìò, - íýõýìæëýëèéã òºëººëºã÷ ãàðãàñàí áîë èòãýìæëýë ãýõ ìýò

Íýõýìæëýã÷èéí ãàðûí ¿ñýã

- 89 -


Íýõýìæëýëèéí øààðäëàãàä ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã çºð÷ñºí çàõèðãààíû àêòûã õ¿÷èíã¿é áîëãóóëàõ, èëò õóóëü áóñ áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ, ó÷èðñàí õîõèðëîî àðèëãóóëæ çºð÷èãäñºí ýðõýý ñýðãýýëãýõèéí àëèíûã íü øààðäàæ áàéãààãàà áè÷íý.

Íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûí ¿íäýñëýë ãýäýãò äàðààõü ç¿éëèéã áè÷íý:

çàõèðãààíû õóóëü áóñ àêòûí óëìààñ íýõýìæëýã÷èéí ÿìàð ýðõ, õóóëü ̧ ñíû àøèã ñîíèðõîë íü õýðõýí çºð÷èãäñºí;

çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýýñ ÿìàð øèéäâýð ãàðãóóëæ çºð÷èãäñºí ýðõýý õýðõýí ñýðãýýëãýõèéã õ¿ñýæ áàéãàà, ò¿¿íèé ¿íäýñëýë;

çàõèðãààíû õóóëü áóñ àêòûí óëìààñ ÿìàð õîõèðîë ó÷èðñàí, ò¿¿íèéã õýðõýí øèéäâýðë¿¿ëýõ.

Íýõýìæëýëèéã õàðèóöàã÷èéí òîîãîîð õóâèëæ ºãíº. Íýõýìæëýëèéã õàðèóöàã÷èéí îðøèí áàéãàà ãàçðûí ø¿¿õýä ãàðãàíà.

Àäèë øààðäëàãà òàâüæ áóé õýä õýäýí ýòãýýä íýõýìæëýëèéã õàìòðàí çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä ãàðãàæ áîëíî.

•

•

•

- 90 -


Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä ãàçàð, òàòâàð, òåíäåð, òóñãàé çºâøººðºë, ýä õºðºíãèéí á¿ðòãýëèéí çýðýã îëîí ìàðãààíòàé àñóóäëààð õàíääàã áºãººä õàìãèéí íèéòëýã òîõèîëääîã, èðãýäèéí ýðõ, àøèã ñîíèðõîë íü õºíäºãääºã àñóóäàë áîë ãàçðûí ìàðãààí áîëîîä áàéíà. Èéìä ãàçàð ºì÷ëºõ, ýçýìøèõ, àøèãëàõ ýðõ çºð÷èãäñºí òîõèîëäîëä äàðààõ çàãâàðààð íýõýìæëýë ãàðãàæ áîëíî. ¯¿íä:

- 91 -


Çàãâàð

ÍÈÉÑËÝËÈÉÍ ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÕÝÐÃÈÉÍ

Ø¯¯ÕÝÄ ÍÝÕÝÌÆËÝË ÃÀÐÃÀÕ ÍÜ

2012.01.02 Óëààíáààòàð õîò

Íýõýìæëýã÷: Áîðæèãîí îâãèéí Äîðæèéí Áàëäàí

Õàÿã:

Óòàñ:

Õàðèóöàã÷: Íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãà

Õàÿã:

Óòàñ:

Íýõýìæëýëèéí øààðäëàãà: Íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãûí … îíû ….......... ñàðûí …-íû ºäðèéí . . . äóãààð çàõèðàìæèéí èðãýí Áàëäàíãèéí Äîíäîãò õîëáîãäîõ õýñãèéã õ¿÷èíã¿é áîëãóóëàõ

Íýõýìæëýëèéí óòãà: Íýõýìæëýã÷ Ä.Áàëäàí áè Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðãèéí 11 ä¿ãýýð õîðîîíû 700 ì2 òàëáàé á¿õèé ãàçðûã Íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãûí … îíû … äóãààð çàõèðàìæààð ãýð á¿ëèéí õýðýãöýýíèé çîðèóëàëòààð ºì÷ë¿¿ëýõýýð /ýçýìø¿¿ëýõýýð/ øèéäâýðëýñýí áîëíî. Ãýòýë ìàíàéä ºì÷ë¿¿ëñýí ãàçàðòàé äàâõàðäóóëàí ìºí Íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãûí … çàõèðàìæààð … èðãýí Á.Äîíäîãò äàâõàðäóóëàí îëãîîä ò¿¿íèéãýý … îíä áàòàëãààæóóëñàí øèéäâýð ãàðãàæýý.

Èðãýí Á.Äîíäîãò … îíä …. ì2 ãàçàð îëãîõäîî íýõýìæëýã÷ Ä.Áàëäàí íàäàä … îíä îëãîñîí 700 ì2 ãàçàðòàé äàâõàðäóóëàí îëãîñîí íü êàäàñòðûí çóðãààñ òîäîðõîé õàðàãääàã. Èéíõ¿¿ Íèéñëýëèéí çàñàã äàðãûí çàõèðàìæààð õî¸ð èðãýíä ãàçðûã äàâõàðäóóëàí îëãîñîí íü “Ãàçðûí òóõàé”, “Ìîíãîë óëñûí èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ òóõàé” õóóëèéã çºð÷ñºí áàéíà.

Íýõýìæëýã÷ áè Íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçàð, íèéñëýëèéí Ãàçðûí àëáàíä õàíäàæ èðãýí Á.Äîíäîãò ãàçàð ýçýìø¿¿ëñýí /ºì÷ë¿¿ëñýí/ õóóëü áóñ øèéäâýðèéã õ¿÷èíã¿é

- 92 -


áîëãóóëàõààð óäàà äàðàà õ¿ñýëò ãàðãàñàí áîëîâ÷ ÿìàð íýãýí õàðèó ºãºëã¿é ºäèé õ¿ðëýý.

Èéìýýñ èðãýí Á.Äîíäîãò ãàçàð ýçýìø¿¿ëýõýýð /ºì÷ë¿¿ëýõýýð/ øèéäâýðëýñýí Íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãûí çàõèðàìæèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ ºãíº ¿¿.

Íýõýìæëýëä õàâñàðãàñàí áàðèìò áè÷ãèéí æàãñààëò:

1. Íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãûí èðãýí Ä.Áàëäàíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëñýí /ýçýìø¿¿ëñýí/ . . . îíû . . . äóãààð çàõèðàìæèéí õóóëáàð

2. Íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãûí èðãýí Á.Äîíäîãò ãàçàð ýçýìø¿¿ëñýí /ºì÷ë¿¿ëñýí/ . . . îíû . . . äóãààð çàõèðàìæèéí õóóëáàð

3. Õîðîîíû Çàñàã äàðãûí òîäîðõîéëîëò

4. Óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæ òºëñºí áàðèìò

Íýõýìæëýë ãàðãàñàí: ............................ /Ä.Áàëäàí/

/ãàðûí ¿ñýã/

5.3.2.Íýõýìæëýëèéã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà

Ø¿¿õýä èð¿¿ëñýí íýõýìæëýëèéã ø¿¿õ õ¿ëýýí àâ÷ á¿ðòãýñíèé äàðàà ò¿¿íèéã õýðõýõ àñóóäëûã ø¿¿ã÷ çàõèðàìæ ãàðãàí øèéäâýðëýäýã.

Íýõýìæëýëèéí á¿ðä¿¿ëáýð õàíãààã¿é áîë õ¿ëýýí àâñàí ø¿¿ã÷ 7-14 õîíîãèéí õóãàöàà òîãòîîí íýõýìæëýã÷èä óã øààðäëàãûã õàíãàõ áîëîìæ îëãîíî. Ýíý õóãàöààíä íýõýìæëýã÷ øààðäëàãûã õàíãàñàí íýõýìæëýëèéã çàõèðãààíû õýðãèéí

- 93 -


ø¿¿õýä ãàðãàâàë àíõíû íýõýìæëýëèéã ºãñºí õóãàöààã íýõýìæëýë ãàðãàñàí ºäºðò òîîöäîã. Õàðèí ø¿¿õýýñ òîãòîîñîí õóãàöààíä õóóëèéí øààðäëàãà õàíãàñàí íýõýìæëýëèéã ãàðãààã¿é òîõèîëäîëä äàõèí íýõýìæëýëèéã õýçýý ãàðãàíà òýð ºäðèéã íýõýìæëýë ãàðãàñàí ºäºðò òîîöíî.

Ø¿¿õ íýõýìæëýëèéã õ¿ëýýæ àâñíààñ õîéø 7 õîíîãèéí äîòîð õÿíàæ øèéäâýð ãàðãàäàã.

Íýõýìæëýëèéã õÿíàí õýëýëöýýä ãàðàõ

ø¿¿õèéí øèéäâýð

Íýõýìæëýëèéã õ¿ëýýí àâ÷ çàõèðãààíû õýðýã

¿¿ñãýõ

Íýõýìæëýëèéã õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçàõ

Íýõýìæëýëèéã õàðüÿàëëûí äàãóó

øèëæ¿¿ëýõ

Íýõýìæëýëèéã õ¿ëýýí àâ÷, çàõèðãààíû õýðýã ¿¿ñãýõ õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýíý. Ýíý òàëààð áèä äàðààãèéí õýñýãò àâ÷ ¿çíý.

Íýõýìæëýëèéã õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçàõ:

1.

2.

- 94 -



34 ä¿ãýýð ç¿éë. Íýõýìæëýë õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçàõ

34.1.Ø¿¿ã÷ äàðààõü òîõèîëîëä íýõýìæëýë õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçàíà:

34.1.1.çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí õàðüÿàëëûí áóñ ;

34.1.2.òóõàéí çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí õàðüÿàëëûí áóñ ;

34.1.3.çàõèðãààíû æóðìààð óðüä÷èëàí øèéäâýðë¿¿ëýõ øààðäëàãûã áèåë¿¿ëýýã¿é áà ýíý æóðìûã õýðýãëýõ áîëîìæòîé;

34.1.4.íýõýìæëýã÷ íü ýðõ ç¿éí á¿ðýí ÷àäàìæã¿é áºãººä ò¿¿íèéã òºëººëñºí ýòãýýä áàéõã¿é;

34.1.5.íýõýìæëýã÷èéã òºëººëºõ á¿ðýí ýðõã¿é áîëîí íýõýìæëýë ãàðãàõ ýðõã¿é ýòãýýä íýõýìæëýë ãàðãàñàí;

34.1.6.íýõýìæëýëä äóðäñàí ¿éë áàðèìò, õàðèóöàã÷èéí ãýì áóðóóãèéí òàëààð, ýñõ¿ë óã íýõýìæëýëèéã õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçñàí, ò¿¿í÷ëýí õýðãèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîñîí õóóëèéí õ¿÷èí òºãºëäºð ø¿¿õèéí øèéäâýð áóþó ø¿¿õèéí òîãòîîë, ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæ áàéãàà;

34.1.7.íýõýìæëýã÷ áîëîõ èðãýí íàñ áàðñàí, õóóëèéí ýòãýýä òàòàí áóóãäñàí áîëîâ÷ ýðõ, ¿¿ðýã íü ýðõ çàëãàìæëàã÷èä øèëæýýã¿é;

34.1.8.ýíý õóóëèéí 12.1, 12.2-ò çààñàí õóãàöààã õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíã¿éãýýð õýòð¿¿ëñýí áîë. /Õººí õýëýëöýõ õóãàöàà áóþó 30 õîíîã/

5.3.3. Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ õóãàöàà

Çàõèðãààíû õýðýã ¿¿ñãýñýí ¿åýñ ýõëýí ø¿¿ã÷, íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷, õýðãèéí áóñàä îðîëöîã÷èä ø¿¿õýýð õýðýã õÿíàí õýëýëöýõ àæèëëàãààíä áýëòãýæ ýõýëäýã.

Çàõèðãààíû õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõýä õàíãàëòòàé íîòëîõ áàðèìò öóãëàðñàí ãýæ ¿çâýë ø¿¿õ õóðàëäààíûã õèéæ õýðãèéã øèéäâýðëýäýã. Ãýõäýý çàõèðãààíû õýðýã ¿¿ñãýñýí ¿åýñ ýõëýí ø¿¿õ õóðàëäààíûã õýðãèéã õÿíàí õýëýëöýõ õ¿ðòýëõ

- 95 -


¿éë ÿâö íü òîäîðõîé äàðààëàëòàé, òîäîðõîé öàã õóãàöààíä õýðýãæèæ áàéäàã.

Äàðààõü õ¿ñíýãòýä çàõèðãààíû õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõ äàðààëàë, æóðàì, õóãàöààã òîâ÷ àâ÷ ¿çëýý.

Çàõèðãààíû õýðãèéã

øèéäâýðëýõ

Çàðöóóëàõ õóãàöàà Òàéëáàð

1. Íýõýìæëýë õ¿ëýýí àâàõ

2. Çàõèðãààíû õýðýã ¿¿ñãýõ 7 õîíîã

Íýõýìæëýë õ¿ëýýí àâñíààñ õîéø

3.Íýõýìæëýëèéã õàðèóöàã÷èä ãàðäóóëàõ

Íèéñëýëä 7, îðîí íóòàãò

14 õîíîã äîòîð

Õýðýã ¿¿ñãýñýí ºäðººñ õîéø

4.

Õàðèóöàã÷ íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ ýñýõ òóõàé áè÷ãýýð ìýäýãäýõ


Õàðèóöàã÷ íýõýìæëýëèéã õ¿ëýýí àâñíààñ õîéø

5.

Ø¿¿õ õóðàëäààíààð çàõèðãààíû õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõ


Íýõýìæëýë õ¿ëýýí àâñàí ºäðººñ õîéø

- 96 -


6.

Äàõèí õýëýëö¿¿ëýõýýð áóöààñàí õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõ

30 õîíîãèéí

äîòîð

Ø¿¿õ õ¿ëýýí àâñíààñ õîéø

7.

Øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ õóãàöààã ñóíãàõ

íýã óäàà 30 õ¿ðòýë õîíîãîîð,

15 õîíîãîîð

2 äàõü óäààãàà

òóõàéí ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷äèéí çºâëºëãººíººñ

Çàõèðãààíû õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõýä à÷ õîëáîãäîë á¿õèé íîòëîõ áàðèìòûã öóãëóóëàõ, ¿íýëýõ ¿¿ðãèéã çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ, ø¿¿ã÷ ã¿éöýòãýäýã íü çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí îíöëîã þì. Ýíý íü èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã íü òýäíýýñ èë¿¿ ýðõòýé, çàðèì òîõèîëäîëä òýäíèéã çàõèð÷ áàéäàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíààñ õàìãààëàõ çîðèëãîòîé çîõèöóóëàëò þì. ¯¿ãýýðýý èðãýíèé õýðãèéã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíààñ ÿëãààòàé áàéäàã.

Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõýä à÷ õîëáîãäîë á¿õèé íîòëîõ áàðèìòûã áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí, èðãýíýýñ ãàðãàæ ºãºõèéã øààðäàõ ýðõòýé áºãººä õîëáîãäîõ ýòãýýä óã øààðäëàãûã áèåë¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé.

- 97 -


5.3.4. Íýõýìæëýã÷èéí ýðõ, ¿¿ðýã

Íýõýìæëýã÷ ãýæ çàõèðãààíû õóóëü áóñ àêòûí óëìààñ çºð÷èãäñºí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëîî õàìãààëóóëàõààð çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàñàí èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä þì.


19 ä¿ãýýð ç¿éë. Íýõýìæëýã÷èéí ýðõ, ¿¿ðýã19.1.Íýõýìæëýã÷ çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä

îðîëöîõäîî äàðààõü ýðõ ýäýëíý:19.1.1.íýõýìæëýëýý ººð÷ëºõ, ò¿¿íèé øààðäëàãûí õýìæýýã èõýñãýõ

áóþó áàãàñãàõ, íýõýìæëýëýýñýý òàòãàëçàõ, õàðèóöàã÷òàé ýâëýðýõ;19.1.2.çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí áîëîí ýñðýã òàëûí øààðäëàãà,

òàéëáàð, íîòëîõ áàðèìò, õýðãèéí ìàòåðèàëòàé òàíèëöàõ, ò¿¿íýýñ òýìäýãëýë, õóóëáàð õèéõ, òýäãýýðò òàéëáàð ºãºõ, ø¿¿õ õóðàëäààíä îðîëöîõ;

19.1.3.íîòëîõ áàðèìò ãàðãàæ ºãºõ, ãýð÷ýýñ ìýä¿¿ëýã àâàõóóëàõ, øèíæýý÷ òîìèëóóëàõ, áóñàä íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëàõ, ø¿¿õ õóðàëäààíûã õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýëýýð õîéøëóóëàõ òóõàé õ¿ñýëò ãàðãàõ;

19.1.4.ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿í áóþó ø¿¿ã÷, ïðîêóðîð, èðãýäèéí òºëººëºã÷, ø¿¿õ õóðàëäààíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, øèíæýý÷, îð÷óóëàã÷, õýëìýð÷èéã õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýëýýð òàòãàëçàí ãàðãàõûã øààðäàõ;

19.1.5.ø¿¿õ õóðàëäààíû áóñàä îðîëöîã÷èä àñóóëò òàâèõ;19.1.6.çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã äàâæ çààëäàõ

õÿíàëòûí æóðìààð ãîìäîë ãàðãàõ;19.1.7. õóóëüä çààñàí áóñàä ýðõ.19.2.Íýõýìæëýã÷ çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä

îðîëöîõäîî äàðààõü ¿¿ðýã õ¿ëýýíý:19.2.1.çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí äóóäñàíààð õ¿ðýëöýí èðýõ;19.2.2.õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû æóðàì, ø¿¿õ

õóðàëäààíû äýãèéã ñàõèõ;19.2.3.çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí òàâüñàí øààðäëàãûã

áèåë¿¿ëýõ.19.2.4.çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä õýðãèéí òàëààð ¿íýí çºâ òàéëáàð

ãàðãàõ;19.2.5.çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã õóóëüä çààñàí

õóãàöààíä ãàðäàí àâàõ;19.2.6.çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí õóóëèéí õ¿÷èí òºãºëäºð

øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýõ.

- 98 -


Íýõýìæëýã÷ õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû àëü ÷ ¿å øàòàíä íýõýìæëýëýýñýý òàòãàëçàõ, õàðèóöàã÷òàé õàðèëöàí òîõèðîëöîæ ýâëýðëèéí ãýðýý áàéãóóëæ ìàðãààíûã äóóñãàâàð áîëãîæ áîëíî. Ýíý òîõèîëäîëä íýõýìæëýã÷ äàõèí íýõýìæëýë ãàðãàõ ýðõýý àëäàíà. ªºðººð õýëáýë äàõèàä ýíý àñóóäëààð ø¿¿õýä õàíäâàë ø¿¿õ ò¿¿íèéã íü õ¿ëýýæ àâàõã¿é ãýñýí ¿ã.

Èéìä íýõýìëýã÷ íýõýìæëýëýýñ òàòãàëçàõ, õàðèóöàã÷òàé õàðèëöàí òîõèðîëöîõ áîë áóñäûí ÿëàíãóÿà õàðèóöàã÷èéí íºëººíä àâòàëã¿éãýýð /àéëãàõ, ñ¿ðä¿¿ëýõ, çàíàëõèéëýõ, ÿòãàõ, ãóéõ çýðãèéã õàðãàëçàëã¿éãýýð/ óëòàé, ñóóðüòàé áîäîæ, ¿ð äàãàâðûã òîîöîæ ººðºº øèéäâýðëýõ íü èõ ÷óõàë áàéäàã.

5.3.5. Íîòëîõ áàðèìòûã õýí öóãëóóëàõ âý?

Ø¿¿õ àëèâàà õýðãèéã øèéäâýðëýõäýý õóóëü ¸ñíû äàãóó öóãëóóëñàí, ¿íýí çºâ íîòëîõ áàðèìòàíä ¿íäýñëýæ øèéäâýðëýäýã. Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí èðãýíèé ýðõèéã çºð÷ñºí, òýäýí òºãðºãèéí õîõèðîë ó÷ðóóëñàí ãýäãèéã íîòîëæ ÷àäààã¿é òîõèîëäîëä èðãýíèé ýðõèéã õàìãààëæ ÷àäàõã¿é.

- 99 -



31 ä¿ãýýð ç¿éë. Çàõèðãààíû õýðãèéã íîòëîõ ¿¿ðýã

31.1. Çàõèðãààíû õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõýä à÷ õîëáîãäîë á¿õèé õîëáîãäîõ íîòëîõ áàðèìòûã öóãëóóëàõ, ¿íýëýõ ¿¿ðãèéã çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ ã¿éöýòãýíý.

Ýíý íü èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã íü òýäíýýñ èë¿¿ ýðõòýé, çàðèì òîõèîëäîëä òýäíèéã çàõèð÷ áàéäàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíààñ õàìãààëàõ çîðèëãîòîé çîõèöóóëàëò þì. ¯¿ãýýðýý èðãýíèé õýðãèéã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíààñ ÿëãààòàé áàéäàã.

Õýäèéãýýð çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõýä à÷ õîëáîãäîë á¿õèé íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëàõ ¿¿ðýãòýé áîëîâ÷ ýíý íü íýõýìæëýã÷ íîòëîõ áàðèìòûã á¿ðä¿¿ëýõ òàëààð þó ÷ õèéõã¿é ãýñýí ¿ã áèø þì.

Èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä ø¿¿õýä ãàðãàñàí íýõýìæëýëäýý òóõàéí ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõýä à÷ õîëáîãäîë á¿õèé íîòëîõ áàðèìò, õàìààðàë á¿õèé áàðèìò ìàòåðèàëóóäûã ãàðãàæ ºãºõ ýñõ¿ë òýð áàðèìòûã õààíààñ àâ÷ áîëîõûã çààæ ºãºõ, íîòëîõ áàðèìòûã ø¿¿õýýð ãàðãóóëàõààð õ¿ñýëò òàâèõ òóñàì òóñ ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõ, èë¿¿ áîäèòîé øèéäâýð ãàðãàõàä òóñ áîëäîã. Æèøýýëáýë, õýðãèéã øèéäâýðëýõýä çàéëøã¿é õýðýãòýé òóñãàé /øèíæëýõ

- 100 -


óõààí, òîîöîî, òîî á¿ðòãýë, óðëàã, óòãà çîõèîë, òåõíèêèéí/ ìýäëýã øààðäñàí àñóóäëààð øèíæýý÷ òîìèëóóëàõ, ãýð÷ýýñ ìýä¿¿ëýã àâàõóóëàõ òóõàé õ¿ñýëòýý ø¿¿õýä ãàðãàæ áîëíî.

Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ õ¿ñýëòèéã õ¿ëýýí àâ÷, õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõýä à÷ õîëáîãäîë á¿õèé íîòëîõ áàðèìòûã áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí, èðãýíýýñ ãàðãàæ ºãºõèéã øààðäàõ ýðõòýé áºãººä õîëáîãäîõ ýòãýýä óã øààðäëàãûã áèåë¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé.

5.4. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí øèéäâýð

Çàõèðãààíû õýðãèéã ø¿¿õ õóðàëäààíààð õÿíàí õýëýëöýõýä õàíãàëòòàé íîòëîõ áàðèìò öóãëàðñàí ãýæ ¿çñýí, ýñâýë äýýð äóðüäñàí õóãàöàà äóóññàí áîë ø¿¿ã÷ çàõèðàìæ ãàðãàæ, ø¿¿õ õóðàëäààíûã õýçýý, õààíà áîëîõûã òîâëîí çàðëàæ ø¿¿õ õóðàëäààíûã õèéæ õýðãèéã øèéäâýðëýíý.

- 101 -


/ / ,, ,

,

.

Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû øèéäâýð, ¿éë àæèëëëàãààíû óëìààñ íýõýìæëýã÷èä õîõèðîë ó÷èðñàí íü òîãòîîãäâîë íºõºí òºë¿¿ëíý. Õàðèí õîõèðëûí õýìæýýíèé òàëààð ìàðãààí ãàð÷ çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýýð øèéäâýðëýýã¿é áîë èðãýíèé õýðãèéí ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëíý.

Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã óíøèæ ñîíñãîñíîîñ õîéø 7 õîíîãèéí äîòîð õóâèéã õýðãèéí îðîëöîã÷äîä õ¿ðã¿¿ëíý. Øèéäâýð ãàðãàõààñ áóñàä òîõèîëäîëä õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû òàëààð çàõèðãààíû

- 102 -


õýðãèéí ø¿¿õ òîãòîîë, ø¿¿ã÷ çàõèðàìæ ãàðãàíà. Æíü: ø¿¿õ õóðàëäààíûã õîéøëóóëàõ.

5.4.1. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýõ

Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí øèéäâýð õóóëüä çààñàí õóãàöààíä äàâæ çààëäàõ ãîìäîë ãàðãààã¿é áîë õ¿÷èí òºãºëäºð áîëíî. Èíãýñíýýð ø¿¿õèéí øèéäâýð çààâàë áèåëýãäýõ õ¿÷èéã îëíî. Õýðãèéí îðîëöîã÷èä çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí ºäðººñ ýõëýí áèåë¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé.

Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ øèéäâýðýý áèåë¿¿ëýõ àðãà, æóðàì, õóãàöààã ãàðãàñàí øèéäâýðòýý òîäîðõîéëíî.

Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ýí òýðã¿¿íä ñàéí äóðààð áèåë¿¿ëýõ áîëîìæèéã õóãàöàà òîãòîîí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä îëãîíî. Ø¿¿õýýñ òîãòîîñîí õóãàöààíä ñàéí äóðààð áèåë¿¿ëýýã¿é òîõèîëäîëä íýõýìæëýã÷ àëáàäàí ã¿éöýòã¿¿ëýõýýð øèéäâýð ãàðãàñàí ø¿¿õýä õàíäàí õ¿ñýëò ãàðãàæ áîëíî.

5.4.2. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã äàâæ çààëäàõ

Àíõàí øàòíû ø¿¿õ õóóëü áóñ, ¿íäýñëýëã¿é øèéäâýð ãàðãàõ òîõèîëäîë áèé. Æèøýý íü: õýðãèéí íºõöºë áàéäëûí òàëààð áóðóó ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãñíººñ çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí

- 103 -


øèéäâýð ¿íäýñëýëã¿é áîëæ áîëíî. Àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí ýíýõ¿¿ àëäàà äóòàãäëûã àðèëãàæ, õóóëü ¸ñíû, ¿íäýñëýëòýé øèéäâýð ãàðãàõ, õ¿íèé ýðõèéã áàòàëãààòàéãààð õàíãàõ ãýõ ìýò áîëîìæóóäûã äàâæ çààëäàõ øàòíû æóðìààð çàõèðãààíû õýðýã õýëýëöýæ õàíãàæ áîëíî.

Ïðàêòèê àëõàì:Íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷, òýäãýýðèéí òºëººëºã÷ áóþó ºìãººëºã÷, ãóðàâäàã÷ ýòãýýä äàâæ çààëäàõ ãîìäëûã õýðõýí ãàðãàõ âý?

Àíõàí øàòíû æóðìààð çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýýä ãàðãàñàí ø¿¿õèéí øèéäâýðòýé ñàéí òàíèëöàíà.Äàâæ çààëäàõ ãîìäîë áè÷èõ: õóóëèéí ÿìàð çààëò áîëîí òàíû ÿìàð ýðõèéã çºð÷ñºí òàëààð òîäîðõîé áè÷íý. Àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí øèéäâýðò òóõàéí øèéäâýðèéã ãàðäàí àâñíààñ õîéø äàâæ çààëäàõ ãîìäëûã 14 õîíîãèéí äîòîð õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýñýí ø¿¿õýýð äàìæóóëàí çàõèðãààíû õýðãèéí äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õýä äàâæ çààëäàõ ãîìäîë ãàðãàõ ýðõòýéÃîìäëûí äàãóó Çàõèðãààíû õýðãèéí äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ õýðãèéã õ¿ëýýí àâñíààñ õîéø 30 õîíîãò áàãòààí õÿíàí øèéäâýðëýõ ¸ñòîé.Ýíý øèéäâýðèéã ýñ çºâøººðâºë õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýëýýð õÿíàëòûí æóðìààð ãîìäîë ãàðãàõ ýðõòýé.

1.

2.

3.

4.

5.

- 104 -


Äàâæ çààëäàõ ãîìäëûã ø¿¿õýä çààâàë áè÷ãýýð ãàðãàæ ºãºõ øààðäëàãàòàé áàéäàã.

Çàãâàð

Çàõèðãààíû õýðãèéí äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õýä

Äàâæ çààëäàõ ãîìäîë ãàðãàõ íü

Ãîìäîë ãàðãàã÷èéí îâîã, ýöãèéí íýð, íýð, õàÿã, /õóóëèéí ýòãýýä áîë îíîîñîí íýð, õàÿã, îðøèí áàéãàà ãàçàð/

....................... -èéí íýõýìæëýëòýé ..................... –ä õîëáîãäîõ çàõèðãààíû õýðãèéã øèéäâýðëýñýí ........................ /íèéñëýë, àéìãèéí/ çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí ….. îíû …. ñàðûí …íû ºäðèéí …. äóãààð øèéäâýðèéã ¿íäýñëýëã¿é ãýæ ¿çýí ãîìäîë ãàðãàæ áàéíà. ¯¿íä:

Äàâàõ ãîìäëûí óòãà: ........................................................................................................................................................................................................................................................................

/øèéäâýðèéí ÿìàð ç¿éë, çààëò, ¿íäýñëýëèéã çºâøººðºõã¿é áàéãàà, ýíý íü õóóëèéí ÿìàð çààëò áîëîí ÿìàð ýðõèéã çºð÷ñºí òàëààð áè÷íý./

Ãîìäîëä õàâñàðãàñàí áàðèìò áè÷ãèéí æàãñààëò

Ãîìäîë ãàðãàñàí:

/Íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷, ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí àëü íü áîëîõ/

/ãàðûí ¿ñýã/

……. îí…. ñàð …. ºäºð

- 105 -


Äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààíä õýðãèéí îðîëöîã÷, òýäãýýðèéí òºëººëºã÷ áóþó ºìãººëºã÷ îðîëöîæ áîëîõ áºãººä ýíý òóõàé õ¿ñýëòýý ø¿¿õýä áè÷ãýýð ãàðãàíà. Áè÷ãýýð õ¿ñýëò ãàðãàñàí áîë äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààí õýçýý, õààíà áîëîõûã ìýäýãäýõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã.

Äàâæ çààëäàõ æóðìààð õýðýã õÿíàí õýëýëöñýí çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ íü àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã õýâýýð ¿ëäýýõ, ººð÷ëºõ, õ¿÷èíã¿é áîëãîõ øèéäâýðèéí àëü íýãèéã ìàãàäëàë õýëáýðýýð ãàðãàíà.

Ìàãàäëàëûã ø¿¿ã÷ õýðãèéí îðîëöîã÷äîä óíøèí ñîíñãîìîãö õóóëèéí õ¿÷èí òºãºëäºð áîëíî. Ìºí õýðãèéí îðîëöîã÷èéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí øèéäâýðýýñ ãàäíà çàõèðãààíû õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààã ÿâóóëàõ, õîéøëóóëàõ, ò¿äãýëç¿¿ëýõ òóõàé øèéäâýð¿¿ä õºíäºæ áîëíî .

Ýíý òàëààð ãàðñàí çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí òîãòîîë, ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæèä ãàðñàí ºäðººñ íü õîéø 10 õîíîãèéí äîòîð çàõèðãààíû õýðãèéí äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàæ áîëíî.

- 106 -


5.4.3. Õÿíàëòûí æóðìààð çàõèðãààíû õýðãèéã õÿíàõ

Äàâæ çààëäàõ øàòíû æóðìààð õýðãèéã õÿíààä ãàðãàñàí ìàãàäëàë ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýëã¿é ãàðñàí ãýñýí ¿íäýñëýë á¿õèé ãîìäëûã ¿íäýñëýí çàõèðãààíû õýðãèéã õÿíàëòûí æóðìààð õÿíàí øèéäâýðëýäýã. Ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýëã¿é áàéíà ãýäýã íü õóóëüä çààñàí æóðìûã áèåë¿¿ëýýã¿é áàéíà ãýñýí ¿ã þì. ¯¿íä äàðààõü 2 íºõöºë áàéäàë îðíî.

1-ðò: ø¿¿õ õýðýãëýâýë çîõèõ õóóëèéã õýðýãëýýã¿é, õýðýãëýõ ¸ñã¿é õóóëèéã õýðýãëýñýí, õóóëèéã áóðóó òàéëáàðëàæ õýðýãëýñýí;

2-ðò õóóëèàð òîãòîîñîí õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû æóðàì çºð÷ñºí áàéâàë: òóõàéëáàë: ø¿¿õ õóðàëäààíä çîõèã÷, òýäãýýðèéí òºëººëºã÷, ºìãººëºã÷ çàéëøã¿é áèå÷ëýí îðîëöîõ õýðýãò òýäíèéã îðîëöóóëààã¿é, õóóëü áóñ á¿ðýëäýõ¿¿íýýð õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýñýí, õýðãèéí îðîëöîã÷èéí ýðõèéã íîöòîé çºð÷ñºí ãýõ ìýò.

- 107 -


Ïðàêòèê àëõàì:Íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷, òýäãýýðèéí òºëººëºã÷ áóþó ºìãººëºã÷, ãóðàâäàã÷ ýòãýýä õÿíàëòûí æóðìààð õýðõýí ãîìäîë ãàðãàõ âý?

Äàâæ çààëäàõ øàòíû æóðìààð çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýýä ãàðãàñàí ø¿¿õèéí ìàãàäëàëòàé ñàéí òàíèëöàíà.Õÿíàëòûí æóðìààð õýðãèéã õÿíóóëàõ ãîìäîë áè÷èõ: Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé áîëîí áóñàä õîëáîãäîõ õóóëèéí ÿìàð çààëò, òàíû ÿìàð ýðõ çºð÷èãäñºí òàëààð òîäîðõîé áè÷íý. Äàâæ çààëäàõ ãîìäëûí çàãâàðûã àøèãëàæ áîëíîÌàãàäëàëûã ãàðäàí àâñàí ºäðººñ õîéø 14 õîíîãèéí äîòîð õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýñýí ø¿¿õýýð äàìæóóëàí Óëñûí äýýä ø¿¿õýä ãàðãàíà. Óëñûí äýýä ø¿¿õ /Çàõèðãààíû õýðãèéí òàíõèì/ õýðãèéã õ¿ëýýí àâñíààñ õîéø 30 õîíîãò áàãòààí õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààíààð õÿíàí øèéäâýðëýíý.Òàíõèìûí ø¿¿õ õóðàëäààíû òîãòîîëûã õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é áîë õ¿ëýýæ àâñíààñ õîéø 30 õîíîãèéí äîòîð õóóëü çºð÷ñºí ¿íäýñëýëýýð Óëñûí äýýä ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàæ áîëíî. Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí Åðºíõèé ø¿¿ã÷ ãîìäëûã ¿íäýñëýëòýé ãýæ ¿çâýë ä¿ãíýëò ãàðãàæ óã õýðãèéã Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí õóðàëäààíä õýëýëö¿¿ëíý.Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí íèéò ø¿¿ã÷äýýñ á¿ðäñýí õóðàëäààíààð õýðãèéã õÿíàæ òîãòîîë ãàðãàíà. Ýíý íü ýöñèéí øèéäâýð áîëíî.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

- 108 -


Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí õÿíàëòûí æóðìààð õÿíàí øèéäâýðëýñýí òîãòîîë ýöñèéí øèéäâýð áîëíî. ªºðººð õýëáýë äàõèí äàõèí øàëãàæ ñóäàëñíû ýöýñò áîäèò ¿íýíèéã òîãòîîëîî ãýæ ¿çýæ áàéãàà ó÷èð òîãòîîëä äàõèí ãîìäîë ãàðãàæ áîëîõã¿é ãýñýí ¿ã.

Õÿíàëòûí æóðìààð õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýñýí ø¿¿õèéí òîãòîîë ãàðìàãö õóóëèéí õ¿÷èí òºãºëäºð áîëíî.

Zahirgaa

Education