1 Zalącznik nr 2 Autoreferat przedstawiający opis dorobku i osiągnięć naukowo-badawczych w języku polskim 1. Imię i nazwisko: Jacek Tadeusz Waliński 2. Posiadane dyplomy, stopnie naukowe – z podaniem nazwy, miejsca i roku ich uzyskania oraz tytulu rozprawy doktorskiej. Doktor nauk humanistycznych w zakresie językoznawstwa. Stopień nadany uchwalą Rady Wydzialu Filologicznego Uniwersytetu Lódzkiego z dnia 28 września 2001r. Tytul rozprawy doktorskiej: Lexical Acquisition of Terminology from Comparable Corpora [Akwizycja leksykalna terminologii z korpusów porównywalnych]. Magister Filologii w zakresie filologii angielskiej (1997) Uniwersytet Lódzki, Wydzial Filologiczny Magister Pedagogiki w zakresie pedagogiki opiekuńczo-wychowawczej (1995) Uniwersytet Lódzki, Wydzial Nauk o Wychowaniu 3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych. a) 1997 – obecnie: doktorant, asystent a następnie adiunkt w Instytucie Anglistyki Wydzialu Filologicznego Uniwersytetu Lódzkiego. b) 2008 – obecnie: wspólpraca na podstawie umowy zlecenia ze Spoleczną Akademią Nauk (poprzednio Wyższa Szkola Przedsiębiorczości i Zarządzania) w Lodzi. c) 2009 – obecnie: wspólpraca na podstawie umowy zlecenia ze Spoleczną Akademią Nauk (poprzednio Wyższa Szkola Przedsiębiorczości i Zarządzania) w Warszawie d) 2002 – 2011: adiunkt w Katedrze Języka Angielskiego Wyższej Szkoly Studiów Międzynarodowych w Lodzi (do końca ubieglego roku akademickiego wspólpraca na podstawie umowy zlecenia).
20
Embed
Załącznik nr 2 przedstawiający opis dorobku i osiągnięć ...filolog.uni.lodz.pl/files/postepowania naukowe... · w reprezentacjach odległości. Studium kognitywne w oparciu
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
1
Załącznik nr 2
Autoreferat
przedstawiający opis dorobku i osiągnięć naukowo-badawczych w języku polskim
1. Imię i nazwisko: Jacek Tadeusz Waliński
2. Posiadane dyplomy, stopnie naukowe – z podaniem nazwy, miejsca i roku ich uzyskania
oraz tytułu rozprawy doktorskiej.
Doktor nauk humanistycznych w zakresie językoznawstwa. Stopień nadany uchwałą Rady
Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Łódzkiego z dnia 28 września 2001r.
Tytuł rozprawy doktorskiej: Lexical Acquisition of Terminology from Comparable Corpora
[Akwizycja leksykalna terminologii z korpusów porównywalnych].
Magister Filologii w zakresie filologii angielskiej (1997) Uniwersytet Łódzki, Wydział Filologiczny
Magister Pedagogiki w zakresie pedagogiki opiekuńczo-wychowawczej (1995) Uniwersytet
Łódzki, Wydział Nauk o Wychowaniu
3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych.
a) 1997 – obecnie: doktorant, asystent a następnie adiunkt w Instytucie Anglistyki Wydziału
Filologicznego Uniwersytetu Łódzkiego.
b) 2008 – obecnie: współpraca na podstawie umowy zlecenia ze Społeczną Akademią Nauk
(poprzednio Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania) w Łodzi.
c) 2009 – obecnie: współpraca na podstawie umowy zlecenia ze Społeczną Akademią Nauk
(poprzednio Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania) w Warszawie
d) 2002 – 2011: adiunkt w Katedrze Języka Angielskiego Wyższej Szkoły Studiów
Międzynarodowych w Łodzi (do końca ubiegłego roku akademickiego współpraca na
podstawie umowy zlecenia).
2
4. Wskazanie osiągnięcia wynikającego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o
stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U.
nr 65, poz. 595 ze zm.):
a) tytuł osiągnięcia naukowego: „Komplementarność czasu i przestrzeni w reprezentacjach odległości. Studium kognitywne w oparciu o korpusy językowe.”
b) autor, tytuł publikacji, rok wydania, nazwa wydawnictwa:
Monografia: Waliński, Jacek T. (2013). Complementarity of Space and Time in Distance
Representations. A Cognitive Corpus-based Study. [Komplementarność czasu i przestrzeni w reprezentacjach odległości. Studium kognitywne w oparciu o korpusy językowe.]
Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. ISBN 978-83-7969-004-6
c) omówienie celu naukowego ww. pracy i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich
ewentualnego wykorzystania:
W 2010 roku przystąpiłem do udziału w europejskim projekcie COST Action TD0904 „Time
In MEntaL activitY” (TIMELY) a następnie do realizacji prowadzonego równolegle projektu
krajowego „Percepcja czasu jako kategorii językowej” finansowanego ze środków Narodowego
Centrum Nauki. Badanie tego tematu z perspektywy językoznawstwa kognitywnego
skierowało moje zainteresowania w kierunku opracowania zagadnienia relacji między czasem
i przestrzenią w reprezentacjach dystansu na podstawie danych empirycznych z korpusów
językowych. Wybraną część obserwacji naukowych poczynionych w tym zakresie
opublikowałem w napisanej w języku angielskim monografii pt. „Complementarity of Space
and Time in Distance Representations. A Cognitive Corpus-based Study.” (przekład tytułu na
język polski: „Komplementarność przestrzeni i czasu w reprezentacjach odległości. Studium
kognitywne w oparciu o korpusy językowe.”), którą wskazuję jako moje główne osiągnięcie
naukowe w postępowaniu habilitacyjnym. Kolejne publikacje związane z tą tematyką są
obecnie w przygotowaniu (zob. Załącznik nr 4 do wniosku o przeprowadzenie postępowania
habilitacyjnego).
Problematyka pojmowania czasu i przestrzeni oraz powiązań miedzy nimi w ludzkim
umyśle zajmuje naukę cywilizacji zachodu od ponad dwóch tysiącleci. Wysiłki podejmowane
w kierunku rozwikłania tych powiązań były podejmowane w filozofii, psychologii,
językoznawstwie, jak również innych dziedzinach zajmujących się badaniem złożoności
3
ludzkiego umysłu. Od lat 70-tych ubiegłego stulecia osiągnięcia z różnych dyscyplin
zajmujących się tą problematyka próbuje łączyć w jedną spójną całość kognitywistyka, jako
nauka systematyzująca działanie procesów poznawczych i rozumowania. Problematyka
powiązań między czasem a przestrzenią jest jednym z najbardziej intensywnie badanych
zagadnień w tej dyscyplinie, co podkreśla opublikowany w tym roku przegląd autorstwa
Núñeza i Cooperridera.1 Moje opracowanie naukowe podchodzi do zagadnienia powiązań
między czasem i przestrzenią z perspektywy językoznawstwa kognitywnego w oparciu o
korpusy językowe (Brytyjski Korpus Narodowy – BNC i Narodowy Korpusu Języka Polskiego
– NKJP). Takie podejście do badań językoznawczych charakteryzuje się analizowaniem
konstrukcji języka naturalnego z perspektywy kognitywnej, jednak podchodzi do tego w
sposób możliwie jak najbardziej obiektywny w oparciu o dane empiryczne z korpusów
językowych i warsztat metodologiczny2 lingwistyki korpusowej.
Opublikowana monografia skupia się na analizie relacji między czasem a przestrzenią z
punktu widzenia wybranych aspektów dystansu obejmujących: dystans topograficzny, tj.
separację geograficzną między dwoma punktami w przestrzeni fizycznej, dystans
konstruowany ruchem, czyli odniesienia do odległości przestrzennej w kontekście zdarzeń
ruchu, oraz dystans trajektorii ko-ekstensji rozumiany jako określenie rozciągłości
przestrzennej obiektów statycznych wyrażane za pomocą struktur metaforycznych
odwołujących się do ruchu fiktywnego.3 Dodatkowo, moja praca omawia schemat poznawczy
horyzontu czasowego wyłaniający się z odniesień do dystansu temporalnego między chwilą
obecną a wydarzeniami w przeszłości i przyszłości. To ostatnie zagadnienie badawcze zostało
1 Núñez, R. E., & Cooperrider, K. (2013). The tangle of space and time in human cognition. Trends in Cognitive
Sciences, 17(5), 220–229.
2 Lewandowska-Tomaszczyk, B. (red.) (2005). Podstawy jezykoznawstwa korpusowego. Łódź: Wydawnictwo
Uniwersytetu Łódzkiego. Zob. też: McEnery, T, & Hardie, A. (2012). Corpus Linguistics: Method, Theory and
Practice. Cambridge: Cambridge University Press.
3 Talmy, L. (2000). ‘Fictive Motion in Language and 'Ception'’ W: Toward a Cognitive Semantics, Vol. I: Concept
Structuring Systems. Cambridge, MA: MIT Press.
4
opracowane w oparciu o Korpus Konwersacyjny PELCRA, także standardowy materiał
referencyjny.4
Prowadzone przeze mnie badania przyjmują zastrzeżenie, że język naturalny nie
odzwierciedla bezpośrednio fizycznych właściwości czasu i przestrzeni, takich jakie stanowią
przedmiot badań w fizyce, a jedynie przestawia ich odwzorowanie w umyśle. To zastrzeżenie,
wyeksplikowane przez Ronalda Langackera,5 odnosi się zarówno do czasu i przestrzeni jako
podstawowych kategorii poznawczych, które wywodzą się z naszych biologicznych
mechanizmów ich doświadczania, jak również odwzorowań czasu i przestrzeni na poziomie
interpretacyjnym konstruowanych świadomie w komunikacji językowej, w której podlegają
kształtowaniu przez konteksty kulturowe i społeczne. To zastrzeżenie nie zaprzecza jednak
realności czasu i przestrzeni wyrażanych językowo. Uzgodnienie z drugą osobą spotkania wg
współrzędnych czasowo-przestrzennych skutkuje zazwyczaj spotkaniem tejże osoby w
ustalonym miejscu i czasie. Wskazanie prawdopodobieństwa spotkania drugiej osoby „w
niebie” jest znacznie trudniejsze do opracowania w sposób obiektywny, przez co praktycznie
wymyka się możliwości zbadania w sposób naukowy.
Założenia teoretyczne, na których opiera się moje opracowanie naukowe tej tematyki
zostały omówione w pierwszej części monografii. Prezentuje ona kolejno zagadnienia
percepcji czasu, sposoby jego konceptualizacji wyrażane językowo, konceptualizacje odległości
w przestrzeni oraz podejścia do relacji między czasem a przestrzenią z punktu widzenia ich
wzajemnej symetryczności i asymetryczności. Osobny rozdział poświęcony został warsztatowi
metodologicznemu językoznawstwa kognitywnego w oparciu o korpusy językowe jako bazy
metodologicznej przeprowadzonych badań. Wyniki moich autorskich prac badawczych
4 Określenie standardowy materiał referencyjny odnosi się do korpusów dostępnych powszechnie dla innych
badaczy. Zob.: McEnery, T., & Wilson, A. (2001). Corpus Linguistics: An Introduction, 2nd Ed. Edinburgh:
Edinburgh University Press.
5 Langacker, R. W. (2012). ‘Linguistic manifestations of the space-time (dis)analogy.’ W: L. Filipović & K. M.
Jaszczolt (red.), Space and Time in Languages and Cultures: Language, culture, and cognition (s. 191–216).
Amsterdam: John Benjamins.
5
zostały przestawione w drugiej części monografii (na kartach rozdziałów 6–9) oraz w
podsumowujących je wnioskach końcowych.
Pierwsze przeprowadzone badanie wskazuje na korelację między temporalnością
reprezentacji dystansu w przestrzeni a semantyką ruchu w obrębie angielskich i polskich
wyrażeń przyimkowych. Dane frekwencyjne pochodzące z korpusów BNC i NKJP wskazują,
że semantyczny aspekt ruchu działa jako modulator określeń dystansu wyrażanych
odpowiednio w kategoriach temporalnych lub przestrzennych. W moim opracowaniu
zjawisko to zostało przedstawione na przykładzie angielskiego przyimka „away” i jego
odpowiedników frazeologicznych w języku polskim (drogi stąd, drogi do/od/z). Empiryczne
dane korpusowe wskazują, że użycia zawierających go wyrażeń przyimkowych w kategoriach
temporalnych częściej odnoszą się do określenia dystansu w przestrzeni6 niż do pozostałych
relacji czasowych, czego nie można zaobserwować w przypadku innych wyrażeń
przyimkowych przeanalizowanych w badaniach.
Systematyczne wyrażanie relacji przestrzennych za pomocą wyrażeń temporalnych w
języku naturalnym można przypisać semantyce ruchu. Nacechowanie takich wyrażeń
przyimkowych semantyką ruchu można wywodzić zarówno z etymologii tego przyimka, jak i
współczesnego znaczenia odwołującego się inherentnie do trajektorii (ang. path) stanowiącej
podstawowy element schematu poznawczego ruchu (PUNKT POCZĄTKOWY–TRAJEKTORIA–
PUNKT KOŃCOWY – ang. SOURCE-PATH-GOAL)7. Należy dodać, że trajektoria stanowi również
jeden z podstawowych komponentów semantycznych zdarzeń ruchu wyróżnionych przez
Leonarda Talmy’ego8. Warto również wspomnieć, że modulacja konceptualizacji
6 O dużym stopniu temporalności takich wyrażeń przyimkowych można się przekonać w prosty sposób wpisując
frazę drogi stąd w wyszukiwarce korpusowej dla NKJP dostępnej publicznie pod adresem www.nkjp.uni.lodz.pl.
7 Lakoff, G. (1987). Women, Fire, and Dangerous Things: What Categories Reveal About the Mind. Chicago:
University of Chicago Press.
8 Talmy, L. (2000). Toward a Cognitive Semantics, Tom I i II. Cambridge, MA: MIT Press.
6
temporalnych poprzez uprzednie gruntowanie wyrażeniami ruchu została wykazana w
badaniach prowadzonych za pomocą eksperymentów psycholingwistycznych.9
Ten wątek badawczy został rozwinięty w badaniach przedstawionych w następnym
rozdziale monografii. Prezentuje on proporcje frekwencyjności temporalnych vis-a-vis
przestrzennych reprezentacji odległości (np. „15 kilometrów stąd” lub „15 minut stąd”) w
kontekście zdarzeń ruchu kodowanych za pomocą semantycznych aspektów sposobu (np.
jazdy, lotu, rejsu, spaceru, itp.) oraz instrumentu (np. łodzią, pociągiem, samochodem,
samolotem, itp.) ruchu, które trudno od siebie rozdzielić.10 Frekwencyjność reprezentacji
odległości dla tych dwóch wybranych aspektów semantycznych zarówno w brytyjskim jak i
polskim korpusie narodowym wskazuje, że użytkownicy tych języków wykazują tendencję do
wyrażania odległości w takich kontekstach częściej w kategoriach temporalnych niż
przestrzennych.
Wyniki moich badań wskazują, że odpowiednio przestrzenny lub temporalny charakter
konceptualizacji dystansu jest powiązany, przynajmniej w pewnym stopniu, z charakterem
opisywanej jednostki konceptualnej. Gdy tą jednostka jest zdarzenie ruchu, wyrażenia
odległości wykazują tendencję do przyjmowania reprezentacji temporalnych. Natomiast gdy
tą jednostką jest statyczny obiekt, wyrażenia odległości wykazują tendencję do przyjmowania
reprezentacji przestrzennych. Obserwację tę potwierdzają dodatkowo badania przestawione w
kolejnym rozdziale monografii, który prezentuje atemporalność reprezentacji trajektorii ko-
ekstensji, tj. rozciągłości przestrzennej obiektów opisywanych za pomocą ruchu fiktywnego, w
których czasowniki ruchu używane są do opisu konfiguracji przestrzennej nieruchomych
obiektów, np. „droga biegnie przez las”, „rurociąg idzie po dnie morza”, itp. Wyniki
przeprowadzonych badań wskazują, że w korpusach językowych wyrażenia tego typu rzadko
9 Ramscar, M., Matlock, T., & Boroditsky, L. (2010). Time, Motion, and Meaning: The Experiential Basis of
Abstract Thought. W: K. S. Mix, L. B. Smith, & M. Gasser (red.), The Spatial Foundations of Language and
Cognition (67–82). Oxford: Oxford University Press.
10 Ścisłe powiązane aspektów semantycznych sposobu i instrumentu wskazują badania Anny Wierzbickiej. Zob.
Goddard, C., & Wierzbicka, A. (2009). Contrastive semantics of physical activity verbs: “Cutting” and
“chopping” in English, Polish, and Japanese. Language Sciences, 31(1), 60–96.
7
opisywane są w kategoriach temporalnych, np. „droga biegnie przez 15 minut”. Ponieważ
takie wyrażenia dystansu występują w analizowanych korpusach wyraźnie rzadziej od wyrażeń
ruchu fiktywnego reprezentowanych w kategoriach przestrzennych, np. „droga biegnie przez
10 km”, można z dużym prawdopodobieństwem zakładać, że ich frekwencyjność w języku
naturalnym jest stosunkowo niewielka, szczególnie w porównaniu z wysoką frekwencyjnością
temporalnych wyrażeń odległości w kontekstach zdarzeń ruchu rzeczywistego. Taka relatywna
atemporalność reprezentacji odległości w trajektoriach ko-ekstensji obserwowana w
analizowanych korpusach wydaje się potwierdzać założenie, że konceptualizacje obiektów są
osadzone przede wszystkim w przestrzeni a czas odgrywa przy ich konceptualizacji rolę
drugorzędną.11
Choć wyciąganie daleko idących uogólnień na temat powiązań między czasem a
przestrzenią w ludzkim umyśle z badań o tak ograniczonym charakterze byłoby zbyt
pochopne, ich wyniki pozwalają na wskazanie pewnych właściwości powiązań czasowo-
przestrzennych odzwierciedlanych w języku jakim posługujemy się na co dzień. Pierwszy
wniosek wyłaniający się z wyników przeprowadzonych badań wskazuje, że powiązanie między
czasem a przestrzenią w języku nie jest asymetrycznie jednokierunkowe, na co wskazywałaby
powszechność metaforyzacji czasu za pomocą kategorii przestrzennych (bez wzajemności w
drugą stronę) wskazana przez Lakoffa i Johnsona w książce „Metafory w naszym życiu”.12 W
świetle przedstawionych badań wzajemne powiązania między tymi podstawowymi domenami
poznawczymi przebiegają, przynajmniej w kontekstach ruchu, w sposób wzajemnie
komplementarny.
Interpretacja wyników badań prezentowanych w moim opracowaniu badawczym
pozwala zakładać, że w kontekście zdarzeń ruchu czas, przestrzeń i ruch tworzą jednolitą ramę
konceptualną regulującą powiązania między jej elementami w sposób wzajemnie
metonimiczny. Z tej perspektywy można mówić o spójnym i jednolitym schemacie
poznawczym PRZESTRZEŃ-CZAS-RUCH jako wyznaczniku wzajemnych relacji czasowo
11 Langacker, R. W. (2008). Cognitive Grammar: A Basic Introduction. Oxford: Oxford University Press.
12 Lakoff, G., & Johnson, M. (1980). Metaphors We Live By. Chicago: University of Chicago Press. [Polskie
wydanie pt. Metafory w naszym życiu (przełożył T. Krzeszowski). Warszawa: PIW, 1988]
8
przestrzennych13. W jego obrębie relacje między czasem a przestrzenia zachodzą w sposób
komplementarny, czyli mogą się wzajemnie zastępować w konkretnych wyrażeniach.
Pozawala to na określanie odległości w czasie za pomocą przestrzeni, np. „Przespałem 50
kilometrów”, jak również odległości w przestrzeni za pomocą czasu, np. „Warszawa jest o
godzinę drogi stąd”.14 Na tej samej zasadzie możliwe jest wskazanie punktu na osi czasu za
pomocą wyrażenia przestrzennego w postaci nazwy miejsca, np. „Nie miałem nic w ustach od
Poznania”. Tę komplementarność można zaobserwować w korpusach językowych również
bardziej bezpośrednio w zdaniach wykorzystujących zarówno czas jak i przestrzeń do
określenia lokalizacji przestrzennej, np. „Odwiedziłam Kadyny – kilometr od Zalewu
Wiślanego, pół godziny drogi od Elbląga” (przykład z NKJP) lub „Apartamenty są
zlokalizowane zaledwie 200 metrów od plaży i trzy minuty spacerkiem od sklepów i centrum
nocnej rozrywki” („Apartments are situated only 200 metres from the beach and within a
three minute walk from the shops and nightlife” – przykład z BNC).
W obrębie schematu poznawczego PRZESTRZEŃ-CZAS-RUCH : (a) czasu, jaki upłynął
podczas ruchu można użyć do wyrażenia odległości przestrzennej; (b) przestrzeń pokonana w
czasie ruchu może zostać wykorzystana do określenia upływającego czasu (w ten sposób
określamy godzinę na podstawie pozycji słońca na niebie); (c) konkretny moment w czasie
podróży może posłużyć do wskazania miejsca mijanego w jej trakcie; (d) miejsce mijane po
drodze może posłużyć do wskazania konkretnego momentu w czasie. Możliwe, że taki ścisły
związek konceptualny jest powiązany w jakiś sposób z nierozerwalnością czasoprzestrzeni15
jako pochodnej teorii względności Einsteina. Prowadzone przez mnie badania nie zmierzały
jednak w kierunku odpowiedzi na to pytanie ze względu na to, że w codziennych
13 Już Arystoteles w Fizyce wskazuje na czas i przestrzeń jako warunki konieczne do zaistnienia zjawiska ruchu.
14 Kövecses, Z. (2005). Metaphor in Culture: Universality and Variation. Cambridge: Cambridge University Press.
15 Pojęcie czasoprzestrzeni zostało zaproponowane przez Hermanna Minkowskiego w odniesieniu do modelu
powiązania czasu z przestrzenią opracowanego geometrycznie wg specjalnej teorii względności Einsteina. Zob.
Minkowski, H. (1908/1964). ‘Space and Time’. [A translation of an address delivered at the 80th Assembly of
German Natural Scientists and Physicians, at Cologne, September 21, 1908]. W: J. J. C. Smart (red.), Problems of
Space and Time (s. 297–312). New York: Macmillan.
9
konceptualizacjach odzwierciedlanych w języku podchodzimy do czasu i przestrzeni jak do
dwóch odrębnych kategorii, co wyraźnie podkreśla Stephen Hawking w książce „Krótka
historii czasu”.16
Potencjalna wymienność czasu i przestrzeni w wyrażeniach odnoszących się do zdarzeń
ruchu nie oznacza jednak, że można ją zaobserwować we wszystkich możliwych kontekstach.
Zdaniem Langackera17 należy to przypisywać nawarstwieniu konceptualnemu (ang. conceptual
layering). Sprawia ono, że normalnie konceptualizujemy spadające przedmioty jako
przemieszczające się „coraz niżej i niżej poprzez przestrzeń w czasie” zamiast „coraz później i
później poprzez czas w przestrzeni”, mimo to, że punktu widzenia jednolitej czasoprzestrzeni
miedzy tymi dwa konceptualizacjami nie ma zasadniczej różnicy treści propozycjonalnej.
Wyniki badań przedstawionych w mojej monografii wskazują nową ścieżkę badań, która
zajmie się opracowaniem zagadnienia elastyczności nawarstwienia konceptualnego. Dane
korpusowe wskazują, że jako użytkownicy języka mamy pewną dowolność w wyborze
temporalnej albo przestrzennej konceptualizacji zdarzenia ruchu, przynajmniej w odniesieniu
do związanej z nim odległości, w zależności od tego, co bardziej odpowiada w danej sytuacji
naszym subiektywnym potrzebom profilowania rzeczywistości. Na przykład, w środowiskach
miejskich często posługujemy się czasem podróży jako wyznacznikiem odległości między
oddalonymi od siebie miejscami, ponieważ dzielący je dystans jest uzależniony w większym
stopniu od intensywności ruchu ulicznego, niż od odległości metrycznej.18
Co więcej, temporalne określenia dystansu przestrzennego pozwalają nam wyrazić nasz
subiektywny stosunek do reprezentowanej odległości. Pozwalają określić odległość, na
16 Hawking, S. (1988). A Brief History of Time: From the Big Bang to Black Holes. New York: Bantam Books.
[Polskie wydanie pt. “Krótka historia czasu” (przełożył P. Amsterdamski). Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka,
2007]
17 Langacker, R. W. (2012). ‘Linguistic manifestations of the space-time (dis)analogy.’ W: L. Filipović & K. M.
Jaszczolt (red.), Space and Time in Languages and Cultures: Language, culture, and cognition (s. 191–216).
Amsterdam: John Benjamins. Zob. też: Langacker, R. W. (2008). Cognitive Grammar: A Basic Introduction.
Oxford: Oxford University Press.
18 Wagner, M. (2006). The Geometries of Visual Space. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum.
10
przykład, jako wyjątkowo krótką: „Następna stacja jest o 10 minut stąd” (co może odpowiadać
10 km w czasie jazdy pociągiem) lub długą: „Obóz znajduje się o dwa dni stąd” (co również
może odpowiadać 10 km w przypadku wyjątkowo trudnych terenów górskich lub
arktycznych). W ten sposób możemy również określić nasz subiektywny stosunek do
odległości przestrzennej bardziej ogólnikowo mówiąc, np. „Miną wieki nim dotrzemy stąd do
Warszawy!”.
Wydaje się, że brak elastyczności nawarstwienia konceptualnego jest determinowany w
znacznym stopniu poprzez wzorce utartej frazeologii, raczej niż przez ograniczenia
konceptualne jako takie. Można to przypisać osadzaniu19 (ang. sedimentation) się znaczeń
rozumianemu jako konsolidacja wzorców pojęciowych powstałych pierwotnie w oparciu o
doświadczenia poznawcze wynoszone z ucieleśnionego doświadczenia, przyswajanych
następnie przez wielokrotny styk z konceptualizacjami językowymi w procesie nabywania
kompetencji językowej przez transfer społeczno-kulturowy.
Pewną elastyczność nawarstwienia konceptualnego można zaobserwować w twórczych
użyciach kategorii czasowych i przestrzennych w opisach otaczającej nas rzeczywistości.
Szczególnie w tekstach literackich można zetknąć się z wyrażeniami, które opisują relacje
czasowo-przestrzenne w sposób figuratywny. Na przykład, bohater niekiedy „wyłania się z
przeszłości” a złoczyńcy potrafią „rozpłynąć się w mroku”. Na podobnej zasadzie, nawet jeśli
początkowo wzbudza to w nas pewne zaskoczenie, akceptujemy, że przebieg akcji może
zmierzać „stąd do wieczności”20 i przypuszczalnie bylibyśmy skłonni zaakceptować, że coś
może zniknąć „z teraźniejszości donikąd”. Taka elastyczność konceptualizacyjna leży w
naturze ludzkiego umysłu, który z łatwością przekracza ograniczenia czasowo-przestrzenne
narzucane przez materialne uwarunkowania naszej egzystencji. Można to zaobserwować w
19 Woelert, P. (2011). Human cognition, space, and the sedimentation of meaning. Phenomenology and the
Cognitive Sciences, 10(1), 113–137.
20 „Stąd do wieczności” jest tytułem powieści sensacyjnej Jamesa Joyca opublikowanej w 1951.
11
konstruowaniu czasu po śmierci21 oraz mentalnym podróżowaniu w czasie22. Są to powszechne