THE AIDS INTERVENTION PROGRAM Community Extension Training Program Obukodyo Obw’abavubuka Volume 1 1
THE AID
S IN
TERVENTIO
N PROGRAM
Com
munity E
xtension T
raining P
rogram
Obukodyo
Obw
’abavubuka
Volume
1 1
iii i
COMMUNITY EXTENSION TRAINING POGRAM
Obukodyo obuyamba abavubuka
okuvunnuka ebisoomooza mu
bulamu Okusinziira
mu Baibuli
The A
IDS In
tervention Program
Plot 15 N
alufenya R
oad
Jinja, U
ganda
P.O.Box 1431, Jin
ja Phone: +
256 332 276 883 e-m
ail: [email protected]
.ug
iiiiii ii
Okwebaza
Okutegeka ekitab
o kin
o kw
esigamizib
wa ku b
iwandiiko
era n’obum
anyirivu
obw’ab
antu b
ano wam
manga:
• Youth at th
e Crossro
ad: Life at th
e Cross R
oads, 1995, O
rlando, FL
• ACET: Life
Skills Educatio
n for Resp
onsib
le Behavio
ur Among
Adolescen
ts: Facilitato
rs Guid
e 2nd Ed., 2001
• TAIP:Train
ing in
Youth
Life Skills –
Biblical, R
eport 16-24 Jun
e 2008
• Miss Sarah
Constan
ce Nam
pindo
• Mrs. E
lizabeth
Joy I. O
gutu
• Abasum
ba era n
e ba G
ST co
ordinato
rs bano wam
manga:
1.
Pasto
r Bogere Jo
el
- Namaganga M
iracle Centre
2.
Mr. B
uyinza James
- Nawanyago B M
iracle Centre
3.
Mr. Ig
ibolu Jim
my
- Namalere D
eliverance Church
4.
Pasto
rs Isaac In
nocent &
Irene N
angobi O
uma
- Wairaka N
azarene Church
5.
Pasto
r Isabirye Steven
- Balawoli C
entre
For E
vangelism
6.
Pasto
r Kaleebi D
avid
- Kiwanyi M
iracle Centre
7.
Mr. K
asango Ja
mes
- Itakaibolu Centre
For E
vangelism
8.
Pasto
r Kawala M
agret
- Bugonza M
iracle Centre
9.
Pasto
r Kayim
a Robert
- Nawanyago A M
iracle Centre
10.
Pasto
r Kibono W
illiam - B
utabaala Centre
For E
vangelism
11.
Pasto
r Kibumba Ronald - B
usembatia Baptist C
hurch
12.
Mr. M
irimo M
icheal
- Kirin
ga Centre
For E
vangelism
13.
Mr. M
pagi C
harles
- Kibaale D
iscipleship
14.
Mr. M
uyomba D
avid
- Ajjija
IPH
15.
Pasto
r Mwesig
wa D
avid - B
uyubu Church O
f God
16.
Ms. N
amande J. A
lice
- Lugazi 2 Evangel C
hurch
17.
Ms. N
amukose Betty
- M
utai P
entecosta
l Church Uganda
18.
Pr. O
jambo D
avid K
- Buleega Baptist C
hurch
19.
Ms. R
uth N
Nabirye
- Kaliro
Centre
For E
vangelism
20.
Mr. W
ampade Erieza
- Buwenge M
iracle Centre
iiiiiiiiiiii
Endagiriro
Ennyanjula
v
Okunyonyola
1
Obukodyo obuyamba okuvunnuka ebisomooza
mu bulamu bwe buliw
a?
2
Okwetegeera ki k
yooli e
ra
n’okukyenyumiriz
aamu
5
Okuba Ow’omuwendo: E
kigambo
‘eky’omuwendo’ k
itegeeza ki?
7
Okuzim
ba embeera n’empisazo ebikwawula
kubalala
11
Ebikolw
a ebyoleka nti o
li muntu ow’embeera
n’empisa ebiru
ngi e
ra eby’egombesa.
15
Okukkiririz
anga m
u bantu abalala
20
Obukodyo obweetaagisa m
ukuzim
ba
enkolagana ez’omugaso
25
Obukodyo obweyambisibwa m
u kukola
emikwano emipya
28
Kiki k
y’osaanidde okukola okuba omukwano
ogwa nnamaddala eri o
muntu omulala?
30
Okussa m
u balala ekitiib
wa
32
Okwekkaanya akakomera kwetutambuliz
a
enkolagana n’abantu abalala
36
Okusalawo ku nsonga ezitu
kwaatako:
Okusalawo kye kki?
38
Okutegeera engeri g
yetukulamu m
u bitu
ndu
eby’omuntu
42
iviviv iv
Okwegadanga m
u kifo
kyakwo ekisaanira
46
Ebikwatagana n’ensonga ez’ekikula eky’abantu
50
Ebim
pim
pi e
bikwata ku kawuka akaleeta
mukeneenya
54
Ebim
pim
pi e
bikwaata ku ndwadde ez’ekikaba
(STDs)
58
Okulabulw
a n’okulun’gamizibwa
60
Ebikusikiriz
a m
u bulamu
62
Okuyim
irira nga oli m
unyweevu
64
Biki b
yewandisaanidde okwogera?
66
Oyatuukiriz
a otya m
u bigambo okugaana kwo
okwetaba m
unsonga z’otayagadde?
68
Eby’omwoyo
70
Okwekebera, o
kulondoola, e
ra ne Alip
oota ku
ntambuza Ey’omulim
u Ogw’okuyigiriz
a
Obukodyo Obuyamba Abavubuka Okuvunnuka
Ebisoomooza m
u Bulamu
72
Ebibuuzo ebira
birw
ako m
ukwekkeneenya oba
nga abavubuka bayize
74
vvv v
Ennyanjula
Ekitab
o kino kyate
gekebwa
okutuyig
iriza
obukodyo obw’okutusobozesa
okuyam
ba abavubuka n’ab
o abenyig
ira mu ddimu ery’okuyam
ba abavubuka
okwew
ala akaw
uka ak
aleeta mukeneenya o
kutuuka k
u kiru
birirw
a ekyo nga:-
1. Osobola
okunnyonyola
obukodyo obweyam
bisib
wa abavubuka
okweyim
irizaaw
o, okukolag
ana n’ab
alala era
n’okukulan
kulan
a mu nsi e
no ejju
dde okusoomozebwa o
kungi
2. Ofunye obukodyo obukusobozesa
okukulem
bera
abalala
mu
kukozesa e
kitab
o kino
3. Osobola b
ulungi o
kwenyumiriz
a mu kukozesa eb
iwandiikiddwa
mu kitab
o kino m
u kumanya en
songa e
zitali z
imu
• Kiba kiru
ngi okukozesa
ekitab
o kino omulundigwo okusooka
nga o
li mu kakunsu so
ssi kubwa n
nam
unigina.
• Akakunsu
ako
kyalisaan
ye kabeeremu
omuntu
eyamala
okuyam
bibwa o
kuyita m
u m
usomo guno.
• Buli o
mu m
u kakunsu asaan
idde o
kubeera n
e kopi ey
iye, kko ekalam
u.
• Ekitab
o kirim
u emitw
e emikulu amakumi a
biri m
u esatu (2
3).
• Buli m
utwe omukulu gutan
diika n
’endagiriro
ey’ebintu eb
y’okweteg
ereza
bwem
uba m
uyita m
u biwandiiko wansi aw
’omutwe o
gwo.
• Obusen
ge
obulam
bika
ebigam
bo
ebikulu
buteere
dwam
u
olw’okulun’gam
ya ab
o ab
aba b
ajjuza m
u m
abanga.
• Mu bitundu ebimu mulekeddwam
u am
abanga g’osaan
ye okujjuliriz
amu
mu bigam
bo ebiwandiikiddwako akatu
ndu olwo ofune
amakulu.
Endagiriro
ku bigam
bo ebyo eri
mu kasen
ge
akali
ku ntan
diikwa
ey’omutwe (to
pic)
• Bw’omala
okujjuza
mu mabanga
oba
osobola
okuddam
u okusoma
okweteg
erez
a amakulu ag
ali mu biwandiikiddwa.
• Ku nkomerero
eya b
uli m
utwe k
uliko eb
y’okwejju
kanya:
o ku by’oyiz
e o
ku eb
yo eb
isomooza e
ndowooza ez
’abantu kinnoomu
o ku bukodyo obunnyonyodwa o
bukozeseb
wa ab
antu
• Omusomo gwonna aw
amu gusuubirw
a okutwaala essaaw
a ezitak
ka w
ansi
wa am
akumi ab
iri mu ssatu
(23).
Oluvannyuma
olw
’okuyita
mu
musomo gwonna,
kisuubirw
a nti
onooba:-
Wegendereze
bino nga okozesa
ekita
bo kino:-
vivivi
vi
• Ku nkomerero ey’ekitab
o kuliko akapapula
akakukakasa
nti
oyise
mu
musomo gwonna bulungi (certificate),
aketaag
a okukuumibwa obulungi
nga
kayo
njo era
akukulembedde
mu musomo akajjam
u n’ak
akasa
n’omukonogwe,
n’ak
aweerez
a mu
kito
ngole
ekya
TAIP
nabo
nebakukakasa n
’oluvannyuma n
ekakuddizibwa.
Tukwaniriz
a okwetab
a mu m
usomo guno era n
’okutuukiriz
a obuvunaan
yizibwa
Mukam
a waffe
Yesu
Kristo
bweyak
ukwasa
nga
otee
ka
mu nkola
byonna
byonooba o
yize m
u kitab
o kino.
Mukam
a abeere n
aawe.
Pastor S
am Mugote
Dire
ctor T
AIP
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
111 1
Okunyonyola
Akatu
ndutundu
akaso
oka
kannyonola
obukodyo
abavubuka
bwebetag
a mu bulam
u. Oyo agenda
okulun’ganya
n’okuyig
irza
abavubula
obukodyo buno yetaag
a obumaan
yirivu mubwo.
Okusookera d
dala alin
a okuba n
’obumanyi m
u kubunnyonnyola.
��� �
Obukodyo kyeki?
Lwaki omubuvubuka yetag
a obukodyo buno?
Kiki ek
ituuka m
ubulam
u bwe n
ga talu
n’gam
zibbwa b
ukodyo buno?
Emitendera
abaan
a gyeb
ayitamu nga
bakula
mu mubiri,
mu
ndowooza n
’obwongo, munkolag
ana n
’abalala,
muby’omwoyo, e
ra nem
u kusalaw
o kunsonga ez
isoomoza m
u bulam
u.
♥♥♥ ♥
Ba m
uwendo
Baso
bola
okusalaw
o obulungi kunsonga ezibaso
mooza sin
ga nga
baw
eebwa o
bukodyo obutuufu
Buli mubuvubuka ayin
za okubeera
n’obulam
u obutan
gaav
u sin
ga
nga ateg
ekera b
uli lu
naku lw
e olupya so
ssi kumala g
agenda b
ugenzi
n’eb
iba b
iguddew
o ku lunaku olwo.
��� �
(a) Okwemanya e
ra n’okwenyumiriz
a mwekyo ky’oli
(b) O
kutegeera ab
alala era n’okukolag
ana n
’abo obulungi
(c) Okuteegeka obulam
u bwo era
n’okusalaw
o okulungam
u
mubikwata k
ubulam
u bwo.
(d) O
bukodyo obuyam
ba m
u kuyig
iriza o
ba o
kuten
deka ab
avubuka
mu nkozesa ey
’obukodyo obusobozesa o
kuvunnuka eb
isoomoza m
u
bulam
u.
Biki b
y’olin
a
okugenderera m
u
kusobola
okuziim
ba
obukodyo m
u
bavubuka?
Wetaaga
okumanya bino
wammanga:
(knowledge)
Weetaga
okukkaanya
nabino oba
okukyusa
mundowoozayo
kubyo eri
abavubuka:
(attitu
de)
Weetaaga
okuzim
ba
obukodyo
bwonna nga
tonnaba
kuyigiriz
a
bavubuka: (s
kills
)
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
222 2
Obukodyo obuyamba
okuvunnuka ebisomooza mu
bulamu bwe buliw
a?
Okunnyonyola obuk
odyo obweyam
bisibwa mu bulam
u
“Okuten
dekebwa
okw’obuwangwa
era n’okwomusso
mero nga
kuyig
iriza engeri
omuntu gy’ayin
za okweyim
irizaaw
o, okukolag
ana
ne b
anne era n
’okukulan
kulan
a mu nsi en
o ejju
dde o
kusoomozebwa
okungi’
‘Obusobozi
mundowooza
era n’emubikolwa
ebiyigibwa,
n’eb
igezeseb
wa
era
n’eb
ituukiriz
ibwa
kumutindo ogusobozesa
omuntu okuvunnuka b
uli k
isoomoza n
ga b
wajja ab
isanga b
uli lu
naku
lwabeera k
u nsi’
Obukodyo buno buk
olagana n’ebitundu eby’omuntu bitaano:
Ebyo ebirab
ika
kungulu okw’emibiri
gyaffe
era
byetu
sobola
n’okukwatak
o nga
olususu,
era n’eb
yo ebibikiddwa
wansi
aw’olususu.
Ebyo
ebitalab
ika
n’am
aaso:
ebiro
woozo
n’okufumittiriz
a, ebigendererw
a by’omutim
a, era n
’okuyaayaan
a okw’emmeeme.
Enkolag
ana n
’abantu ab
alala, amatee
ka ag
afuga en
kolag
ana z
ino era
n’ekkomo ly’ossaaw
o mukulun’gam
ya
enneyisayo
eri
abantu
bokolag
ana n
abo.
Kino
ky’ekitundu
eky’omuntu
ekiro
wooza,
ekikubaganya
ebiro
woozo, ekigonjoola eb
izibu era e
kiteg
eera.
Ekitundu eky’omuntu ek
ikolag
ana n
e Kato
nda.
Obukodyo obw
eetagisa mubulam
u bukolagana nabuli k
imu kubitundu
eby’omuntu nga bw
ebimenyeddw
a waggulu. N
’olwensonga eyo, obuk
odyo buno
Eby’omubiri
Eby’endowooza
n’okufumittiriz
a
Eby’enkolagana
n’abantu abalala
Eby’obwongo,
endowooza
n’amagezi
Eby’omwoyo
n’enzikiriz
a
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
333 3
buyinza okugabibw
aamu nga businziira k
ubitundu ebyo. Era tuyinza
okubussa m
ubika nga bisatu m
ungeri eyanguwa ok
utegeera. Obukodyo obuyam
ba mukuzimba obusobozi obw’obwongo nga
mw’ottad
de eb
irowoozo, am
agezi n
’okujjukira era n
’engeri o
muntu
gy’ab
ikozesam
u byonna aw
amu mukwan’gaan
ga oba okuvunnuka
ebiso
omoza m
u bulam
u oba o
kutuukiriz
a ebiru
ubirirw
a eby’o
kuyig
a musso
mero. E
nkulak
ulan
a mu bukodyo buno esin
ziira
ku myaka
egy’obukulu obw’omuntu. O
mwaan
a wansi aw
’emyaka ek
kumi talin
a busobozi buffeffeeta n
songa n
’okugitegeera o
kusukka m
u ky’alab
ako
n’am
aaso ge.
Naye
bw’atu
uka
ku myak
a 10-16,
atandiika
okukubaganya eb
irowoozo era n
’okuteg
eera m
ungeri eyaw
agguluko
nga
annyonnyola
ebyo ebitalab
ika
oba
okukwatw
aako.
Kino
kiteg
eeza
nti
ebiru
ubirirw
a byaw
ukana
mu buwanvu mu
kubinyonyola eri ab
antu ab
’emyaka eg
y’enjaw
ulo. Obukodyo obuli
muttu
luba lin
o oluusi b
uyitib
wa o
bwo obukusobozesa
okwetegeera
ggwe kennyini, e
ra bumenyed
dwa w
ammanga:
• Okw
emanya ki kyo
oli era n
’okukyen
yumirizaam
u
• Okuteegera o
bunafu b
wo era n
ewosukkulum
a kubalala
• Okw
an’gaan
ga obuzib
u obuva
munkolagan
a n’ab
antu,
oluusi
nga
kiva mubutakutegeera o
ba ggw
e obutab
ategeera.
• Okw
an’gaan
ga obuzib
u obuleteeb
wa eb
irowoozo.
Buno bwebukodyo obuzimba o
busobozi obw’omuntu
mukukolag
ana o
bulungi n’ab
alala era mungeri ey
’okuzimbagana
okusin
ziira m
ukifo
waab
a ali gam
ba n
ga m
umaka, m
usso
mero,
mukkanisa, n
ebirin
ga e
byo. O
bukodyo buno oluusi b
uyitib
wa
obukodyo obukusobozesa o
kutegeera ab
alala. Mu ttu
luba lin
o
mulim
u obukodyo 8, nga b
webulam
bikiddwa w
ammanga:
• Obuso
bozi o
bw’okuko
la emikw
ano
• Okw
ogeregan
ya okulam
bulukufu n
ga tekubuzab
uza mungeri yo
nna
• Okukub
aganya
ebiro
woozo kun
songa
erina endowooza
enjaw
ufu era
n’okukkaan
ya oba o
kukkiriziganya o
ba n
edda, n
aye nga b
uli muntu asigala
assa mum
ulala ekitiibwa o
ba b
assizza kimu o
ba n
edda.
• Okugo
onjoola o
butakkaan
ya bwebuba b
uzze awatali kw
eyambisa b
igambo
bibi oba o
bukub
a abo b’oba to
kkannyiza n
abo.
• Okuggum
iza ekyo kyo
kkiririzaamu era kyew
enyum
irizaamu b
wew
aba n
ga wabaddew
o okukem
ebwa o
kukola ekyo
kyoba to
wuliriram
u mirem
be o
ba
ekimenya am
ateekago gew
essizzawo.
• Okugaan
a okuko
zesebwa ab
alala okw
enyigira m
umpiisa ezitan
zimba o
ba
amakub
o agakyaam
ya endowooza n
’ebiko
lwa.
• Okulum
irwa aw
amu n
’abo ab
ali mubuzib
u era n’okub
awanirira m
ungeri
ezimba o
kutuusa nga b
asobodde o
kudda m
unteeko
• Obuso
bozi
obw’okukolagan
a okulun
gi wakati
wo n’ab
antu
abalala
abaw
erako
Obukodyo
obuyamba m
u
kuzim
ba oba
okugaziya
enkola
ey’obwongo
era
n’okuyamba
okutuuka ku
birubiirirwa.
Obukodyo
obukuwa
obusobozi
obw’enjawulo
munkolagana
n’abantu
abalala
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
444 4
Buno bwebukodyo obuyam
ba m
ukusalaw
o kunsonga n
ga o
kusalaw
o
okwo kwesig
amizibwa k
ukumanya e
ra n’ebyo by’oyisem
u m
u
bulam
u. O
luusi o
bukodyo buno buyitib
wa o
bukodyo obutuwa
obusobozi obuyam
ba m
ukweroboza w
akati aw
’engeri ez
iwerak
o
okukusobozesa o
kusalaw
o obulungi. O
bukodyo buno
bumenyeddwa w
ammanga:
• Obuso
bozi m
ukugonjoola n
’okum
alawo obuzib
u
• Endowooza
erambulula
ensonga,
n’okugyekken
neen
ya okugitegeera
obulun
gi nga to
nnasalaw
o
• Endowooza
enoonyereza
engeri
empya
eziyinza
okw
eyambisib
wa
mukuvun
nuka
obuzib
u bwew
ali wesan
zemukko
naye
nga
bulin
a ebiso
omoza eb
ipya.
Buno bwebukodyo obukusobozesa o
kwogereg
anya n
’okukolag
ana
nabalala m
ukuyam
ba, o
kulungam
ya, era n
’okuzzaam
u am
aanyi ab
o
ababa b
ali mubuzibu obutali b
umu ate n
ga b
alina o
kutuuka
kukusalaw
o okuzimba. E
ky’okulab
irako, okuyam
ba o
muvubuka
alina ak
awuka ak
aleeta mukeneenya o
kweyisa m
ungeri eb
eesaawo
obulam
u nga talw
alalwala ate
nga aso
bobola o
kwenyigira m
ubuli
kintu ekizimba o
bulam
u bwe.
Obukodyo
obusobozesa
okusalawo
okulungi
kunsonga
ezikukwaatako
Obukodyo
obukusobozes
a okuwanirira
abalala abali
mubuzibu:
TAIP CO
MM
UN
ITY EX
TEN
TIO
N TR
AIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
555 5
Okwetegeera ki kyooli e
ra
n’okukyenyumiriz
aamu
Omuntu alina ebitundu bitaano. B
uli kimu kubitundu bino
kirina om
ugaso gwanjaw
ulo mukuyam
ba omuntu
okutuuk
iriza emigaso gye gyonna buli m
u kitundu oba ek
ifo mwabeera. E
bitundu eby’omuntu bino biram
bikiddw
a mubim
pimpi wammanga m
u busenge:
Ebyo eb
irabika k
ungulu okw’emibiri g
yaffe era
byetu
sobola n
’okukwatak
o nga o
lususu, era n
’ebyo
ebibiikiddwa w
ansi aw
’olususu.
Ebyo
ebitalab
ika
n’am
aaso:
ebiro
woozo
n’okufumittiriz
a, ebigendererw
a eby’omutim
a, era n
’okuyaay
aana o
kw’emmeeme.
Enkolag
ana n’ab
antu abalala,
amatee
ka agafu
ga enkolag
ana zino era
n’ekkomo
lyossaaw
o
mukulun’gam
ya
enneyisay
o
eri
abantu
bokolag
ana n
abo.
Kino ky’ekitundu eky’omuntu ek
irowooza, ek
ikubaganya eb
irowoozo,
ekigonjoola e
bizibu era e
kiteg
eera.
Ekitundu eky’omuntu ekikolag
ana n
e Kato
nda.
Okwejju
kanya:
Eby’omubiri
Eby’endowooza
n’okufumittiriza
Eby’enkolagana
n’abantu abalala
Eby’obwongo,
endowooza
n’amagezi
Eby’omwoyo
n’enzikiriza
TAIP CO
MM
UN
ITY EX
TEN
TIO
N TR
AIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
666 6
Ebirowoozo ebikulu
� Buli m
untu wa m
uwendo kubanga w
a njawulo okuva kubalala b
onna
� Buli m
untu wa m
uwendo kubanga y
atondebwa m
ungeri e
yeewuunyisa
� Omuntu yenna awulira
bubi bwaba nga alina ekitatuukirid
de
mubulamubwe m
ungeri y
onna.
� Newankubadde nga o
muntu tatuukirid
de, asig
ala wa m
uwendo nnyo
era nga m
waw
ufu okuva ku bito
nde ebirala kubanga M
ukama
amwagala n’okwagala okungi.
Ebigambo ebikulu
Omutindo ogw’en
neyisa:
ebyo ebyaw
ula
enneyisa
oba
endabika
ey’omuntu omu okuva ku y’omulala
oba ey’e
kintu ekimu okuva ku
y’ekintu ekirala.
Obwaw
ufu: K
iki ek
yaw
ula o
muntu okuva k
ubalala o
ba e
kintu okuva
kubirala?
Jjuza am
abanga m
u busen
ge b
uno nga w
eyogerak
o wekka n
ga o
kozesa
ebigam
bo ebisaan
ira nga
bino: “Ndi”, “bwemba”, mukifo
kya
“omuntu”.
Omuntu wa m
uwendo
N____________________wa m
uwendo
Omuntu wa n
jawulo
N_____________________wa n
jawulo
Omuntu wa m
uwendo kubanga w
a njaw
ulo
N____________wa m
uwendo kubanga n
di w
a njaw
ulo
Omuntu yen
na aw
ulira
bubi bw’ab
a nga alin
a ekitatu
ukirid
de mu
bulam
ubwe m
ungeri yo
nna.
Mbeera n
’obuzibu bw______________ nga ssitu
ukirid
de m
u bulam
u
bwange m
ungeri yo
nna.
New
ankubadde
omuntu akyayin
za
okuwulira
nti
alina
ky’ab
ulak
o
ekitatu
ukirid
de asig
ala mwagalw
a nnyo eri K
atonda.
New
ankubadde
nga
Nni_________ ebitatu
ukirid
de
mu bulam
u
bwange m
ungeri yo
nna, n
sigala _
______ m
wagalw
a nnyo eri K
atonda.
TAIP CO
MM
UN
ITY EX
TEN
TIO
N TR
AIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
777 7
Okuba Ow’omuwendo:
Ekigambo ‘eky’omuwendo’
kite
geeza ki?
1. Lowooza ku
kintu eky’o
muwendo en
nyo gyo
oli.
2. Ekin
tu ekyo
eky’omuwendo okiyisa o
tya oba o
kikwaata o
tya?
Ekyokuddamu eky’okulabira
ko: E
bintu
eby’o
muwendo gy’etu
li tubiwa
obukuumi
bungi,
tubyagala,
tubiro
woozaako
era
tetwagala
muntu
mulala yen
na ku
biko
lako bulab
e bwonna.
3. Ngeri
ki gye
twandyagad
de
abalala
okuyisa
oba
okukw
atamu ebyo
eby’o
muwendo gyetu
li?
Ekyokuddamu eky’okulabira
ko: O
kukirab
irira obulungi, o
kukissaam
u
ekitiibwa, o
kukiku
uma o
butatu
ukib
wako
bulab
e bwonna, n
’ebirin
ga ebyo.
Ekyokukola:
� Lowooza k
u m
untu omu m
u bulamubwo alo
wooza n
ti oli w
a muwendo gy’ali.
� Gwe wakim
anya otya nti
omuntu oyo alo
wooza nti
oli
wa
muwendo gy’ali? A
kuyisa aty
a? Ekyokuddamu eky’okulabira
ko:
Banzisaam
u ekitiibw
a, basanyuka nnyo buli lw
ebandabako, banfisizaaw
o obudde netubeera ffenna, banyam
ba, n’ebiringa ebyo.
Biki ebikukkiriz
isa nti o
li wa m
uwendo?
1. Ndi w
a muwendo ku
banga n
di w
anjaw
ulo
2. Ndi w
a muwendo ku
banga n
atondebwa m
ungeri yakyew
uunyo
TAIP CO
MM
UN
ITY EX
TEN
TIO
N TR
AIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
888 8
3. Ndi w
a muwendo ku
banga n
ebwem
ba situ
ukirid
de n
sigala mwagalw
a ennyo
eri Kato
nda.
Biki ebintuukako bwemba ssiwulira nti
ndiwa muwendo nakamu?
Jjukira
kino: N
ewankubadde nga buli m
untu w
a muwendo, te
wali
atuukirid
de. F
fena tu
sobya, k
ino kya buntu. N
aye ate ky’ekim
u ku
bintu ebiru
ma ennyo olw’okubeera omuntu. T
uyisib
wa b
ubi d
dala
bwetwesan
ga
nga
tuddin’gana munsobi emu emiru
ndi egiwera.
Twenyiigira
ffekka,
n’etwesalira
omusan
go
kulw’ebyo
byetwesaliraw
o okukola. Ate era
bwetutya
okugwa
munsobi,
twesan
ga
tusubiddwa
emikisa
egy’okugezesamu ebintu ebipya.
Bwetuwulira
muli
nti
tetutuukirid
de, tuwulira
muli
nti
tetuli
ba
muwendo.
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________
Ekyokuddamu kiteekeeddwa bulijjo
okubeeranga
nti: N
di m
wagalwa nnyo eri K
atonda
Watya
nga
omuntu
omulala
y’andowooleza
okuba
nga
siri
wa
muwendo?
Abamu kubavubuka babeera
mumbeera
ekalu
ba nga bale
keddwa
awo
ttayo
ate
era
nga
eddembe
lyabwe
ery’obwebange
lityooboddwa mungeri
nnyingi. Oyinza okuba omu ku bavubuka
ng’ab
o nga m
u bulamubwo bwonna m
irundi m
itono nnyo gyewali
owuliddeko ebigambo ebikuzaamu amaanyi
oba
ebikuweesa
ekitiib
wa, ebiraga
okwagala
era
n’okufaayo. N’olwensonga
eyo,
oyinza o
kukisan
ga n
ga kizibu nnyo okukkiriz
a nti o
li wa m
uwendo.
Ekindeetera
okuwulira
nti s
iri
wa m
uwendo kwe
kuba nga m
pulira
nga atatuukirid
de
mungeri e
mu oba
endala.
Lowooza ku nsobi
emu gyewali
oguddemukko
oba
ekita
tukirid
de
kyewerabamu era
okiw
andiik
e
kumisitta
le
egikuwereddwa . . . .
TAIP CO
MM
UN
ITY EX
TEN
TIO
N TR
AIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
999 9
Ssi n
songa b
iki b
y’oyise
emu, o
sigala
okyali w
a muwendo. M
ukama
omutonzi w
o alo
wooza n
ti oli w
a m
uwendo.
Ekyokuddamu kiteekeeddwa bulijjo
okubeeranga
nti: N
di m
wagalwa nnyo eri K
atonda
Watya nga nkite
gedde nti
ndi
wa
muwendo naye nga m
unda m
uli s
iwulira
nti n
di w
a m
uwendo?
Kitw
alako
ebbanga
ebyo
byetutegeera
n’obwongo
bwaffe
okubiwulira
mumitim
a gyaffe
. N’olw’ekyo tuteekeddwa okuyiga
okwogeeran
ga
ebiru
ngi
eri
obulamu bwaffe
kennyini.
Buli
lwotan
dika okulowooza nti
toli
wa muwendo nakato
no, yogera
wekka g
yoli n
ti ‘ Siri
muntu atali wa muwendo…ndi wa muwendo’ o
lwo
nno olyooke weebuuze kennyini n
ti ‘lw
aaki m
umutim
a gwange m
pulira
bwenti?
’
Oyinza okwesan
ga n
ti ensonga lw
aki o
wulira n
ga atali w
a muwendo
yekuusa ku kuba nti
wase
kererw
a oba nga waje
regebwa omuntu
yenna m
ubise
era e
byemabega k
ulwekyo kyoli, k
ye w
akola o
ba k
ye
wayogera. S
o nno ebyo by’oyitamu kakati o
ba n
ga b
ikoleddwa o
ba
byogeddwa o
muntu yenna, b
ikyayinza o
kukomyaw
o m
ubiro
woozo
byo ekyo kyewayitamu m
u bise
era e
byemabega e
byakukkiriz
isa nti
toli
wa muwendo. Buli
lw’olizuula
ensib
uko eyendowooza eno
embi, o
sobola okutandika o
kussa
assira kwekyo ekitu
ufu kyokka nti
ddala
oli w
a muwendo. E
ra ebise
era bwebiriy
itawo, ebiro
woozo byo
biritan
diika okukwaatag
ana n’okukkiriz
akwo nti oli wa muwendo.
Ekikolw
a kino kiyitib
wa okuzim
ba okwenyumiriz
akwo mu ekyo ky’oli
oba
nga bw’oli o
w’omuwendo.
Waliw
o ensonga nnyingi nnyo lwaaki abantu n’okusin
gira
ddala
abavubuka babeera n’endowooza nti
ssi bamuwendo era
si banjawulo. A
bavubuka n
ga b
ano;
� baw
ulira
munda z
aabwe nti o
lw’okuba ssi b
a muwendo te
balin
a kyebafiirw
a nebwebetaba
mu nneyisa
eziyinza
okubasu
ula
mukaty
abaga.
� besan
ga
tebalab
a nsonga
lwaaki
bafuba
okukola ennyo
kusso
mero oba ssi n
akindi o
kwekuuma n
ga bala
mu.
� bayinza n’obutafaayo kukyusaamu mw’ebyo ebiri
mubulamu
bwabwe ebirab
ika nga b
ikyaamu oba ssib
ya b
wenkanya.
Buli m
uvubuka a
lina e
ndowooza b
wetyo agambibwa o
kubeera
nga
teyenyumiriz
a mw’ekyo kyali
era nga yeeraba nga atali
wa muwendo
nakatono.
TAIP CO
MM
UN
ITY EX
TEN
TIO
N TR
AIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
10
10
10
10
Naye
kumukono
omulala
ate,
waliw
o
abavubuka
abalin
a endowooza nti balin
a ebiru
ngi ebijja
mumaaso era byebasaa
nidde
okusuubira. B
ano;
� basalaw
o okugira
nga
bayim
iriza okwetab
a mukwesanyusa
okw’amangu okutab
alirira b
alala.
� bate
ra okubeera
n’endowooza eyewala
enneyisa
embi eyinza
okubasuula m
ukaty
abaga e
ra bwebaty
o nebasalaw
o okukolerera
ebise
era byabwe eby’omumaaso
. Omuvubuka
nga
oyo amanya
nti
yetaaga ebisin
gayo obulungi
byokka kubanga e
ra naye asaanira e
bisin
gayo obulungi.
Naye kinajju
kirw
a nti
waliw
o abavubuka
abamu abessa
ennyo
wansi.
Babeera nga abasa
zeeko omuwendo kubulamu babwe,
nolw’ekyo basaanira okuddamu okwenoonyerezako bbo bennyini
mungeri e
ntuufu, ssi lw
a kwagala o
kujjula a
malala a
gata
gasa
wabula
okusobola o
kwekkeneenya o
bulungi o
bunafu
bwabwe kwebuva era
n’okukola
ennyo okubumalaw
o era
n’okuddabiriz
a endowooza
yabwe
eyokwenyumiriz
a
mwekyo
kyebali
nga
bwekiri
eky’omuwendo. Ekiso
bola
okutuyamba
okulongoosa mungeri
gyetwenyumiriz
a m
wekyo kyetuli, tw
etaaga okuyiga e
ra n’okukozesa
obukodyo buno m
ungeri e
ntuufu era n
e m
ukifo
kyabwo ekitu
ufu.
Twetaaga obukodyo nga bwebwalambikiddwa waggulu muttu
luba eris
ooka
eriy
itibwa:
Obukodyo
obuyamba
okukuza
endowooza
n’okutuuka
kubiru
ubirirw
a oba obukodyo obukusobozesa okwetegeera ki kyoli,
nga
bwebira
giddwa w
ansi:
�
Okwemanya k
i kyooli e
ra n’okukyenyumiriz
aamu
� Okuteegera o
bunafu bwo era n
ewosukkuluma k
ubalala
� Okwan’ganga o
buzibu obuva m
unkolag
ana n
’abantu, o
luusi n
ga
kiva m
ubutakutegeera oba g
gwe obutab
ategeera.
� Okwan’ganga o
buzibu obuleteebwa ebiro
woozo.
Bukodyo ki
bwetw
etaga
mukulongoosamu
mungeri
gyetw
enyumiriz
a
mwekyo kyetuli
era n’omuwendo
gwetw
essaako?
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
11
11
11
11
Okuzimba embeera n’empisazo
ebikwawula kubalala
Oziimba otya em
beera n’empisa zo?
Okwanjula
Buli m
untu gyaafa y
enkana alin
a byakkiririz
aamu ebim
ulun’gamya
embeera era n’empisa
ze. O
kugeza nga, o
muntu ayinza o
kukkiriz
a
nti K
atonda g
yali.
Ebyo
byetukkiririz
aamu
omuntu
mwajja
endowoozaye
erun’gamya ebikolwa bye eri
ye kennyini, eri
abalala
era
n’eri
ebintu ebirala
byonna mu bulamubwe.
Endowooza
zaffe
ziru
n’gamya byetufumittiriz
a mumitim
a gyaffe
mungeri
ezim
ba
oba ezikiriz
a.
Ekyokulabirako,
enzikiriz
a ey’omuntu eyinza
okumuleetera
okukyaw
a okunywa
omwenge oba
okugwagala.
Mungeri y
’emu, tu
zim
ba b
yetwenyumiriz
amu ebiru
n’gamya e
byo
byonna byetusalaw
o okukola o
ba o
butakola m
u bulamu bwaffe
. Byetwenyumiriz
amu bino erudda
biru
n’gamizibwa ate
erudda
n’ebiru
ngamya
bye tulowooza
n’ebyetukkiriz
a, naye nga
ate
byetwenyumiriz
amu bino biba b
izze biru
n’gamizibwa e
ndowooza
zaffe
era n’ebyetukkiriz
a. Okugeza, bwetulokoka, netutan
dika
okukkiriz
a nti
Mukama ate
ekwa okufuga mu bulamu bwaffe
, tugenda
tutegeera
era
n’okuzim
ba
byetwenyumiriz
amu
ebitu
yamba o
kumusanyusa.
Byetwenyumiriz
amu
bino
bitu
yamba
okwatiik
iriza
ekyo
kyetuluubirira
oba
amakubo
getuyitamu
okutuukiriz
a
kyetuluubirira
. Buli
muntu alina byeyenyumiriz
amu ebiwerako.
Ebintu
bino
ebisatu
: byetukkiriz
a,
endowooza
zaffe
, n’ebyetwenyumiriz
amu
kwe
kusin
zira
ebikolwa
byaffe
. Wammanga akafaananyi k
alaga n
ti ebintu bino ebisatu
mubulamu
bwaffe
bikolagana e
ra nga b
uli k
imu kiyinza okulun’gamya e
kirala
.
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
12
12
12
12
Byetw
enyumiriz
amu
Endowooza
Byetu
kkiriz
a
Ebirow
oozo ku mutindo ogulaga em
beera n’empisa ebyegom
besa: � Kola abalala ek
yo ggwe kyewandyagadde bak
ikukole
� Yagalanga m
uliranwawo nga bw
eweyagala w
ekka
Bweweetegeera
ggwe kennyini, otan
dika okuzim
ba embeera
zo
era
n’empisa
: bino abantu kwebasin
ziira
okukumanya ki kyooli.
Tuyinza okumanyibwa nga abalin
a embeera
n’empisa
embi oba
ennungi.
Embeera
n’empisa
embi
bitu
kyayisa
abalala
naye
embeera n’empisa
ebiru
ngi bireetera abantu okutuwulirira
mu
emire
mbe. Naye kinajju
kirw
a nti
embeera n’empisa
ennungi
bitw
aala
ekise
era
kiwaanvu
okuzim
bibwa,
era
twongera
okubiro
ngoosamu buli lu
naku lw
etumala k
unsi. E
zim
u kumbeera
n’empisa
ebyegombesa bim
enyeddwa w
ammanga:
Ebika eb
y’embeera oba em
pisa
era n’Amakulu gaakyo
Yesig
ika k
ubanga ay
imirira k
ukigambo kye.
Tanyooma era tasw
azasw
aza b
antu banne.
Olumirw
a wamu n’abo abali
mu nnaku oba abalu
mwa mungeri
emu oba e
ndala
Bwaba n
ga asisin
kanye ebizibu oba o
kusomoozebwa m
ubulamu,
atwaala
obudde era n
’obuvumu okuwonya a
bala
la era n’okuyamba
abalala
okuvunnuka ebizibu byaabwe, abantu abalala
bonna
kyebataso
bola k
ukola.
Bulijjo
akola e
byo ebiraga obuvunaanyizibwa e
ri ye kennyini n
eri
abalala b
abeera nabo oba baba ali n
abo kukise
era e
kyo.
Abantu ab
alala bwebamussa
amu ekitiib
wa n
ebamulaga okwagala
n’okufaayo gy’ali, tasa
anye kulowooza n
ti kiva m
ubunafu bwabwe
era tasa
anidde kubalin
nyirira n
ga b
w’an
oonya o
kwesan
yusa y
ekka
nga b
wabalu
mya.
Obwesigwa
Okussa m
ubalala
ekitiib
wa
Okusaasira
okutaliim
u
bukuusa
Obuzira
Okweyisa m
ungeri
erim
u
obuvunaanyizibwa
Obwenkanya
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
13
13
13
13
Atwala
obudde
okukkakkanya
kubulumi
obw’ab
alala
n’okubaw
anirira n
ga bali m
unnaku oba n
ga b
alwadde
Ateekate
eka
emirim
u
gye
oba
byasaanidde
okukola
era
n’abim
aliriza m
ubudde nga b
waba a
tegese.
Wa m
ugaso nnyo eri a
bomukitu
ndu gy’ab
eera e
ra akola e
bizim
ba
emirira
ano m
ukyalo kye, ekitu
ndu kye era n’eggwanga lye ng’ay
ita
mubikolwa era
ne mubigambo. Tale
eta kutabukata
buka wakati
mubantu b’abeeramu.
Teyefuula e
kyo kyatali e
ra talimba.
Anyweeza e
mikwano gyalin
a obutab
avaako m
ubudde bwonna
Awanirira
empisa
ennungi era taw
alirizibwa kukyukakyuka kuva
kumulamwa newankubadde nga bonna abamwetoolodde bakola
ebyo ebitasa
ana.
Takyukakyuka
kuva kukigambo kye.
Bw’asu
ubiza ayim
irira
kukisu
ubizo kye okukitu
ukiriz
a newankubadde nga
kiyinza
okumuviira
mu okulumwa o
ba o
buzibu.
Okuzim
ba embeera n’empisa ennungi biva mukukola ebyo
ebitu
ufu era ebisaanidde buli kiseera era kitw
alira
ddala
ebbanga
ddene
era
nga
byesigamizibwa
kumbeera
ez’obulamu
nga
bwetuba
tuzisisinkanye
oba
nga
bwetuziyita
mu.
Okusalaw
o okulun’gam
u oba okulungi m
ubiseera ebizibu Okugenda
mumaaso
nga buli
lw’oba
n’okusalaw
o kubintu
oba ensonga ez’enjaw
ulo okusalaw
o kwo kuba k
ulungi buli kaseera
Ebikolwa ebikuyamba okuzimba embeera
n’empisa ennungi
• Weeyise n
ga bwew
egomba o
kubeera era o
jja kwesan
ga nga o
fuuse ekyo
ky’o
kola.
• Bulijjo
wegen
derezen
ga okusalan
gawo okulungi
okusaan
idde
mubuli
mbeera: ssi kyan
gu nnyo okuba n
ti mu buli m
beera ez’en
jawulo okusalaw
o
kwo kuba kutuufu era
nga
kulun’gam
u. Era
ssi kyan
gu nnyo okukola
ebiru
ngi eb
isaanira b
uli kaseera o
lw’en
songa zin
o wam
manga:
Okufaayo eri
abalala
Okuba omukozi
ennyo
Omutuuze
omulungi
Ow’amazim
a
Obutayabulira
mikwano gye
Okulaga
obwesim
bu
obutasigulw
a
Okukuuma
ebisuubizo
Ebiro
woozo
ebikulu bibiri
mukuzim
ba
embeera
n’empisa ennungi:
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
14
14
14
14
− Abalala b
ayinza o
kukutegeera o
bubi
− Oyin
za okusigala
wekka
nga
abalala
baku
leseewo
olw’obutakw
atagana n
abo m
undowooza era n
e mubiru
ubirirw
a.
− Kino kiyin
za okukuwaliriza o
kulekayo
ebim
u kw
ebyo eb
isanyusa
obulam
u bwo
− Kino kiyin
za okuba ekikalu
bo oba ekitasan
yusa eri ggw
e kennyin
i oba eri ab
alala
• Genda mum
aaso n’okukola
ebiru
ngi
ebisaan
idde buli
kaseera okumala
ebbanga
Jjukira
bino
Oluusi
n’oluusi
tukola
ensobi mwebyo byetusala
wo. Kitw
alira
ddala
obudde buwaanvu okuzim
ba embeera
n’empisa
ebiru
ngi
ebyegombesa, era
n’okuyiga
okukola
ebitu
ufu ebisa
anira, era
nokubigeseza buli
lunaku okutuusa lwebikakasib
wa n’ebifu
uka
ebitu
ndutundu kw’oyo abikola. Okuzim
ba embeera
n’empisa
ennungi
ssi kintu ekitu
ukibwako olumu wabula
kiyita
mu
mitendera
mingi n
nyo okumala e
bbanga. Tetuyinza kutuukirira
mumbeera n
’empisa b
wetuba n
ga tu
kyali m
umubiri o
gw’obuntu
era
ne kunsi.
Wabula, buli lunaku wabeeraw
o byetulab
a munda
muffe
byetweetaaga o
kulongoosaamu, okukula e
ra n’okuyiga.
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
15
15
15
15
Ebikolwa ebyoleka nti o
li muntu
ow’embeera n’empisa ebiru
ngi
era eby’egombesa.
Okwanjula
Waggulu
tulab
ye
ebika
eby’embeera
era
n’empisa
era
nekyebitegeeza. Tujja kwongerako ebikolwa ebiraga nti omuntu
ddala
alina embeera n’empisa
ennungi, nga bwebirambikiddwa
wammanga m
u busenge:
Empisa, e
mbeera, o
bwesigwa, e
kitiib
wa, o
kusaasira
, obukuusa, o
kufaayo
eri a
balala, o
buzira
, obuvunaanyizibwa, o
bwenkanya, o
kukola, o
mutuuze
omulungi, a
mazim
a, o
butayabulira
, obwesim
bu, o
butasigulw
a, o
kwefuga,
endowooza, e
bikolw
a, o
kukuuma ebisuubizo
Ebigambo ebikulu:
oba embeera Amakulu gaakyo Ebikola ebyoleka amakulu ago
Obwesigwa Yesigika kubanga ayimirira ku kigambo kye.
� Ayogera amazima � Taba wa bukuusa � Tatwaala muntu mukukola ekibi oba obutamubulira byeyetaaga okumanya mukuzimba enkolagana ey’obwesigwa wakati we n’abo b’ayagala.
� Takola butali bwesiga mumukwano � Abeera mwesimbu mw’ebyo by’akkiririzaamu ebimuyamba okumanya ebituufu okuva kubikyaamu.
� Abeera ekyo ekisingira ddala okuba ekirungi era kyeyettanira
� Alwanyisa buli ndowooza n’okusikirizibwa okukola ebitasaana oba ebibi
Okussa mu balala ekitiibwa
Tanyooma era taswazaswaza bantu banne.
� Alaga episa ez’omubantu ezissa mubuli omu ekitiibwa era n’okuba omuwoombeefu
� Buli muntu amutwalira mu ttuluba lye nga agenderera ebirungi mubbo mumazima gonna.
� Agumikkiriza endowooza ez’abalala nebwaba takkiriziganya nabo
� Akkiriza buli muntu nga bwaali era nti wanjawulo mungeri ye.
� Takozesa bunafu bwa muntu mulala okumukozesa mukwesanyusa yekka
Okusaasira okutaliimu bukuusa era n’okufaayo eri abalala
Olumirwa wamu n’abo abali munnaku oba abalumwa mungeri emu oba endala
� Abeera wakisa – agabanako kubyalina n’abo abatalina
� Ayamba abalala, so tabera mukodo oba okwenoonyeza ebibye yekka, oba okuba omukambwe oba okwogera ebiruma abalala.
Okufaayo eri abalala Atwala obudde okukkakkanya kubulumi obw’abalala n’okubawanirira nga bali munnaku oba nga balwadde
oba embeera Obuzira
Bwaba nga asisinkanye ebizibu oba okusomoozebwa mubulamu, atwaala obudde era n’obuvumu okuwonya abalala era n’okuyamba abalala okuvvunuka ebizibu byaabwe, abantu abalala bonna kyebatasobola kukola.
� Mu buli mbeera alaba mangu ky’ayinza okukola okukkakkanya kubulumi obwabo abagirimu
� Asalawo mangu ddala ekyokukola awatali kulindirira balala
� Tatiisibwatisibwa mbeera yonna oba abantu bwaba nga awulira nti asaanidde okuba nekyakolawo.
Okweyisa mungeri ey’obuvunaanyizibwa
Bulijjo akola ebyo ebiraga obuvunaanyizibwa eri ye kennyini n’eri abalala b’abeera nabo oba b’aba ali nabo kukiseera ekyo.
� “Asooka n’alowooza n’obwegendereza nga tannabuuka”
� Bulijo agendereranga ebiyinza okuva mubikolwabye era n’ebyayogera n’okutwala obuvunaanyizibwa kubuli biva mukusalawo kwonna kw’aba akoze
� Abeera muntu wa buvunaanyizibwa ekiseera kyonna
� Abeera mwesigwa era teyekwasa nsonga yonna
� Teyekwasa bantu balala bw’aba nga akoze ensobi yonna
� Bulijjo abeera kyakulabirako eri abo abamukiririzaamu
� Bulijjo atuukirizanga obweyamo era assaamu ekitiibwa mundagaano ze oba ebyo by’aba yewaddeyo okutuukiriza
Obwenkanya
Abantu abalala bwebamussaamu ekitiibwa nebamulaga okwagala n’okufaayo gy’ali, tasaanye kulowooza nti kiva mubunafu bwabwe era tasaanidde kubalinnyirira nga bw’anoonya okwesanyusa yekka nga bwabalumya.
� Abeera mwenkanya eri buli muntu � Awuliriza buli muntu awatali kwekubira oba okugendera kuby’abalala by’aba owulidde
� Awuliriza abalala era agezaako okutegeera byebagamba n’ebyebawulira munda zaabwe
� Abeera mwenkanya mukugabanako ebimusaanira byokka obutaseera balala
oba embeera Okusala omusango ogwensonga era n’amazima
� Teyekubira kuludda lumu oba tasaliririza wakati wabo ababa bafunyeemu obutakkaanya
� Takyusakusa bujulizi mukwejjeereza omusango oba okwejjeereza omuntu omulala gw’ayagala.
Okuba omukozi ennyo
Ateekateeka emirimu gye oba byasanidde okukola era n’abimaliriza mubudde nga bw’aba ategese.
� Tasanyukiranga kulera ngalo nga talina ky’akola
� Akola nga era yelabirira yekka era n’abo abali mumikono gye
� Akola nga yetegekera ebiseera eby’omumaaso
Omutuuze omulungi
Wa mugaso nnyo eri abomukitundu gy’abeera era akola ebizimba emiriraano mukyalo kye, ekitundu kye era n’eggwanga lye ng’ayita mubikolwa era ne mubigambo. Taleeta kutabukatabuka wakati mubantu babeeramu.
� Agobereranga amateeka n’ebiragiro � Akola omugabogwe � Assa ekitiibwa mu bafuzi � Bulijjo anoonyerezanga kunsonga abeerenga omumanyi
� Akolanga emirimu egya nnakyewa okuyamba era n’okukuuma balirwana, ekyalo era n’essomero
Ow’amazima Teyefuula ekyo kyatali era talimba.
� Abeera nga mwesimbu mubuli ngeri abantu balyoke bamutegeererenga mw’ekyo kyaali
� Ebikolwabye era n’ebigambo bye biraga nga amazima g’ayimiriddeko
Obutayabulira mikwano gye
Anyweeza emikwano gyalina obutabavaako mubudde bwonna
� Takyuukakyuuka kulw’abantu ababa bakyuuse oba embeera nga zikyuse
� Asigala nga mwesigwa eri mikwano gye era talyanga mu muntu yenna lukwe oba okumuddiza ekibi kulw’obulungi bwe
� Ayimirirawo kulwamikwano gye mu bulungi n’emububi newankubadde nga abalala bonna babaleseewo
oba embeera Okulaga obwesimbu obutasigulwa
Awanirira empisa ennungi era tawalirizibwa kukyukakyuka kuva kumulamwa newankubadde nga bonna abamwetoolodde bakola ebyo ebitasaana.
� Agoberera amateeka nga bwegakkanyizibwako
� Tawalirizibwa kumenya mateeka newankubadde nga bonna abamwetoolodde bakikoze
� Anywerera kumazima gonna newankubadde nga kimufiiriza bingi
� Abeera eky’okulabirako eri abalala: bulijjo ayogeranga kyategeeza era akola ebyo ye kennyini by’abuulira
Okwefuga mundowooza n’emubikolwa
Tamala gasamwassamwa na bigambo oba okumala gakola kintu nga tasoose kukifumittirizaako.
� Takola kintu kyonna olw’okwesanyusa yekka
� Bulijjo afumittiriza kubiyinza okuva mubikolwa bye
� Yeewala okumatizanga ebyetaago bye byokkka nga bwalumya abalala oba olw’okutuukiriza ye byaluubirira byokka.
Okukuuma ebisuubizo
Takyukakyuka kuva kukigambo kye. Bwasuubiza ayimirira kukisuubizo kye okukituukiriza newankubadde nga kiyinza okumuviiramu okulumwa oba obuzibu.
� Teyeyama nga akimanyi nti tajja kutuukiriza
� Teyeyama nga tasoose kulowooza kubiyinza okumuviiramu singa nga akuuma oba alemererwa okukuuma obweyamo
� Teyeyama kuba nga awaliririziddwa. � Atwala obuvunaanyizibwa eri buli kikolwa oba kigambo kye ye bwekiba kisazizzaamu obweyamo obwo.
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
20
20
20
20
Okukkiririz
anga mu bantu
abalala
Bwetumala
okuzim
ba okwenyumiriz
a mw’ekyo kyetuli
era
n’okuzim
ba e
mbeera n
’empisa n
ga tu
yita m
ukweetegeera o
bunafu
bwaffe
era
n’ebiru
ngi by’etulina muffe
era
kino nekitu
sobozesa
okwelongoosamu okwan’ganga obunafu bwaffe
n’okuggumiza
ebiru
ngi.
Kino
bwetukikola,
kitw
anguyiza
okukkakkana
mubiro
woozo era n’emubise
era
ebizibu.
Kino kitu
yamba
okukkiriz
a abalala e
ra naffe
nga b
wetuli.
Fenna
twesig
ama
kubalala
okuba
n’obulamu
obulungi
obw’amakulu. T
etusobola k
ubeera nankolagana nnungi n
’abalala
bwetuba nga tetubakkiririz
aamu nga ab’omuwendo. Enkolagana
n’abantu abalala
z’enkwaso zetulina
ez’amakulu wakati
waffe
nabo. Ezim
u kunkolag
ana n’ab
antu abalala
zabuzaliran
wa naye
endala tu
zito
ndaw
o nga tu
kuze. E
zim
u kunkolag
ana z
amuwendo
ezim
u nedda.
Naye bwetuba
twagala
enkolag
ana
ennungi
ez’amakulu,
tulina
okuzim
ba
emikwano
emiwangaazi.
Twato
ndebwa n
ga tu
tekwa kuba mubikunsu eb’yaben’ganda era
n’emikwano era
nga
tewali
ayinza
kubeeraw
o yekka. Naye
ebise
era
ebim
u tubeeran
ga
abali
fekka
ku kizinga.
kino
bwekitu
tuukako kitegeeza nti
tetulina mikwano oba nkolagana
z’amaanyi zetwekutte
ko.
Jjukira n
ti waliw
o enkolag
ana era n
’emikwano ffe
gyetutelondera
ffekka, gamba
nga
ab’en’ganda
zaffe
mumaka. Naye waliw
o
enkolag
ana n’emikwano ffe
bennyini gyetwekolera gamba nga
kusso
mero, ku K
kanisa n
’ekukyaalo
gyetubeera.
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
21
21
21
21
Enkolagana ez’enjawulo
Kuba
ekifaananyi
ekirag
a
enkolagana
z’olina.
Kiyinza
okwefaa
nanyiriz
aako nakino wa m
manga:
� Ab’en’ganda eb’omunju bebo ab’omusaay
i, gamba
nga:
abazadde, era n
e bagandabo
� Abantu bosula nabo munju emu era nga bamunda nnyo nga
balin
ga e
b’en’ganda z
affe.
� Ab’en’ganda z’abazadde baffe
kunjuyi z
oombi n
ga b
a taata n
e
bamaama ab
ato, bajjajja ffe
, bakizibwe baffe
n’ab
alinga a
bo.
Bano be bantu ab
asalawo okutufisiz
aaw
o obudde okubeera n
affe
n’okugabanira
awamu okubeeraw
o kwabuli
omu n’emunne.
Abamu kuffe
tulina omukwano ogw’omuwendo ennyo okukira
emikwano emirala
gyonna. Ono gwetuyinza okuyita nfiira-
bulago.
Tulina
abantu abatu
singa obukulu era betukolagana
nabo
olw’ensonga e
zitali z
imu, gamba n
ga k
usso
mero, b
asomi b
annafe
oba ab
asomesa era n
’abakola e
mirim
u egy’enjaw
ulo kusso
mero.
Abantu abamu balin
a enkolagana ennungi era
ey’amaaanyi n’e
Katonda w
aabwe. A
bamu bamumanyi n
ti Kato
nda naye te
balin
a
nkolagana
yanjawulo naye. Abamu bamunoonya
nga balin
a
ekizibu. A
te era ab
alala tebamwagala
.
Ab’enju
ey’abazadde bo
oba aba fa
mile
yo
kiyinza
okutegeeza bino:
Emikwaano
Abakulu
betusisinkana
mubifo
byetw
esangamu
nga kussomero
Katonda
Abengan
da
z’abazad
de b
o
Abaku
lu ku
sso
mero
lyo
KATONDA
Mikw
ano gyo
bew
asoma n
abo
Abantu
ab’omu
kitundu
Ab’en
nyumba
y’abazad
debo
NZE
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
22
22
22
22
Bano babeeramu abantu abenjaw
ulo nga
abakulu ab’ebika,
abakulembeze, ab
aliranwa, abatu
nda o
buduuka kukyalo
, abasaw
o,
n’abalin
ga ab
o.
Kiki ekiyinza okukuleetera okuwulira
nga oli k
u
kazinga newankubadde nga weetooloddwa
abantu abalala bangi?
� Tolina m
untu yenna g
wewekutte
ko m
ukitu
ndu kyonna ekikulu
mu bulamu bwo.
� Enkolagana y
o n’abantu ab
alala n
ga n
nafu
nnyo
� Bwoba
nga
oli
mukifo
ekipya
nga
tolina
muntu yenna
gw’omanyi
1. Wali o
baddeko aw
o wekka n
’owulira n
ga oli w
ekka n
ga ali
ku kazinga w
akati m
u nnyanja?
� Ye �
Nedda.
Kino kyo wakyan’gaanga o
tya?
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
2. Waliw
o embeera y
onna g
yolim
u kati n
ga ekuleetera
okuwulira n
ga ali k
u kazinga
� Ye �
Nedda
Ekyokuddamu bwekiba n
ti ‘ Ye’ an
i gw’olowooza n
ti ayinza
okukuyamba o
kukujja m
umbeera e
yo era lw
aaki?
_______________________________________________________
_______________________________________________________
3. Bintu ki m
u bulamu ebiyinza o
kuyamba omuntu yenna m
u
kukola e
mikwaano egirin
a emisin
gi emigumu?
_______________________________________________________
_______________________________________________________
Engeri y
okka gyetuyinza okulw
anyisa embeera ey’okubeera nga abali k
u
kazinga kwe kwekolera emikwano egiri k
u m
usingi o
mugumu oba
okussawo enkolagana ennun’gamu w
akati w
o n’abantu abalala era ne
Katondawo.
Ab’omukitu
ndu
Okyayinza
okuwulira
nga ali
ku kazinga singa
nga:
Kozesa
akazannyo kano
okulaba bantu ki
abali m
ubulamu
bwo ng’olin
a
enkolagana nabo
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
23
23
23
23
1. Ngezako nnyo okukola emikwano n’abantu abalala naye batera nnyo
okunnewala. N
saanidde k
ukola k
i? �
Gezaako nnyo okulaba nti teweyogerako buli kise
era nga oli
n’ab
antu ab
alala.
� Bala
ge nti
mu mwoyo omulungi oyagala
nnyo okumanya
ebibakwaata
ko
� Babuuze kubibakwaatako, n
aye ebibuuzobyo bireme kuba n
ga
bibaleetera e
nsonyi o
kubiddamu.
2.
Mpulira
nnyo nga ndi n
zekka ebiseera ebisinga obungi. N
kole k
i? �
Kino
kitera
nnyo
okubeeraw
o.
Era
tekisa
anidde
kukweraliirik
iriza. Olina okuyiga okugumira
embeera ezo buli
lweziba z
izze.
� Somanga Baib
uli yo era
n’ebikwata
kubulamu bwa Yesu era
n’engeri g
yeyakwatan
gamu ebise
era ebizibu n’okuwulira n
ga ali
yekka. (L
aba M
atayo, M
akko, Y
okana ne Lukka)
� Gezaako okwenyigira
mukuyamba era
n’okufaayo eri
abalala
abali m
unnaku nga o
kukyalira ab
alwadde era n
’abakadde.
Gano amakubo gonna m
akulu nnyo m
ukwejjako ebiro
woozo
era n’obikwasa Katonda n’abalala.
Ebibuuzo
n’ebyokuddamu
ebikuyamba
bwoba nga olin
a
ebizibu
munkolagana
n’abantu abalala
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
24
24
24
24
Akafaananyi akala
ga emikwano gyennina n’enkolagana nabantu
nga b
wennyim
iridde m
ukise
era kino.
Wandiika mu mabanga agakuweered
dwa kumisitta
le amatuluba nga
bwetu
gasen
gese m
ukifaananyi ek
yasoose w
aggulu
1. __________________________________________________________
______________________________________________
2. __________________________________________________________
______________________________________________
Ebim
u kubintu eb
ifuula enkolagana en
o okuba enyweevu
oba
ey’o
muwendo byebino:
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
Ekyokukola:
Okukkiririz
a m
u
bantu abalala
kyebali, N
ze siri
kazinga:
Enkolagana
yange esingira
ddala
obunyweevu eri
ne…
NZE
NZE
NZE
NZE
(Wandiik
a erin
nyalyo wano)
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
25
25
25
25
Obukodyo obweetaagisa
mukuzimba enkolagana
ez’omugaso
Okutwala
obuvunanyizibwa
mu
mukwano
oba munkolagana n’abantu abalala
Okubeera ow’obuvunaanyizibwa
eri
obulamu bwo kutan
diika
nakusala
wo
n’amagezigo
nti
omalirid
de
okuba
omuntu
aw’obuvunaanyizibwa. Ate era ekyokusalaw
o kyokka tekim
ala.
Kitw
alira ddala
obulamu bwo bwonna k
unsi n
ga o
genda o
tegeera
mpola nti
waliw
o ebintu ebiri
mumaanyi go okubikola
era
n’okubikkiriz
a nti
kikukakata
ko ggwe okubikola.
Omuntu
ow’obuvunaanyizibwa atw
aala
obudde okufuga obulamu bwe era
n’enneyisa
ye.
Okutwala
obuvunaanyizibwa
oluusi
kiba kizibu nnyo. Engeri
endala
ennyangu gyetuyinza okulonda kwe kwesig
ama kubantu
abalala
okutusaliraw
o n’okufuga
obulamu bwaffe
, naye tulina
okujjukira nti
ebiva
munkola
eno tebiba
biru
ngi.
Engeri
ennun’gamu yokka kwekutwala
obuvunaanyizibwa eri
obulamu
bwo era n
’ebikolwa b
yo m
ubuli k
intu ekikwata
kubulamu bwo.
Okusala
wo kwetukola le
ero kulina e
nkwaso ku busobozi b
waffe
okubeera ab
’obuvunaanyizibwa m
ubise
era b
yaffe
eby’omumaaso
. Tuteekeddwa
okwenyigira mu kutegekera ebise
era
byaffe
eby’omumaaso
so ssi k
ulinda b
intu kutugwaako bugwi.
Okutwaala
obuvunaanyizibwa
kikolwa ekitw
ala emyaka
gyo
gyonna gy’omala
kunsi
era
nga entan
diikwa eva mu kusala
wo
okutuufu okuba ow’obuvunaanyizibwa nga osobola
okukkiriz
a
ebiva
mu kusalaw
o kwoba okoze era n’okufuga
ebikolwa
eby’omubitu
ndu
byo
ebitaa
no
nga
bwebirambikiddwa
wammanga:
Ebiro
woozo
ebikulu
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
26
26
26
26
− Eby’omubiri
− Eby’endowooza n
’okufumittiriz
a
− Eby’enkolagana n’ab
antu ab
alala
− Eby’obwongo, endowooza n’amagezi
− Eby’omwoyo n’e nzikiriz
a
Emisingi etaano okuziim
bibwa
obuvunaanyizibwa
1. Nvunaanyizibwa kubuli k
intu kyenkola:
� Bwenkola o
bulungi n
funa o
kusiim
ibwa
� Bwensobya, nzikiriz
a nti nsobezza era
n’enzikiriz
a n’ebiba
bivudde
mu
mukifo
ekyokusalira
balala
omusan
go
kulw’ensobi zange.
2.
Nina obuvunaanyizibwa okumaliriz
a buli
mulim
u gwange oba
ekkata
la ly’enesalidde (tu
gambe nga m
ukusoma):
� Sireka
bala
la kunkolera mirim
u gyange nze gyensobola
okwekolera nzekka.
3. Nina
obuvunaanyizibwa
okuwa
ekitiib
wa
n’okubeera
n’ebiro
woozo ebiru
ngi eri b
uli m
untu yenna.
4. Nina obuvunaanyizibwa okuwanirira ab
alala, ab’ekitu
ndu kyange
era n’ensi y
ange
5. Nina
obuvunaanyizibwa
eri
obutonde
okubulab
irira era
n’obutab
utyobola
nga
nkolerako ebise
bengereza
obulungi
bwabwo ebise
era byonna.
Engeri g
y’osaanidde okubaamu
n’obuvunaanyizibwa mu bitundu byo eby’obuntu
� Okuwummula ekim
ala
era n’okulya emmere yonna eyamba
mukukula obulungi, n
’okugukozesa k
ubulim
olim
o n’obuzannyo
obugukuuma n
ga g
w’amaanyi.
� Okwessa
ako akakomera
kumwoyogwo akakuyamba obutetab
a
mubikolwa
eby’okwegadanga nga
tonnaba
kufumbirw
a oba
kuwasa
. �
Bwoba osoma, kola
entegeka z’oyinza okugoberera
mukuyiga
n’okwejjukanya byoba o
yize
� Gezaako okunoonyereza k
unsonga empya y
onna e
kusan
yusa
� Bwoba
nga
okemebwa
okukola
abalala
obubi,
funayo
eky’okukola e
kirala e
kijja e
biro
woozobyo kundowooza e
mbi.
� Kkiriz
a okusiim
ibwa kwonna b
wekuba k
ukoleddwa g
yoli
Eby’omubiri
Eby’endowooza
n’okufumittiriza
Eby’enkolagana
n’abantu
abalala
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
27
27
27
27
� Kkiriz
a ensobi zo era o
sabe okusonyiyibwa ab
o bokosezza
� W
uliriz
anga n’obwegendereza omuntu yenna bwaba nga alin
a
byayogera n
awe
� Buuza
abantu abakulu beweesig
a (ab
o abalin
a ebisa
anyizo
eby’omuzadde)
bakunnyonnyole
kunzikiriz
a zaabwe
mu
Kato
nda e
ra n’eby’enzikiriz
a/eddiini aw
amu.
� Sabanga
nnyo
Kato
nda
ayongere
okukuyigiriz
a
kubim
ukwaata
ko
� Fubanga n
nyo okusoma B
aibuli y
o buli lu
naku
By’okola okulaga nti o
li munkolagana ennungi
n’abantu abalala:
� Kolaganira w
amu n’abalala
� Yogera m
ungeri e
tegeerekeka obulungi
� Yambanga ab
alala ab
eetaa
ga o
kuyambibwa
� Gezaako okwekkeneenya olab
e ebikolwabyo nga bwebiyinza
okukosa ab
o ab
akweetoolodde
Obutatuukiriz
a biru
ubirirw
a kite
geeza bino:
� Nga to
sobola k
wogereganya n
’abalala b
ulungi
� Nga to
sobola k
ukolaganira w
amu n’ab
alala
� Nga tosobola
kulab
a nti ebikolwabyo oluusi
biba bikosa
abo
ababa bakwetoolodde
Eby’obwongo,
endowooza
n’amagezi
Eby’omwoyo
n’e nzikiriza
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
28
28
28
28
Obukodyo obweyambisibwa mu
kukola emikwano emipya
Okwanjula
Okukola
emikwano emiru
ngi era
egy’emigaso
kitw
aala
ebbanga
n’okulowooza k
ungi. T
etumala g
asan
ga m
untu yenna m
u kkubo
netufuuka b
a mukwano. T
unoonya a
bantu ab
atajja
kutukola b
ubi
oba okututwaala
mu makubo agayinza okutuwabya okuva ku
kyetumanyi n
ti kitu
ufu. K
ino kiteegeeza n
ti waliw
o emikwano gya
miru
ndi ebiri:
emikwano egy’an
namaddala
n’egyo emikuusa
oba
egy’okungulu.
Mu
busenge
wammanga
wala
mbikiddwawo
ebikolwa eby’abantu kw’oyinza okubamanyira
oba omukwano
gwabwe gwa n
namaddala o
ba m
ukuusa.
Omukwano ogwa nnamaddala Omukwano omukuusa oba ogw’okungulu
� Obutayabulira –Okuwayo obweyamo mundaayo
okusigala nga mwesigwa gyoli ebiseera byonna
� Obwesigwa
� Okukuuma ekigambo okukituukiriza
� Okufaayo nga kugenda mubuziba ennyo
kubikwatagana kubulamu obwa mukwanogwo
� Okuwayo obudde n’ebirala kulw’omukwano
� Okwogeraganya okutaliimu bukuusa
� Okwagala okutanoonya byakwo era n’okuteegera
embeera ez’abalala
� Okussa ekitiibwa mubirowoozo bya
mukwanogwo era n’engeri gy’awuliramu
kunsonga emu oba endala
� Obuvunaanyizibwa (Okutwaala
obuvunaanyizibwa obw’ebikolwa byaffe era
n’ebyo ebiba bivudde mu bikolwa ebyo)
� Okusonyiwa
� Okussaamu amaanyi okulaba nti omukwano
gugenda mumaaso bulungi)
� Okukozesa omulala olw’okutuukiriza
ebigendererwa eby’okwesanyusa ggwe wekka
� Obutakuuma bisuubizo wakati mubemikwano
� Okusagaasagana
� Obutesigika
� Obuteyama kusigala mumukwano n’omulala
okumala ebbanga
� Okunafuwa mumisingi egifuga ebikolwabyo
n’okola ensobi kubanga oyagala kusanyusa
mukwano gwo oba mwembi okwesanyusa
� Okuwaliriza munno okumenya omutindo
gweyessizawo okufuga ebikolwa bye mbu nno
akusanyuse
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
30
30
30
30
Kiki ky’osaanidde okukola
okuba omukwano ogwa
nnamaddala eri o
muntu
omulala?
Eddaala 1
: Sooka wekube m
u kifuba otunuulire
w’oyim
iridde kaakano olabe oba nga olina ebisaanyizo
ebikusobozesa ok
ubeera omukwano ogw
a nnamaddala eri
omuntu om
ulala:
Jjuza m
umabanga agakuwereddwa w
ammanga nakabonero kano ��� �
ng’olaga ki k
yewemanyi n
ti kyooli.
Byenkola
Obudde
obusinga
obungi
Oluusi
Bwemba
sirin
a ngeri
ndala
yonna
1. Nze b
ulijjo
ntuukiriza
by’en
neyam
ye eri omuntu
omulala
2. Buli lw
enkola en
sobi njikkiriza
era n’en
gyenenya
3. Nsonyiw
a buli ab
ankola o
bubi
4. Nzisaam
u ekitiib
wa eb
irowoozo
eby’ab
alala era n’en
geri gyeb
awuliram
u ku
nsonga em
u
oba en
dala
5. Njogera kaati era aw
atali bukuusa
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
31
31
31
31
Eddaala 2
: Osobola otya ok
ukyuuk
a n’ofuuka
omukwano ogw
a nnamaddala? L
ondayo ekintu m
u bulam
ubwo kyewetaaga ok
ukyuusa oba ok
ulongosaamu
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
Wandiik
a ku
misitta
le
amakubo
g’onoyita
mu
okulongoosamu
ekintu oba
ensonga eyo
(Ntegeka ki)
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
32
32
32
32
Okussa mu balala ekitiib
wa
Ekitiib
wa kye kki?
Okussa
mubantu ekitiib
wa kitegeeza kubakkiririz
aamu era
n’okutegeera
nti
buli
muntu wa
njaw
ulo era
asaanidde
okukwatib
wa
bwaty
o.
Okwessa
amu
ekitiib
wa
wekka
era
n’emubalala
gwe musin
gi
okuzim
bibwa
embeera
n’empisa
ennungi ezeegombesa.
Okussa
mu bala
la ekitiib
wa kitegeeza kuba muwoombefu ala
ga
empisa
ezisaan
idde mu bantu. Okussa
mu mulala
ekitiib
wa
tekikuwa bbeetu kutyobola d
dembe ly
e, o
kumunyooma m
ungeri
yonna, o
ba okumutuntuza. O
kussa
mubalala e
kitiib
wa te
kitegeeza
kubakozesa
mungeri
ey’okwesan
yusa
wekka
oba
okubanoonyezamu ebibyo kububwo.
Okussa
mu mulala ekitiib
wa kitegeeza nti
omuntu oyo oba
omulabye nti
wa
muwendo nnyo era nga
okiraga
mungeri
gy’oyogera naye, g
y’omuyisa
amu, e
ra n’engeri g
y’otwala
mu ebyo
ebikulu gyali.
Ekitiib
wa tekikoma kubazadde baffe
bokka naye
kisa
anidde kibeere ekintu ekyettan
irwa buli muntu eri
mikwano
gye.
� Okussa m
u balala
ekitiib
wa era n
’okuba o
w’obuvunaanyizibwa
� Okussaw
o
akakomera
ak’amate
eka
agafuga
ebisa
anidde
okukolebwa n’obutakolebwa mu mukwano oba munkolagana
yaffe
n’ab
antu ab
alala
Ebiro
woozo
ebikulu:
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
33
33
33
33
Ekyokukola:
Okussa mubalala ekitiib
wa
Tulag
a nti tw
essaa
mu ekitiib
wa ffe
ka n
ga tu
kola b
ino wammanga:
1.
2.
3.
Tulag
a nti tu
ssa mubantu abalala e
kitiib
wa n
ga tu
kola bino
wammanga:
1 2 3 Tulag
a nti tu
ssa mumirim
u gyaffe
n’okuyiga k
waffe
ekitiib
wa n
ga
tukola b
ino wammanga:
1 2 3 Tulag
a nti tu
ssa ekitiib
wa m
ub’ekitu
ndu gy’etubeera n
ga tu
kola
bino wammanga:
1 2 3
Jjuza m
u
mabanga e
bintu
by’osaanidde
okukola
okwessaamu
wekka ekitiib
wa
Jjuza m
u
mabanga e
bintu
by’osanidde
okukola
okussaamu
abalala ekitiib
wa
Jjuza m
u
mabanga ebintu
by’osanidde
okukola
okussaamu
ekitiib
wa m
u
byetuyiga oba
byetukola (e
ri abo
abatali
mussomero)
Jjuza m
u
mabanga ebintu
by’osaanidde
okukola
okussaamu
ekitiib
wa abantu
ab’omu kitu
ndu
kyo
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
34
34
34
34
Okubeera nga wenoonyeza bibyo
Okweenoonyeza e
bibyo kwekussa e
ssira kwebyo by’oganyulwamu
wekka nga
okozesa abantu n’ebintu okweetuusako ebyo
by’oyaayaanira
era
nga
tofaay
o oba
abantu bano bakosebwa
ebikolwa byo oba
nedda. Okwenoonyeza ebibyo kikuwaliriz
a
okukozesa
abalala
okukukolera by’oyagala
naye ate
nga ggwe
tofunye budde kubaddizaw
o.
Ate w
aliw
o okuba eyerekereza byonna k
ulw’ab
alala. E
ra Baib
uli
erag
a nti
Yesu yali
bwaaty
o.
Yaw
aayo byonna
kulwaffe
. Yalo
woozanga k
ubala
la nga tannaba kwerowoozako ye.
Nedda. Kubanga kulumya
nnyo abalala
era
nawe kennyini,
tekusobola k
uba k
utuufu m
ungeri y
onna.
Okwerab
irira n’okwenoonyeza ebibyo bya
njaw
ulo.
Naye
bwewerabirira
nga
okozesa
abantu abalala
oba
nga
olekeyo
okubakolera
by’oteekeddwa
okubakolera,
kino
ky’ekifu
ula
okwerab
irira kwo ekibi.
Omuntu eyenoonyeza
ebibye nga
talowooza kubalala
assaw
o amateeka agafu
ga omukwano oba
enkolag
ana wakati
we n’ab
antu abalala
g’amanyi nti gakolera ye
okufuna by’ay
aayaanira
so ssi
kugasa
banne. Ate era tulinaw
o
n’abo abefuula nga abalin
a byebakolera
abala
la naye nga bambi
bakikola
kubanga banoonya kusiim
ibwa
abo bebaba bakoledde
ebiru
ngi.
Okwo nakwo ssi
kwekufaayo eri
abalala
. Omuntu
eyenoonyeza ebibye yekka, a
funa o
kumalibwa n
ga b
yayaayaanira
abifu
nye.
Wakati
w’oyo eyenoonyeeza ebibye n’oyo akola
okusiim
ibwa
tulinawo
omuntu
ow’obuvunaanyizibwa
era
omukulu mu biro
woozo.
Omuntu nga ono ye aso
bola
okwekolera byeyetaa
ga e
ra n’okukolera a
bantu abalala b
yebetaaga
era
essan
yu lye liva
mukusobola
okutetenkanyiza wakati
aw’okwagala
okwekwaata
kubalala ate
era n
’okubeera n’eddembe
okwekolera kyaba a
yagadde nga talu
mizza m
ulala
. Baib
uli e
yigiriz
a
obuvunaanyizibwa
eri
ffe bennyini era n’okuyamba
abala
la.
(Abagalatiy
a 6:4-5)
Okwenoonyeza
ebibyo ggwe w
ekka
kuyinza okubaamu
omugaso gwonna?
Kuba kunoonya
bibyo oba
okweegwanyiza
bwowaayo
obudde
okwerabirira
?
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
35
35
35
35
Okwenoonyeza
ebibyo wekka:
� Mukodo
� Yekolera buli k
imu
okwesanyusa ye
� Anoonya okumatiz
a
okuyayaana kwe
Anoonya okusiim
ibwa:
� Mugabi e
kiyitirid
de
� Akolera abalala ebiru
ngi n
aye
nga ye te
yefuddeko kim
ala
� Asanyukira
nnyo okusiim
ibwa
abalala
Wa buvunaanyizibwa era
mukulu mu birowoozo:
� M
ugabi e
ri abo abali m
ubwetaavu
� Y
eekolera byeyetaaga era
n’akolera n’abalala kyenkanyi
� A
lina engeri g
y’agezaako
obutekubira
nnyo kumikwano ate
nga asig
aza eddembe ly
e
okubeera kyayagala okubeera.
Ekisukkirid
de 1: Kino ssi k
irungi
Ekisukirid
de 2: Kino ssi k
irungi
EKITUUFU: KIRUNGI
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
36
36
36
36
Okwekkaanya akakomera
kwetutambuliza enkolagana
n’abantu abalala
Akakomera k
yeki?
Akakomera g
e m
ateeka o
ba enkola ebifu
ga enneyisa z
affe
nga tu
li mubantu abalala
era
n’okutambulizako omukwano gwetuba
tuyingiddemu n’ab
alala.
Akakomera kano kannyonyola embeera
zaffe
era n’empisa
n’emisin
gi kwetusin
ziira
okukola
byetukola.
Akakomera k
ano kayamba m
ukutukomako okwegendereza e
ngeri
gyetuba
tusaanidde okwesembereza
emikwano gyaffe
; waliw
o
eby’obuvunaanyizibwa
era
n’ebitali
bya
buvunaanyizibwa
munkolagana zino? Obukomera buno buyinza o
kufuga enkwata
gyetukwata
mu emibiri
gyaffe
oba nga bufuga enkolagana yaffe
n’abalala
. Buno bwo buyamba o
kukoma k
u bantu ab
alala ab
aba
baagala
okusemberera
oba okukwata
ku bitu
ndu eby’emibiri
gyaffe
. Akakomera akafuga enkolagana
n’ab
alala kagezaako
okussaw
o ebbanga wakati
aw’ab
antu mukifo
mwebabeera.
Eky’okulabirako:
omwami
ye wa ddembe okulaga
bwaali
n’ebbeetu okusemberera omukyalaw
e mukifo
ekitali
waka
waabwe. Naye omusajja omulala
bw’akikola, kiba kityobola
ekitiib
wa
kye kko akakomera
akafuga
enkolagana
wakati
we
n’abantu abala
la.
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
37
37
37
37
Eby’okulabira
ko mukussaawo n’okukkiriz
a
emigaso egy’obukomera obufuga enkolagana
n’abantu abalala:
Akakomera
wekasim
biddwa ne k
yetusaanidde o
kukola
� Okufaayo ennyo kuby’obuyonjo n’endabika y
affe
�
Yogera
kaati
kyokkiririz
aamu newankubadde nga kyaw
ukana
okuva k
uby’abalala n
ebwebabeera e
mikwano gyo.
� Kkiririz
a nti d
dembe lya b
webange m
ikwano gyo bwebasalaw
o
obutakkaanya n
aaw
e buli k
aseera.
� Tokwaatan
ga m
untu yenna m
ungeri e
muleetera o
kusw
aala
, oba
okulumwa m
ungeri y
onna.
� M
aliriz
anga m
ubudde ebyo byonna b
y’otekeddwa o
kukola
� Gezaako nnyo okuwuliriz
a abaso
mesa
era
n’ebasomi banno
bwebaba n
ga b
alina k
yebagamba
� Gezaako okukola e
gyannakyewa m
ukitu
ndu kyo
� Tomala
gaw
andiikawandiika
kubise
nge
by’ebizim
be
oba
okusuulasu
ula e
bisasiro
buli w
antu.
Lwaaki tw
andyetaaze obukomera obufuga
enkolagana zaffe
n’abalala?
Kubanga tw
essa
amu fe
kka ekitiib
wa e
ra netussa
amu n’ab
alala
ekitiib
wa k
itugwanidde okussa
wo obukomera o
bufuga e
nkolagana
zaffe
n’abala
la obutava k
umulamwa e
ra n’emisin
gi ebifu
ga
obulamu bwaffe
. Obukomera b
uno bwebuba n
ga b
ulina
ebigendererw
a ebizim
ba, buyinza o
kutuyamba o
kutegeera n
geri k
i zetuyinza o
kweyisa
mu m
ubise
era e
bizibu.
Ffe bennyini
Abalala
Eby’okuyiga
Ab’ekyaalo
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
38
38
38
38
Okusalawo ku nsonga
ezitu
kwaatako: O
kusalawo kye
kki?
Okusala
wo kitegeeza okwekkenneenya
ensonga oba
embeera
esoomooza
era
netulondako
ki
kyetusaanidde
okukola
okugikyuusa oba o
kugiweweeza. E
mbeera zino olusi z
iba n
nene
naye oluusi z
iba ntono.
Biki ebiru
n’gamya engeri g
yetusalawo?
Okusala
wo
kwonna
kusin
ziira
ku
byetwenyumiriz
amu
ebiru
n’gamya
endowooza
zaffe
. Byetwenyumiriz
amu
bino
bisib
uka
mwebyo byetukkiririz
aamu era n’endowooza zaffe
. Byetwenyumiriz
amu bino byebiru
ngamya ebiru
ubirirw
a byaffe
mubulamu. B
ino byetwagala o
kufuna m
u bulamu era b
yetwagala
bye biru
n’gamya ebikolwa byaffe
oba enneyisa
yaffe
okutuusa
lwetubifu
na.
Biki ebiyinza okulun’gamya engeri g
yetusalawo
mu bulamu?
1.
abalala k
yebaku
lowoozako
2.
okufaayo
ennyo n’okw
agaliza abalala em
beera ey’o
bulam
u obulungi
3. ebyetaago
byo ku
bubwo
4. ebintu eb
ikalu eb
ya buliw
o
5. ebigen
dererw
a nga b
yakutwalako
ebbanga d
dene o
kubitu
ukako
6.
obukuumi
7. obulam
u obuli ku
mulam
wa
8. em
irembe
Eby’okufumittiriz
a:
Wejju
kanye ku
mbeera zew
ali oyiseem
u nga o
teekwa o
kusalaw
o. D
dam
u
obubuuzo buno wa m
manga:
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
39
39
39
39
� waliw
o okusala
wo okukusan
yusa n
ti wakola k
irungi
� waliw
o okusala
wo kwewejjusa n
ti singa wali o
sazewo m
ungeri
ey’enjaw
ulo oba o
lyawo ebyandivuddemu byandibadde birala
� waliw
o okusala
wo kwewandyagadde okuba n
ti wakukola
� waliw
o okusala
wo kwewejjusa
� waliw
o okusala
wo kwewandikyusiz
zaamu leero
Amadaala g’oyinza okweyambisa okutuuka ku
kusalawo okulungi
L
Wandiika o
lukalala o
lw’eb
yo by’o
genda o
kulondako
ekyo ekin
akuyam
ba
okusalaw
o
O Beera n
’olukalala o
lw’eb
intu byew
enyumirizaam
u, n’eb
ika eby’em
pisa,
okusin
ziira bulijjo
okusalaw
okw
o
N Gerageran
ya enkalala zin
o zo
mbi
D Ddam
u wetegereze b
uli ekiri ku
lukalala o
lw’eb
yokulondako
olab
e oba
nga b
irina en
geri gyebiko
ntan
amu n’eb
iri kulukalala o
lw’eb
yo
by’o
sinziirako
bulijjo
nga o
salawo
A Awo londako
kimu kw
ebyo eb
iri kulukalala o
lw’eb
yokulondako
ekisinga
okukkirizigan
ya ne b
y’osin
ziirako bulijjo
mu ku
salawokw
o.
K Kwekken
eenya eb
irungi n
’bibi eb
iyinza o
kuva m
ukukozesa ek
yo
ky’olonze sin
ga nga o
salawo ku
kyo.
O Onotegeerera ku
kki nga o
kusalaw
o kw
o ku
vuddem
u by’o
badde
osuubira?
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
40
40
40
40
Okufim
itiriza
A. E
by’obumanyiriv
u:
1. Obukodyo kyeki?
2. Lwaki o
mubuvubuka y
etaa
ga o
bukodyo buno?
3. Kiki e
kitu
uka m
ubulamu bwe nga talu
n’gamzibbwa b
ukodyo
buno?
4. Emitendera emeka ab
aana gyebayitamu nga bakula m
u m
ubiri,
mudowooza
n’obwongo,
munkolag
ana
n’ab
alala,
muby’omoyo,
era
n’emukusalaw
o kunsonga
eziso
omoza
mubulamu? G
ye giru
wa?
5. Bukodyo ki obuyamba omuvubuka okwemanya ki kyali
era
n’okukyenyumiriz
amu?
6. Bukodyo ki obuyamba
omuvubuka
okutegeera
abala
la ki
kyebali
era n’okukolag
anira
wamu n’ab
o obulungi aw
atali buzibu bwonna
7. Bukodyo ki o
buyamba o
muvubuka o
kusala
wo kunsonga eziba
zim
usoomooza?
B. E
ndowoozayo ennungi e
ri abavubuka
1. Abavubuka b
a m
u…
……
……
……
……
……
……
…
2. Basobola
okus…
……
……
……
……
……
……
….obulungi
kunsonga e
zibaso
omoza sin
ga n
ga b
aweebwa o
bu…
……
……
obutuufu
3. Buli
mubu…
……
……
……
.. ayinza
okubeera
n’obulamu
obuta…
……
……
….. sin
ga n
ga ate
gekera buli lu
n....................
lwe olupya
so ssi
kumala
gagenda bugenzi
n’ebiba
bigud…
……
……
……
……
. ku lunaku olwo.
C. N
ga to
nnazim
ba bukodyo m
ubavubuka, w
ekebere kunsonga zino:
1. Weemanyi ki kyoli e
ra okyenyumiriz
amu? �
Yee �
Nedda
Fumittiriz
a kukyokuddamu kyo era wekebere lwaki kibadde
bwekityo.
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
…
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
…
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
…
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
…
……
……
……
……
……
…..
Nga tonnaba
kweyongerayo
, fummitiriza
era oddemu
ebibuuzo bino
wammanga:
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
41
41
41
41
2. Okutegeera abalala
era
n’okukolag
ana
n’ab
o obulungi.
Wekebere nga o
jjuza m
ubusenge wammanga:
�Ndim
umativ
u nnyo m
ukyo
� N
dim
umativ
u
�Nkyabulamukko
� N
kyalemereddwa
Weebuze
lwaki?
....................................................................................................................
............................................................................................................
3. Okutegeka
obulamu bwo era
n’okusalaw
o okulungamu
mubikwata
kubulamu bwo. Wekebere nga ojjuza mubusenge
wammanga:
�Ndim
umativ
u nnyo m
ukyo
� N
dim
umativ
u
�Nkyabulamukko
� N
kyalemereddwa
Weebuze
lwaki?
....................................................................................................................
............................................................................................................
4. Obukodyo
obuyamba
mukuyigiriz
a
oba
okutendeka
abavubuka
munkozesa
ey’obukodyo
obusobozesa
okuvunnuka e
biso
omooza m
u bulamu.
�Mbuyize bulungi
� ssin
nabuyiga
�bunnemye
Weebuze lw
aki?
....................................................................................................................
...............................................................................................................
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
42
42
42
42
Okutegeera engeri
gyetukulamu mu bitu
ndu
eby’omuntu
Okwanjula:
Omubiri
ogw’omuntu
guyita
mu
mitendera
mingi
nga
gukyukakyuka
okuva
lw’az
alibwa
okutuusa
lw’akaddiwa.
Ebisin
gira
ddala
okuba ebikulu munkyukakyuka zino by’ebyo
ebikwaata
gana nenkolag
ana wakati
w’ab
antu era
n’ebyokwegatta
ebitaandikira k
ukise
era omuntu w’avubukira. W
ano omwana ab
a
ayita m
ukise
era w
akati aw
’okubeera o
mwaana n
’okubeera o
muntu
omukulu.
Kino kye kise
era
ebitu
ndu eby’omuntu ebizaala
webitan
diikira okwetegekera
okukula
n’okutuukiriz
a emirim
u
gyabyo. A
te kye kise
era o
muvubuka w
’atandikira o
kusemberera
emikwano kuba ab
a aw
ulira o
kwefuga m
u m
utim
a ggwe nga a
va
kukusalirw
awo bazaddebe. K
ino kyekise
era okutandiika o
kuzim
ba
eby’okwenyumiriz
amu n’empisa
ebinamulun’gamya e
bikolwa b
ye.
Era n
’okuyaay
aana o
kw’omutim
agwe kukyuuka.
Okufim
itiriza
A. E
by’obumaanyivu:
1. Enkyukakyuka mumibiri
gyaffe
ziretaw
o njaw
ulo ki wakati
aw’omusajja
n’omukazi?
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
2. Biki ebiyinza o
kuva m
ukwegandanga o
kutatu
kirid
de m
ubise
era
byakwo
ebitu
ufu?
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
.
Nga tonnaba
kweyongerayo,
fummitiriza era
oddemu
ebibuuzo bino
wammanga:
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
43
43
43
43
3. Onyonyola o
tya kubikwatag
ana n
’ensonga ez’ekikula ky’ab
antu
era
nengeri
gy’ekiru
ngamyamu
emigaso
era
n’eby’obuvunaanyizibwa
bw’omwami
era
n’omukyala
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
B. E
ndowooza yo kunkyukakyuka nga omuntu avubuka
1. Omuvubuka okuwulira o
bweetavu bw’okwegatta m
umukwano
aba ay
onona m
umaso
ga K
atonda? �
Yee �
Nedda
Nnyonyola
eky’okuddamu
kyo
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
2. Endaw
dde ez’obukaba zikwata abo bokka
abagwenyufu
muby’okwegadanga.
� Yee �
Nedda
Nnyonyola
eky’okuddamu
kyo
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
3. Lwaki
kisan
idde
buli
muvubuka
okuteegera
kubifa
kunkyukakyuka e
zibeeraw
o ng’akula?
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
C.
Nga tonnannyola kubikwatagana n’ekikula ky’abantu
wekebere kunsonga zino.
1. Nze
nkwatib
a ensonyi
okwogera
kaati
kubikwata
gana
n’enkyukakyuka
mumibiri
gyaffe
nga
tukula.
� Yee �
Nedda
Fumittiriz
a kukyokuddamu kyo era w
ekebere lw
aki kibadde
bwekityo.
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
44
44
44
44
2. Bisaa
nyizo ki byewewetaa
ga
okusobola okunnyonyola
era
n’okwogereganyamu n’ab
avubuka kunsonga ez’enkyukakyuka
ezibatu
ukako nga b
avubuka? L
ondako m
ukasenge wammanga
era oyongere okunnyonnyola.
Obumanyiriv
u ku bikwata k
unkyukakyuka
�
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
Obukodyo obw'okwogereganya e
ra n’okumatiz
a
omulala
�
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
Endowooza
ezitali
zim
u
ku
by’obuwangwa
nga
bwebiru
ngamya
oba okuwabya ebikwata
ku kuvubuka
era
n’obuvunaanyizibwa o
bw’abaami n
’abakyala
�
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
……
Enkyukakka ezira
bika kungulu ku mibiri g
yaffe
Bwetuzaalibwa tw
awukana k
ulw’ekikula k
yaffe
ekirag
a ebitu
ndu
byaffe
mubuto bwabyo: bino by’ebitu
ndu byaffe
eby’ekyama,
ebyo ebiraga enjaw
ulo wakati aw
’ekisa
jja n’ekikazi. B
wetuvubuka,
ebitu
ndu bino bikula n
ga b
idda k
uddaala e
rya w
agguluko nga k
ati bissaa
wo enjawulo wakati aw
’omusajja o
mukulu era n
’omukyala
omukulu. O
buvubuka ddaala e
risanyusa ennyo newankubadde
bujja n
’okusoomozebwa k
ungi, m
u m
ibiri e
giba g
ikyakula
obukuzi. N
aye nga w
adde guli g
utyo, o
muvubuka b
weyegadanga
asobola o
kufuna o
lubuto oba o
kufunyisa o
muwala o
lubuto.
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
45
45
45
45
Enkyukakyuka ezijja
wo zira
mbikiddwa mu
busenge wammanga:
Abawala
Abalenzi
� Enywanto zeziso
oka o
kugejja, n’amabeere
ne gaddako
� Obutuuliro
n’amagumba a
gabwetoolodde
era n
’agomubitu
ndu ebizaala g
agaziwa
okwetegekera o
kuyitamu omwana n
ga
ebise
era e
by’okuzaala b
ituuse
� Enviiri z
imera m
unkwaw
a
� Okugejjamukko okw’edooboozi o
kuva
kuly’ekyana e
kito
etto
no ate
nga ly
a
waggulu
� Abamu bafuna e
mbalab
e entonotono m
u
maaso
� Okulwaala o
mwezi kutandiika
� Amazzi agakuuma o
bukyala n
ga b
uyonjo
gatandiika o
kujja m
ubungiko
� Okuwulira m
uli o
bwetavu obw’okwegatta
mu m
ukwano bweyongera
� O
mubiri g
ulina e
ngeri g
yegweyongera
okweetoololwa amasa
vu era n
e gugonda
nnyo
� Eddoboozi ly
eyongera
obunene
� Obusajja b
utandiika o
kugejja
� Ebisaw
o ebitereka e
nsig
o
ezizaala n
abyo bitan
diika
okugejja
� Abamu bafuna e
mbala
be
entonotono m
u m
aaso
� Ebire
vu n’ekakoba b
imera
� Ekifu
ba k
igaziwa
� Omubiri g
uziim
ba e
binywa
ebinene ku m
agumba
� O
kuloota o
kwekiro
okuleetera o
kufulumya
amazzi ag
azaala n
ga
sikyeyagalire
kutan
diika
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
46
46
46
46
Okwegadanga mu kifo kyakwo
ekisaanira
Okwanjula
Okuwulira
obweetaavu obw’okweggatta
tekirin
a bubi bwonna
kubanga ekyo Mukama yakitegeka bwaty
o era
abavubuka nga
bakula e
mbeera z
ino zeyongera e
ra tebasaanidde kuwulira n
sonyi.
Wabula
omuntu bwata
ndiika okugoberera obweetaavu buno
n’okusan
yusa
omubiri
gwe nga yegadanga, aw
o aba ng’ekirabo
eky’okwegatta
Mukama kyeyatu
kuza akifu
usiz
za ekyenyinyalw
a
era
nga n’ebivaamu tebibeera biru
ngi.
Okwegatta
n’okuzim
ba
embeera n’empisa
ennungi bigendera
wamu. Bw’oba nga olina
embeera n’empisa
ebiru
ngi eby’egombesa, okusalaw
o kubikwata
n’okwegatta
mu mukwano kulun’gamizibwa
emitin
do gino
wammanga: okukkakkanya
okuyaayaana kw’omubiri,
okussa
mubalala e
kitiib
wa, o
kuba o
w’obuvunaanyizibwa, o
kuba omuntu
afaayo eri ab
alala
, nebirin
ga e
byo.
� Abavubuka
balin
a
obusobozi
okusalaw
o
okukkakkanya
okuyaayaana
okw’omubiri
nga
bayita
mukusalaw
o
okw’obuvunaanyizibwa.
� Okwagala
ennyo omuntu omulala
ow’ekikula
eky’enjaw
ulo
okuva k
ukikyo tekitegeeza k
wegadanga n
aye.
� Abantu bayinza okwagala
na
awatali
kwegadanga
nga bayita
mumakubo gano:
− Endowooza zam
mwe ziyin
za okukw
atagana era n
emusan
yukira m
ukyo
naye n
ga temwegasse m
u m
ukw
ano
− Enkw
atagana
mundowooza
kintu kya
maan
yi nnyo n’okusin
ga okw
egadanga
− Okw
agalana o
kutuufu ku
beeram
u bino: o
kuba o
mwesigw
a eri omulala
okumala eb
banga, o
butalya lu
kwe m
u m
untu gw
’oyagala, o
kutuukiriza
obweyam
o, era n
’okufiisa o
budde n
’ebintu ku
lulwe.
� Obusobozi obw’okwekuuma nga tewegasse
mubyamukwano
buzim
bibwa
ku
kukkakkanya
okuyaayaana
okw’omubiri
okumalira d
dala e
bbanga.
Ebiro
woozo
ebikulu
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
47
47
47
47
� Naye mu bufumbo, abantu abaagalan
a kitu
ufu era
kisaan
a
okulagan’gana
omukwano nga
bayita
mu makubo gonna
ag’omubiri,
amagezi
n’okutegeera,
endowooza,
enkolagana
wakati w
aabwe era ne m
uby’omwoyo aw
atali k
utya k
wonna oba
okuwulira
nti b
amenye obwesig
wa.
� Okuzim
ba embeera n’empisa
ebiru
ngi
era eby’egombesa
n’obusobozi okukkakkanya okuyaay
aana okw’omubiri
kitw
ala
ebbanga.
� Okuwulira
obwetaa
vu obw’okwegatta
mu mukwano tekirin
a
tteeka lyekumenya wabula
okusala
wo ngeri
ki gyetwanukula
okuyaayaana kuno y’eyinza okubamu obuzibu. Embeera zino
buli
lweziba
zizze,
omuvubuka
yenna alin
a obusobozi
okuzikkakkanya.
� Omukwano omutuufu ogutaliim
u bukuusa gulabisib
wa m
ubino:
okukkakkanya o
kuyaayaana o
kw’omubiri a
watali k
ukosa m
ulala,
okussa
n’ganamu ekitiib
wa, obuvunaanyizibwa, okufaayo eri
abala
la, nebirin
ga e
byo.
� Kyangu nnyo okulaga omukwano nga to
yise
mu kwegatta
� Okwegatta
okw’obuvunaanyizibwa
kusoboka
mumbeera
ez’obufumbo zokka nga ziru
n’gamizibwa o
kwagalan
a okutwala
ebbanga o
kuzim
ba.
Okwegatta m
u m
ukwano oba okwegadanga n
ga te
kuli m
umbeera
za kikulu oba
mu mukwano oguzim
biddwa
ku musin
gi
ogw’okwagala
okutalim
u bukuusa, kuyinza okuvaamu ebikaaw
a
bingi. A
bavubuka b
webalo
owooza n
ti enkyukakyuka z
ebayitamu
zitegeeza nti bakuze ekim
ala era basa
anye batan
diike okwegatta
mu by’omukwano, boolekedde okwejjusa kungi. Waliw
o ebintu
nga b
isatu ebikulu ebiva m
u kwegadanga o
kutali k
wa m
ubufumo
era b
ye bino: o
kufuna embuto, ebwadde ez’obukaba oba e
zikwata
ebitu
ndu eby’ekyaama, nga n
e m
ukeneenya m
w’omutwalid
de.
Mu kise
era
eky’okuvubuka, wabeeraw
o enkyukayuka mu mubiri
ogw’omulenzi era e
zim
u kuzo zirab
ika m
ubitu
ndu bino:
Obus_____________________,
Ebir_
__________________________,
Ebisa
______________________________,
enviiri p
unk_________________________,
era n
’okwetoloola o
busa______________________ bwe
Ekiro
, omuvubuka
omulenzi
ayinza
okufunamu
okulo____________________________ era
n’afulumya amazzi
agaz________________
Eby’okuyiga
Ebiyinza okuva
mu kwegadanga
Omukazi a
funa
atya olubuto?
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
48
48
48
48
Omuwala
bw’aba nga avubuka, enkyukakyuka zirabisib
wa mu
kugejja okw’amagumba m
u bitu
ndu ebya___________________
afuna
okugejja
mu
buky________________________
era
n’enviiri o
kwetoolola obuky_______________ bwe.
Omuwala a
tandiika o
kulwala o
mw____________________
ekiraga nti ay
inza o
kufuna o
lub_______________________
Ebisaw
o ebitereka
amagi agazaala
mu mubiri
ogw’omukyala
bitan
diika o
kuweereza amagi agengedde buli m
wezi.
Nnabaana
afuna m
angu obubaka b
uno n’ata
ndiika o
kutegeka ekisu
omwana
ky’an
neebakamu. O
mukyala b
w’ab
a tafunye lu
buto, eggi lin
o lib
a
lirina okufuluma era ne nnabaana aba alina okumemnyamenya
ekisu
olwo nekifu
uka o
musaayi o
gufuluma aw
amu n’eggi lin
o.
Okufuna olubuto kubeeraw
o nga eggi ery’omukyala
lisisinkanye
amagi agaz___________________ ag’omusajja
era
nga
gano
gasan
gibwa
mumazzi
agafulumizibwa
omusajja
mubise
era
eby’okwegadanga.
Eggi n
ga te
rinnatu
uka m
unnabaana liy
ita m
ulus____________.
Amagi ag’omusajja
agazaala
gayinza okuba amala
mu mumubiri
ogw’omukazi nga bamaze okwegadanga okumala
ennaku nga 3
okutuusa
ku
5 era
mu bbanga
lino omukyala
ayinza
oku___________ olu______________________.
Abantu abasa
anidde okumanya era
n’okutegeera
obulungi
enkyukayuka
ezibeeraw
o
mukuvubuka
era
n’emibiri
nga
bwegyeyisa m
u kise
era e
kyo be bano wammanga:
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
Wandiika o
lukalala lw
’ebigambo ebikulu by’oyinza okukozesa n
ga
oyogerag
anyamu n’abavubuka (oba baw
ala
oba abale
nzi) ababa
bakusim
bye ebibuuzo ebikwata
gana n
’okwegadanga.
Okulw
aala
omwezi k
ijjira m
u
mite
ndera gino:
Ekiro
woozo
Okwegeezaamu
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
49
49
49
49
Omusajja
/Omulenze
Omukazi/O
muwala
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
Olwooza abavubuka
bano basa
anidde baty
a okwan’gaanga
okuyaayaana okw’omubiri o
kuleetebwa e
nkyukakyuka m
u mibiri
gyabwe? W
andiika e
biro
woozo byo wammanga
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
50
50
50
50
Ebikwatagana n’ensonga
ez’ekikula eky’abantu
Okwanjula:
Enjaw
ulo m
u kikula e
ky’ab
antu yetooloolera m
unsonga
ez’ebitu
ndu byaffe
ebizaala
ebyawula o
musajja o
kuva k
u m
ukazi.
Era a
maw
anga a
g’enjawulo gakozesa e
njawulo zino okulambika
obuvunaanyizibwa b
w’omukyala e
ra n’obw’omwami o
kusin
ziira
kuby’obuwangwa byaago.
Ekikula eky’abantu, o
buvunaanyizibwa eby’okwegatta
, omusajja
, omukazi,
okwegadanga,
obuwangwa,
ekisajja
, ekikazi,
okumanya,
okusalawo,
obukambwe, o
kutyoboola eddembe, o
kwegatta
, ssi k
yeyagalire
, obukaba,
omwenge, ebira
galalagala ebita
miiza, okulabirira
, okugaana, okuzaala,
okuyonsa, okufuna olubuto, okuzaalagana, okulera abaana, amateeka,
okumanyisa, e
ntegeka
1.
Obuvunanyizibwa
obw’omwami
oba
omukyala
obukwaata
gana n’eby’okuzaala
bwatuweebwa Kato
nda so
ssi bya buwangwa bwaffe
. Obumu ku buvunaanyizibwa
buno
bulambikiddwa
wammanga:
Okubeera olub______________, okuz_______________
okufun_______________________omukazi o
lubuto
2.
Ebim
u kubikolwa e
byaw
ula
mubuvunanyizibwa b
uno bye
bino:
Obuza__________________, o
kuz__________________
abaana
3.
Okubeera
omukazi
oba
omusajja
birin
a emigaso
egy’enjawulo, Jju
za m
u m
abanaga a
gakuwereddwa e
migaso
gino nga b
w’ogirab
a:-
Ebigambo
ebikulu:
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
51
51
51
51
Emigaso egy’okubeera
Emigaso egy’okubeera
omusajja
omukazi
-------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
4.
Ebuzibu obuli m
u kubeera o
musajja o
ba o
mukazi
bwebuno:-
Obuzibu obw’okubeera
Obuzibu
Omusajja
Obw’okubeera Omukazi
-------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
5.
Abak___________________
be
basin
ga
okubeera
n’obuzibu obuyinza okubale
etera
okufuna
obulwadde
obw’obukaba
era
n’akawuka
akale
eta
mukeneenya
okusin
gako abas_
_________
6.
Obuvunaanyizibwa
obukwaata
gana n’eby’okuzaala
era
obuleetera
omukyala
okwanguyirw
a okufuna
obulwadde
obw’obukaba
era
ne
mukeneenya
bwebuno:
______________________________________________
______________________________________________
______________________________________________
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
52
52
52
52
Okwegezaamu
1. Ebiyinza o
kukolebwa m
ukukendeeza k
unsasan
ya e
y’endwadde
ez’obukaba n’akawuka a
kale
eta m
ukeneenya n
ga b
yekuusa k
u
buvunaanyizibwa o
bw’eby’obuwangwa eri o
musajja n
’omukazi
bye bino:
o Enteekat_________________________
ennungamu
nga
eyamba
ba
mulekwa n’okusin
gira ddala
abakulira
amaka
ag’abazadde baabwe,
ne bannamwandu n’ab
omumaka
gaabwe.
o Okussa
wo
eby’okuyig___________________
abantu
okukyuusa e
ndowooza z
aabwe kubikwatag
ana n
’ebyemikwano
era n’okwegadanga.
o Enteg_______________________
ezitu
ukirira
abantu
kulw’ekikula
kyaabwe zisaan
idde okussib
wa mwezo ezifu
ba
mu kukendeeza
ensasa
anya
ey’obulwadde bw’obukaba
era
n’okutuusa o
buyambi eri ab
aba b
akoseddwa m
unsonga eno.
o Eggwanga
lisaanidde
okussa
awo
enko_____________
okuyamba entegeka e
zigenda m
u m
aaso okukyuusa m
umpiisa
ezikosa n
ga z
ekuusa kubuvunaanyizibwa n
’emikisa
egiweebwa
abasajja o
kukirako abakazi.
Weekebere mubino wammanga:
A. O
bumanyi:
1. Emitendera e
gy’okuvubuka m
ubale
nzi era n
’emubaw
ala
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
2. Njaw
ulo ki eri w
akati w
’enkyukakyuka zino m
ubale
nzi era
n’emubawala
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
3. Okwegadanga m
ubise
era b
yakwo ebitu
ufu kitegeeza k
i?
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
Mubim
pim
pi,
nnyonyola
byoyize kunsonga
zino:
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
53
53
53
53
4. Buzibu ki o
buva m
u kwegandanga m
ubise
era e
bitali b
ituufu?
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
5. Endwadde z’ekikaba z
eziru
wa era z
awukana zitya k
undala
eziyinza o
kukwaata m
ubitu
ndu byaffe
eby’ekyama?
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
6. Onnyonnyola otya o
kumatiz
a omuntu nti y
andiba n
’emu
kundwadde ez’ekikaba?
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
54
54
54
54
Ebimpimpi ebikwata ku
kawuka akaleeta mukeneenya
Okwanjula
Newankubadde nga k
ikkiriz
ibwa n
ti abana m
u Uganda b
angi
balin
a obumanyiriv
u obuwera k
u nsaasan
ya e
y’akaw
uka a
kale
eta
mukeneenya, bangi te
bajjumbidde kussa m
unkola e
byo
byebamanyi. E
nsonga ereeta kino eyinza o
kuba n
ga yekuusa k
u
kubeera n
ti byebamanyi o
ba olyaw
o nga ssi b
ituufu oba b
alina
obumanyi b
wa k
itundu, oba te
babadde namakubo ag
abafunyisa
ebifa k
u m
ukeneenya n
ga b
webizze bikyuukakyuuka.
A. O
kwongera kubumanyi
1. Lwaki o
sanidde okumanya k
ubifa k
umukenenya n
ga
avunanyiziba k
ukugunjula ab
avubuka?
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
2. Njaw
ulo ki eriw
o wakati w
’akaw
uka a
kale
eta m
ukeneenya
n’endaddwe ya m
ukeneenya?
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
3. Mukeneenya n’endwadde z’ekikaba b
ikolagana b
itya?
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
4. Kulab
ula k
i kwosan
idde okutuusa ku bavubuka
b’ovunanyizibwako? L
waki?
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
Genderera bino
nga bw’oyiga ku
by’akawuka
akaleeta
mukeneenya:
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
55
55
55
55
B. E
ndowooza entufu
1. Okunenya
abavubuka
buli
kise
era
kyekyokka ekiyinza
okubayigiriz
a enneyisa e
nnungi n
’okuziyiza m
ukeneenya.
�Ye oba �
Nedda
Nnnyonola e
ndowooza y
o:
....................................................................................................................
....................................................................................................................
....................................................................................................................
2. Kyangu nnyo ab
avubuka o
kwekuuma e
ra n’okujjumbira e
byo
ebibayamba
obutetab
a munsonga
z’ebayagalid
de
era
n’obutafuna n
dawdde z’ekikaba o
ba m
ukenenya.
�Ye oba �
Nedda
Nnnyonola e
ndowooza y
o:
....................................................................................................................
....................................................................................................................
....................................................................................................................
3. Ezim
u kungeri z
’etuyinza o
kuyamba m
u abavubuka o
kwewala
empisa
ezizikiriz
a kwe kubannyonnyola eby’aw
andikiibwa
kyebigamba kunsonga e
zo.
�Ye oba �
Nedda
Nnnyonola e
ndowooza y
o:
....................................................................................................................
....................................................................................................................
....................................................................................................................
Ebigambo ebikulu:
Omuntu,
amaanyi
agalw
anyisa
endwadde,
akawuka
akaleeta
mukeneenya,
okufuna,
okunafuya,
akatogo ak’endwadde,
okumanya
bw’oyim
iridde mubya mukeneenya, Okuba n’obulamu obulungi ng’olin
a
akawuka, okwekuuma, obubonero, obutofaali
obulw
anyisa endwadde,
amaanyi agaziga endwadde nga eyingidde mu mubiri,
okuwona, amazzi
ag’omumubiri, o
musaayi, a
mazzi a
g’omusajja
agazaala, a
mazzi a
g’omukazi
agazaala,
amalusu,
entuuyo,
omusulo,
obubi,
amaziga,
ebisala oba
ebifu
mita
, okutegeera nti
akawuka mwekali
mumubiri,
okwegadanga
n’abantu abassukka mu omu,
akapiira
ka kalim
pita
wa,
okuziyiza,
okusaasanya, o
kulw
ala, o
kuziyiza okukwasa omwana omuwere akawuka,
abafumbo
nga
omu
alin
a
naye
omulala
talin
a,
okwekebeza
n’okubudabudibwa,
obungi
obw’akawuka
mu
musaayi,
eddagala
eriw
eweeza, eddagala erig
ema obulw
adde, enneyisa eyinza okukusuula
mubuzibu,
emite
ndera okuva kukufuna
akawuka
okutuusa okufa,
okulw
ana, a
bakadde, b
a m
ulekwa, o
bwaavu, o
kusosola.
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
56
56
56
56
Ebisookerwaako mukumanya ebifa ku
mukeneenya
-------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
Baagala o
kutegeera o
ba ________________________________
Beetaaga okutegekera ebise
era b
yabwe eby’om______________
Baagala o
kutan
diika o
kufuna o
buj____________________
Baabagala
okufuna okubud__________________________
Akawuka akaleeta m
ukeneenya kalumba omubiri n
ga keyambisa bino:-
Okunafu
ya-------------------------------- a
galw
anyisa e
ndwadde
Okuleetera o
mubiri o
kulw----------------------------- b
uli k
aseera
Okuleetera o
mubiri o
butaso
bola kul--------------------- n
dwadde
Omutendera ogusooka
ebibaaw
o
Omutendera
ogw’okubiri
ebibaaw
o
Akawuka
akaleeta
mukeneenya
bwekayingira
mumubiri k
akola
ki?
Akatogo
ak’endwadde
ezire
etebwa
mukeneenya
kite
geeza ki?
Abantu betta
nira
okwekebeza
akawuka ka
mukeneenya
olw
’ensonga zino
wammanga:
Jjuza m
u busenge
emite
ndera
omuntu
gy’ayita
mu okuva
lw’afuna akawuka
akaleeta
mukeneenya
okutuusa lw
aafa.
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
57
57
57
57
Omutendera
ogw’okusatu
ebibaaw
o
Omutendera ogw’okuna
ebibaaw
o
Omutendera
ogusembayo
Ebibaaw
o
------------------- ------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------
Endwadde ezeyuna o
mubiri n
ga akaw
uka a
kale
eta m
ukeneenya
kamaze okuyingira o
zinnyonyola o
tya m
u lulim
i Oluganda -----------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------
� Okulumwa m
ukif_
___________________________,
� Okud________________________________,
� Obutay
agala k
ul______________________,
� Okuzito
owerera
abomum____________________
era
nabaa__________________________________
� Ow’okulwanyisa
ensaa
s____________________ey’akaw
uka
akale
eta _
____________________.
� Okuwagira
n’okusomesa
abantu
kubiru
ngi
ebiri
mu
kwekeb_______________________
akaw
uka
akale
eta
mukeneenya
� Okuzzaamu amaanyi abalina
akawuka
akale
eta
mukeneenya
okubeeraw
o m
umbeera eyey_________________
Akawuka
akaleeta
mukeneenya ka
njawulo nnyo
okuva ku katogo
ak’endwadde
akaleetebwa
akawuka kano
mungeri z
ino:
Ezim
u kumbeera
ezire
etebwa
mukeneenya ze
zino:
Okumanya ebifa
kukawuka
akaleeta
mukeneenya
kitu
yamba
okwenyigira
mu
kawefube:-
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
58
58
58
58
Ebimpimpi ebikwaata ku
ndwadde ez’ekikaba (S
TDs)
Ennyanjula
Waliw
o endwadde nnyingi ezikwaata e
bitu
ndu eby’omubiri g
amba
nga olususu, akamwa, obwongo oba ebitu
ndu eby’ekyama nga
abasaw
o baziteeka mu kikunsu eky’endwadde ez’ekikaba.
Tekitegeeza nti
aba
azirw
adde ate
ekwa
kuba
nga amaze
okwegandanga. Kitegeeza nti
emiru
ndi egisin
ga zitambuzibwa
okuyita mu bitu
ndu ebikozesebwa mu kwegadanga. Omuntu
alina endwadde ezo abeera mu katy
abaga ak’okufuna akaw
uka
akaleeta
mukeneenya okusin
gako oyo ata
zirin
a. Ate ku ludda
olulala
, omuntu alin
a akaw
uka akale
eta
mukeneenya akosebwa
nnyo endwadde ezo. Eky’obulabe ennyo kiri
nti
endwadde
ez’obukaba e
zim
u te
zikosa m
angu m
beera e
z’ab
antu. E
miru
ndi
mingi abantu, n’okusin
gira
ddala
abakazi bazigayalira
kubanga
baba tebalina b
ulumi b
wonna.
Ebigambo ebikulu:
kondomu,
okuziyiza,
okusasaanya,
okukwaatib
wa
obuwuka,
okwegadanga okwegadanga n’obuvunaanyizibwa,
kabotongo,
enziku,
okusiyibwa mu bitu
ndu eby’ekyama,
okubundula amazzi
agawunya,
kisipi,
ekinanansi,
akawuka
akaleeta
mukeneenya,
mukeneenya,
obuwuka obuleeta endwadde okuva mu bujama, obuwuka obuleeta
endwadde nga butambulira
mu m
pewo oba amazzi a
gafuluma m
u m
ubiri,
obubonero, amazzi agafulumizibwa omubiri,
atannetuuka, okwegadanga
n’abantu abasukka mu omu,
endwadde eziyita
mu kukwaata oba
okusemberera aba azirin
a, amabwa, amabubuto, endwadde ez’olususu,
okufuka omusulo buli
kaseera,
okusiyibwa ku mubiri,
okwokerera
olususu, okusiyibwa olususu, omukka omubi oguva ku mubiri
oba mu
kamwa, obugumba, amasira
oba oluzzizzi,
okwegatta
mu kwegadanga,
okwegadanga awatali
kwegatta
, endwadde ezikwaata okuyita
mu
kwegadanga,
okulekayo okwegadanga,
okukemebwa,
ekinyonyereze,
obukuumi,
kokkolo
ow’omumwa
ogwa
nnabaana,
okusannyalala,
endwadde ey’omutim
a, o
kukosa obwongo, o
kuziba amaaso, o
kufa
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
59
59
59
59
1._________________________________________
2. _________________________________________
3. _________________________________________
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
Amaz_____________ ag
’ekyama
Okweg_____________________ nga to
nnetuuka
Okweg_____________________ n’ab
antu abasu
kka m
u omu
Okulowooza nti
okusobola
okwetan
gira
endwadde ez’obukaba
oyinza o
kwegandanga n
ga te
wegasse
kuyinza o
kuvaamu obuzibu
gamba n
ga o
kuke_______________oba e
kinyo___________
Amab_______________________________
Amaba_______________________________
Okuf_____________________omusulo buli k
aseera
Okusiy
___________________________ ku m
ubiri
Okwok_____________________ m
u bitu
ndu eby’ekyama
Okusiy
ibwa olususu
Omuk____________ omubi o
guva ku m
ubiri o
ba m
u kamwa
Okubundula a
mas_____________________ oba o
luzzizzi
Ennukuta ezite
ra
okukozesebwa
okulaga
endwadde
ez’obukaba ziri
ssatu. Z
eziru
wa?
Menya amanya
ag’endwadde
ez’obukaba
g’omanyi
Mu bavubuka
endwadde
ez’obukaba
zisaasaanyizibwa
okuyita
mu ngeri
enkulu ssatu;
Obumu ku
bubonero obulaga
nti o
muntu alin
a
endwadde
ey’ekikaba bwe
buno;
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
60
60
60
60
Okulabulwa
n’okulun’gamizibwa
Okwanjula
Abavubuka balina e
ndowooza e
gamba n
ti bato
nnyo okufa! E
ra kino kibaleetera
okwenyigira mubikolwa
ebiyinza
okubasuula
mukatyabaga. Bbo bagendera nnyo ku kuyaayaana okw’emibiri
gyabwe so ssi
ku kukubaganya
ebiro
woozo n’okwekkaanya
ensonga
nga tebannaba
kusala
wo.
Era ebise
era ebisin
ga
balo
wooza nti
ebiva mukusalaw
o kwaabwe tebiyinza kubakosa
kiwanvu nnyo.
Ebigambo ebikulu:
Obubenje,
ebikankanya,
okulowooza,
okuwulirirz
a,
okulabula,
okulun’gamya, o
kukuuma, o
kuyaayaanira
, okusalawo, o
buzibu, e
bivaamu,
Katonda, e
mikwano, a
b’en’ganda zaffe
, abasomesa, o
kwejju
sa, e
ssanyu
Okusala
wo bwekuba
okubi
kuyinza okutuviira
mu amaziga
n’okwej_____________________naye
bwekuba
okulungi
kutuleetera e
ss____________________n’okumatira
.
Okugoberera
amagezi nga bwegakuweebwa mikwano gyo oba
okulabulwa
biyinza
okuyambako
abavubuka
ababa
baso
omoozebwa
omubiri,
ebiro
owoozo, enkolagana
n’ab
antu
abalala
, eby’omwoyo era n
’okufumittiriz
a okw’omwoyo okuttu
sa
okuyaayaana
okusanysa
omubiri.
Okusalaw
o
kwaffe
kulun’gamizibwa
ebiru
ubirirw
a byaffe
mubulamu. Abavubuka
basa
ana o
kuyiga n
’okwegezangamu m
unkola e
nnungamu eyamba
mukusalaw
o okutalim
u kupapa kwonna mukwan’ganga ebizibu
byebasan
ga m
ubulamu.
Okusala
wo
kwoyagala
okukola
bwekuba
nga
kwekuusa
kunkolag
ana gy’olina n’omuntu omulala
, kisa
anidde okuyiga
engeri e
nnungi zoyitamu okwogerag
anyamu n’omuntu oba abantu
abo mubigambo era
nemubikolwa
ebitu
ukanira n’embeera
Jjukira
nti b
uli
lwetusalawo
kunsonga yonna
tulin
a okusuubira
nti w
aliw
o ebirin
a
okuvaamu.
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
61
61
61
61
gy’olim
u.
Omuvubuka
yenna
bw’ab
a nga
alina
enkolagana
ey’amaanyi
wakati
we ne Kato
nda
we,
asobola okusaba
okulungamizibwa okukwaata
gana n’entegeka Mukama zalin
a eri
obulamu bwe. Bwetuwaayo obulamu bwaffe
bwonna
eri
Mukama, kitu
yamba okukyuusa
endowooza zaffe
kunsonga
n’ebyetwayitamu ebyedda e
byakosa o
bulamu bwaffe
. 1.
Waliw
o ebintu bingi
nnyo byetu
yaa_______________________ mu
bulam
u.
2. Bwetu
geezaako okulwaan
yisa okuyaayaan
a okw
’omubiri, o
luusi kitu
viiramu
obuz______________________bwetu
ba tetw
etegekedde.
3. Okulab
ulwa oba okulun’g_
_____________________ okuva
eri abalala
kiyinza o
kutukuuma eri akab
i
4. Okw
eyongera ku
bantu betw
eesiga, K _______________________ naye
aba atu
labula b
uli kiseera.
Ekirowoozo
5. Kiru
ngi
era kisaan
idde
okuwuli______________________am
agezi
agatuweeb
wa ab
alala nga to
nnaba ku
salawo okw
enkomered
de.
Okugezesa obukodyo
6. Oluusi
okusalaw
o kw
affe okubi kuyin
za okuleetera
okubonabona
eri
abantu abalala
new
ankubadde
nga
ebivaam
u ebibi
tubibuuse
nga
tetukosed
dwa. K
ino kiso
boka kitya?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
62
62
62
62
Ebikusikiriz
a mu bulamu
Okwanjula
Waliw
o ensonga nnyingi nnyo eziyinza okusikiriz
a abavubuka
okusalaw
o nga bwebaba balab
ye. Ebim
u kubiyinza okusalw
awo
kwe kwegadanga. W
aliw
o obubaka obukontan
a obutuusib
wa k
u
bavubuka nga buyita mu mikutu egy’empuliziganya egiyita
mu
mayengo
ag’omubbanga
nga
ladiyo,
Televizoni,
entambi
ezikwatid
dwako filim
u, e
mpapula e
zikubibwa m
u bwiino, n
’ebiri
nga ebyo. Obubaka buno tebuwabula
mukuyamba muvubuka
okwettan
ira mpiisa e
zisaa
nira. O
kusobola o
kuteegera n
’okuziyiza
ebisik
iriza bino kintu kikulu nnyo. Okwewala
nga
ebikolwa
ebiyinza o
kutuviira
mu akabasa, kiba k
yamagezi b
wetugerageran
ya
n’ebiyinza
okutuviira
amu
era
n’ebikosa
emibiri
gyaffe
, n’endowooza z
affe
. Ebigambo ebikulu
Eby’omubiri,
okutegeera
n’okumanya,
enkolagana,
endowooza,
okusikiriz
ibwa,
okwegadanga nga toli
mufumbo,
obuvunaanyizibwa,
ekitiib
wa, okwesanyusa, eby’omwoyo, okusikiriz
a, emisingi egy’empisa,
ebiru
ubirirw
a, ebita
zim
ba, ebizim
ba, eby’ekivve, emitin
do egikontana,
banywanyi, o
kulekayo, e
bita
miiiz
a, o
kwejju
sa, e
bivaamu
1. Amaan
yi agali wabweeru
aw’omuvubuka o
ba em
beera ezim
usikiriza
okutan
dika o
kwegad
anga n
ga tannaba ku
fumbirw
a oba o
kuwasa, b
iyinza
okussib
wa m
u m
atuluba gan
o wam
manga;
a. Eby’om________________________
b. Okutegeera n
’ok________________________
c. Enkola______________________________
d. Endowo__________________________
2. Ensib
uko ez’o
kusikirizib
wa ziri m
u zin
o wam
manga;
a. ______________________________________
b. __________________________________
c. __________________________________
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
63
63
63
63
3.
Mu m
awanga m
angi eb
ikolwa eb
ikkirizibwa ab
alenzi ate b
igaanibwa
abaw
ala. Kino kiyitib
wa
Emit_
_______________________________ egiko
ntan
a. Wa eky’okulabira
ko:
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
Endowooza
4. Okusikirizib
wa ab
’emyaka gyo
:- a.
Ssi b
ulijjo
nti k
ibi o
ba k
ittatana. K
iinza o
kuyitib
wa
okusik
iriza o
kuz_____________________
b.
Ssi n
ti kikukaakatik
ibwako. N
akyo kiyinza o
kuba n
ga
kikol__________________ ggwe m
wennyini
Okugezesa obukodyo
5.
------------------------------- y’emu ku
ngeri en
nungi en
nyo m
ukusalaw
o
eky’okukola. W
a eby’o
kulab
irako.
---------------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------------------------------
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
64
64
64
64
Okuyimirira
nga oli m
unyweevu
Okwanjula
Okusik
irizibwa okukola
kino oba kiri
kuli
naffe
buli
kase
era.
Eby’obuwangwa byaffe
bitu
yigiriz
a empisa
ezisaan
ira n’ezo
ezitasa
anira, a
te erudda ab
’emyaka gyaffe
nabo baba b
atusik
iriza
okukola
byebakola
ate nga n’emikutu egy’empuliziganya girin
a
enneyisa
zegilan
girira
. Kyokka
ate ebise
era
ebisin
ga
tussa
essira
kw’ebyo abaana
n’abavubuka b
yebata
saanidde kukola m
ukifo
ekyokubalu
n’gamya
mu makubo agayinza okubayamba okuganyulwa mu byebakola
era
n’emukussa
awo
enkola
ennun’gamu
okutuukiriz
a
byebalu
ubirira
. Emu ku ngeri e
nnungi gyetuyinza o
kuyambamu ab
aana okusig
ala
ku mulamwa, kwe kubaso
omoozanga okukuba ekifananyi mu
bwongo bwabwe nga bwe bandiyagadde okweraba mubise
era
byabwe eby’omumaaso, e
ra n’okwettan
ira ebikolwa e
byo byokka
ebiyinza o
kutuukiriz
a ebiru
ubirirw
a bino era n
’okwewala e
biyinza
okubajja k
u m
ulamwa.
Ssi
kikulu nnyo kusiig
a nziiro
ekikolwa eky’okukemebwa oba
okuyaayaanira okwegadanga k
uba n
ga kya butonde era k
iteekwa
okubeerawo. Tujjukire nti
abaana
babeera
n’amaanyi mangi
agabaagazisa o
kwetaba m
u bikolwa eby’okwegatta
bwebavubuka.
Ebigambo ebikulu:
Omutin
do,
amateeka,
ebiru
n’gamya,
empiis
a,
enneyisa,
ebikolw
a,
obukomera
obw’amateeka
agafuga
ebikolw
a,
obutassayo
mwoyo,
okukkakkanya
okuyaayaana,
okukemebwa
okw’omubiri,
emikwano
egizim
ba,
okukuuma,
okulumya,
okulekayo,
endwadde ey’obukaba,
okufuna
olubuto,
okuzaala,
okujja
mu
olubuto,
obufumbo,
obuvunaanyizibwa,
okwekkiririz
aamu,
emikwano
emiru
ngi,
okwogereganya, e
bifo
awakunganirw
a, e
kitiib
wa
1.
Nga to
nnaba k
utan
d______________ku kintu kyonna, olina
okusooka o
kusalaw
o wa g
y’oyagala o
kulaga.
2.
Era weetaaga n
’okukola_
__________________ okwekuuma
obutatu
ukibwako buzibu oba o
kulumya ab
o abakwetoolodde
olw’okusik
irizibwa m
u by’omubiri, e
ndowooza n
’okutegeera,
enkolagana n
’abalala e
ra n’eby’omwoyo.
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
65
65
65
65
3.
Era weetaaga o
kussa
awo obuk__________________
obufuuga e
bikolwa b
yo n’ab
alala.
Ebiro
owoozo
4.
Omuvubuka
aba
asazeewo
okulekayo
ebikolwa
eby’okwegadanga ayinza okuganyulwa nga afuna eddembe
mungeri n
nyingi, o
kugeza n
ga:
_______________________________________________
_______________________________________________
_______________________________________________
_______________________________________________
_______________________________________________
Okugezesa obukodyo
5.
Engeri
mukaaga zetuyinza okweyambisa
okussa
munkola
obukomera o
bufuga ebikolwa b
yaffe
ze zino wammanga:
a.
Saba o
muntu omulala atuyambe okuba____________
b.
Londa e
mik_________________________ emiru
ngi
c.
Tulonde
obuk_______________________obufuga
ebikolwa byaffe
ebiyinza okutuleetera
okwegadanga
nga tw
akakola e
mikwano emipya.
d.
Bulijjo
gezangako
okubeera
mubifo
ebirin
a
obuku_______________ obumala
e.
Okuwanga buli m
untu ekit_
_________________
f. Okukkiriz
a obuvu________________________ eri
buli k
yetuba tu
koze
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
66
66
66
66
Biki byewandisaanidde
okwogera?
Okwanjula
Ekyanguyira
abavubuka nga kya mubutonde kwekusalaw
o nga
tebalo
woozezza kim
ala
wabula
nga basik
irizibbwa okuyaayaana
okw’emibri
gyaabwe.
Okusobola
obusalaw
o okulungi
kiva
mukugezesa amakubo agaakakasib
wa nga geyambisa
emitendera
emiru
ngamu
mukuyamba
okusalaw
o
okulungi.
Obusobozi
okukola
kino butwaala
obudde era
kunkomerero ya
byonna,
omuntu avaamu nga akuze mubiro
woozo, n’okusobola
okuba
ow’obuvunaanyizibwa eri e
bikolwa b
ye.
Ebigambo ebikulu
Ennungamu,
emite
ndera,
okugonjoola,
ebizibu,
endowooza,
emisingi
egy’empisa,
obuvunaanyizibwa,
okunnonyola/okumatiz
a,
okulondako,
okwekkeneenya,
ekisingayo obulungi,
enkola,
ebivaamu,
amateka,
ekisaanidde, o
butesitta
za, o
kufaayo, e
biru
ubirirw
a
1.
Buli lw
etwesan
ga n
ga tu
lina o
kusalaw
o kitu
gwanira okusooka
okulambika e
kiz______________
2.
Mukulambika obulungi ekizibu oba ensonga, kitu
gwanira
okutegeera b
ino:-
a.
Ekizibu kino kyeku___________________ kwani?
b.
Ani
asinga
okuba
ow’omugaso
ennyo
mu
kugo_________________________ekizibu kino?
3.
Eddaala
ery’okubiri
- Okuwandiika
olukalala
olw’ebyo
byetweny______________________n’emitin
do
gy’ogobereranga b
ulijjo
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
67
67
67
67
4.
Addaala
ery’okusatu
– Okwekk________________olukala
lwo olw’ebyokusalaw
o
5.
Ebim
u
ku
bintu
byeweetaa
ga
okulowoozako
nga
wekkeenneenya olukala
la olw’ebyokulondako mukusalaw
o
bye bino: -
a.
Kyennonda k
ik__________________ m
u m
ateeka
b.
Kyennonda k
is____________________ m
u bantu
c.
Kyennonda
tekyesi_
________________
abantu
abalala
d.
Kyennonda
kiraga
nti
nf_________________ ku
bantu abalala
e.
Kyennonda k
izim
ba e
nkol__________________
f. Kyennonda kiyamba okutuukiriz
a ebiru
u-
____________byetwessiz
zaw
o ffe
bennyini
6.
Eddaala
ery’okuna
mu
mitendera
egy’okusalaw
o:
Okuk___________________
ekuky’okukola
ekisin
ga
mubyonna e
biri k
ulukala
la.
7.
Eddaala
erise
mbayo – Okulam_____________ amakubo
g’onoyitamu okutuukiriz
a ky’olonze okukola.
Ekiro
woozo
8.
Ebise
era
ebim
u tetulonda
kusalaw
o okusin
ga
obulungi
mubyona e
biri k
u lukala
la olw’ensonga z
ino:
a.
Okuyaa_______________________ kwaffe
kusin
ga
amaanyi amagezi n
’okutegeera k
waffe
.
b.
Oluusi
tetwekakasa
bulungi
kumis_
__________
egifu
ga e
bikolwa byaffe
c.
Tulemererw
a okutwala
obuvun__________
mukusalaw
o kwetuba tu
koze.
Okugezesa obukodyo
9.
Olukalala lw
’oyinza o
kweyambisa a
mangu okusalaw
o
kunsonga e
ntontono luyinza okufan
anako bweruti:
___________________________________________
___________________________________________
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
68
68
68
68
Oyatuukiriz
a otya mu bigambo
okugaana kwo okwetaba
munsonga z’otayagadde?
Okwanjula
Mubulamu
wabeeraw
o
ebise
era
wetufunira
obuzibu
mukukkaatiriz
a wa wetuba tuyim
iridde kunsonga eba yetaagisa
okusalaw
o.
Oba
olyaw
o
tutya
okulumya
abalala
oba
okwesw
azasw
aza. Oluusi
tutya
nti
okusalaw
o kwaffe
kuyinza
okutujjako emikwano gyetulowooza
nti
gya
muwendo nnyo
gy’etuli.
Naye ate oluusi,
tuba tusim
biddwa amaaso
omuntu
atusiin
ga
amaanyi netweenyooma
nga
tulowooza
nti
tetulina
busobozi
bumala
kuban’gaanga.
Okugaana
obugaanyi
n’okukozesa e
kigambo nga ‘n
edda’ o
ba ‘n
sonyiwa sijja k
usobola’
kiyinza o
kuba n
ga k
ye kyokka e
kibulako m
u kungonjoola ensonga
wakati w
’abantu ababiri.
Ebigambo ebikulu:
Ekitiib
wa,
obuvunaanyizibwa,
obukomera
obufuga
ebikolw
a,
okwogeraganya, e
misingi g
y’empisa, o
bwesim
bu, o
kukkaanya, o
kukozesa
ebitu
ndu eby’omubiri
okwogeraganya, okutuula, okuyim
irira, obuvumu,
okusalawo,
okudduka,
kumpi
nnyo,
okukozesa amagezi,
okukola,
okwewuunya, o
kunyiiza, o
kwerw
anako, o
kuddin’gana.
1.
Tulina
obuvunaanyizibwa
okuzim
ba
empi_________
ennungi ezifu
ga obulamu bwaffe
.
2.
Akakomera a
kafuga e
bikolwa k
agamba n
ti a.
“Kino kyendi, e
ra kino ssi k
ye______________”
b.
“Kino
kyenj________________
era
kino
ssi
kyenjagala”
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
69
69
69
69
3.
Okuwa ekitiib
wa k
yenyigiramu okukkiriz
a nti o
muntu yenna
aba n
’emisin
__________________egifu
ga obulamu bwe era
nga tasa
nidde kuwaliriz
ibwa k
ukyuka nga te
yeyagalid
de.
4.
Bwetwessaa
mu ekit_
___________________, tuligamba nti
nedda e
ri ebyo byonna e
biyinza o
kutukyamya n’okutukosa.
5.
Nga tu
maze okusala
wo obukomera obufuga ebikolwa byaffe
,
kitu
gwanira o
kunny_____________ ab
alala obulungi
6.
Tuyinza o
kukkatiriz
a nti tu
gaanyi m
ungeri z
ino:
a. Tweyambisa
ebitu
ndu byaffe
eby’om___________
b. Engeri g
yetukozesamu ebig_______________
7.
Okukozesa
omubiri
okwogerag
anya
n’abalala
kitegeeza
kukozesa b
ino:
_______________________________________________
_______________________________________________
_______________________________________________
_______________________________________________
Ekiro
woozo
8.
Bulijjo
mu bulamu, wayinza okubeerawo embeera
nga
okukozesa e
bitu
ndu eby’omubiri e
ra n’ebigambo okugamba
nti ‘n
edda’ b
yonna b
igaanye. W
ano oba o
lina o
kweyambisa
akakodyo
Yusufu
keyeyambisa
ku
muka
Pontifali,
okud______ (O
lubereberye 39:10-12)
Okugezesa obukodyo
9.
Laga ezim
u enjogeraganya eziraga o
buvumu:
Awatali b
igambo
Ng’okozesa ebigambo
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
70
70
70
70
Eby’omwoyo
Okwanjula
Obumu ku bukodyo obuyamba
omuvubuka
okuvunnuka
ebiso
mooza mu bulamu bwe bukodyo obwekuusa
ku kitu
ndu
eky’omuntu ekikwaata k
u by’omwoyo n’enzikiriz
a.
Ebigambo Ebikulu
Katonda, okwagala, ebiro
woozo, enteekateka ey’obulamu, ekibi,
Yesu
Kris
to, Baibuli,
amaanyi,
obulamu obujju
vu, obwesigwa, okusonyiyibwa,
okusaba, o
bumaliriv
u, o
kukyusibwa, e
nkolagana.
Enkolagana ey’omuntu ne Kato
nda efuga enneyisa
ey’omuntu
oyo era erun’gamya o
kusalaw
o kwe.
Emiru
ndi mingi omuntu bw’akyuusa
mu nkolagana
ye ne
Katonda, era n’engeri
omuntu oyo gyeyeyisa
amu era
n’engeri
gy’asalaw
o ku bintu ebim
ukwaata
ko nayo ekyuuka.
Omuntu nga asa
zeewo okuteekawo enkolagana n
e K
atonda a
funa
okulun’gamya o
kuva m
u Bai_
_______
Enkyukakyuka e
beerawo olw’ensonga z
ino wa m
manga:
a)
Kato
nda atw
ag__________________
b)
Kato
nda alin
a ente______________ ennungi ey’obulamu.
c)
Yesu K
risto yajja tu
be n’obu____________ obujjuvu.
d)
Kato
nda akujja m
u ki_________________
e)
Kato
nda atu
wa a
ma_________________ bwetwesig
a Yesu
Kristo
okukuuma o
bulamu bwaffe
.
Enkolagana ne Kato
nda
etan
diika
na
kus___________ Yesu
okuyingira m
u bulamu bw’omuntu.
Bwetuwayo obulamu bwaffe
bwonna eri
Mukama, kitu
yamba
okukyuusa e
ndowooza z
affe
kunsonga n
’ebyetwayitamu ebyedda
ebyakosa o
bulamu bwaffe
.
TAIP CO
MM
UN
ITY
EXTEN
TIO
N TRAIN
IN
G PRO
GRAM
YO
UTH
LIFE SK
ILLS TRA
IN
IN
G
71
71
71
71
Ebiro
woozo
Omuntu asobola b
ulungi o
kufuga o
kusalaw
o kwe era n’enneyisa
ye nga talu
n’gamizibwa Y
esu m
u m
woyo gwe?
�Ye oba
�Nedda
Nnnyonola e
ndowooza y
o:
....................................................................................................................
....................................................................................................................
....................................................................................................................
Okugezesa obukodyo
Ssoma L
ukka 1
5:11-24
Onnyonyola o
tya o
muvubuka a
makulu agali m
u lugero olwo nga
okozesa e
bigambo ebikulu ebiri m
u sso
mo lin
o erik
waata k
u
by’omwoyo:
Katonda, okwagala
, ebiro
woozo, enteekateka e
y’obulamu, ekibi,
Yesu K
risto, B
aibuli, a
maanyi, o
bulamu obujjuvu, obwesig
wa,
okusonyiyibwa, okusaba, obumaliriv
u, okukyusib
wa, enkolag
ana
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------
72
72
72
72
Okwekebera, okulondoola, era
ne Alipoota ku ntambuza
Ey’omulim
u Ogw’okuyigiriz
a
Obukodyo Obuyamba
Abavubuka Okuvunnuka
Ebisoomooza mu Bulamu
Buli m
untu yen
na b
weyen
yigira mu m
ulim
u ogugasa ab
alala aba
yetaaga okumanya
obanga
enkyu
kakyuka
gy’ayaayanira
agituuseeko
. Kino okukitu
ukako
aba yetaaga o
kwekeb
eranga
entam
bula ey’o
mulim
u.
Ekito
ngole
kya TAIP
kirina
obubonero
obuwerako
bwekiku
biriza
banyw
anyi
baakyo
okukozesa
nga
beekeb
era entam
bula
ey’omulim
u ogw
’okuyigiriza
obukodyo obuyam
ba
abavu
buka
okuvunnuka
ebiso
omooza
mu
bulam
u.
Eby’o
kutunuulirw
a biragid
dwa w
ammanga
:
73737373
Omuwendo ogw’Abantu Abatuukiddwako mu bbanga ery’emyezi esatu okuva ____/___20_ okutuuka ____/___20_ Omuwendo Ogw’abantu okusinziira kukikula kyabwe era n’ebbanga lyetumaze nabo
Abasookerera Abaalabibwako edda Abafudde oba betutakyalaba
Emyaka egy’obukulu 18
n’okusingawo Abataweza myaka gya
bukulu 18
Emyaka egy’obukulu 18 n’okusingawo
Abataweza myaka gya bukulu 18
Emyaka
egy’obukulu 18 n’okusingawo
Abataweza myaka gya bukulu 18
Ebikoleddwa
# Balenzi Bawala Balenzi Bawala # Balenzi Bawala Balenzi Bawala
OMUGATTE
# Balenzi Bawala Balenzi Bawala
Youth life skills:
Mu masomero
Abatali mu masomero
Amasomero
Eby’okusosola
Ebituukiddwako
Ebituukidwako Omuwendo ogw’abantu abatuukiddwako OMUGATTE
Bazzibwamu amaanyi Beeyongera okumanya Berayirira obutenyigira mu by’akwegandanga
Ebyavaamu:
Omuwendo ogw’abo abakyuuse oba abatakyuuse olw\omulimu ogubakoleddwako Engeri abakoledwako omulimu gyebakyuseemu
Abakyuuse Abatannakyuuka
Omugatte
Abenyigira mu mirimu egy’okweyimirizaawo
Abaali baleseeyo okusoma nebaddayo mu ssomero
Abaali badduse awaka kati nga baddayo
Abalongoosa enkolagana yaabwe n’abazadde oba ababakuuma
Abatandiika okwenyigira mu mirimu egy’awaka
Abaalekayo okukozesa ebiragalalagala
Abaalokoka
Omugatte
74
74
74
74
Ebibuuzo ebira
birw
ako
mukwekkeneenya oba nga
abavubuka bayize
Akawuka a
kale
eta m
ukeenenya k
ayaw
ukana katy
a ku kato
go
ak’endwadde zekale
eta m
u m
ubiri?
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Menya a
makubo assatu
akaw
uka a
kale
eta m
ukeeenya m
wekayinza
okuyita o
kukwaata o
muntu omulala
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Osobola o
tya o
kwewala o
kufuna a
kaw
uka a
kale
eta m
ukeneenya?
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Lwaki endwadde ezikwaata e
bitu
ndu eby’ekyama zisa
anidde
okujanjab
ibwa amangu?
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Okwegatta o
kw’eggi ery’omusajja n
’ery’omukyala o
kukola
omwaana k
ubeeraw
o m
ukitu
ndu ki m
u m
ubiri o
gw’omukyala
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Menya e
nsonga ssatu
z’osin
ziira
ko okulonda emikwano emiru
ngi
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Kiki ekikuyamba o
kusalaw
o n’okwaw
ula e
mpisa
z’oyita e
nnungi
ku m
pisa z
’oyita e
mbi?
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Ekibuuzo:
Ekibuuzo:
Ekibuuzo
Ekibuuzo.
Ekibuuzo.
Ekibuuzo
Ekibuuzo.
777 7555 5
Okubeera o
w’obuvunanyizibwa e
ri obulamu bwo kitegeeza e
bintu
bingi. M
enya e
by’okulab
irako bisatu
ebirag
a ebikolwa
eby’obuvunaanyizibwa m
u bavubuka.
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Jjayo akanyiriri k
amu okuva m
u Baib
uli a
kayigiriz
a okussa m
u
bala
la ekitiib
wa
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
“Oyinza o
kubeera n
’omukwano ogw’omunda aw
atali kwegatta
naye.”
�Kitu
ufu oba �Ssi k
ituufu
Yongerako ebinnyonnyola e
ky’okuddamu kyo.
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Lwaaki kigwanira ab
avubuka o
kuwuliriz
anga o
kulab
ulwa okuva
eri ab
o bebesig
a? Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Wejjukanye ebitu
ndu eby’omuntu nga b
webirambikiddwa
wammanga e
ra omenye okusik
irizibwa k
wa m
irundi ebiri o
kuva
ku buli k
itundu eky’omuntu, ab
avubuka k
webayitamu okwenyigira
mubikolwa eby’okwegadanga nga si b
afumbo.
1.
1. Eby’omubiri
2.
1.
2. Eby’endowooza
n’okufumittiriz
a 2.
1.
3. Eby’enkolagana
n’ab
antu ab
alala
2.
1.
4. Eby’obwongo,
endowooza
n’amagezi
2.
1.
5. Eby’omwoyo n’e
nzikiriz
a 2.
1.
6. Eby’obuwangwa
2.
Ekibuuzo
Ekibuuzo.
Ekibuuzo
Ekibuuzo.
Ekibuuzo
76
76
76
76
Menya e
bintu bisatu
abavubuka b
yebaso
bola o
kukola
okwan’ganga okusik
irizibwa k
w’owandiise
waggulu.
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Menya e
biru
ngi ebivamu sin
ga o
muvubuka ale
kayo okwegadanga
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Okusala
wo kuyinza o
kukolebwa n
ga k
ulun’gamizibwa a
madaala
ataano. W
ekkenneenye amadaala a
go oddemu ogala
mbike bulungi
nga b
wegasa
nira o
kuliraa
na n
ga w
eyambisa e
namba 1
,2,3,4, ne 5
nga o
zissa m
u busenge obuliraa
nye buli d
daala
.
Wekkeneenye ebiru
ngi n
’ebibi ebiyinza o
kuva m
ukukozesa
ekyo ky’olonze sin
ga n
ga osalaw
o kukyo.
Beera n
’olukalala lw
emisin
gi n
’emitin
do gyokozesa b
ulijjo
mukusalaw
o kwo
Tunula k
ubuli k
iri kulukalala lw
’ebyokulondako olabe oba
nga b
irina e
ngeri g
yebikontan
amu nebiri k
ulukalala
lwemisin
gi n
’emitin
do
Gerageran
ya enkalala z
ino zombi
Ssaw
o engeri g
y’onomanya n
ga okusala
wo kwo kuvuddemu
by’obadde osuubira.
Londako kim
u kwebyo ebiri k
u lukalala lw
’ebyokulondako
ekyo ekisin
ga o
kukkiriz
iganya n
’emisin
gi era n’emitin
do
egiru
ngamya obulamu bwo.
Menya a
makubo omuvubuka g
ayinza o
kukozesamu ebitu
ndubye
eby’omubiri o
kugamba n
ti ‘nedda’
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
“Omuntu m
wonoonyi era yayaw
ukana ne K
atonda. N
’olwekyo
omuntu taso
bola k
umanya o
ba o
kumatira o
kwagala k
we era
n’entegeka z
a Katonda m
u bulamu bwe. W
andiika o
lukalala
olwensonga z’omanyi lw
aaki o
muntu yandyagadde okuyingira
munkolagana n
e Kitaaw
e ow’omuggulu.
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Omuntu bwaba n
ga abadde yetaba m
u bikolwa e
by’okwegadanga
naye kati n
ga asaz
eewo okulekayo, aso
bola k
ukola k
i okukuuma
obweyamo obwo?
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Ekibuuzo.
Ekibuuzo.
Ekibuuzo.
Ekibuuzo.
Ekibuuzo.
Ekibuuzo.
77
77
77
77
“okulekayo okwegadanga k
ulina o
kuganyulwa o
kuwangaala
naye
nga o
kuganyulwa o
kwo kujja oluvannyuma o
lw’okuyita m
u
bulumi o
bw’akase
era
�Kitu
ufu or �
Kifu
Yongera okunnyonyola o
kudamu kwo.
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Okusobola okuzim
ba omukwano oguwangaala n
’omuntu atali w
a kikula k
yo kikwetagisa
okubeera n
’entegeka e
nnambulukufu
obulungi. B
irungi ki b
y’ofuna m
untegeka e
yo?
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Olowooza o
muvubuka atali m
ufumbo nga ate
teyegadanga
yandigambye ki o
yo omuvubuka alin
a beyegandanga n
abo nga
bassu
kka m
u omu?
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Okwagala k
utegeeza okusalaw
o biki ebisaa
nira o
kukolebwa b
uli
lunaku m
u m
ukwano. O
kwagala
bwekugezesebwa, ssi
mubyamukwano byokka w
abula o
lw’embeera e
kalu
bye okumala
akabanga. O
muntu alag
a okwagala o
kwa nnamaddala y
’oyo ali
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Wandiika o
lukalala o
lw’ebintu ebiraga nti a
maka m
alungi.
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Nnyonyola empiisa z
’omanyi eziyinza o
kuziyiza o
muvubuka
okubeera n’amaka amalu
ngi.
Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
Okusala
wo kwetukola m
u kim
u ku bitu
ndu byaffe
nga ab
antu
kulina e
bivaamu ebiyinza o
kugootanya o
ba okuzim
ba e
bitu
ndu
ebirala b
yonna. N
aye jju
kira n
ti ekitu
ndu ekikwatagana
n’eby’omwoyo kye kyesig
amizibwako ebirala b
yonna. K
ozesa
ekifaananyi ekyo wansi o
jjuzzemu ebitu
ndu ebyo byonna.
Ekibuuzo
Ekibuuzo.
Ekibuuzo.
Ekibuuzo.
Ekibuuzo.
Ekibuuzo
Ekibuuzo:
78
78
78
78
79797979
Weyambise obusenge obwo wammanga oggyeyo ebibuuzo nga 27 ebiyinza okukuyamba okwejjukanya kubikwata kukawuka akaleeta mukeneenya. Eky’okulabirako: Ekibuuzo 1 kiyinza okuba kino“Kiki akawuka akaleeta mukeneenya kye kakosa mu mubiri ogw’omuntu?”
Kki? Ngeri ki Lwaaki? Wa? Ani? Ddi?
Akawuka
akaleeta
mukeneenya
Ekibuuzo 1 “Kiki akawuka akaleeta mukeneenya kye kakosa mu mubiri ogw’omuntu?”
Ekibuuzo 2 Ekibuuzo 3 Ekibuuzo 4 Ekibuuzo 5
Akatogo
k’endwadde
Ekibuuzo 6 Ekibuuzo 7 Ekibuuzo 8 Ekibuuzo 9 Ekibuuzo 10
Okuziyiza
Ekibuuzo 11 Ekibuuzo 12
Okwekebeza
Ekibuuzo 13 Ekibuuzo 14 Ekibuuzo 15 Ekibuuzo 16 Ekibuuzo 17
Okufuna
akawuka
Ekibuuzo 18 Ekibuuzo 19 Ekibuuzo 20 Ekibuuzo 21 Ekibuuzo 22
Okujanjaba
Ekibuuzo 23 Ekibuuzo 24 Ekibuuzo 25 Ekibuuzo 26 Ekibuuzo 27
TAIP COMMUNITY EXTENTION TRAINING PROGRAM
YOUTH LIFE SKILLS TRAINING
16
Ebika eby’empisa
oba embeera
Amakulu gaakyo
Ebikola ebyoleka amakulu ago
Obwesigwa
Yesigik
a ku
ban
ga ayim
irira ku
kigam
bo
k
ye.
� A
yogera am
azima
� T
aba w
a bu
ku
usa
� T
atwaala
mu
ntu
m
uk
uko
la ek
ibi
ob
a o
bu
tamu
bu
lira b
yeyetaaga o
ku
man
ya m
uk
uzim
ba
enk
olagan
a ey’o
bw
esigwa
wak
ati we n
’abo
b’ayagala.
� T
ako
la bu
tali bw
esiga mu
mu
kw
ano
� A
beera
mw
esimb
u
mw
’ebyo
b
y’akk
iririzaamu
eb
imu
yamb
a o
ku
man
ya eb
ituu
fu o
ku
va k
ub
ikyaam
u.
� A
beera
ekyo
ekisin
gira d
dala
ok
ub
a ek
irun
gi era kyeyettan
ira � A
lwan
yisa b
uli
nd
ow
oo
za n
’ok
usik
irizibw
a o
ku
ko
la eb
itasaana
ob
a eb
ibi
Okussa mu balala
ekitiib
wa
Tan
yoo
ma era
taswazasw
aza ban
tu
ban
ne.
� A
laga ep
isa ez’o
mu
ban
tu
ezissa m
ub
uli
om
u
ekitiib
wa
era n
’ok
ub
a o
mu
wo
om
beefu
� B
uli
mu
ntu
am
utw
alira m
u
ttulu
ba
lye n
ga agen
derera
ebiru
ngi
mu
bb
o
mu
mazim
a gon
na.
� A
gum
ikk
iriza en
do
wo
oza
ez’abalala
neb
wab
a takk
iriziganya n
abo
� A
kk
iriza b
uli
mu
ntu
n
ga b
waali
era n
ti w
anjaw
ulo
mu
ngeri ye.
� T
ako
zesa b
un
afu
bw
a m
un
tu
mu
lala o
ku
mu
ko
zesa mu
kw
esanyu
sa yekk
a
Okusaasira
okutaliim
u bukuusa
era n’okufaayo eri
abalala
Olu
mirw
a wam
u n
’abo
ab
ali mu
nn
aku
ob
a ab
alum
wa m
un
geri emu
o
ba en
dala
� A
beera
wak
isa –
agab
anak
o
ku
byalin
a n
’abo
abatalin
a � A
yamb
a abalala, so
tabera m
uk
od
o o
ba
ok
wen
oo
nyeza eb
ibye yek
ka, o
ba o
ku
ba
om
uk
amb
we
ob
a o
kw
ogera
ebiru
ma
abalala.
Okufaayo eri abalala
Atw
ala ob
ud
de
ok
uk
kak
kan
ya ku
bu
lum
i o
bw
’abalala
n’o
ku
baw
anirira n
ga bali
mu
nn
aku
ob
a nga
balw
add
e
TAIP COMMUNITY EXTENTION TRAINING PROGRAM
YOUTH LIFE SKILLS TRAINING
17
Ebika eby’empisa
oba embeera
Amakulu gaakyo
Ebikola ebyoleka amakulu ago
Obuzira
Bw
aba n
ga asisink
anye
ebizib
u o
ba
ok
uso
mo
ozeb
wa
mu
bu
lamu
, atwaala
ob
ud
de era n
’ob
uv
um
u
ok
uw
on
ya abalala era
n’o
ku
yamb
a abalala
ok
uv
vu
nu
ka eb
izibu
b
yaabw
e, aban
tu ab
alala b
on
na k
yebataso
bo
la k
uk
ola.
� M
u
bu
li m
beera
alaba
man
gu
ky’ayin
za o
ku
ko
la ok
uk
kakk
anya k
ub
ulu
mi o
bw
abo
ab
agirimu
� A
salawo
man
gu d
dala ek
yok
uk
ola aw
atali k
ulin
dirira b
alala � T
atiisibw
atisibw
a m
beera
yon
na
ob
a ab
antu
bw
aba n
ga awu
lira nti asaan
idd
e o
ku
ba n
ekyak
olaw
o.
Okweyisa mungeri
ey’obuvunaanyizibwa
Bu
lijjo ak
ola eb
yo
ebiraga
ob
uv
un
aanyizib
wa eri ye
ken
nyin
i n’eri ab
alala b
’abeera n
abo
ob
a b’ab
a ali n
abo
ku
kiseera ek
yo.
� “A
soo
ka
n’alo
wo
oza
n’o
bw
egend
ereza n
ga tann
abu
uka”
� B
ulijo
agen
dereran
ga eb
iyinza
ok
uv
a m
ub
iko
lwab
ye era
n’eb
yayogera
n’o
ku
twala o
bu
vu
naan
yizibw
a ku
bu
li biv
a m
uk
usalaw
o k
wo
nn
a kw
’aba ak
oze
� A
beera
mu
ntu
w
a b
uv
un
aanyizib
wa
ekiseera k
yon
na
� A
beera m
wesigw
a era teyekw
asa nso
nga
yon
na
� T
eyekw
asa ban
tu b
alala bw
’aba n
ga ako
ze en
sob
i yon
na
� B
ulijjo
ab
eera k
yaku
labirak
o
eri ab
o
abam
uk
iririzaamu
� B
ulijjo
atu
uk
irizanga
ob
weyam
o
era assaam
u
ekitiib
wa
mu
nd
agaano
ze
ob
a eb
yo b
y’aba yew
add
eyo o
ku
tuu
kiriza
Obwenkanya
Ab
antu
abalala
bw
ebam
ussaam
u
ekitiib
wa n
ebam
ulaga
ok
wagala n
’ok
ufaayo
gy’ali, tasaan
ye k
ulo
wo
oza n
ti kiv
a m
ub
un
afu b
wab
we era
tasaanid
de k
ub
alinn
yirira n
ga bw
’ano
on
ya o
kw
esanyu
sa yekk
a nga
bw
abalu
mya.
� A
beera m
wen
kan
ya eri bu
li mu
ntu
� A
wu
liriza b
uli
mu
ntu
awatali
kw
eku
bira
ob
a o
ku
gend
era k
ub
y’abalala
by’ab
a o
wu
lidd
e � A
wu
liriza abalala era agezaak
o o
ku
tegeera b
yebagam
ba
n’eb
yebaw
ulira
mu
nd
a zaab
we
� A
beera
mw
enk
anya
mu
ku
gaban
ako
eb
imu
saanira b
yok
ka ob
utaseera b
alala
TAIP COMMUNITY EXTENTION TRAINING PROGRAM
YOUTH LIFE SKILLS TRAINING
18
Ebika eby’empisa
oba embeera
Amakulu gaakyo
Ebikola ebyoleka amakulu ago
Okusala omusango
ogwensonga era
n’amazima
� T
eyeku
bira k
ulu
dd
a lu
mu
ob
a tasaliririza w
akati w
abo
abab
a b
afun
yeemu
o
bu
takk
aanya
� T
akyu
saku
sa bu
julizi
mu
kw
ejjeereza o
mu
sango
ob
a o
kw
ejjeereza om
un
tu
om
ulala gw
’ayagala.
Okuba omukozi
ennyo
Ateek
ateeka em
irimu
gye o
ba b
yasanid
de
ok
uk
ola era
n’ab
imaliriza m
ub
ud
de
nga b
w’ab
a ategese.
� T
asanyu
kiran
ga k
ulera
ngalo
n
ga talin
a k
y’ako
la � A
ko
la nga era yelab
irira yekk
a era n’ab
o
abali m
um
iko
no
gye � A
ko
la n
ga yetegekera
ebiseera
eby’o
mu
maaso
Omutuuze omulungi
Wa m
ugaso
nn
yo eri
abo
mu
kitu
nd
u gy’ab
eera era ak
ola eb
izimb
a em
iriraano
mu
kyalo
kye, ek
itun
du
kye era
n’eggw
anga lye n
g’ayita m
ub
iko
lwa era n
e m
ub
igamb
o. T
aleeta k
utab
uk
atabu
ka wakati
mu
ban
tu b
abeeram
u.
� A
gob
ereranga am
ateeka n
’ebiragiro
� A
ko
la om
ugab
ogw
e � A
ssa ekitiib
wa m
u b
afuzi
� B
ulijjo
an
oo
nyerezan
ga k
un
son
ga ab
eerenga o
mu
man
yi � A
ko
langa
emirim
u
egya n
nakyew
a o
ku
yamb
a era
n’o
ku
ku
um
a b
alirwan
a, ek
yalo era n
’essom
ero
Ow’amazima
Teyefu
ula ekyo
kyatali
era talimb
a. � A
beera
nga
mw
esimb
u
mu
bu
li n
geri ab
antu
b
alyok
e b
amu
tegeererenga
mw
’ekyo
kyaali � E
bik
olw
abye era n
’ebigam
bo
bye b
iraga n
ga amazim
a g’ayimirid
dek
o
Obutayabulira
mikwano gye
An
yweeza em
ikw
ano
gyalin
a ob
utab
avaak
o
mu
bu
dd
e bw
on
na
� T
akyu
uk
akyu
uk
a k
ulw
’aban
tu
abab
a b
akyu
use o
ba em
beera n
ga zikyu
se � A
sigala nga m
wesigw
a eri mik
wan
o gye
era talyanga m
u m
un
tu yen
na lu
kw
e ob
a o
ku
mu
dd
iza ekib
i ku
lw’o
bu
lun
gi bw
e � A
yimiriraw
o
ku
lwam
ikw
ano
gye
mu
b
ulu
ngi
n’em
ub
ub
i n
ewan
ku
bad
de
nga
abalala b
on
na b
abaleseew
o
TAIP COMMUNITY EXTENTION TRAINING PROGRAM
YOUTH LIFE SKILLS TRAINING
19
Ebika eby’empisa
oba embeera
Amakulu gaakyo
Ebikola ebyoleka amakulu ago
Okulaga obwesim
bu
obutasigulwa
Aw
anirira em
pisa
enn
un
gi era taw
alirizibw
a k
uk
yuk
akyuk
a ku
va
ku
mu
lamw
a n
ewan
ku
bad
de n
ga b
on
na ab
amw
etoo
lod
de
bak
ola eb
yo eb
itasaana.
� A
gob
erera am
ateeka
nga
bw
egakkan
yizibw
ako
� T
awalirizib
wa
ku
men
ya m
ateeka n
ewan
ku
bad
de
nga
bo
nn
a ab
amw
etoo
lod
de b
akik
oze
� A
nyw
erera k
um
azima
gon
na
new
ank
ub
add
e nga k
imu
fiiriza bin
gi � A
beera ek
y’oku
labirak
o eri ab
alala: bu
lijjo
ayogeran
ga kyategeeza era ak
ola eb
yo ye
ken
nyin
i by’ab
uu
lira
Okwefuga
mundowooza
n’emubikolwa
Tam
ala gasamw
assamw
a n
a bigam
bo
ob
a o
ku
mala gak
ola k
intu
n
ga tasoo
se k
uk
ifum
ittirizaako
.
� T
ako
la k
intu
k
yon
na
olw
’ok
wesan
yusa
yekk
a � B
ulijjo
afu
mittiriza
ku
biyin
za o
ku
va
mu
bik
olw
a bye
� Y
eewala
ok
um
atizanga
ebyetaago
b
ye b
yok
kk
a n
ga b
walu
mya
abalala
ob
a o
lw’o
ku
tuu
kiriza ye b
yaluu
birira b
yok
ka.
Okukuuma
ebisuubizo
Tak
yuk
akyu
ka ku
va
ku
kigam
bo
kye.
Bw
asuu
biza ayim
irira k
uk
isuu
bizo
kye
ok
uk
ituu
kiriza
new
ank
ub
add
e nga
kiyin
za ok
um
uv
iiramu
o
ku
lum
wa o
ba o
bu
zibu
.
� T
eyeyama
nga
akiman
yi n
ti tajja
ku
tuu
kiriza
� T
eyeyama
nga
tasoo
se k
ulo
wo
oza
ku
biyin
za o
ku
mu
viiram
u
singa
nga
aku
um
a o
ba
alemererw
a o
ku
ku
um
a o
bw
eyamo
� T
eyeyama k
ub
a nga aw
aliririzidd
wa.
� A
twala
ob
uv
un
aanyizib
wa
eri b
uli
kik
olw
a o
ba
kigam
bo
kye
ye b
wek
iba
kisazizzaam
u o
bw
eyamo
ob
wo
.