TÜRK DİL KURUMU YAYINLARI * Doktora öğrencisi. İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. [email protected]ORCID: 0000-0002-2524-8972. Karaman, A. (2019). Yenisey yazıtlarında geçen adrıl- seçlin- ikilemesi üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-BELLETEN, 67 (Haziran), 7-26. Sayı: 67 (Haziran), 2019, s. 7-26, TÜRKİYE DOI: 10.32925/tday.2019.17 Araştırma Makalesi Geliş Tarihi: 07.11.2018 Kabul Tarihi: 05.04.2019 YENİSEY YAZITLARINDA GEÇEN adrıl- seçlin- İKİLEMESİ ÜZERİNE Ahmet KARAMAN * Özet Mecazlı anlatımlar ve ikilemeler, bir dilin işlenmişliğini ve geliş- mişliğini gösteren önemli unsurlardandır. Kelimelerin mecazi anlamlar kazanmaları uzun bir süreci işaret etmektedir. Bu duruma benzer bir süreç ikilemeler konusunda da yaşanmaktadır. Bazen de kimi kelimeler hem mecazlı bir anlatıma bürünmüş hem de ikileme teşkilinde kullanıl- mıştır. İşte bu tip kelimelerden ikisi de adrıl- ve seçlin- kelimeleridir. Bu kelimeler hem gerçek anlamları dışında “kişinin bu dünyadan ve sevdiklerinden ayrılması; ölmesi” anlamında mecazi bir hüviyete bü- rünmüş hem de adrıl- seçlin- ikilemesinin unsuru olmuştur. İkilemenin kazandığı anlam ise kelimelerin kazandığı mecazlı “ölüm” anlamını korumuştur. Bu yazıda hem adrıl- hem de seçlin- kelimesi etimolojik olarak incelenmiştir. Daha sonrasında ise runik eski Türk yazıt ve yaz- maları incelenerek söz konusu kelimelerin anlamsal boyutları değer- lendirilmiştir. Anahtar Kelimeler: adrıl-, seçlin-, Yenisey yazıtlarında ikilemeler, adrıl- seçlin-, ikilemeler. ON THE adrıl- seçlin- HENDIADYS IN YENISEI INSCRIPTIONS Abstract Metaphorical narratives and reduplication duals / hendiadys are two important elements that show the development and sophistication of a language. It is a long process to point out that the words have to take metaphorical meanings. A process similar to this is also experienced
20
Embed
YENİSEY YAZITLARINDA GEÇEN adrıl- seçlin- İKİLEMESİ ÜZERİNEtdk.gov.tr/wp-content/uploads/2019/05/01.KARAMAN_makale.pdf · Bu kelimeler hem gerçek anlamları dışında “kişinin
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
mişliğinigösterenönemliunsurlardandır.Kelimelerinmecazianlamlarkazanmaları uzunbir süreci işaret etmektedir.Budurumabenzer birsüreçikilemelerkonusundadayaşanmaktadır.Bazendekimikelimelerhemmecazlıbiranlatımabürünmüşhemdeikilemeteşkilindekullanıl-mıştır.İştebutipkelimelerdenikisideadrıl- veseçlin- kelimeleridir.Bukelimeler hemgerçek anlamları dışında “kişininbudünyadanvesevdiklerindenayrılması;ölmesi”anlamındamecazibirhüviyetebü-rünmüşhemdeadrıl- seçlin- ikilemesininunsuruolmuştur.İkilemeninkazandığı anlam ise kelimelerin kazandığı mecazlı “ölüm” anlamınıkorumuştur.Buyazıdahemadrıl- hemdeseçlin- kelimesietimolojikolarakincelenmiştir.DahasonrasındaiserunikeskiTürkyazıtveyaz-maları incelenerek söz konusu kelimelerin anlamsal boyutları değer-lendirilmiştir.
importantelementsthatshowthedevelopmentandsophisticationofalanguage.Itisalongprocesstopointoutthatthewordshavetotakemetaphoricalmeanings.Aprocess similar to this is also experienced
8 Yenisey yazıtlarında geçen adrıl- seçlin- ikilemesi üzerine
T Ü R K D İ L K U R U M U Y A Y I N L A R I
inthecaseofreduplicationduals/hendiadys.Sometimes,somewordshavebeenusedbothinmetaphoricalnarrativeandreduplicationduals/hendiadys formation. Here, are two of these words are adrıl- andseçlin-. Thesewords,besides theirrealmeanings, in thesenseof the“separationofthepersonfromthisworldandhis/herrelativesones,sothedeath”hasacquiredametaphoricalmeaningandithasalsobecamean element of the adrıl- seçlin- reduplication duals/hendiadys. Themeaningofthereduplicationduals/hendiadysretainsthemetaphoricalmeaningof“death”earnedbythewords.Inthisarticleboththewordsadrıl-andseçlin-havebeenviewedetymologically.Later,inscriptionsandmanuscriptswitholdTurkicscriptwereexaminedandthesemanticdimensionsofthewordswereevaluated.Inthelastpartofthearticle,adrıl- seçlin- hendiadyswasevaluated.ThescopeofthisarticleisalloftheinscriptionsandmanuscriptswitholdTurkicscript.
taşlarıüzerindekiyazıtlardanoluşmaktadır.Yeniseyyazıtları,bugünküTuvave Hakasya sınırları içerisinde bulunmaktadır.Yenisey bölgesi yazıtlarınınKırgızlaraaitolduğudüşünülmektedir.Buyazıtlarınhangitarihlerdedikildiğihenüztespitedilememiştir.1Yeniseybölgesindekiyazıtlar,Moğolistanyazıt-larındandahaöncebulunmuşolmasınakarşın,gerekmezaryazılarıolmasın-dankaynaklıkalıplaşmışifadelerdenteşekkületmesigereksedesatırsayısıolarakMoğolistanyazıtlarındandahasınırlıolmasındanötürü,Türkdiliaraş-tırmacılarıdışındakibiliminsanlarınınilgisinipekçekmemiştir.
BilkiOğuzcatuhaftır.Çiftolarakkullanılanbuisimvefiillerdenbiriasıldır, diğeri de onun şubesidir veya ona bağlıdır. Onlar (Oğuzlar),Türklerdenfarklıolarak,tâbiolankelimeyitekbaşınakullanırlar.Ör-neğişudur:Türkler,birşeydiğerbirşeyekatıldığızaman,kattı kardı derler.Birşeyibirşeyekatmaktaasılolankattı’dır;kardı,onatabidir.Oğuzlarisebirşeyibirşeyekatmakiçinkardı derlerveaslını(kattı’yı)bırakırlar.BunungibiTürklereḍgü yawlak derler;eḍgü “iyi”dir,yaw-lak “kötü”dür;eḍgü ilebirliktekullanılır;yalnızbaşınakullanılmaz.Oğuzlariseonutekbaşınakullanırlar(ErcilasunveAkkoyunlu,2015,s.187).
Türkiye’deyapılanmodernaraştırmalardaikilemeiçin“kelime koşmaları, tekrarlar, ikileme-ikizleme, bağlam öbekleri (ikilemeler, koşma takımlar), tek-rarlama, tekrar grubu, tekrar öbeği”gibiterimlerkullanılmaktadır.İkilemeterimiüzerineyapılansonçalışmalardanbirtanesideErkanHirik’eaittir.Hi-rikbuçalışmasında,ikilemeteriminikarşılamaküzere“tekrarlıyapısınıfları”ifadesinikullanmıştır(Hirik,2018).
İkilemeyi oluşturan kelimeler arasında, anlamya da ses yönünden ben-zerliklerbulunmaktadır.İkilemelerinüstlendikleribirdiğerfonksiyondahiçşüpheyokkisözügüzelleştirmesidir.Türkrunikalfabesiyleyazılmışmetin-lerde bulunan ikilemelere bakıldığında, gerek anlatılmak istenen duygu vedüşüncelerinaktarımgücünüartırmak,gerekanlamı/anlatımıkolaylaştırmak/pekiştirmekgereksedesözügüzelleştirmekişlevlerininçalıştığıgörülmekte-dir.İkilemeleroluşurkenmeydanagelen;anlamdeğişmeleri,soyutlaşmalarvemecazikullanımlar,Türkdilinin,dahaoçağdanekadarişlendiğini,olgunlaş-tığınıgöstermektedir.
Yeniseyyazıtları,hemdilbilgiselhemdesözvarlığıaçısından,diğerTürkrunik alfabesiyle yazılmışmetinlerden birtakım farklılıklar göstermektedir.Bufarklılıklardanbirtanesidekullanılanikilemelerdir.Yalnızcabuyazıtlardakullanılan ikilemeler, üzerinde durulması gereken bir konudur.Çünkü eskiTürkmetinlerininherbiribaşkabirbağlamiçermektedir.Hâlböyleolunca,herbirindeyafarklıkelimeleryafarklıdilbilgiselyapılaryadaTürkdilininodönemindekifarklılehçelereaitunsurlarbulunmaktadır.Ayrıca,çoğunluk-lamezartaşlarınakazınmışmetinlerolduğundan,buyazıtlarda,ikilemeleringörülmeolasılığınındüşükolmasıbeklenir.Oysaböylebirkapsamasahipol-
10 Yenisey yazıtlarında geçen adrıl- seçlin- ikilemesi üzerine
T Ü R K D İ L K U R U M U Y A Y I N L A R I
masınarağmen,Türkrunikalfabesiyleyazılmışdiğermetinlerdegörülmeyenbazıikilemeler,Yeniseybölgesiyazıtlarındabulunmaktadır.DiğeryazıtlarileYeniseyyazıtları arasında ikilemeler yönündenortak kullanımlardanbirka-çıkök teŋri, yér suw, alp erdem, altun kümüş; diğer yazıtlardagörülmeyipyalnızcaYeniseyyazıtlarındabulunan ikilemelerdenbirkaçı isebag bodun, kadaş kin, teŋri kutlug, art- taş- olaraksıralanabilir.
YeniseyyazıtlarındabulunupdiğerTürkrunikalfabelimetinlerdegörül-meyen ikilemelerdenolan,adrıl- seçlin- ikilemesi, bünyesinde barındırdığıkelimelerinayrıayrıanlamlarıveikilemehâlinialdıktansonrakazandığıan-lambakımındandikkatçekicidir.EskiTürkyazıtveelyazmalarındagörülenikilemeler,genelitibarıileeşyadayakınanlamlısözcüklerinyanyanageti-rilmesiyleoluşturulmuştur.Zıtanlamlısözcüklerdenoluşanikilemelerisesı-nırlısayıdadır.Adrıl- seçlin- ikilemesideanlamcabirbirineyakınunsurlardanmeydanagelmiştir.Yöntemselolaraköncelikle,buikilemeyioluşturankeli-melerdilbilgiselveanlamsalolarakincelenecek,sonrasındaisetümevarımyöntemikullanılaraksözkonusuikilemeüzerindedurulacaktır.
*ad- fiiline‘ayırmak’anlamınıveripdahasonra-(X)r-ettirgenlikekinineklenmesiyleoluşanad-(ı)r- fiilinedeyine‘ayırmak’anlamınıvermekenola-sıçözümgibigörünmektedir.Gabain’indeifadeettiğiüzere-(X)r-ekibazentürettiğifiilinbasitininanlamınıvermektedir.Ayrıca‘ayırmak’fiili,ettirgenlikekialaneyleminöznesinin,işiyapanancakiştenetkilenmeyenbirkonumdaolması gerçeğine de uymaktadır.NitekimAltınKöl I yazıtının 8. satırındageçen tört iniligü ertimiz bizni erklig adırtı cümlesindeki dört kardeşi ayı-ran erklig olmasına rağmen ayırma işinden etkilenmemektedir.Devamındaise-(X)l-eki,adır- etken-ettirgençatılıfiilinesorunsuzcaeklenebilmektedir.Ancakburadadikkatedilmesigereken,Gabain’indeişaretettiğiüzere-(X)l-ekiOrhonTürkçesindeyalnızcaedilgenlikanlamıdeğilaynızamandaeylemedönüşlülükanlamıdakatmaktadır.Bunoktada-(X)l-ekininhangidurumdaedilgenlikhangidurumdadönüşlülükanlamıverdiğibağlamdantespitedile-bilir.Elbettedönüşlülükanlamıverdiğindeöznehemeylemiyapanhemdeeylemdenetkilenenkonumdaolacaktır.Kat- > katıl- fiilidebudurumabirörnektir.
Buradaiseadrıl- fiili‘yanından,yolundanayrılmak;emrinden,buyruğun-dançıkmak’anlamlarındakullanılmıştır.Satırda;ElterişKağan’ınyolundanayrılmayan,emrindençıkmayan,onasadıkkalanböylecedeyanılmayıphatayapmamış olan BilgeKağan’dan ‘ayrılmamak’ üzerine bir öğütte bulunul-maktadır.Ayrıca,Aziz Bilge Kağan’dan ayrılmanın, yoldan sapmış olmakanlamınageleceğivurgulanmaktadır.DevamındaiseBilgeKağan’ınhalkınıngittiği,başkasınahizmetederhâlegelerek,güçlüvekahramankağandanay-rıldığı,onunemrindençıktığıifadeedilmektedir.
Adrıl- fiiliYenisey bölgesi yazıtlarında pek çok kez geçmesine karşın,adır- fiiliyalnızcayukarıdadaörnekolarakverildiğiüzereAltın-KölIyazı-
14 Yenisey yazıtlarında geçen adrıl- seçlin- ikilemesi üzerine
Altın-Köl yazıtının tamamıda göz önüne alındığında,adır- fiilimecazibiranlamkazanarak‘ölmek’anlamındakullanılmıştır.Kişiöldüğünde;sev-diklerinden, oğullarından, eşinden dostundan ayrılmaktadır. Buradan, ‘canalma’eylemininyani‘ayırma’işininbaşkabirgüçtarafındangerçekleştirildi-ğibilincidesezilmektedir.Yazıtın2.satırında:“élim ökünçüŋ e kalın yagıka kaymatın tegipen adrıldım a yıta. Yurdum,pişmanlığın(nepişmanlık),güçlüdüşmandan (geri) dönmeden saldırırkenayrıldım (öldüm), ne acı!” denil-mektedir.Erkeklikkahramanlığıiçinyazıtıdikilenkişisavaştaöldürülmüştür.Ancak“Osavaştaöldürüldüğüiçinayrıldık.”denilmekyerine,canalmaişininerklig3 tarafındanyapıldığıbilinciylebizni erklig adırtı denilmiştir.
BarıkIyazıtının2.ve3.satırlarında(Aydın,2017,s.44):“öz yégen alp turan altı uguş bodunda üç yégirmi altı élim kanım a adrıldım begrekim e esizim e adrıldım. (Adım)ÖzYegenAlpTuran(‘dır).Altıboyluhalktan,onüçyurdumdan(?),hanımdanayrıldım. Soylubeyimden,neyazıkkiayrıldım (öldüm).” denilmektedir.Buradaadır- fiilineeklenen -(X)l- eki ilkbakıştadönüşlülükekigibialgılanabilir.Dilbilgiselbirbakışaçısıylabudoğrudurfakatburadaadrıl- fiiliartıkmecazibiranlamkazandığındandilbilgiseldeğilanlamadayalıbirdüşünce tarzıbenimsenmelidir.Kişinincanınıalan,AltınKöl Iyazıtındada ifadeedildiğiüzere ‹kudretli’birgüçtür.Bu itibarlacanalma işini yapan başkası olduğundan buradaki -(X)l- eki edilgenlik anlamıvermektedir.Bumezartaşıniteliğindekiyazıt,diğerpekçokYeniseybölgesiyazıtındaolduğugibi1.teklikkişininağzındananlatıldığıiçin,yazıtıdikilenkişi“benayrıldım,benimhanım,benimeşimdostum”demektedir.Kişiöle-ceğinibilipöncedenbuifadelerikullanmadığınagöre,1.teklikkişianlatımıböylecesağlanmıştır.Busebepledirkiölmeeyleminderuhunbaşkasıtarafın-
3 ‘Güç,kuvvet,irade’anlamınagelenerkismine+lIGisimdenisimyapımekinineklenmesiyleoluşan erklig için ‹güçlü, kuvvetli, muktedir, iktidara sahip olan’ anlamlarını vermekmümkündür. Sözcüğün erk’ten geldiğini ifade eden Clauson, erklig için en iyi ‘God’anlamınınuyduğunusöylerçünkü‘özgüriradeyesahipolmak,herhangibirşeyiyapmaktaözgürolmak’ anlamlarınageldiğindenbahseder (Clauson, 1972, s. 224a).Aynı satırıH.Namık Orkun “Dört küçük kardeşli idik; bizi kudret ayırdı; ne çâre” şeklindeanlamlandırmıştır(Orkun,2011,s.512).Tekin,+lIGekiiçin‘sahipolan’anlamındasıfatlartürettiğiniifadeederektizlig ‘dizli,güçlü’ < tiz, başlıg ‘başlı,mağrur’ < baş, erklig ‘güçlü, kuvvetli, özgür’ < erk ‘güç,irade’ gibiörneklerverir(Tekin,2003,s.83).Kormuşinvd.iseaynısatırı“Bizdörtidik,biziErklig(altdünyanınhükümdarı)ayırdı.Heyhat!”olaraktuhafbirşekildeanlamlandırmıştır(Kormuşinvd.2016,s.114).Aydınise“Dörtkardeşidik.Bizigüçlü (Tanrı) ayırdı, ne yazık!” olarak anlamlandırmıştır (Aydın, 2015, s. 82). Sözcükhakkındadahagenişbilgi içinayrıcabakınız:Röhrnborn,1977,s.436.Sözcükile ilgilifarklıgörüşleriçinbakınız:Şirin,2016,s.50.
Begreyazıtının1,2,4,5,7ve8.satırlarında(Aydın,2015,s.56):1.üç oglum a adrıldım a yıta bökmedim e katıglangıl. Üçoğlumdanayrıldım,neacı!(Onlara)doymadım.Çalışın(çabalayın).2. tör apa içreki ben béş yégirmi yaşda alınmışım kunçuyum a buŋ a adrıldım a esizim e kün e ay a azdım a. (Ben)TörApa’yabağlıyım(mensubum).Onbeşyaşımdaaldığımeşimden(ayrıldım),nesıkıntı!(Onlardan)ayrıldım,neyazık!Güneşveaydanayrıldım.4.yérim e yıta suwum a adrıldım a buŋ a esizim e yıta. Yerimden(ayrıl-dım)neacı!Suyumdanayrıldım,nesıkıntı!Neyazık!Neacı!5.bodunım a kinim a kadaşım a adrıldım a bökmedim e. Halkımdan,akrabalarımdanayrıldım,(onlara)doymadım.7.yatda tüŋürüm e adrıldım a. Yadellerdekidünürümdenayrıldım.8.antlıg adaşım a antsızda edgü éşim e adrıldım a. Antiçtiğimyolda-şım,antilebağlıolmayaniyieşimden,dostumdanayrıldım.
denilmektedir.Buradadagörüldüğüüzeremezaryazıtınıdikenler, ölenki-şinin ağzından, o kişinin sevdiklerini tek tek anarak onlara doyamadan budünyadanayrıldığınıyaniöldüğünüifadeetmişlerdir.
13.<...>éçiçim e adrındım a<...>sevgiliağabeyimdenayrıldım. 14.bir yaşımta ataçımka adrındım a tokuz beg er <...> Biryaşımdababacığımdanayrıldım. Dokuzbeyasker<...>16.altı yaşımta kaŋsıradım bilinmedim éçiçim e yıta adr<ın>dım [...]Altıyaşımdababasızkaldım,bilmedim.Sevgiliağabeyimden,neacı(ki)ayrıldım.
botomuz umay begimiz biz uya alp er özin alıt2ı kılmadıŋ özlük at özin üç erig almadıŋ yıt2a ézençüm e küzençüm e adrılma seçlinme ögür-düm. DeveyavrularımızUmay(ve)beyimiz,güçlü,kahramanaskerinkendisiniyakalatamadın.Hasatlarınkendilerini(ve)üçaskerialmadın,neacı!Izdırabımvekoruyucum,ayrılmayın,neşem,hayatkaynağım!
18 Yenisey yazıtlarında geçen adrıl- seçlin- ikilemesi üzerine
ukımız umay begimiz biz uya alp er özin alt2ı kılmadıŋ özlek at özin üç kılmadıŋ ayıt2-a ezinçüm-e közünçim-e adırılım-a seçlenimü iyürdim men. BizimninemizolanUmayHanım!Senakrabalarolanbizi,cesurerlerialtıayaklı-elliolarakyaratmadınız.Binekatlarımızıüç(ayaklı)yaratmadınız.Ah,ganimetlerim,ah,hazinelerim,ayrıldım,(Budünya-dan)boşandım,(onları)teslimettim.
adrıltım seçlintim yıta buŋ a “(Sizlerden)ayrıldım,(budünyadan)seçilip ayrıldımeyvah!Nesıkıntı!”
Altın-KölIyazıtındaiseolumsuzşekli:botomuz umay begimiz biz uya alp er özin alıt2ı kılmadıŋ özlük at özin üç
erig almadıŋ yıt2a ézençüm e küzençüm e adrılma seçlinme ögürdüm “DeveyavrularımızUmay (ve) beyimiz, güçlü, kahraman askerin kendisini yaka-latamadın.Hasatlarınkendilerini (ve)üçaskerialmadın,neacı! Izdırabımve koruyucum, (bizlerden)ayrılmayın, (bu dünyadan) seçilip ayrılmayın! Neşem,hayatkaynağım!”bağlamındageçenadrıl- seçlin- ikilemesi,herikiunsurudaanlamlı,ikiyakınanlamlıkelimedenoluşmaktadır.Herikikelimedemecazibir‘ölüm’anlamıkazanmışolsadaaralarındaküçükfarklılıklarvardır.Şekilselolarakherikisidetüremişkelimedenoluşanveherikiunsurudaaynıekialmışbirikileme-dir.İkilemeyioluşturanherikiunsurKızıl-ÇıraaIyazıtındakiörneğinde,-dIgörülengeçmişzamanekinive-(X)m1.teklikşahısekinialmıştır.Altın-KölI’dekiörnektedeaynıekialmıştır.Özellikledikkatçekiciolan,herikikeli-meninde-(X)l-/-(X)n-edilgenlikekinialmasıdır.Yukarıdadaifadeedildiğiüzere,canalmaeylemininbaşkabirifadeyle‘ruhunbedendenayrılması’işi-nin,kişininölmesineyolaçansebeptendahaüstünbir‘hâkimgüç’tarafındangerçekleştirildiğianlamıçıkmaktadır.Başkabiryorumla,kişisevdiklerindenayrıldığında, sonsuza kadar bir araya gelemeyecek olduğunu yani yokluğakarıştığınıdeğilyenidenbirarayagelmeümidinide ifadeetmektedir.Öyleolmasayazıtlarda,“erklig”inyaptığıadır- veseçli- eylemleriyerineyok*ad- fiilikullanılabilirdi.Pekçok toplumdaolduğugibiTürklerdeölümolayınıdahayumuşatarakifadeetmeyolunagitmişvekendihayatgörüşleriniyan-sıtacakşekilde,sevdiklerininbudünyadanvekendilerindenayrıldığınıifadeetmişlerdir.
Adrıl- seçlin- ikilemesinin fonksiyonu anlatımın güçlendirilmesidir. İfa-deedilmekistenen‘ölüm’hadisesi,yalnızcamecazibiranlatımladeğilaynızamanda bir ikilemeyle de desteklenmektedir. Ölüm olayının çağrıştırdığıolumsuzduygular,önceliklemecazlaştırmayoluylaadrıl- fiilineyüklenerekhafifletilmiştir.Dahasonrasındaiseanlamınpekiştirilmesiadınaseçlin- fiilideeklenerekbirikilemeoluşturulmuştur.Anlamıpekiştirenöge,buradaseç-lin- kelimesidirçünküadrıl- fiilisıklıklakullanılmasınakarşın,seçlin- fiilitekbaşınayalnızcaTuektaIVyazıtındakullanılmıştır.Adrıl- fiilininkarşıladığıanlamseçlin- fiilinineklenmesiylegüçlendirilmiştir.
Ahmet KARAMAN 21
T Ü R K D İ L K U R U M U Y A Y I N L A R I
SonuçDiller, dış dünyada bulunan sonsuz sayıdaki varlığı karşılamak için çe-
Kelimelerinmecazianlamlarkazanmalarıuzunsürenbirsüreciişaretet-mektedir.Budurumabenzerbirsüreçikilemelerkonusundadayaşanmakta-dır.Bazenikilemeyioluşturanögelergerçekanlamlarınıyitirerek,anlamsalolarak ikilemenin içinde eriyerek bambaşka bir anlama kavuşmaktadır. Budurumuntemelnedeniisedışdünyadakisınırsızkavramınkarşılanmasızo-runluluğudur.Buzorunluluğungiderilmesininyanındaikilemelersözügüç-lendirmekte aynı zamandada ifadeyigüzelleştirmektedir.Kimidurumlardakelimeler,gerçekanlamlarınındışındamecazianlamlarkazanabilmektekimidurumlardaiseikilemeoluşturabilmektedir.
Adrıl- fiilieskiTürkyazıtlarındanBKG7veT1B2’de‘bağımsızhâlegelmek’,Ongi yazıtınınK 3 (11). veK 4 (12). satırlarında ise ‘emrinden,buyruğundan çıkmak’ anlamlarında kullanılmıştır. Söz konusu kelime Uy-gurKağanlığıyazıtlarındave IrkBitigdâhildiğerkâğıdayazılımetinlerdetanıklanmamıştır.Yenisey,DağlıkAltayCumhuriyetiveKırgızistanbölgesiyazıtlarınabakıldığındaiseadrıl- fiilimecazibiranlamkazanarak‘ölüm’kav-ramınıkarşılamıştır.
Seçlin- fiiliiseTürkrunikharfliyazıtveelyazmalarıiçerisinde,YeniseybölgesiyazıtıolanE28.Altın-KölI,E43.Kızıl-ÇıraaIveDağlıkAltayCum-huriyeti yazıtlarındanTuekta-IV yazıtı dışında tespit edilmemiştir. Sözcük,anlamsalolarakadrıl- fiilineyakınbiranlamıkarşılamaktadır.
22 Yenisey yazıtlarında geçen adrıl- seçlin- ikilemesi üzerine
çuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 28,1-12.Akyalçın,N.(2007).Türkçe ikilemeler sözlüğü,Ankara:Anı.Alimov,R.(2014).Tanrı Dağı yazıtları (Eski Türk runik yazıtları üzerine bir in-
celeme).Konya:Kömen.Aydın,E.(1997).Orhonyazıtlarındahendiadysler.Türk Dili, 577,417-421.Aydın,E.(2012).Yeniseyyazıtlarınasıltarihlendirilebilir?Turkish Studies, 7/2,
matiki Oyrotskogo yazıka.Moskova.Bazin,L.(1993).Quelquesremarquesd’epigraphieTurqueancienne.Türk Dilleri
Araştırmaları, 3, 33-41.Bazin, L. (2011).Eski Türk dünyasında kronoloji yöntemleri.V.Köken (çev.).
Ankara:TürkDilKurumu.Caferoğlu,A.(2015).Eski Uygur Türkçesi sözlüğü.Ankara:TürkDilKurumu.Clauson,G.(1972).An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish.
Oxford:OxfordUniversity.Çağatay,S. (2008).Uygurcadakihendiadysler.Prof. Dr. Saadet Çağatay’ın Ya-
yımlanmamış Tüm Makaleleri, C I.İstanbul:AyazTahirTürkistanlıİdil-UralVakfı.
Foy,K.(1899).StudienzurOsmanichenSyntax,DasHendiadysunddieWortfol-geanababa.Mitteilungen des Seminars für Orientalische Sprachen (MSOS), II/II,105-136.
Gülensoy,T.(2007).Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi söz-lüğü.Ankara:TürkDilKurumu.
Hatipoğlu,V.(1981).Türkçede ikilemeler.Ankara:TürkDilKurumu.Hirik,E.(2018).Türkçedetekrarlıyapısınıfları.Türkiyat Mecmuası, 28/2,37-65.Kormuşin,I.vd.(2016).Yenisey-Altay-Kırgızistan yazıtları ve kâğıda yazılı runik
belgeler.Ankara:BilgeSu.Malov,S.Ye.(1952).Yeniseyskaya pis’mennost’ Tyurkov, textı i perevodı.Mos-
kova-Leningrad.Orkun,H.N.(2011).Eski Türk yazıtları.Ankara:TürkDilKurumu.Ölmez,Z.K.(1997).KutadguBilig’deikilemeler(1).Türk Dilleri Araştırmaları,
7,19-40.Ölmez,Z.K.(1998).KutadguBilig’deikilemeler(2).Bahşi Ögdisi 60. Doğum
Yılı Dolayısıyla Klaus Röhrborn Armağanı. M.Ölmez,J.P.Laut(ed.),İstan-bul-Freiburg:Simurg.
24 Yenisey yazıtlarında geçen adrıl- seçlin- ikilemesi üzerine
T Ü R K D İ L K U R U M U Y A Y I N L A R I
Toprak,F.(2005).HarezmTürkçesindeikilemeler.Ege Üniversitesi Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, V/2, 277-292.
Tuna,O.N.(1982-1983).Türkçeninsayıcaeşheceliikilemelerindesıralamakural-larıvetabiîbirünsüzdizisi.Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten,163-228.
Üstünova,K. (1998).DedeKorkut destanlarında aralıklı ikilemeler.Türk Dili, 557,464-470.
Yıldırım,F. (2017). Irk Bitig ve Orhon yazılı metinlerin dili.Ankara:TürkDilKurumu.
Ahmet KARAMAN 25
T Ü R K D İ L K U R U M U Y A Y I N L A R I
Extended SummaryManyworkshavebeendoneonYenisei incriptionsuntil today.However, there
is no study about reduplication duals / hendiadys among these studies. YeniseiinscriptionshavesomedifferencesintermsofgrammaticalfeaturesandvocabularyaccordingtootherinscriptionsandmanuscriptswitholdTurkicscript.Oneofthesedifferencesisthereduplicationduals/hendiadysused.Somehendiadys,whicharenotseeninotherinscriptionsandmanuscriptswitholdTurkicscript,arefoundintheinscriptionsofYenisei.SomeofthehendiadysfoundonlyintheYeniseiinscriptionsare:‘bag bodun, kadaş kin, teŋri kutlug, art- taş-’ OneofthehendiadysfoundonlyintheYeniseiinscriptionsis‘adrıl- seçlin-’.
Metaphorical narratives and reduplication duals / hendiadys are two importantelementsthatshowthedevelopmentandsophisticationofalanguage.Itisalongprocesstopointout that thewordshave to takemetaphoricalmeanings.Aprocess similartothisisalsoexperiencedinthecaseofreduplicationduals/hendiadys.Sometimes,somewordshavebeenusedbothinmetaphoricalnarrativeandreduplicationduals/hendiadysformation.Here,twoofthesewordsareadrıl-andseçlin-. Thesewords,besidestheirrealmeanings, in thesenseof the“separationof thepersonfromthisworldandhis/herrelativesones,sothedeath”hasacquiredametaphoricalmeaningandithasalsobecameanelementoftheadrıl- seçlin-reduplicationduals/hendiadys.Themeaningofthereduplicationduals/hendiadysretainsthemetaphoricalmeaningof“death”earnedbythewords.Inthisarticleboththewordsadrıl-andseçlin-havebeen viewed etymologically. Later, inscriptions and manuscripts with old Turkicscriptwereexaminedandthesemanticdimensionsofthewordswereevaluated.Inthelastpartofthearticle,adrıl- seçlin- hendiadyswasevaluated.ThescopeofthisarticleisalloftheinscriptionsandmanuscriptswitholdTurkicscript.
Inthefirstpartofthearicle,thewordadrıl- wasexamined.Therootofthewordadrıl- is *ad-.Thewordadır- isthepassiveformof*ad-.Thewords*ad- andadır- mean the same ‘to seperate’.BecauseasGabain says, the suffix -(X)r- sometimesgivesmeaningofthesimplex.Thewordadrıl- isacausative/reflexiveverbs.Thewordadrıl- hasbeenusedindifferentmeaningsininscriptionsandmanuscriptswitholdTurkicscript.Thefirstmeaningofthewordadrıl- is‘seperatingonefromanother,becomingindependent’.ThishasbeenusedinBKS7,T1W2.Thesecondusewas‘leave fromhisway / side, quit of his command’ inOngiN3-4.Thewordadrıl- hasacquiredmetaphoricalmeaninginYeniseiinscriptions.Thismeaningis‘death’.When people die; seperate fromhis loved ones, sons,wife and friends.And also,someone else does this seperationwork.The enemy or another power can not bekilledbypeople.It’s‘erklig’ whotakeshis /her life.This isclearlyunderstoodinAltın-KölI,8.Althoughtherearedifferentopinionsabouterklig, itmeans‘strong,powerful,abletoeverything,mightypower,sogod’.ThismeaningofthewordalsoexistsintherunicinscriptionsoftheAltaiRepublicandKyrgyzstan.Adır- hasalsobeenusedtomeansof‘devide,distribute’inKyrgyzstaninscriptions.
Both elements of adrıl- seçlin- hendiadys consist of meaningful words. Thishendiadys consists of two closelymeaningfulwords.While bothwordsmean thesamemetaphorical‘death’,thereareminorsemanticdifferencesbetweenthem.Bothelements of adrıl- seçlin- hendiadys consist of derived words. Both elements ofhendiadyshavetakenthesamesuffix.Especiallyremarkablepointisthatthewordstakethesame-(X)l-/-(X)n-suffix.
Thefunctionoftheadrıl- seçlin- hendiadysistostrengthenexpression.Thedeatheventwassupportedwithametaphoricalexpressionandahendiadys.Thenegativeemotionsthatdeathremind,firstly,ithasbeenalleviatedbymeansofmetaphorization.Afterwards, ahendiadyswas created and the expressionwas reinforced.Suffiexesattachedtothewordsadrıl- andseçlin- isaconscioususe.TheTurkishpeopleoftheperiodknewthat‘workofkilling’isdoneby‘erklig’.Thereforetheyusedthispassivestructure.