-
xvi. VZVIL LE xx. VZVILlN LK VARsNDA nv ARBAKIREVALETNN DAR VAPs
VE DAR TEKLATLANMAS
. \. *Yrd. Do. Dr. brahim YILMAZELIK
Dou ile batlx birletiren bir noktada, Dicle vadisine hakim bir
tepezerinde ina edilmi Diyarbakr ehri, kara iklime sahip olmasna
ramen,stratejik bir merkez ve bunun yan sra olduka nemli bir
ticaret, ehriydi.Olduka' verimli topraklara sahip olan ehri, ayn
zamanda evresini bir sethalinde kuatan surlar vastasyla gayet,iyi
bir ekilde korunmaktayd.
Diyarbakr blgesi eski alardan bu' yana, Akdeniz'i Basra
'krfezine,Karadeniz' i Mezopotamya'ya balayan, ayrca Bitlis ve Van
Gl havzas
. zerinden Azerbaycan ve ran'aulaan nemli yollarn dm noktas
zerindebulunduundan her devirde nemini koruyan bir merkez
olmutur.
Blgenin adn tayan "Diyarbekir=Diyarbakr" ve 'merkezi tekil
eden"Amid", adlarnn menei konusunda eitli fikirler ileri srlmtr.
Ancakbunlar karlatrldnda, ilk alarda "Amida" adn tayan merkez
adnn,"Amid" ,eklinde deitii konusunda fikir birlii olduu
grlmektedir.
Amid adnn "Amida'dan geldii konusunda grlen bu fikir birlii,
buadn manas ve hangi 'trden tredii konusunda ise grlmemektedir.
Amid adTrklerin bu blgeyi ele geirmelerinden sonra da devam etmi ve
baz Trkekaynaklarda "Kara Amid" veya "Kara Hamid" eklinde
zikredilmitir. Karasfatnn kullanlmasnn sebebi ise ehri
evreleyensurlarn siyah bazalttanyaplm olmasdr.
Blge ad olarak kullanlan "Diyarbekir" ise tarihi dnemler
ierisinde"Cezire" yresinin kuzey ksmn ifade etmitir. Diyarbakr,
adnn manaszerinde de eitli fikirler ileri srlmektedir. Osmanl
hakimiyeti srasnda ise,"Diyarbekir" adnn eyaletin tamamna, "Amid"
adnn ise sadece bugnkDiyarbakr merkezine tekabl ettii grlmektedir.
i
Diyarbakr blgesi ilkalardan itibarev nemli bir yerleim
merkeziolmu ve bu nemini Osmanl ,hakimiyeti sresince de devam
ettirmitir. Romave Bizans dnemlerinde eyalet merkezi olan
Diyarbakr,sliim devletleridneminde valiler tarafndan .idare edilen
bir merkez olma zelliinisrdrmtr. zellikle Akkoyunlular zamannda byk
bir nem kazanan ve budevlete uzun bir mddet merkez olan Diyarbakr,
Osmanl dneminde de devletinen nde gelen eyaletleri arasndayd.2
Frat n. Fen-Edebiyat Fak. Tarih Blm retim yesi.i Diyarbakr ve
Amid adlarnn menei konusunda ayrntl bilgi iin bkz. brahim
Ylmazelik. XIX
Yzyln lk Yrasrida Diyarbakr, 1790-1840 (Fiziki, idari ve
Sosyo-Ekonomik Yap) "Fratniversitesi, Sosyal Bilimler Enstits,
Baslmam Doktora Tezi, Elaz, 1991,5.1-3
2 f. Ylmazelik, a.g.e.s. 3-12.
-
BRAHM YIL.MAZELiK
4 Kasm i5 i5 te Bykl Mehmed Paa'nn Beylerbeyliine tayini
ile,Osmanl idari tekilat ierisinde beinci eyalet olarak, Diyarbakr
eyaleti tekiledilmitir. Osmanllar tarafndan bu blgede ele geirilen
topraklar, Diyarbakrmerkez olmak :zere tekilatlandrlmtr.3
Diyarbakr Beylerbeyliinin ik idari taksimatna bakldnda, blgenin
ilkdnemlerde, Safevi dnemi tesiriyle olduka geni' bir snra
sahip
-
DYARBAKIR EYALETNN DAR YAPS
. OSMANlLAR DNEMiNDE iDARi TAKSiMAT
219
1- XViii. Yzyla Gelinceye Kadar Diyarbakr Eyaletininidari
Taksimat .
XVI. ve XVII. Yzyllara ait Diyarbakr Eyaleti idari
taksimatincelenecek olursa, ilk dnemlerinde Safevi devletinin
etk..isiyle btn DouAnadolu'nun Diyarbakr eyaleti ierisinde
tekilatlandrld, daha sonrakidnemlerde Erzurum, Van ve Rakka
eyaletlerinin tekil edilmesi ile Diyarbakreyaletine bal olan
sancaklardan bir ksmnn bu yeni oluturulan eyaletierebaland
grlecektir.7 Daha sonraki idari taksimat ile mukayese
edilmesibakmndan, Diyarbakr eyaletinin ilk idari taksimat (1515)
aada verilmitir. 8
Vilayet-i Diyarbekir
1- Amid
2- Ruha3- sbir4- emigezek5- Sleymaniye
6-Eil7- apakur8- Bidlis9- Hizan10- Heytan11- Hacuk12- Airet ve
Ulus
13- Kemah
14- Arabgir15- Bayburd16- Hzo17- Palu
18- ermik19- Cere20- Sason21- Siverek22- Muzul
. 23- Sincar
24- Harput25- Ergani
26- K27- Atak28- Birecik29- Hsn- Keyfa
30- Fusul3 i~ Cezire32- Berdin33- Posadi34- Gen
XVI. ve XVII. yzyllara "ait Diyarbakr Eyaletinin idari
taksimathakkndaki bilgiler ise, bu dnemler hakknda bilgi veren
kaynaklardan alnmve mukayese\i olarak Tablo i de verilmitir.
7 Ayrntl bilgi iin bkz. mer Ltfu Barkan. "H. 933-934 (M.
1527-1528), Mali Ylna Ait BirBte megi" stanbul n. ktisat Fak.
Mecmuas. C.l5, No:I-4 (Ekim 1953-Temmuz 1954),s.521-529 ekler:lI.
s.303-307. . Metin Kunt Sancaktan Eyalete, stanbul, .1978,
s.142-144.erafettin Turan, "XVil. Yzylda Osmanl mparatorlugunun
dari Taksimat (H. 10411 M.1631-32 Tarihli Bir idari Taksimat
Defteri), Atatrk n. 1961 Yll, Yayn No:26, Edebiyat Fak.
TarihDergisi Sayl:32, Mart 1979, s.915-916.
8N. Gyn, a.g.e.s.23~24. .
-
220 BRAHiM YILMAZELK
TABLO i
XVi. ve XVII. Yzyllarda Diyarbakr Eyaletinin dari Taksimat
-... ,
1578-1588 1609 1653Eyalet-i Diyarbekir9 Eyalet-i Diyarbekir
lO Eyalet-i Diyarbekirl i
Amid Amid Amid
Harput Harput Harout
Ergani Ergani Ergani
Siverek Siverek Siverek
Hshkeyfa Hshkeyfa Hshkevfa
RuhaDeyr RAhbeKrkilFerak (?)Nusaybin Nusaybin Nusavbin
Kabur HaburMazgird (Y) Mazgird (Y)
Tercil (Y) Tercil (Y) Tercil (Y)
Pertek (Y) Pertek (Y) Pertek (Y)
Cemis!!ezek (Y) Cemigezek (Y) Cemisgezek (Y)
Sincar Sincar Sincar
Rakka.
Atak (Y) Atak (Y) Atak (Y)
1578-1588 1609 1653Airet-i Pesban Pesban Yurban
Cezire (H) Cezire (H)madive
. Masyun Hacukuk Hancuki/
Sason . Palu Palu (H)GenEinZrkiMihrani (Y) Mihrani (Y) .Mihrani
(Y)
Kabile-i Beni RabiaSaman (Y) Saman (Y) Saman (Y)
9 M.Ali nal, "XVI. ve XVII. Yzyllarda Diyarbakr Eyaletine Tabi
Sancaklardan dar Statleri,Ziya Gkalp Dergisi Say. .44, Ankara,
Aralk 1986, s.3 i-40.
10 Ayn-i Ali Efendi, Kavanin-i AI-i Osman Der-Hliisaci
Mesarnin-i Defter- Divan. Istanbul, 1280,s.29-30-3 i.
11 Sofyal Ali avu Kanun-narnesi, Yayma Haz. Midlat Sertolu,
stanbul, 1992, s.32.
-
DiYARBAKR EYALETNN iDARi YAPS 221
CemmaseSiirdEski MusulKulb(Y
Siird
Hazo (H)
Siird
Yukardaki tablo incelenecek olursa 1515 tarihinden itibaren
Diy~rbakreyaletinin, yeni eyaletierin tekil edilmesi ile birlikte
snrlarnn kld veXVII. yzyl sonlarnda Diyarbakr eyaletinden ayrlan
baz sancaklarn; Dou'daVan, Kuzey'de Erzurum ve Gney'de ise Rakka
ile Badat eyaletlerine dahiledildii grlecektir.
Osmanl idar taksimat ierisinde Dou Anadolu'da bulunan
eyaletlerin,sancak saylarnn fazlal da dikkat eken nemli bir
konudur. DiyarbakrEyaletinde de grlen bu durum, bu sancaklarn
bazlarnn klasik sancak yapsile farkllk gstermesinden
kaynaklanmaktadr. Osmanl devletinin, kendisinebal lkelerde corafi,
sosyal, ekonomik ve etnik yapya gre deien farklynetim modelleri
uygulad bilinmektedir. mparatorluk her ne kadarmerkeziyeti bir
karaktere sahipse de, fethedilen lkeler. halknn Osmanlidaresine
smdrlmas ve dier baz faydalar bakmndan eski idareler zamanndageerli
olan bir ksm hukuk mevzuat ile rf ve adetlerin birsre daha
devamettirildii ve bunlardan Osmanl Kanunlarna ters denlerin bile
ancak yavayava ortadan kaldrld malumdur.12 Bu meyanda Diyarbakr
eyaleti ierisindebaz sancaklarm idar statlerinde grlen farkllk,
hemen dikkat ekmektedir.Genelolarak Yurtluk-Ocaklk ve Hkmet olarak
zikredilen ve Diyarbakreyaleti ierisinde de yer alan bu sancaklarm
saylar zamanla azalmtr. 13 .
12 mer Ltfu Barkan, "Osmanl Devrinde Akkoyunlu Hkmdar Uzun Hasan
Bey'e AitKanunlar", Trkiye 'de Toprak Meselesi, Istanbul, 1980,
s.548.
13 Yurtluk-Ocaklk Sancaklar: Fetih srasnda hizmet veya
itaatlerinden dolay eski sahiplerinetevcih edilmi ve sancak
beyliinin belli bir slalenin mlkiyetinde olduu
sancaklardr.Sancakbeyi her hangi bir ihanet veya itaatsizlik dnda
lnceye kadar beylik yapmaktadr. Busancaklarda tahrir yaplmakta,
bmar ve zeamet de bulunmaktadr. Diyarbakr eyaleti ierisinde butr
sancaklara Saman, Kulb, Mihrani, Tercil, Atak, Pertek, apakur,
ermik veMerarikin rnekolarak verilebilir.
Hkmet Sancaklar: Bu tr sancaklar sahiplerine fetih srasnda
hizmet ve itaatlerinden dolay~ mlkiyet
zere tasarruf etmeleri iin tevcih edilmitir. )'urtluk-Ocaklk
sancaklardan tek fark bu
-
222 BRAHM YILMAZEliK
Airet beylerine verilen sancaklar Liva olarak adlandrlmakla
beraber,bunlar gerek Osmanl livas olmayp birer Zeamet olarak
nitelendirilebilir.XVIII. yzyl ierisinde de Diyarbakr eyaleti
ierisinde "Yurtluk-Ocaklk" ve"Hkmet" tabir edilen sancaklara
rastlanmaktadr. Ancal< bu tr sancaklarnsaylarnn azalmas, bu
uygulamimn zayfladnn emareleridir. Sonu olarakDiyarbakr eyaletinin
1515 tarihinde kurulduktan sonra, bu eyalete bal olaraksancak
saysnn olduka fazla olduu XVI. yzylda bu saynn 37 ila 47a~asnda,
XVII. yzylda ise 18 ile 23 arasnda deitii grlmektedir .
. 2- XVIII. Yzylda dari Taksimat
XVIII. yzylda Diyarbakr eyaleti, Dou Anadolu'nun en nemli
eyaletiolma durumunu korumakla birlikte baz blgelerin bu eyaletinin
snrlar dndakald grlmektedir. XVIII. yzyla ait idari taksimat
listelerinin incelenmesisonucu, bu durumu daha ak olarak tesbit
etmek mmkndr. Tablo II de 1733-i739- 747 ve 1785 tarihlerine ait 4
ayr idari taksimat listesi mukayeseli olarakverilin itir.
TABLO II
XVIII. Yzylda Diyarbakr Eyaletinin dari Taksimat
739(15) i74i 1785(1 )Amid Amid Amid
ermikSiverekTelbisimeSavur H)
sancaklarda tahrir yaplmaydr. Bu yzden tmar ve zeamet yoktur. Bu
tr sancak tasarruf edensancak beyleri sefere arildnda kendisine bal
airet kuvvetlerini alarak beylerbeyininsanca altna girer. Bu konuda
ayrntl bilgi iin bkz. M. Ali Onal, a.g.e S.32.33.
14 Milli Ktphane, Diyarbakr er 'iyye Sicili No:31 O, s.62-63.iS
Diyarbakr er Sic. No:360, s. 14.16 Diyarbakr er Sic. No:313, s. 74,
Babakanlk Arivi, Maliyeden Mde~ve~ No:2890, S.133.17 Diyarbakr er
Sic ..No:352, s.27, No:3 i I, s.30
-
DYARBAKIR 'EYALETNN DAR YAPS 223
Mivafarikin
-
224 BRAHM YILMA.ZELK
dnlmemelidir. XiX. Yzylda yine bu tur bir uygulama olarak, Kiki
veTrkmen airetlerinin oturduklar yerler bu sefer de "nahiye" itibar
edilmitir.Bu airetler ancak 1845 ylnda iskan edilebilmi, buna ramen
dank olarakbulunduklar yerler "nahiye" itibar edilmeye devam
edilmitir?O Bu sebeple buuygulamaya mar zaruretierin ortaya kartt
bir uygulama olarak bakmaktafayda vardr.
Yukarda belirtildii zere balangtan itibaren Diyarbakr
eyaletininierisinde yer ahin ve XVIII. yzylda idar taksimat
ierisinde varlna rastlanan"Yurtluk-Ocaklk" ve "Hkmet" tabir edilen
sancaklarn, bu yzylda sayilarnnazald grlmektedir. Bu ise szkonusu.
uygulamann zayfladnn emareleriolarak kabul edilmelidir. '
XVIII. yzyla ait yukarda ve}ilen idar taksimatla ilgili tabloda
yeralmayan baz sancaklarn varln ise eitli belgelerden tesbit etmek
mmknolmutur. Sincar-Harput-Palu-Mahal.arsancak sancaklar da XVIII.
yzyldaDiyarbakr eyaletine bal dier sancaklar tekil etmekteydi.
21Bu dnemde
Diyarbakr eyaletinin snrlr klm olmakla beraber bata
kuruluundanitibaren Diyarbakr eyaletinin Paa Sanca olan Amid Sanca
ve haz blgelernemlerini korumulardr.
XVIII. yzylda gemi yzyllarla mukayese edildiinde,
Diyarbakreyaletinin snrlar biraz klm ise de, yine olduka geni bir
alana ihtiva ettiisylenebilir. Bu dnemde idar taksimatt~ dikkati
eken dier nemli bir hususise, idar adan Dyarbakr eyaletine bal olan
Palu, arsancak, Harput, eil,ermik, Ergani ve ng kazalarnn "Ma den-i
Hmayiin merbutatndan"saylmalardr?2 Sz konusu kazalar XVIII. yzylda
mal adan "Maden-iHmaYln" idaresine bal olmakla beraber, idari adan
Diyarbakr eyaletinebal olma statlerini devam ettiriyorlard.23 Sonu
olarak ise XVIII. yzyldaDiyarbakr eyaleti snrlar klm olmakla
beraber, nemini korumuturdenilebilir.
3- ~IX. Yzyln lk Yarsnda dar Taksimat
XIX. yzyln balarnda Diyarbakr eyadtinin idari
taksimatnabakldnda, XVIII. yzyldaki idari taksimata pek fazla bir
ayrlk arzetmediigrlmektedir.
icab idi ..." demektir. Bkz. M.Akda~, Trkiye 'nin iktisadi ve
itimai Tarihi, C. 2, stanbul, 1979,s.83.
211 Diyarbakr er. Sic. No:607, s.3- i5-59, No:352, s.50.21
Ayrntl bilgi iin bkz. Palu-Sincar-Harput ve arsancak in. Diyarbakr
~r Sic. No:626, s.20-
21 (1792), Mahal iin bkz. B.A, Cevdet Dahiliye, No:2645 .22
Ayrntl bilgi iin bkz. BA., Cevdet Dahiliye No:2645, Diyarbakr er.
Sic. No:626, S.20. 'Ayrca
bkz. Hasan Yksel, H.I 190-H.1209 (1794) Tarihli Keban er'iyye
Sicilinin Transkripsiyon veDe~erendirilmesi Ankara n. Sosyal'
Bilimler Es. Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara,1987,
s.54-57-60-65.
2J SA. Cevdet Timar. No:4860.
-
DiYA.RBAKIR EYALETiNN iDARi YAPS 225
XiX. yzyln hemen balarnda Diyarbakr eyaleti u
kazalardan24olumaktayd.
1- Amid4- Meyararikin (H)
7- Tercil (H)
10- ska13- Salat
16- Kulb20- Savur (H)
23- apakur27- Saman
30- ng33- Palu
2- Siverek5- Hasankeyf8- Behraki
ll-Telbisme14- Birazi17- Atak (Y)21- Eil (H)24- emigezek
28- Derik31- Sincar
34- arsancak
3- ermik6- Beiri9- Hani (Y)
12- Mardin15- Birecik18- Siird22- Karakel26- Musul- Atik ve
Cedid
29- Ergani32- Harput
35- Mahal
Yukardaki tablodan da anlalaca zere XiX. Yzyln hemenbalarnda
Diya;bakr eyaleti 35 sancaktan olumaktayd.
XIX. Yzyln hemen balarnda, Diyarbakr Merkez Sanca ise her
biribirer ayr adli-idari birim olan u 22 kazadan olumaktayd.
25
1- Amid4- Meyafarikin (H)7- Tercil (H)10- ska13- Salat16-
Kulb20- Savur (H)
2- Siverek5- Eil8- apakuri1- Telbisme14- Birazii7- Atak (Y)21-
Eil (H)
3- Mihrami6- Beiri9- Hani (Y)12- Mardin15- Mahal18- Siird22-
KarakeUi
Yukardaki tablolardan da anlalaca zere incelenen dnemin
hemenbalarnda Diyarbakr eyaleti olduka geni bir alan ihtiva
etmekteydi. Butarihlerde idari taksimatta Diyarbakr eyaletine bal
olan Palu, arsancak,Harput, Eil, ermik, emigezek, Ergani ve ng
kazalar, Maden-i
24 Ayrntl bilgi iin bkz. Tablo Irve Diyarbakr, erSic. No:626,
s.20-21 (1792).25 Diyarbakr er Sic. Noj13, s.30; No:626, s.l,
No:355-11; No:3 13, s.7; .No:355, s.44; No:352, 25.
27.
-
226 BRAHM YILMAZELK
Hmdyun merbutatndan sayllyorlard.26 Sz konusu kazalar mali
adan"Maden-i Humayun"a bal olmakla birlikte idari adan Diyarbakr
eyaletinebal olma statlerini devam ettiriyorlard.27
XIX. yzyln ilkyarsnda 1847 ylna kadar idari taksimatta pek
fazlanemli bir deiiklik olmam ve bu tarihe gelinceye kadar XVIII.
yzyldakiidari yap aayukar muhafaza edilmitir. 1847 ylna kadarki
belgelerderastlanmaktadr. Ancak XVIII. yzyl idari taksimat
ierisinde grlmeyenMaden ve Karaor kazalarnn 1817 ylndan sonraki
belgelerde Diyarbakreyaletine balandklar anlallmaktadr.28
Diyarbakr eyaleti' i820-1825 ylnda u sancaklardan
meydanagelmekteydi. 29
1- Amid2- Beir3- apakur
4- ska
5- EiI6- Harput7- Karakel8- Mazgird9-Palu (H)10- Salat
11- Sincar12- Tercil (H)
13- Atak (Y)
14- Birazi15- emigezek
16- Hani (Y)17- Ergani18- Hasan-keyf
19- Kulb20- Meyafarikin (H)
21- Pertek22- Savur (H)
23- Siverek
24- Bakos25- Cizre (H)26- ernik
27~ ng28- Gence 29- Hazzo (H)30- Mardin
31- Mihrani32- Saman33- Siird
34- Telbisme
Yukardaki tablodan da anlalaca zere daha nceki yllarda
Diyarbakreyaletinin idari taksimat ierisinde grlen Behramki,
Birecik, Musul- Atik veCeddid, Derik sancaklarna 1820-1825 idari
taksimatnda rastlanmamaktadr.Btn bu deiikliklere ramen Mirliklerin
ihdasna kadar esasl bir deiiklikolmamtr. Bu dneme gelinceye kadar
Mardin'in Diyarbakr eyaleti ile Musul"eyaleti arasnda el deitirdii
ve neticede 1839 tarihinde Diyarbakr'a balandgrlmektedir .
26 Bu koimda ayrntl bilgi iin bkz. BA, Cevdet Dahiliye No 2645,
Diyarbakr er Sic. No: 626,s.20, Ayrca bkz., Hasan Yksel, H.I
190-H.I209 (1794) Tarihli Keban er'iyye SicilininTranskripsiyon ve
Deerlendirilmesi 1987, s.54, 57, 60, 65.
27 BA, Cevdet Tmar, NO:4860.28 BA. Cevdet Askeriyye, No: 14923,
BA, Maliyeden Mdevver, No:2985.29 .Ylmazelik a.g e.s. 133-134.
.
-
DYARBAKIR EYALETNN DAR YAPS 227
XiX. yzyl ierisinde Diyarbakr eyaletinin idari taksimatnda
nemlideiikliklerin olduu dnemin balangcni Diyarbakr Mirliinin
kurulmastekil etmektedir. Takvim-i vekati say: i72 de yer alan bir
kayda gre 21 Ekimi838 de Diyarbakr Mirlii kurulmutur. Bu konudaki
bilgiler aada ayrntlolarak ele alnacaktr. bolaysyla burada sadece
Diyarbakr Mirliininkurulmasndan sonra idari taksimatta meydana
gelen deiiklikler szkonusuedilecektir.
Diyarbakr Mirliinin kurulmasndan sonra Diyarbakr eyaletinin
idaritaksimatnda nemli deiiklikler meydanagelmitir. Aada. 1840 ylna
aitDiyarbakr eyaletinii idari taksimatn gsterir tabloya bakldnda bu
durumdaha iyi anlallacaktr.30
TABLO III1840 Ylnda Diyarbakr Eyaleti
1- Amid (Merkez) 15- Birazi. 29- Zkn
2- Mardin 16- Bakos Boat. 30- Bohtan
3- Siverek 17- Peear 31- Raho
4- Eil 18- Gene 32- Lice
5- Hasankeyf 19- Hazro 33- Kulb
6- Beiri 20- Hani 34- Koda.
7- Hasankeyf 21- Silvan 35- Hayan .
8- Savur 22- Garzan 36- Grdilan -9- Hani 23- irvan 37-
Rasulavn
10- Atak 24- Siird 38- Badkan
11- Mihrani 25- Cizre 39- Havidan
12- Miyafarikin . 26- Rahta 40- eyhkik
13- apakur 27- Nehtan 41- Ebgr
14- Salat 28- Midyat
1840 ylna ait idari taksimat, 1847 ylna kadar baz kk
deiikliklerledevam etmitir. Bu arada 1838 ylnda Diyarbakr Mirliinin
kurulmas ilebirlikte, Maden-i Nmayun emanetine bal kazalarn da yine
i845 ylna kadaridari taksimat ierisinde Diyarbakr eyaletine bal
olduklar grlmektedir. 1845Ylnda Harput eyaleti tekil edilmi ve bu
kazalar Harput eyaletine
30 Diyarbakr er Sic. No:607 s.3 (19 Temmuz 840). s.15 (Mart
1840), s.59 (25 Aralk (840),No:352, s.4 7 (1840)
-
.228 BRAHM YILMAZELK
balanmtr.3 1838- i845 yllar arasnda Diyarbakr eyaletine bal
Maden-iHmayun Kazalar ise unlardr.32 .
1- Harput2- Palu3- Kuruay
4- Ayvaldere
5- Malatya6- ermik7- Ebutahir
8- Maden9- Samsat
iO~emigezek
11- Kemah12- Ergani
13- Ein14- Akahan
15-Maden-i Ergani16- Sivereki7- Gerger18- Hsn- Mansur
19- Maden-i Keban20- Grcanisc21_Hakimhan
22- arsancak
23- Behisn24- ng
25- Arabgir26- im
Aralk 1847 ylnda Diyarbakr eyaleti, Osmanl devletindeki yeni
idaritekilatlanma erevesinde yeni bir idari dzenlemeye tabi
tutulmutur. Budzenleme ierisinde Diyarbakr eyaleti, 1- Mardin
2-Siirt 3- Diyarbakr olmakzere livadan olumaktayd.
XIX. Yzyldaki idar~ taksimat incelendiinde, gemi yzyllara
nazaranDiyarbakr eyaletinin snrlarnn kld sylenebilir. Bununla
birlikte budnemde de, Diyarbakr eyaleti nemini eitli alardan
muhafaza etmitir. Yinebu dnemde dikkati eken bir dier gelime de,
gemi yzyllarda Diyarbakreyaleti ierisinde varln tesbit ettiimiz,
Yurtluk-Ocaklk, Hkmet denenynetim biimlerinin saylarnn olduka
azalmasdr. Ayrca idari taksimatierisinde ve~jlebilecek olan
Diyarbakr'a bal kyler ve airetler konusu da, telbana bir aratrma
konusudur. .
11- ,XVIII. Yzyl le-XIX. Yzyln lk Yarsnda Diyarbakr
dariTekilatlanmasBilindii zere klasik Osmanl idari sisteminde lke
"Vilayet" ,veya
"Eyalet" diye' adlandrlan byk idari nitelere blnm olup,
eyaletleri iseSancaklar oluturmaktayd. Eyalet ve sancaklarn merkezi
durumunda olan~hirler, ayn zamanda idari bir merkez olma zelliine
sahiptirler. KlasikOsmanl idari yaps ierisinde Beylerbeyi kendisine
verilen ve eyalet merkeziolan sancaklardaki ehirlerde
oturmutur.
Diyarbakr eyaletinin kurulduu tarih olan i5 i5 tarihinden
itibaren AmidSanca "Paa Sanca" olmu ve bu eyaletin idaresini
stlenen Vezir rtbesindekiBeylerbeleri bu ehirde oturmulardr.
Diyarbakr bylece tarihi dnemlerierisinde devamlolarak merkez
olmutur.
)i i. Ylmazelik, a.g.e. 5.136.32 SA, Cevdet Dahiliye, No:70n
-
DYARBAKIR EYALETNN DAR YAPISI 229
1515 tarihinden itibaren Diyarbakr eyaletf belerbeyliine tayin
edilenvezir rtbesindeki beyler 'uzul) bir mddet bizzat kendileri
grev yerlerindebulunarak, bu grevlerini devam ettirmilerdir.
Bununla birlikte bu kuralnXVIII. yzyldan itibaren bozulmaa balad ve
baz valilerin grev yerinegelmeden mtesellimleri vastasyla Diyarbakr
eyaletini ynettikleri tesbitd'l . . 33e i mtr.
Diyarbakr eyaletinin idari tekilatlanm~s ierisinde dikkati eken
birkonu da, bu eyaletin Maden- Hmayiin Emanet ile olan
mnasebetidir.Dolaysyla 1780 tarihinden balyarak, Diyarbakr
valilerine ayn zamandaMaden-i HmayOn Emaneti de tevcih edilmitir.
Bu tarihlerden itibaren XIX.Yzyln ilk yarsnn sonlarna kadar Maden
emanetine bal kazalar idari Jldan .Diyarbakr eyaletine bal
olmulardr. dar adan balangta Palu, arsancak,Harput, Eil, ermik,
Ergani ve ng kazalar Mali adan Maden-iI.-lmaynidaresine bal olmakla
birlikte idari adan Diyarbakr eyaletine bal olulardr.Bu kazalarn
saylar yukarda idari taksimat blmnde akland. zerezamanla artmtr.
'Maden-i Hmayun'a bal olan kazalardaki halkn vemadencilerin btn
ilerini Maden EminIeri tarafndan grlmesi ve buna kargelenlerin
cezalandrlacaklarna dair sk sk gnderilen fermanlar sz
konusukazalarn idari statlerinin tam olarak aydnlanmamasndan
kaynaklanmaktadr.34
Diyarbakr eyaleti valilerinin eitli tarihlerde ayn zamanda Maden
Emini deolmalar sz konusu karkln asl sebebi 0lmaldr.35
Osmanl lke ynetiminde Mirliklerin oluturulmasna kadar (1836)geen
sre ierisinde Diyarbakr eyaletinin idari tekilatlanmasnda,
lkeynetimine paralelolarak nemli bir deiiklik sz konusu deildir:
Ancak 1836ylnda lke ynetiminde yeni bir dzenlemeye gidilmi ve ilk
etapta-6 mirlikkurulmutur. 1836 ylnda kurulan Sivas Mirliide bu alt
mirlikten bir tanesiol,p, Diyarbakr eyaleti bu mirlie balanmtr.36
Nitekim Kasm sonlar 1836tarihli bir fermandada Hafz Mehmed Paa'ya
Asiikir-i Mansure Eyaleti-i Sivas
. Mirlfi nvanyla Diyarbekir 've Rakka ve ber-vech-i muhasslk
SivasEyaletleri ve Divrii Sanca ev Maden-i Hmiiyun Emaneti..." nin
tevcihedildii anlallmaktadr.37 Bu uygulama Diyarbakr Mirliinin
kurulduu Ekim838 tarihine kadar devam etmitir. Diyarbakr mirlii
i838 ylndakurulmasna ramen, redif askeri tekilatnn 1'836 ylnda,
Diyarbakr eyaletindede tekil edildii grlmektedir.38
J3 . Ylmazelik, a.g.e. s.176- 177.34 BA, Cevdet Darphane ve
Meskukat, No:2441.3; Ayrntl bilgi iin bkz. . Ylmazelik, a.g.e. s.
132-134 ve 177- 178.36 Musa adrc, Osmanl Trkiyesi lke Ynetiminde
Yenilikler, ADTCF. Basnam Doentlik
Tezi, Ankara, 1979, s.17.37 Harput er. SiCili, No:218, s.78,
Ayrca bkz. BA, Cevdet Dahiliye. No:2275.3K Musa adrc, Tansimala
Girerken Trkiye 'de ehir Ynetimi. ADTCF, Baslman Doktora
Tezi, Ankara, 1972. s,19.
-
230 BRAHM YILMAZELK
Ekim 1838 tarihinden itibaren Diyarbakr, Sivas Mirliinden
ayrlmaksuretiyle ayr bir mirlik haline getirilmitir .. 1839
tarihinde Sadullah Paa'"Diyarbekir ve Rakka Eyaletleri ve Maden-i
Humayun" dan oluan DiyarbakrMirliine tayin edilmitir.39 Bylece bu
tarihten itibaren Diyarbakr eyaletivalileri, Mir nvan tamaya
balamlardr.
Osmanl devletinde 1842 ylndaki idari dzenleme ile lke
ynetiminde"Eyalet-Sancak-Kaza" eklinde yeni bir idari dzenleme
yaplm, eyaletvalilerinin yetkileri nemli lde snrlanmtr. Bylece daha
nceden HemDiyarbakr Eyaletinin hem de Diyarbakr Sancann idari
bakmdan en batagelen kiisi olan, eyalet valileri zellikle sancak
idaresinde ikinci planadmlerqir. Sancak ynetiminde Kaymakam ve kaza
ynetimind~ ise kazamdrleri ilk pl~na gemitir.40 .
Diyarbakr eyaleti Mart 1845 tarihinde "Tanzimata Dahil"
edilmitir. Butarihten sonra de eyalet valilerinin yekileri snrlanm,
eyaletde defterdar dagrev yapmaa balamtr. Sancaklarda kaymakamlarn,
kazalarda ise kazamdrlerinin ilk palana gemelerine ek olarak, i
gvenliin salanmasi iinZaptiye tekilat, Tanzimatn getirdii
yenilikler ierisinde Diyarbakr'da daoluturulmutur. Ayrca 1849
ylndan itibaren Eyalet ve Sancak Meclisleri deynetiminde sz sahibi
olmaya balamlardr.
te yandan Diyarbakr eyaletinin merkezini tekil eden
Diyarbakrsanca ierisindeki bir idari uygulama da burada ksaca
deinmek istiyoruz.Diyarbakr sancann idari taksimatna bakldnda,
Diyarbakr'n kylerinin15) 5 ylndan itibaren ark ve Garb olmak zere
ikiye ayrld hemen dikkatekmektedir. Bu uygulama incelediimiz dneme
kadar yani XiX. yzyln ilkyarsnn sonlarna ve hatta salnamelerden
anlald kadaryla XIX. yzylnsonuna kadar srmtr.41 Bu uygulamann aada
da izah edilecei zere idaridurumla da alakas vardr. Ancak hereyden
nce bu durumun geleneksel Trkehirlerinin belirgin bir zellii
olduunu belirtmek gerekmektedir. Zira ark-Garb (Dou-Bat, Yukar-Aa,
Bala-Stla) terimleri Diyarbakr'da olduu gibipek ok Osmanl yerleim
nitesinde de bulunmaktadr. Diyarbakr'da Garbkyleri Dicle nehrinin
Batsndaki kyleri, ark kyleri ise Dicle'ninDousundaki kyleri
gstermektedir. Bu hususun Orta Asya'dan beri sregelenTrk kltrnn bir
tezahr olduu aktr ..
Vergi tevzii ve taksimi ile ilgili listelerden anlald kadaryla,
1848ylna gelinceye kadar Diyarbakr'n kyleri ark ve Garb olarak
ikiyeayrlmaktayd. Bu kyler idar ve adl adan Diyarbakr Merkez
sancana balolup, bu kylerle ilgili meselede, ayn zamanda Eyaet
yneticisi olan kiilercezlmekteydi. Ancak adl sahdaki bir husus
ayrca dikkat ekmektedir.Diyarbakr mahkemesinde Kad'nn yansra, bir
Bab Naibi ve bir de Nahiye
," Takvim-i Vekayi, Defa: i72, H.1254, Defa 182, H.1255.40 Musa
adrc. Osmanl Trkiyesi lke Ynetiminde Yenilikler 5.102-1 7.41 i.
Ylmazelik. a.ge. 5.142 ve devam
-
DYARBAKIR-EY ALETNN DAR YAPS 231
Kads bulunmaktayd.42 Bu bab naibi ve naibi ve nahiye kadsnn
grevi se - Budnernede Diyarbakr mahkemesine tayin edilen kad veya
naiblerin ayntarihlerde grevde bulunduklar tesbit edilmitir- 'bata
Diyarbakr'da ark veGarb olarak ikiye ayrlan kylerden gelen kiilerin
davalarna bakmakt.
1848 ylndan sonra ise ark ve Garb kylerinin ayr b'ir nahiye
olarakkabul edildii grlmektedir. Bu kyler, 15 Ocak 1848 tarihli bir
belgeye gre"ark ve Garb Nahiyesi" olarak nahiye itibar
edilmektedir.43 H.1273 yl DevletSalnamesinde yer alan ve Diyarbakr
eyaleti kazaalrn gsterir idari taksimatlistesinde de, 1856-1857
yllar arasnda bu kyler "Nevahi-i ark ve Garb" adaltnda yine nahiye
itibar edilmitir.44 Bu uygulamann daha XIX. yzyldagnmzdeki Bykehir
belediyesi uygulamasnn, baz ynleriyle benzeriolduu dnlebilir.
Osmanl dneminde idari tekilata dnem drtem baz deiiklikleryaplm
ve Diyarbakr eyaletinde de bunlar tatbik edilmitir. Sonuta
iseqiyarbakr'n bu deiikliklere, ramen nemini koruduunu
sylenebilir.
SONUSadece Osmanl mparatorluu> dneminde deil, tarih
dnemler
ierisinde nemli bir blge olan Diyarbakr eyaleti, bu nemini
Osmanlmparatorluu zamannda da korumutur. 1515 tarihinde btn Dou ve
GneyDou Anadolu'yu snrlarierisinde bulunduran Diyarbakr eyaleti
Dou'yayaplan seferlerin merkez s's olmutur. Yaplan yeni fetihlere
paralelolarak,yeni eyaletierin oluturulmas, bu eyaletinnemini bir
miktar azaltmtr. Bunaramen Diyarbakr eyaletinin snrlar ierisinde
yer alan yerler uzun bir sre Irakblgesinin hububat ambar olarak, bu
blgenin ihtiyalarnn karlanmasndanemli bir roloynamtr. Diyarbakr
eyaleti ve bu eyaletin merkezini tekil edenAmid sanca XVIII. yzyla
birlikte Dou'daRua tehlikesinin ba gstermesizerine, Erzurum
eyaletinin nem kazanmas karsnda bu yzylda eski neminibir miktar
kaybetmitir.45 ,
XVIII. yzyl ve XIX. yzylda Diyarbakr eyaletinin' idari
yapsbelirlenirken, bu eyaletin sz konusu yzylda snrlar tesbit
edilmeye allm,XVI. ve xyI. yzyldaki idari yap ile karlatrmak
suretiyle meydana gelendeiiklikler belirlenmitir. Bu karlatrma
sonucunda Diyarbakr eyaletininsnrlarnn kld, buna ramen eski nemini
kaybetmedii tesbit edilmitir.
XIX. yzylda Diyarbakr eyaletinin idari taksimatnda XVIII.
yzylagre uzun bir dnem deiiklik grlmemektedir. Bu dnemin en dikkat
ekicitaraf ise, idari bakmdan Diyarbakr eyaletine bal olan baz
kaza~arn, mali
42 i. Ylmazelik, a.g.e. s.228-229 ..43 Diyarbakr er Sic. No:352,
S.119-121.44 Sz konusu belge Tuncer Baykara tarafndan yaynlanmtr.
Bkz. Tuncer Baykara Anadolu 'nun
Tarihi Cografyasna Giri I, Ankara, 888, s.254-255.45 i.
Ylmazelik, a.g.e. s.661-662.
-
232 BRAHM YILMAZELK
adan Maden-i Hmayun Emanetine balanm olmalardr. Uzun bir
dnemDiyarbakr eyaleti valileri, ayn zamanda Maden-i Hmayun Emaneti
eminliinide birlikte yrttklerinden, bu durum idarede bir ksm
karklklar ortayakmasna sebep olmutur. Ancak sonu olarak Maden-i
Hmayun Emanetininma bir birim olduu ve Diyarbakr Eyaletine dahil
baz kazalarn ma adanburaya bal olduklarn syleyebiliriz.
Diyarbakr eyaletinin idari taksimatndaki en nemli deiiklik ise
1838ylnda Diyarbakr Mirliin kurulmasndan sonra olmutur. i845 ylnda
iseHarput ve Maden-i Hmayun kazalar, Diyarbakr eyaletinden ayrlarak
yeni birEyalet oluturulmutur. te yandan 1847-1 848 yllarda bir ksm
mazaruretlerden dolay Diyarbakr eyaleti Van-Mu, Hakkari sancaklar
ile Cizre,Bohtan ve Mardin kazalarn ierisine alacak ekilde
yenidentekilatlandrlmtr. Ancak bu .yeni dzenlemenin, zellikle
DiyarbakrEyaletinin idari taksimatnda fazla bir deiiklik yapmadn
belirtmek gerekir.
Sonu olarak XVIII. yzyl ve xx. yzylOsmanl idari
yapsnnaydnlanmasna kaynak tekil edebilecek, baz bilgiler ortaya
konulmasnn yansra, Diyarbakr eyaletinin idari taksimat ierisinde
nemli bir yere sahip olduuda ortaya kmtr.
00000001000000020000000300000004000000050000000600000007000000080000000900000010000000110000001200000013000000140000001500000016