Xalq mahnılarımız Mehman Musaoğlu GirişAzәrbaycanda da filologiya elminin, xüsusilә dә linqvistikanın sintaksis vә mәtn dilçiliyi sahәlәrinin son illәrdә gәlib çatdığı

1

Xalq mahnılarımız

Mehman Musaoğlu*

Giriş

Azәrbaycanda xalq mahnılarımız daha XIX yüzildәn etibarәn görkәmli elm vә fikir

adamlarının, maarifçilәrin, şairlәrin, yazıçıların, müәllimlәrin vә böyük dövlәt adamlarının

diqqәtini özünә cәlb etmişdir. M. F. Axundovun, F. Köçәrlinin, R. Әfәndiyevin, M.

Mahmudbәyovun, M. İbrahimovun, S. Vurğunun, B. Mәmmәdovun, Ü. Hacıbәylinin, B.

Vahabzadәnin vә nәhayәt ulu öndәr Heydәr Әliyevin xalq mahnılarımız haqqında söylәdiyi

çox qiymәtli fikirlәr vardır. Bu baxımdan ulu öndәr Heydәr Әliyevin xalq artisti Әlibaba

Mәmmәdova yazdığı mәktubunda onun qoşduğu mahnıları vә ümumiyyәtlә xalq

mahnılarımızı çox yüksәk qiymәtlәndirmәsi ibrәtamizdir. Ulu öndәrin özünün dә xalq

mahnılarımızın sözlәrini çox yaxşı bildiyini vә yeri gәlәndә onları әzbәr söylәdiyini vә hәtta

oxuduğunu belә bu gün hamımız çox yaxşı xatırlayırıq.

1. Xalq mahnılarımızın yaranması vә araşdırılması

Xalq mahnılarımız musiqili poetik-folklorik mәtnlәrdәn ibarәtdir. Hәmin anonim

mәtnlәr keçmiş zamanlardan etibarәn başlanğıcda ayrı-ayrı müәlliflәr tәrәfindәn bәstәlәnәrәk

vә ya qoşularaq mahnı kimi oxunmuşdur. Bu baxımdan XIX әsrin axırları vә XX әsrin

әvvәllәrindә yaşamış xanәndә Cabbar Qaryağdıoğluna istinad edilәn 500-dәn artıq xalq

mahnımızı xatırlamaq yerinә düşәr. Hәmin mahnıların bir çoxunun sadәcә musiqisini deyil,

sözlәrini dә Cabbar Qaryağdıoğlunun yazdığı söylәnilir. Onun hәr hansı bir şәhәrә vә ya bir

yerә gedәrkәn hәmin el-oba ilә bağlı bәdahәtәn mahnı söylәdiyi rәvayәt edilir. Mәsәlәn, “Uca

dağlar” vә “İrәvanda xal qalmadı” mahnıları bu cür yaranmışdır. Xalq mahnılarımız

Azәrbaycanda bu gün dә yaradılır. Mәsәlәn, Azәrbaycanın xalq artisti Әlbaba Mәmmәdovun

qoşduğu mahnılar. Zaman keçdikcә xalq tәrәfindәn çox sevilәn vә mәnimsәnilәn hәmin

mahnılar xalqın milli-mәnәvi dәyәrinә çevrilir vә çox vaxt mahnı müәlliflәrinin adları belә

unudulur. Әlbәttә, indi yaranan xalq mahnılarımızın müәlliflәrinin adlarının unudulmaması vә

onların informasiya vasitәlәri vә texnologiyalarının imkanları vasitәsilә gәlәcәk nәsillәrә

ötürülmәsi lazımdır. Bu, gәlәcәkdә bizi biz edәn milli-mәnәvi dәyәrlәrimizin qorunub

saxlanılmasını tәmin edәn vә onların başqaları tәrfindәn sahiblәnmәsinin qarşısını alan çox

ciddi amillәrdәn biri ola bilәr.

* Prof. Dr. Gazi Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü öğretim üyesi,

[email protected]. Folklor vә Etnoqrafiya, Bakı, 2012, No 2, s.20-36

2

Azәrbaycanşünaslıqda xalq mahnılarımıza hәsr olunmuş çox ciddi bir monoqrafik

әsәr, tәәssüflәr olsun ki, hәlәlik yazılmamışdır. Sadәcә sözügedәn mövzuya Azәrbaycan xalq

әdәbiyyatına dair yazılmış ayrı-ayrı dәrs kitablarında qısaca olaraq yer verilmişdir (Әfәndiyev

1992: 11-218). Bununla bәrabәr, xalq mahnılarımızın poetik-semantik vә folklorik-struktural

özәlliklәrinә dair ara-sıra yazılan bәzi ciddi mәqalәlәrә tәsadüf olunur. Mәsәlәn, folklorşünas

M. Cәfәrlinin “Xalq mahnılarının folklor janrı kimi poetik-semantik xüsusiyyәtlәri”(2007)

adlı mәqalәsi bir elmi araşdırma nümunәsi kimi diqqәti çәkir. Hәmin mәqalәdә әslindә

türkologiyada ilk dәfә olaraq konkret bir şәkildә “mahnı” vә “nәğmә” mәtnlәri konseptual-

tipoloji planda bir-birindәn fәrqlәndirilmişdir. Belә bir araşdırma sözügedәn folklorik

mәtnlәrin gәlәcәkdә, daha geniş bir konseptual müstәvidә әdәbi-linqvistik baxımdan

müqayisәli olaraq öyrәnilmәsinә yol açmaqdadır. Qeyd olunmalıdır ki, çağdaş dilçilik vә

әdәbiyyatşünaslıq elmlәri XXI yüzildә çox yüksәk bir elmi-filoloji sәviyyәyә gәlib çatmışdır.

Azәrbaycanda da filologiya elminin, xüsusilә dә linqvistikanın sintaksis vә mәtn dilçiliyi

sahәlәrinin son illәrdә gәlib çatdığı inkişaf sәviyyәsi buna konkret bir örnәk olaraq göstәrilә

bilәr.

Fikrimizcә, xalq mahnılarımızın hәrtәrәfli olaraq araşdırılması bu gün mәhz belә bir

filoloji vә linqvistik kontekstdә davam etdirilmәlidir. Onların poetik-musiqili mәtnlәrinin

fәlsәfәsi vә xalq musiqisi ladında ifadә edilәn әdәbi-psixoloji tәhkiyәsi diqqәt mәrkәzindә

olmalıdır. Bu milli-poetik fәlsәfә vә tәhkiyә keçmişә görә retrospektiv, indiyә vә gәlәcәyә

görә prospektiv, milli özә vә kimliyә әsasәn isә interospektiv aspektlәrdә (Musayev 2011: 59-

60) dәrindәki vә üzdәki quruluşları ilә bütövlükdә öyrәnilmәlidir. Bәs Azәrbaycan

filologiyasında elmi-linqvistik araşdırmaların vә özәlliklә dә mәtn dilçiliyinin gәlib çıxdığı

müasir inkişaf sәviyyәsi vә son olaraq da aldığı elmi-metodik nәticәlәr xalq mahnılarımızın

sözügedәn aspektlәrdә öyrәnilmәsinә hansı imkanları saxlamaqdadır?

Azәrbaycan dilçiliyindә bütövlükdә cümlә sintaksisinin, ayrılıqda isә sintaktik

vahidlәrin dünyanın qavramlar xәritәsinә vә çağdaş filologiyanın son nailiyyәtlәrinә әsasәn

konkret konseptual-struktur tәsviri verilir, sadә vә mürәkkәb cümlәlәrin yeni linqvistik

tәsniflәndirmәlәri aparılır. Mәhz belә bir elmi-filoloji kontekstdә mürәkkәb sintaktik

bütövlәrin, yәni mәtnlәrin linqvistik sәrhәdlәri müәyyәnlәşdirilir vә onların әsas qurucu

elementlәri dil-nitq örnәklәri ilә konkret olaraq göstәrilir (Abdullayaev 1999; Musayev 2011;

Abdullayev., Mәmmәdov., Musayev…2012). Özәlliklә dә yuxarıda göstәrilәn son әsәrdә

mәtn çağdaş linqvistikada, Aәrbaycan dilçiliyindә vә türkologiyada çox geniş bir filoloji-

linqvistik kontekstdә homojen, ardıcıl vә kommunikativ bir bütün olaraq konkret örnәklәrlә

işıqlandırılır. Azәrbaycan dili materialları әsasında mәtnin kompozisiyası, koqeziyası,

mәtnyaratmada özünü göstәrәn formal vә semantik әlaqә növlәri, mәzmun әlaqәlәri vә s. çox

geniş bir linqvistik-filoloji aurada öyrәnilir (2012: 13-42; 88-182; 222-250). Türkologiyada vә

Azәrbaycan dilçiliyindә ilk dәfә olaraq mürәkkәb sintaktik bütövlәrin aktual üzvlәnmәsi

araşdırmaya cәlb olunur, Azәrbaycan-türk mәtninin intellektual mahiyyәtinin açılımı vә

dünyanın qavramlar xәritәsinә әsasәn konseptual tәhlili mәsәlәlәrinә toxunulur. Buna bağlı

olaraq sözügedәn mәtnin әdәbi-, üslubi-, semiotik- vә koqnitiv-linqvistik tәhlili tәcrübәsi

gerçәklәşdirilir (2012: 251-320). Belәliklә, xalq mahnılarımız da ayrı-ayrı konkret sözlü-

musiqili mәtn örnәklәri olduğu üçün bu gün әdәbi-linqvistik yönlәri ilә belә bir konseptual-

filoloji tәhlilә cәlb olunmalıdır.

3

2. Xalq mahnılarımızın konseptual-linqvistik aspektdә öyrәnilmәsi

İndi çağdaş filologiya elmindә artıq xalq mahnılarımızın folklorik-filoloji vә ya

әdәbi-linqvistik özәlliklәrinin dünyanın qavramlar xәritәsinә әsasәn konseptual olaraq

öyrәnilmәsi problemi gündәmә gәlmişdir. Azәrbaycanşünaslıqda belә bir araşdırma-öyrәnilmә

istiqamәtinin çox geniş bir elmi-diskursiv aurasının olduğu yuxarıda göstәrilәn dәrs

vәsaitlәrindә elmi-praktik parametrlәri ilә ortaya qoyulmuşdur. Әlinizdәki mәqalәdә dә xalq

mahnılarımızın tәhlilindә metodologiya vә metod baxımından mәhz hәmin әsәrlәrdә ifadә

edilәn filoloji-mәtnlinqvistik* zәminә әsaslanılmışdır. Belә ki, digәr folklorik örnәklәrlә dә

müqayisәli olaraq “Sarı gәlin” vә “Küçәlәrә su sәpmişәm” adlı xalq mahnılarımızın әdәbi-,

folklorik- vә poetik-linqvistik özәlliklәrinin konseptual-koqnitiv olaraq açıqlanması tәcrübәsi

aparılmışdır. Әlbәttә, kiçik bir mәqalәdә xalq mahnılarımızın etik, estetik, poetik

semantikasından vә folklorik-konseptual quruluşundan hәrtәrәfli olaraq bәhs etmәk

mümkünsüzdür. Biz sadәcә filoloq vә türkoloqlarımızın diqqәtini sözügedәn elmi-filoloji

zәmindә xalq mahnılarımızın bәzi әdәbi-linqvistik özәlliklәrinin diaxronik-arxetipik

görünümdә konseptual olaraq öyrәnilmәsinә cәlb etmәk istәdik.

Ümumtürk folklorik mәtninin ilk örnәklәrindә sәrbәst olaraq ifadә olunan şeir

parçaları әsasәn 2-24-28 saylarında gerçәklәşәn ritmik-tonik vә tәhkiyәvi-rifmik bir

hecalanma sistemi ilә qafiyәlәnir (Musaoğlu 1999:1013). Qәdim türk şerindә ilikin mәtnlәşmә

әsnası sözügedәn sәrbәst qafiyәlәnmә sisteminә bağlı olaraq gerçәklәşir. Buna bağlı olaraq

makromәtn sәciyyәli mәtnlәşmә söz birlәşmәlәri vә qrupları, sadә vә mürәkkәb cümlәlәrlә

qurulan sintaktik bütövlәrin daha geniş bir mәtnlinqvistik tәhkiyәdәki simmetrik vә

asimmetrik sıralanmaları ilә özünü göstәrir. Ancaq bu, formal olaraq belәdir. Mәzmun planı

etibarilә müxtәlif sintaktik konstruksiyaların vә mürәkkәb sintaktik bütövlәrin mәtndә

işlәnilmәsi hәr hansı bir ünsiyyәt әsnasının diskurs ortamında konkret olaraq geçәklәşmәsi ilә

şәrtlәnir. Bu gerçәklәşmә isә danışanın vә ya müәllifin dinlәyәnin vә oxucunun dәrk etdiyi

әsas bәdii fikrinin özәl mәtnqurucu semiotik işarәlәrlә geniş oxucu vә dinlәyici auditoriyasına

nә dәrәcәdә uğurlu ötürülmәsi ilә müәyyәnlәşir. Özәl mәtnqurucu işarәlәrin işlәnilmәsi isә

danışan vә dinlәyәn arasındakı informasiyavericiliyin dayandığı dәrindәki vә üzdәki konkret

hadisәlәr, fenomenlәr vә onlarla ifadә edilәn ana fikirlәrlә bağlı olur. Hәmin işarәlәr müasir

filologiya elmindә әdәbi-semiotik mahiyyәtli mәtnqurucu vasitәlәr olaraq öyrәnilir. Bu isә o

demәkdir ki, hәr hansı bir әdәbi-bәdii mәtn sadәcә fonemlәrdәn, morfemlәrdәn, leksemlәrdәn,

frazemlәrdәn, söz birlәşmәlәrindәn vә cümlәlәrdәn ibarәt deyildir. Hәr hansı bir bәdii mәtnin

hәmin semasioloji dil işarәlәri ilә ifadә olunan özünә mәxsus semiotik mahiyyәtli özәl

mәtnqurucu işarәlәri dә olur. Hәmin semiotik işarәlәrin hәrәkәtlәri isә mәtndә ifadә edilәn

müәllif reallığını vә ya bәdii fikrini ayrı-ayrı konkret hadisәlәrlә, bәşәri vә milli-mәnәvi

dәyәrlәri bildirәn fenomenlәrlә göstәrir.

* Azәrbaycan dilindә “mәtnlinqvistik” şәklindә işlәdilәn söz mәtnә aid olan linqvistik özәlliklәri bildirir. Hәmin

söz bir linqvistik termin olaraq ingiliscә “Text Linguistics” almanca “texstlengüistik”, rusca “лингвиcтикa

тeкcтa”, Türkiyә türkcәsindә isә “metindilbilimsel” sözlәri ilә ifadә olunur.

4

Qeyd: Çağdaş filologiyada konkret tematik ifadәlәr yerindә özünü göstәrәn

başlıqların ayrı-ayrı diskursiv ortamlarda özәl mәtnqurucu işarәlәr yerindә işlәnilmәsi bәdii

mәtn yaradıcılığı materialları әsasında geniş araşdırılmaqdadır. Görkәmli rus yazıçılarından

A. P. Çexovun “Gecikmiş çiçәklәr”, M. A. Şoloxovun “Xal” vә V. M. Şukşinin “Yaşamaq

yanğısı” hekayәlәrninin başlıqları tematik mәna-anlam yükünün ağırlığı baxımından diqqәt

çәkicidir. Sözügedәn әsәrlәrin vә bunlara oxşar digәr klassik vә müasir әsәrlәrin mәtnlәrinin

başlıqları ilә bәrabәr, formal-semantik quruluşu da indi rus dilçiliyindә geniş

öyrәnilmәkdәdir (Поповская 2006: 130-156; 37-48; 168-297). Ümumiyyәtlә, başlıqlar

mәtnlәrdә ifadә edilәn tarixi vә gündәlik hadisә vә gedişatların mühtәvasının bir әsas süjet

xәttindә birlәşdirilmәsini tәmin edәn mәtnqurucu özәl işarәlәrdәndir. Onlar müәllif dünyası

qavramlarının açıqlanmasında bir özәk söz-ifadә olaraq özünü göstәrmәkdәdir. Azәrbaycan

әdәbiyyatında da özәl mәtnqurucu işarәlәr olaraq çox böyük uğurla işlәdilәn hәm klassik,

hәm dә müasir sәciyyәli bәdii әsәr başlıqları çoxdur. Bu baxımdan C. Mәmmәdquluzadәnin

“Poçt qutusu” vә Ә. Haqverdiyevin “Bomba” hekayәlәrinin; M. Cәlalın “Bir gәncin

manifesti”, İ. Şıxlının “Dәli kür”, Anarın “Beşmәrtәbәli evin altıncı mәrtәbәsi” vә Kamal

Abdullanın “Yarımçıq әlyazma” romanlarının başlıqları örnәk olaraq göstәrilә bilәr

(Musaoğlu 2011: 36-37).

5

Xalq mahnılarımızın poetik-musiqili mәtnlәri dә, hәr şeydәn öncә, özәl mәtnqurucu

işarәlәrlә qurulur. Hәmin özәl mәtnqurucu işarәlәr bilavasitә xalqın sevgisinә, arzularına,

istәklәrinә, dәrdinә-sәrinә, gәlәcәyә inamına, onun әn dәruni duyğularına sintaktik, semantik

vә praqmatik olaraq işarә edir. Bu baxımdan xalq mahılarımızın başlıqları әn gözәl seçilmiş

özәl mәtnqurucu işarәlәr kimi qiymәtlәndirilә bilәr. Mәsәlәn, “İrәvanda xal qalmadı”,

“Qaragilә”, “Azәrbaycan maralı” mahnılarının başlıqları nә qәdәr gözәl, nә qәdәr uğurlu

seçilmişdir! Hәmin başlıqlar saf vә sәmimi, ailәsinә vә sevgilisinә әn dәruni duyğularla bağlı

olan bir Azәrbaycan gözәlinә işarә etmirmi?! Әlbәttә, edir. Birinci mahnının mәtnindә

işlәnilәn vә üzә, gözәlә xüsusi yaraşıq, gözәllik verәn, Azәrbaycan әdәbiyyatında vә xalq

mahnılarımızda milli mentalitetimizә yönәlik interospektiv sәciyyәli mahiyyәt qazanan “qoşa

xal” bәnzәtmәsi Cabbar Qaryağdıoğlunun çox uğurla seçdiyi özәl bir mәtnqurucu işarә

deyildirmi?! Bәs sözügedәn poetik-musiqili mәtnin başlığında işlәnilәn “İrәvan” toponimik

adı? “İrәvan” özәl adı hәm sözügedәn mahnı mәtninin әdәbi-konseptual semiosferasına, hәm

dә Azәrbaycan adlı dünyamızın tarixi-mәkani qavramlar xәritәsinә retrospektiv, prospektiv vә

interospektiv baxımlardan işarә edәn әn önәmli mәtnqurucu işarәlәrdәn biridir. Bakı, Gәncә,

Şuşa, Xankәndi, Naxçıvan, Şәki, Dәrbәnd, Tәbriz toponimik adları kimi! Belә özәl

mәtnqurucu işarәlәr, tәbii ki, “Sarı gәlin” vә “Küçәlәrә su sәpmişәm” xalq mahnılarımızın

mәtnlәrindә dә vardır. Mәsәlәn, “Sarı gәlin” vә ya sadәcә “Gәlin” vә Çoban”, “Küçәlәrә su

sәpmәk” vә “Yar” söz-ifadәlәri. Hәmin bәdii mәtnqurucu semiotik işarәlәr konseptosferik

sistemdә “eşq, sevgi, mәhәbbәt vә son dәrәcә dәruni insani duyğular”ı bildirәn qavramlarla

(konseptlәrlә) çox yaxından bağlıdır. Ancaq sözügedәn özәl mәtnqurucu işarәlәr burada

Azәrbaycan qavramlar dünyasının milli-mәnәvi mahiyyәt vә konkret olaraq da intim

yaşanmışlıq vә ya hәyatilik sәciyyәsi daşıyan elementlәrini işarәlәyir. Buna görә dә onlar mili

mentalitetә bağlı interospektiv sәciyyәli faktların, hadisәlәrin, әn müxtәlif folklorik

hekayәtlәrin vә rәvayәtlәrin poetik olaraq dәrk olunması vә konseptual müstәvidә

adlandırılmasıdır. Bununla da xalq mahnılarımızı formalaşdıran hәmin özәl mәtnqurucu

işarәlәr digәr adekvat semiotik quruluşlardan vә ya “semiozis”lәrdәn* fәrqlәnirlәr (Musaoğlu

2011: 34-35).

* Semiozis (yunan. sema ‘işarә’) işarә prosesi demәkdir vә işarәlәrin yaratma, qurma, hәrәkәt

vә açıqlama özәlliklәrini ehtiva edir. Bu termin tez-tez kommunikasiya anlayışının vә ya

sözünün sinonimi kimi dә işlәdilir. Bunun nәticәsindә işarәnin işarәlәnәnlә işarәlәyәn

arasındakı uyğunluğu qurulmuş olur. Semiosfera (yunan. sema ‘işarә’, sphaira ‘şar’) isә

işarәlәrin qlobal sahәsi vә әhatә dairәsi, mәkan vә zamanda mövcud olan işarәlәri vә dil

әlaqәlәrinin bütününü ehtiva edәn semiotik mәkandır. Semiosfera anlayışını, semiotik

kulturologiyada ilk dәfә olaraq Y. M. Lotman işlәtmiş vә elmi әdәbiyyata bir termin olaraq o

gәtirmişdir. Semiosfera öz obyektinә vә mahiyyәtinә görә mәdәniyyәt kimidir. O, hәr şeydәn

öncә, verici (adresant) vә alıcının (adresat) әvvәlki kulturoloji tәcrübәsindәn vә eyni zamanda

informasiya kanalından asılı olan zәruri dil kommunikasiyalarının zәminini tәşkil edir.

Semiosferanın bütün elementlәri münasibәt formullarının bir-biri ilә davamlı olaraq

transformasiya olunduğu dinamik bir durumda yerlәşir (Стариченок 2008: 539-540).

6

Әcdad türklәrin ilk folklorik şeir yaradıcılığı animizim, totemizm vә

antropomorfizm çağından mifologiya çağına vә sonuncudan isә dastan epoxasına erkәn keçiş

dönәmlәrindә gerçәklәşmişdir. Sözügedәn folklorik şeir yaradıcılığı әdәbiyyat tarixinin ilk

inkişaf mәrhәlәlәrindә orijinal bir mәtnlinqvistik quruluşda formalaşmışdır. Bu isә sözügedәn

bәdii quruluşun filologiyada әdәbiyyat tarixi, nәzәriyyәsi vә әdәbi tәhlil baxımından özәl bir

elmi-konseptual açıqlanmsının verilmәsini günümüzdә zәruri hala gәtirmişdir. Sonrakı

dövrlәrdә dә hәm mәzmun, hәm dә forma etibarilә eyni әdәbi-bәdii quruluşlarda gerçәklәşәn

hәmin şeir şәkillәnmәlәrinin adlandırılması vә ya dәqiq filoloji tәrifi ümumi mәtn tipologiyası

baxımından mübahisә doğurmuşdur. Sözügedәn şeir şәkillәnmәlәri әdәbiyyat çevrәlәri vә ya

әdәbiyatsevәrlәr arasında daha çox “sәcli şeir, sәcli nәsr”, “nәsr sәciyyәli şeir” vә ya sadәcә

mәnzumә kimi adlandırılmışdır.

Qeyd olunmalıdır ki, “Sәc’ öz-özlüyündә qafiyәlәnmә demәkdir, fәrqi odur ki, qafiyә

şeirdә işlәnilir vә misraların sonunda olur; sәc’ isә daxili qafiyәlәnmә prinsipi ilә qurulur, hәm

şeirdә, hәm dә nәsrdә olur” (Mirәhmәdov 1998: 193). Vә sәc’ bir şeir şәkli olmaq etibarilә,

әsasәn, әruz vәznindә işlәnilir, M. Füzulinin vә M. Ә. Sabirin yaradıcılığında sәc’li şerin әn

gözәl nümunәlәri yer almışdır (1998: 193). Әn qәdim türk şerinin ortaya çıxması isә, yuxarıda

da göstәrildiyi kimi, Azәrbaycan vә ya Türk dünyası şairlәrinin әruz vәznindәki şeir

yaradıcılığından çox-çox әvvәllәrә tәsadüf edir. Başlanğıcda heca vәznindә söylәnilmiş vә

әruz vәznindә Azәrbaycan türkcәsindә vә ya digәr türk әdәbi dillәrindә sonralar da yazılmış

olan sәcli vә digәr orijinal şeir şәkillәri әn qәdim türk poetik mәtni kontekstindә araşdırılmaya

cәlb olunmalıdır. Çünki, ilk folklorik tәhkiyә dönәmәlәrindә hәmin folklorik şeir yaradıcılığı

әslindә “bәdii nәsr”in vә ya sonralar qaravәlli, lәtifә, nağıl vә dastan vә s. olaraq gerçәklәşәn

şifahi xalq әdәbiyyatı növlәrinin dә yerindә işlәnilmişdir. Bunların mәzmun planı baxımından

ifadәsi isә qәdim türklәrin geniş Avrasiya coğrafiyasındakı siyasi, iqtisadi vә etnik-

demoqrafik hәrәkәtlәnmәlәrinin şifahi olaraq ifadәsi ilә sıx bir şәkildә bağlı olmuşdur.

Belәliklә, xalq mahnılarımız әslindә sәcli şeirlә vә nәğmәlәrlә ifadә olunan ümumtürk yaşam

mәzmununun vә sonralar köçәri-yerlәşik hәyat şәrtlәrindә dә yaşanan eşq, sevgi, sәmimiyyәt,

saflıq vә sәdaqәt duyğularının musiqili-lirik ifadәsi olmuşdur. Bu gün dә belәdir.

Qәdim türk şeri başlanğıcda sözügedәn sәrbәst şeir formlaşmaları ilә daha yayğın

olaraq işlәnilmişdir. Hәmin şeir şәkli yeddi hecalı ümumtürk şeri vә ya bayatıları (manilәri)

vә xalq mahnıları (türkülәri, jırları) ortaya çıxana qәdәr çox işlәk olmuşdur. Bunların

içәrisindә yer alan nәğmәlәr isә daha çox kollektiv surәtdә oxunan vә çox zaman da bәdii

hüdutları açıq qalan poetik-folklorik mәtnlәrdәn ibarәtdir. Birincilәrin vә ya sәcli әdәbi-

folklorik hadisәnin işlәkliyi Azәrbaycan filologiyasında ayrıca olaraq vurğulanmaqdadır

(Nәbiyev 2002: 632-650). Ancaq bu vә ya digәr şәkillәrdә dastan söylәmә tәhkiyәsinә dә xas

olan belә bir poetik mәtnlәşmә quruluşu daha çox asimmetrik sәciyyәli sintaktik-

mәtnlinqvistik hadisәlәrin ümumtürk mәtnindә işlәnilmәsilә sonralar da gerçәklәşmişdir.

Sintaktik paralellik, inversiya vә parselyatiklәşmә kimi dil-nitq hadisәlәri sözügedәn poetik

mәtnlәşmә quruluşunda әsas mәtnyaratma faktorlarındadır (Musaoğlu 2003).

Sintaktik paralellik vә ya paralelizm hadisәsinin mәtnqurucu bir vasitә olaraq

işlәnilmәsindәn “Türk әdәbi dillәrindә mürәkkәb cümlә sintaksisi” (2011: 281-316) adlı dәrs

vәsaitimizdә ayrıca olaraq bәhs edilmişdir. Sözügedәn dil-nitq hadisәsi hәr hansı bir dil-

danışıq ortamında müәyyәn qәdәr fәrqli vә ya yaxın anlamların eyni qrammatik meyarlarla

7

müәyyәnlәşdirilә bilәn cümlә komponentlәri vә cümlәlәrlә ifadәsi demәkdir. Әslindә belә bir

dil-nitq hadisәsi vә ya ritmik-sintaktik paralelizm olayı bir-birilә qohum vә qohum olmayan

müxtәlif dillәrdә özünü göstәrәn nisbi xarakterli sintaktik universallıqdır (Жирмунский 1974:

652). Sözügedәn sintaktik hadisә oxşar vә fәrqli leksik tәrkiblәrdә (лeкcичecкoe

нaпoлнeниe) gerçәklәşir. Ancaq burada söz birlәşmәlәri vә qrupları, cümlәlәr vә s. kimi eyni

qrammatik quruluşda olan dil vahidlәri eyni bir sintaktik-mәtnlinqvistik vәzifәni yerinә

yetirir. Ümumtürk folklorik mәtninin müxtәlif növlәrindә istәr sadә, istәrsә dә mürәkkәb

cümlәlәr vә onların ayrı-ayrı komponentlәri sözügedәn poetik-folklorik mәtnlәşmә prosesindә

sintaktik paralellәr olaraq işlәnilir. Mәsәlәn:

A. Sadә cümlә örnәyindә:

(1)

Türkiyә türkcәsi: Anasına bak, kızını al,

kenarına bak, bezini al.

Azәrbaycan türkcәsi: Anasına bax, qızını al,

qırağına bax, bezini al.

Türkmәn türkcәsi: Enesini gör-de gızını al,

gırasın, gör-de bezini al (Musaoğlu 2002a:139).

Oğuz qrupu türk әdәbi dillәrindәn gәtirilәn atalar sözü örnәyi genişlәnmiş sadә

cümlә ilә ifadә olunur. Onun mübtәdası “sәn” şәxs әvәzliyi ilә ifadә edilәn bir leksik

vahiddәn ibarәtdir. Buradakı genişlәnmiş sadә cümlә tarixi-diaxronik xarakterli bir poetik-

folklorik mәtnlәşmә tәkamülü keçirmişdir. O, hәmin tәkamül prosesindә müәyyәn bir

konseptual-linqvistik mahiyyәt qazanmış vә oğuz qrupu türk dillәrindә әdәbi-folklorik mәtn

sәviyyәsindә gerçәklәşmişdir. “Anasına bax, kәnarına bax; qızını al, bezini al” sintaktik

paralellәri bir atalar sözündә şeir misraları kimi qafiyәlәnmişdir. Başqa bir sözlә, poetik

cümlә-mәtndә qafiyәlәnmә sintaktik paralellәrin işlәnilmәsi ilә mümkün olmuşdur. Eyni

sintaktik mәtnqurucu vasitәlәr-paralellәr “Sarı gәlin” şerinin mәtnindә dә özünü bu vә ya

digәr şәkillәrdә göstәrir:

(2)

Saçın ucun hörmәzlәr,

Gülü sulu dәrmәzlәr, sarı gәlin.

Bu sevda nә sevdadı?

Sәni mәnә vermәzlәr,

Neynim aman, aman, sarı gәlin.

Bu dәrәnin uzunu,

Çoban, qaytar quzunu,

Nә ola bir gün görәm

Nazlı yarın üzünü.

Neynim aman, aman, sarı gәlin.

8

Azad ellәr ayrısı,

Şana tellәr ayrısı,

Bir gününә dözmәdim,

Oldum illәr ayrısı.

Neynim aman, aman, sarı gәlin (Min bir mahnı 2007: 421)

Folklorik bir növ olaraq atalar sözlәri vә mәsәllәrin yaranması çox vaxt tarixdә baş

vermiş ayrı-ayrı konkret ibrәtamiz hadisәlәrdәn nәşәt tapır. Vә ya etnik, etnoqrafik sәciyyәli

gedişat vә gәlişmәlәri meydana gәtirәn canlı faktorlarla, müxtәlif semiotik işarәlәrlә sıx bağlı

olur. Buna görә dә hәr hansı bir atalar sözü örnәyindә bütün bunları söylәyәn müdrik bir

danışan ata vә bir dә onu dinlәyәn oğullar vә qızlar vardır. Xalq mahnısında isә belә deyildir.

Xalq mahnısında danışan ozandır vә ya aşıqdır. O, yuxusunda “buta” verilmiş bir haqq

aşiqidir. Dinlәyәn dә sıradan adi bir vәtәndaş deyildir. Dinlәyәn, yәni müraciәt olunan şәxs

burada sayılan, sevilәn vә seçilәn bir Azәrbaycan-türk gözәlidir! Uzunboylu, incәbelli,

gülәrüzlü, telli-toqqalı, uzunhörüklü Sarı Gәlindir vә ya Sara Gәlindir, Dilbәrimdir, Qara

Gilәdir, Azәrbaycan Maralıdır!

Xalq mahnılarımızda ifadә edilәn ümumi anlam, fikir vә mәzmun Azәrbaycan-türk

qavramlar dünyasının xәritәsi ilә vә ya “Azәrbacançılıq”la sıx bağlıdır. Türk-islam

mәdәniyyәtinә bağlı “Tanrı haqqı, axirәt, qәdәr, qonşuluq әlaqәlәri, ailә, bakirәlik,

qәhrәmanlıq, yol, sevgi, eşq, mәhәbbәt, hәsrәt, qonaqpәrvәrlik, nifrәt” kimi qavramların

bәdii açıqlanması ümumtürk mәtninin poetik-folklorik tәhkiyәsindә geniş yer tutur. Hәmin

qavramlara әsasәn gerçәklәşәn bәdii mәtnlәşmә vә ya diskursiv anlatım isә türkcә olaraq

konseptual-linqvistik sәciyyәli mikro- vә makromәtn komponentlәrinin dialoji-çәrçivәli vә

ontoloji-sintaktik sıralanmamalrı* vә sintaktik paralellәrlә qurulur. Sözügedәn qavramlar

xәritәsindә yer alan ailә, bakirәlik; bakir vә bakirә; sevgi vә gözәllik; eşq, mәhәbbәt vә hәsrәt

* Dialoji-çәrçivәli sintaktik quruluşlar vә ya ontoloji sәciyyәli әsl ümumtürk mәtni örnәklәri. Azәrbaycan

türkcәsindә “ontoloji” şәklindә işlәnilәn söz “ontologiya” isminin sifәtidir. “Ontologiya” isә varlıq haqqında

elm demәkdir (Türkçe Sözlük 2005:1505). Burada “ontoloji” sözü bütövlükdә ümumtürk dilinә, ayrılıqda türk

әdәbi dillәrinә mәxsus olan simmetrik-tipoloji özәllikli mürәkkәb cümlә vә buna bağlı olaraq müәyyәnlәşәn

konkret bir mәtn növünü ifadә etmәk üçün işlәdilir. Mürәkkәb sintaktik bütövlәrin mәtnlinqvistik quruluşunun

dialoji-çәrçivәli vә ya ontoloji terminlәri ilә ifadә edilmәsinә gәlincә isә:

Tema (verilәn, mәlum olan) vә rema (söylәnilәn, yeni verilәn) cümlәnin vә mәtnin bir-birinә bağlı olaraq

işlәnilәn semantik-funksional komponentlәridir. Komponentlәrin simmetrik xarakterli sıralanması ilә

subordinativ-obyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin cümlә vә mәtn sәviyyәlәrindә gerçәklәşәn subordinativ-qapalı

konstrusiyalarından araşdırmalarımızda ayrıca olaraq bәhs edilmişdir (Musaoğlu 2002b: 141-143). Cümlә vә

mәtn üzvlәrinin semantik-funksional üzvlәnmәsinә görә sıralanan dialoji sәciyyәli çәrçivәli-sintaktik quruluşlar

dәrs vәsaitindә әsl ümumtürk mәtni örnәklәri sәviyyәsindә müәyyәnlәşdirilir (Musayev 2011: 278-288).

“Ontoloji, dialoji vә çәrçivәli” sözlәri bir yerdә sözügedәn linqvistik qavramın açıqlanması üçün ilk dәfә

tәrәfimizdәn işlәdilir (Musaoğlu 2002b: 14). Dialoji (Yun. Diâlogos-söhbәt, iki vә ya çox şәxsin bir-biri ilә

danışıması) leksemi dialoq sözünün sifәti vә ya tәyini kimi dialoqla әlaqәli olan mәnasına gәlir. Türk әdәbi

dillәrinә aid nәsrlә yazılan mәtnlәrdә özgә nitqi (vasitәli vә vasitәsiz nitq) vә daxili nitq şәkillәrindә danışıq vә

qarşılıqlı dialoq qurulması ortamlarına görә gerçәklәşir. Buna görә türkcә әsl mәtn hadisәsi semantik-funksional

özәlliyini ifadә edәn linqvistik terminin ilk komponenti dialoji, ikinci komponenti isә çәrçivәli sözlәri ilә ifadә

olunur. Sözügedәn linqvistik anlayışın çәrçivәli alt qavramına görә ifadә olunması göstәrilәn sintaktik-

mәtnlinqvistik hadisәnin “çәrçivәlәnmәk” fәaliyyәti ilә gerçәklәşmәsinә bağlıdır (Musaoğlu 2002b: 318).

Dialoji-çәrçivәli-sintaktik quruluşlar türk әdәbi dillәrindә hәm şeirlә, hәm dә nәsrlә nәql edilәn vә yazılan

mәtnlәrdә işlәnilir.

9

duyğularının “izoqlosları” mәhz Azәrbaycan adlı etnoqrafik-folklorik coğrafiyada yanıb-

sönür. Hәmin qavramları vә onların Azәrbaycan-türk kontekstindәki semiotik işarәlәrini

poetik-musiqili mәtndә canlı bir ifa ilә tәqdim edәn vә ya onu ilk olaraq meydana gәtirәn dә

uzaq keçmişimizdә ozan, sonralar aşıq, yaxın keçmişimizdә vә günümüzdә isә

xanәndәlәrimizdir. Daha doğrusu, hәr hansı bir xalq mahnımızın vә “Sarı gәlin” mahnısının

da mütlәq bir ilk Azәrbaycanlı-türk ifaçı yaradıcısı vә ya dilә gәtirәni olmuşdur. Bu baxımdan

sözügedәn xalq mahnımızın yaranmasının müxtәlif hadisә vә rәvayәtlәrlә әlaqәlәndirilmәsi

tәbiidir vә әn yaxşı halda xoş niyyәtli xaq etimologiyasından başqa bir şey deyildir.

Qeyd: “Sarı gәlin” xalq mahnısının tarixi mәzmunu, yaranması vә ya semantik

etimologiyası haqqında çox maraqlı folklorik hekayәtlәr, rәvayәtlәr vә müxtәlif tәzadlı fikirlәr

dә vardır. Mәsәlәn, Sarı Gәlin proobrazının “Günәş” vә ya bir slavyan, gürcü, ermәni gözәli

olduğu söylәnilir. Hәtta hәmin gözәlin bir xristian dininә mәnsub olan qıpçaq türkü olduğu da

deyilir. “Apardı sellәr Saranı” xalq mahnımıza әsaslanılaraq “Sarı Gәlin” ifadәsinin “Sara

Gәlin”dәn a//ı sәs dәyişmәsi nәticәsindә әmәlә gәldiyini söylәyәnlәr dә vardır. Ancaq bir çox

rәvayәtdә xristian dininә mәnsub olan gözәlә aşiq olanın bir türk olduğu nәticәsinә dә gәlinir.

O zaman hәmin igidin xristian bir qıpçaq türkü olması da istisna deyildir! Sözügedәn mahnı

mәtninin müxtәlif folklorik variantları vardır. Qıpçaq, Azәrbaycan vә Әrzurum variantları

bunların içәrisindә әn yayğın olanlarıdır. Bu isә mahnı mәtninin ilkin folklorik variantlarının

mәhz Türk-Qıpçaq-Oğuz dünyasının yovşanlı çöllәrindә, axarı-baxarlı ellәrindә vә

obalarında meydana gәlmәsinә dәlalәt etmirmi?! Belәliklә, bütövlükdә xalq әdәbiyyatı

növlәrinә mәxsus olan folklorik örnәklәrin çox variantlılıq hadisәsi burada hәm sözügedәn

mahnı mәtninin söylәnilmәsindә, hәm dә onun yaranmasına dair hadisә vә rәvayәtlәrin

müxtәlifliyindә özünü göstәrir.

Azәrbaycan-türk poetik-folklorik mәtnindә yer tutan, ancaq sözlü olaraq ifadә

edilmәyәn “ozan-aşiq” vә “Sarı gәlin” prototiplәri әdәbiyyatımızın mifoloji dövrdәn dastan

çağına keçid dönәmindә şәkillәnәn arxetipik proobrazlarındandır. Onlar poetik-folklorik

mәtnyaratmada özәl mәtnqurucu semiotik işarәlәr olaraq işlәnilir. Bu baxımdan “Sarı gәlin”

xalq mahnısında müraciәt edәnin vә müraciәt olunanın etnik-milli kimliyi şeirlә ifadә olunan

әsas qavramın vә ya qavrayışın (konseptin) mәzmunu ilә çox yaxından bağlıdır. Hәmin

mәzmun әslindә öncә “Türklük” vә “Azәrbaycançılıq” qavramlarının, sonra isә onlara bağlı

olaraq abır-hәya, sevgi-mәhәbbәt duyğularının bәdii açıqlanmasıdır. Bu açıqlanma vә ya

milli-folklorik fikir reallığı Beyrәklә Banuçiçәk, Aşıq Qәriblә Şahsәnәm segisi vә hәsrәti

bәdii gerçәkliyinin eynisidir, Әsli vә Kәrәm arasındakı eşqdәn isә fәrqlidir. Vә bütövlkdә saf

vә müqәddәs mәzmunu ilә seçilәn vә xalq şerimizdә bütün bu incәliklәri ilә ifadә olunan

әlçatmaz “әflatuni sevgi-hәsrәt”dәn ibarәtdir. Bu hәsrәt şeirdә ikinci bәndin orta mәrhәlәsini

vә söylәnilәn әsas fikrin mәğzini tәşkil edәn “Nә ola bir gün görәm, Nazlı yarın üzünü”

misraları ilә çox açıq bir şәkildә ifadә olunur.

Sözügedәn xalq mahnısı, yәni yeddihecalı klassik gәraylı xalq şeri “aaba” şәklindә

qoşulmuşdur. Bütün bәndlәrdә birinci, ikinci, dördüncü misralar hәmqafiyә, üçüncü misra isә

sәrbәstdir. Şeir üç bәnddәn ibarәtdir. Hәr üç bәndin sonunda gәlәn “Neynim aman, aman, sarı

gәlin” nәqәratı Azәrbaycan-türk şerindә çox tәsadüf edilәn bir sintaktik tәkrir olaraq da

qiymәtlәndirilә bilәr.

10

Sözügedәn sintaktik tәkrir folklorik-әdәbi makromәtni tәşkil edәn hәr üç mürәkkәb

sintaktik bütövün sonluq-komponenti yerindә işlәnilir. Bu isә hәmin sintaktik tәkririn hәm

bütövlükdә folklorik-әdәbi makromәtnin, hәm dә sözügedәn mürәkkәb sintaktik bütövlәrin

konseptual sәciyyәli mәtnqurucu әlamәti olaraq işlәnildiyini göstәrir.

Maraqlıdır ki, birinci bәndin ikinci misrasının sonunda, digәr bәndlәrin vә elә birinci

bәndin dә sonunda “Neynim aman, aman” yardımçı dil-nitq vasitәlәri ilә işlәnilәn “Sarı

Gәlin” müraciәt-ifadәsi gәlmәkdәdir. Bu, fikrimizcә, makromәtni tәşkil edәn mikromәtnlәrdә,

yәni mürәkkәb sintaktik bütövlәrdә sıralanan sintaktik paralellәrin qrammatik-sintaktik

formalaşması ilә dә bağlıdır. Birinci bәnddә vә ya mürәkkәb sintaktik bütövdә felin inkar

şәklindә, qeyri-müәyyәn gәlәcәk zamanla ifadә olunan bir geniş zaman anlayışı vardır. Qeyd

olunmalıdır ki, qeyri-müәyyәn gәlәcәk zamanla geniş zaman anlayışının çox açıq olaraq ifadә

edilә bilmәk özәlliyi türk dillәri arasında әn çox Azәrbaycan dilinә mәxsusdur.

Çәrçivәlәnmәyәn hәmin geniş zaman anlayışı şerin ilk iki misrasıda “Saçın ucun hörmәzlәr,

Gülü sulu dәrmәzlәr, sarı gәlin” deyim-frazeologizm quruluşundakı interospektiv sәciyyәli

qәlib-ifadәlәrlә ifadә olunmuşdur. Bu isә şerin birinci bәndindә “Sarı gәlin” ifadәsinin iki

dәfә işlәnilmәsini zәruri edәn mәtnlinqvistik sәbәblәrdәn biridir.

Mәtn dilçiliyi baxımından “Sarı gәlin” Azәrbaycan xalq mahnısının makromәtni üç

mikromәtndәn, yәni mürәkkәb sintaktik bütövdәn tәşkil olunur. Daha doğrusu, şerin hәr bir

bәndi müstәqil bir mürәkkәb sintaktik bütövdәn ibarәtdir. Burada abzas, bәnd vә mürәkkәb

sintaktik bütövün sәrhәdlәri üst-üstә düşür. Şerin poetik-folklorik uğurunu şәrtlәndirәn

mәtnlinqvistik özәlliklәrdәn biri, bәlkә dә birincisi elә budur! Hәmin bәndlәrdә vә ya

sintaktik bütövlәrdә isә birinci, ikinci vә dördüncü misralar sintaktik paralellәrlә ifadә edilir.

Şerin bütün bәndlәrindә birinci vә ikinci misralar mürәkkәb sintaktik bütövün baş, üçüncü vә

dördüncü misralar orta, “Neynim aman, aman, sarı gәlin” sintaktik tәkriri ilә ifadә olunan

komponenti isә onun sonluq mәrhәlәsini tәşkil edir.

Sözügedәn xalq mahnısı ümumtürk mәtninin әsas qurucu vasitәlәrindәn biri olan

sintaktik paralelizm hadisәsinin işlәnilmәsilә mifoloji çağdan dastan epoxasına keçiş

zamanında vә ya qәdim türk epik şerinin formalaşdığı erkәn dönәmdә tәşәkkül tapmış

folklorik bir mәtn örnәyidir. Bunu, hәr şeydәn öncә, yuxarıda Oğuz qrupu türk dillәrindәn

gәtirilәn “Anasına bax, qızını al, qırağına bax, bezini al.” “Atalar sözü konteksti” ilә aparılan

konseptual-linqvistik müqayisә dә sübut edir. Belә ki, hәmin kontekstdә ifadә olunan vә

Azәrbaycan-türk gözәlinә aid edilәn “abır-hәya, ismәt, utancaqlıq vә bütün bunlara bağlı

olaraq da eşq-mәhәbbәt qavram”ı sözügedәn xalq mahnısının da konseptual mәzmununu

tәşkil edir.

Belәliklә, çox zaman bir sadә geniş cümlә vә ya yuxarıda göstәrildiyi kimi, sadә

quruluşlu mürәkkәb sintaktik bütövlәrlә ifadә edilәn atalar sözlәrimiz daha ilk folklor

mәtnlәrinin yarandığı “Animizim, totemizim vә antropomorfizm epoxası”ndan “Mifologiya

çağı”na keçid dönәmindә ortaya çıxmışdır. Sözügedәn “Sarı gәlin” xalq mahnısı isә

öncәkilәrdәn fәrqli olaraq artıq mürәkkәb quruluşlu sintaktik bütövlәrlә ifadә olunur. Burada

da sintaktik bütövlәri tәşkil edәn sintaktik paralellәr, atalar sözü örnәyindә olduğu kimi, sadә

cümlәlәrdәn ibarәtdir. Ancaq “Sarı gәlin” vә heca vәznindә yazılan digәr qafyәli xalq

şeirlәrimiz sözügedәn sәlәf-xәlәf münasibәtlәri kontekstindә vә ya türk epik şerinin “bayatı,

xalq mahnısı” kimi müxtәlif şәkillәrinin şәkillәndiyi “Mifologiya çağı”ndan “Dastan

epoxası”na keçid dönәmindә yaranmışdır.

11

B. Mürәkkәb cümlә örnәyindә:

(1)

85. Menin Manas kulunum

“Attanamın, jortom!” deyt,

“Alıska sapar baram!” deyt.

“Medineni sıdırıp,

çon Bukardı kıdırıp

90. İt-Keçüüdөn keçem” deyt,

“Beş-Terekten ötöm”, deyt,

“Bejindegi Konurbayga

Barıp uruş salam”, deyt (Manas 1968: 18)

‘Mәnim Manas qulum (yavrum)

“Ata ninib gedәrәm!” deyir,

“Uzaqlara sәfәrә çıxaram!” deyir.

“Mәdinәni dolaşaram,

böyük Buxaranı keçәrәm,

İt-Keçüüden keçәrәm” deyir,

“Beş-Terekten keçәrәm” deyir,

“Bejindәki Konurbaya

Gedib savaş açaram” deyir’.

Yuxarıda “Manas” dastanı mәtnindәn sintaktik konstruksiyalar verilmişdir. Bu

konstruksiylar baş vә budaq cümlәlәr arasındakı sintaktik bağlılığa görә müәyyәnlәşәn

konseptual-struktur modeldә işlәnilir. Onlar subordinativ-obyekt mәnalı mürәkkәb cümlә

komponentlәrinin tәkrarlanması ilә qurulur. 85-ci vә 90-cı sәtirlәri tәşkil edәn subordinativ-

obyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrdә qara hәrflәrlә yazılan asılı komponentlәr sintaktik

paralellәrdir. Hәmin sintaktik paralellәr mәtndә xәbәrlәri hәmcins olan vә tәkrarlanaraq

işlәnilәn baş cümlәlәrlә, daha doğrusu hәm birinci, hәm dә ikinci halda tәk bir cümlә ilә

çevrәlәnir (Musaoğlu 2003: 18-19).

(2)

Küçәlәrә su sәpmişәm,

Yar gәlәndә toz olmasın.

Elә gәlsin, elә getsin,

Aramızda söz olmasın

Samavara od salmışam,

Stәkana qәnd salmışam.

12

Yarım gedib, tәk qalmışam,

Nә әzizdir yarın canı!

Nә şirindir yarın canı!

Piyalәlәr irәfdәdir,

Hәr biri bir tәrәfdәdir.

Görmәmişәm bir hәftәdir,

Nә әzizdir yarın canı,

Nә şirindir yarın canı! (“Küçәlәrә su sәpmişәm” Azәrbaycan xalq mahnısı).

Yuxarıda gәtirilәn örnәkdә diaxronik sәciyyәli poetik-folklorik mәtnlәşmә prosesi dә

mürәkkәb cümlә komponentlәrinin qafiyәli sıralaması ilә gerçәklәşmişdir. Qafiyәli sıralanma

sözügedәn mәtndә sintaktik paralellik hadisәsinә әsasәn qurulmuşdur. Göstәrilәn mәtn-şeir

parçasında birinci bәndin vә ya mürәkkәb sintaktik bütövün 2, 3, 4 misraları әslindә oxşar bir

leksik tәrkibdә gerçәklәşәn sintaktik paralellәrlә ifadә olunur. Şerin ilk iki misrası

subordinativ-mәqsәd mәnalı mürәkkәb cümlәdәn vә ya klassik terminologiya ilә ifadә etsәk,

mәqsәd budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәdәn ibarәtdir. Burada baş cümlә öncә, budaq

cümlә sonra gәlir. Baş cümlәdә bağlayıcı söz vә bağlayıcının yeri poetik tәlәbә görә

fakultativdir. Әslindә isә sözügedәn mürәkkәb cümlә adi danışıq dilindә belә bir normativ-

sintaktik quruluşda işlәnilәcәkdi: “Küçәlәrә su sәpmişәm ki, yar gәlәndә toz olmasın”.

Mәtndә isә hәmin mürәkkәb cümlә bir üslubi-sintaktik variant olaraq işlәnilir. Mәtn-şeir

parçasının üçüncü vә dördüncü misraları isә qismәn çoxmәnalı olan subordinativ-tәrz-nәticә

mәnalı mürәkkәb cümlә vә ya klassik terminologiya ilә ifadә etsәk tәrz budaq cümlәli tabeli

mürәkkәb cümlә ilә ifadә olunur. Baş cümlәdә “elә” bağlayıcı sözü tәkrarlanır.

Belәliklә, sözügedәn şeir parçasının “Küçәlәrә su sәpmişәm” şәklindә işlәnilәn ilk

cümlәsi bütövlükdә mәtnin kataforik, yәni öngöndәrimli bir komponenti olaraq

qiymәtlәndirilә bilәr. Vә hәmin cümlә ilә mәtnin sonrakı komponentlәrindә ifadә olunan fikrә

işarә edilir. Birinci bәndin son misrası isә sözügedәn durumda mürәkkәb sintaktik bütövün

öncәki komponetlәrindә ifadә olunmuş ana fikri tamamlayan altgöndәrimli vә ya anaforik

mәtnlinqvistik göstәricidir.

Qeyd. Ümumürk mәtni XX yüzilin 70-ci illәrindәn bәri türkoloji dilçilikdә struktur-

semantik vә müәyyәn bir ölçüdә funksional baxımlardan mәtnlinqvistik meyarlarla da

araşdırılır. Bu araşdırmalarda әn çox mәtni tәşkil edәn komponentlәrin sintaktik vә

mәtnlinqvistik sıralanması öyrәnilir. Mәtnin sәrhәdlәri, mәzmunu, “hökm-bilgi vә cümlә-

mәtn” müstәvisindә temaya vә remaya ayrılması vә mәtndüzәldici struktural faktorlar

göstәrilir. Konkret mәtn parçalarındakı cümlәlәrarası әlaqәlәr vә hәmin әlaqәlәri әvәzliklәrlә

vә digәr dil vahidlәri ilә yaradan faktorlar mәtnquruculuğunun flektiv dillәrdә öyrәnilmәsi

tәcrübәsinә әsasәn müәyyәnlәşdidrilir. Sonuncular anaforiklik vә kataforiklikdәn (Yun.

anaphora-önә vә arxaya göndәrәn; catarhoric reference: önә göndәrmә elementi; anaphorik

reference: önә vә arxaya göndәrmә elementi) ve koranaforiklik vә korkataforiklik (co-

reference: mәtnin hәm yuxarı, hәm dә aşağı hissәlәrinә göndәrmә vә göndәrilmә faktorları)

ibarәtdir (ЛЭС:49;231). Göründüyü kimi, linqvistik әdәbiyyatda mәtn komponentlәrini bir-

birinә bağlayan konkret dil vasitәlәri anafora, anaforiklik vә katafora, kataforiklik;

13

koranafora, koranaforiklik vә korkatafora, korkataforiklik terminlәri ilә adlandırılır. Hәmin

terminlәr flektiv quruluşlu Hind-Avropa dillәrinә aid mәtnlәrin komponentlәri arsındakı

struktur, semantik vә funksional әlәqәlәri işarәlәyir. Bәzәn bu terminlәrlә ümumtürk mәtninin

komponentlәri arasında әlaqә yaradan dil vasitәlәri göstәrilәrkәn anafora//anaforiklik vә

katafora//kataforiklik terminlәrinin işlәdilmәsindә “fikir qarışıqlığı vә üslub anlaşılmazlığı”

(Seçdirmә bizimdir- M. M) özünü göstәrir. Birincilәrin hәm mәtnin sonrakı, hәm dә öncәki

hissәlәrinә bir “qrammatik-semantik göndәrmә götürә bilmә” özәlliyi vardır. İkincilәr mәtnin

sonrakı hissәlәrinә “qrammatik-semantik göndәrmә”ni birincilәrin işlәnimәsilә

gerçәklәşdirir. Ümumtürk mәtninin mәtnlinqvistik quruluşu simmetrik vә asimmetrik-sintaktik

xarakterli komponentlәrin bir yerә yığılaraq sıralanmsı ilә müәyyәnlәşir vә sözügedәn

linqvistik terminlәrin ümumtürk mәtni komponentlәrinin işrәlәnmәsinә eynilә tәtbiq olunması

bir çox halda özünü doğrultmur. Buna görә dә biz katafora vә kataforiklik terminini, Türkiyә

türkcәsindә olduğu kimi, öngöndәrәn, öngöndәrimli vә öngöndәrimlilik, anafora vә

anaforiklik terminini isә altgöndәrәn, altgöndәrimli vә altgöndәrimlilik sözlәri ilә ifadә edirik.

Koranafora, koranaforiklik vә korkatafora, korkataforiklik terminlәri dә, Türkiyә türkcәsindә

olduğu kimi, eşgöndәrimli vә eşgöndәrimlilik “işçi termini” ilә әvәzlәnmişdir. Әslindә tәklif

olunan “işçi termin”lәr birincilәrlә paralel sәviyyәlәrdә, sinonim ifadәlәr-işarәlәr olaraq

işlәdilir. Vә burada fikrin vә ya ifadә olunan mesajın eşgöndәrimli dil vahidlәri ilә mәtnin

yuxarı vә aşağı hissәlәrinә bәrabәr surәtdә vә proporsional olaraq götürülә vә göndәrilә

bilmәsi başa düşülür. Yuxarıda sözügedәn bütün mәtndüzәldici elementlәr türkoloji dilçilikdә

indiyә qәdәr hәm tarixi yazılı abidәlәrin, hәm dә çağdaş mәtnlәrin kompozisiyası ilә әlaqәdar

olaraq müәyyәn bir ölçüdә işıqlandırılmışdır ( 2012: 256-257).

“Küçәlәrә su sәpmişәm” şeir-makromәtnini tәşkil edәn digәr mürәkkәb sintaktik

bütövlәrin komponentlәri isә sadә cümlәlәrdәn ibarәt olan sintaktik paralellәrlә ifadә olunur.

Hәmin mürәkkәb sintaktik bütövlәrdә birinci vә ikinci misralar mikromәtnin baş, üçüncü

misralar orta, hәr iki bәndin sonunda tәkrar olunan “nәqәrat” isә sonluq-komponent yerindә

işlәnilir.

Nәticә

Xalq mahnılarımız tariximizi, bu günümüzü vә sabahımızı ifadә edәn folklorik,

poetik vә musiqili mәtnlәrimizdir. Anadolu türklәri üçün “Türkü”, Qırğızlar üçün “Manas”

nәdirsә, Azәrbaycanlılar üçün dә xalq mahnısı odur. Mahnılar sadәcә Azәrbaycanlıların deyil,

bütün xalqların hәyatında önәmli bir yerә sahibdir. Mәsәlәn, rus bılinaları, Ukrayna dumaları,

ispan romanseroları kimi. Bir sözlә, “Mahnı xalqın mәnәviyyatı, daxili alәmi, fikri, hissi,

düşüncәlәri, istirabları, sevinc vә kәdәridir, mahnı xalqın özüdür. Mahnılarına görә xalqın

hәyat tәrzini, toyunu, yasını, mübarizәsini müәyyәnlәşdimәk mümkündür” (Әfәndiyev 1992:

22.). Buna görә xalq mahnılarımızın günümüzdә çox ciddi bir tarixi-, folklorik-, әdәbi-,

linqvistik vә konseptual-filoloji tәhlilә ehtiyacı vardır. Hәmin tәhlil milli-mәnәvi

dәyәrlәrimizi vә ya bizi biz edәn etnik-, etnoqrafik- vә demoqrafik-konseptual

bütünlüyümüzü tәşkil edәn milli mentalitetimizin hәrtәrәfi olaraq öyrәnilmәsi baxımından çox

böyük әhәmiyyәt kәsb edir. Belә bir tәhlil hәm dә hәr cür milli-mәnәvi dәyәrlәrimizә,

torpaqlarımıza, әdәbi abidәlәrimizә, rәqslәrimizә vә xalq mahnılarımıza sahib çıxmaq istәyәn

bәdxah qonşularımız üçün dә çox layiqli bir elmi-filoloji cavab olar!

14

Әdәbiyyat

Abdullayev K. M. 1999, Azәrbaycan dili sintaksisinin nәzәri problemlәri, Ali

mәktәblәr üçün dәrs vәsaiti, “Maarif” Nәşriyyatı, Bakı, 281 s.

Abdullayev K. M., Mәmmәdov A. Y., Musayev M. M., Üstünova K., Novruzova N.

S., Hüseynov Ş. Q., Rzayeva G. N., Hacıyeva K. B., Ziyadova L. Z., Fәtәliyeva S. Q.,

Nağıyeva G. Q., Mәhәrrәmova G. A., Zeynalova Ş. T., Sәlimova F. Q., Mәhәrrәmova V. H.

2012, Azәrbaycan dilindә mürәkkәb sintaktik bütövlәr, (Dәrs vәsaiti), Azәrbaycan

Respublikası Tәhsil Nazirliyi, Bakı Slavyan Universiteti, Bakı, 605 s.

Cәfәrli M. 2007, Xalq mahnılarının folklor janrı kimi poetik-semantik

xüsusiyyәtlәri.-FOLKLOR/EDEBİYAT. Halkbilim, İletişim, Antropoloji, Arkeoloji, Sosyoloji,

Müzik, Tarih, Edebiyat: 2007/3, Nahçıvan Özel Sayısı, s.17-23.

Әfәndiyev P. 1992, Azәrbaycan şifahi xalq әdәbiyyatı, Ali mәktәblәr üçün dәrslik,

“Maarif” Nәşriyyatı, Bakı.

Жирмунский В. М. 1974, О тюркском народном стихе. Некоторые проблемы

теории. -Тюркский героический эпос. Издтельство “Наука”, Ленинградское отделение,

Ленинград.

ЛЭС: Лингвистический энциклопедический словарь, Москва, “СОВЕТСКАЯ

ЭЦИКЛОПЕДИЯ”, 1990, 683 с.

Манас 1968, Кыргыз элинин батырлык эпосу, 2- китей, Москва, 685 с.

Min bir mahnı 2007, Rafiqin mahnı kitabı, Bakı, 624 s.

M. Musayev M. M. 2011, Türk әdәbi dillәrindә mürәkkәb cümlә sintaksisi, Dәrs

vәsaiti, Bakı, 2011, 401 s.

Musaoğlu M. M. 2002a, Ortaq türk atalar sözlәri. Dәdә Qorqud, Elmi-әdәbi toplu,

Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyası, Dәdә Qorqud adına “Folklor” Elmi-Mәdәni Mәrkәzi,

2002/III (4), Bakı, s. 130-143.

Musaoğlu M. M. 2002b, Türkolojinin Çeşitli Sorunları Üzerine Makaleler-

İncelemeler, T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 320 s.

Musaoğlu M. M. 2003; Türk Folklorik Metinlerinin Ontolojik-Folklorik Temelleri –

Dil Dergisi, Sayı: 118, Ocak-Şubat, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 2003. s…

Musaoğlu M. M. 2011, Kamal Abdulla Mәtninin Konseptual-Linqvistik Tәhlilinә

Giriş. Dil Araştırmaları, Uluslar arası hakemli dәrgi, Sayı: 8 Bahar 2011, s. 31-49.

Nәbiyev A. 2002, Azәrbaycan xalq әdәbiyyatı, I hissә, Ali mәktәb tәlәbәlәri üçün

dәrslik, “TURAN” Nәşrlәr Evi, Bakı.

Поповская (Лисоченко) Л. В. 2006, Лингвистический анализ художественного

текста в вузе, Высшее образование, Ростов-на-Дону, Феникс, 510 с.

Radloff W. Türkierin Kökleri, Dilleri ve Halk Edebiyatından Denemeler. II Cilt, 810

s. Ankara, EKAV Eğitim ve Kalkınma Vakfı, s. 10-13.

Стариченок 2008, Бoльшoй лингвиcтичecкий cлoвaрь. Ростов-на-Дону, Феникс,

811 c.

Türkçe Sözlük 2005, 10. Baskı, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2244 s

15

SUMMARY

On Our Folk Songs

Folk songs have been drawing attention since 19th century AC in Azerbaijan. M. F.

Ahundov, F. Köçerli, B. Memmedov, Ü. Hacıbeyli and great leader Haydar Aliyev made

important comments on the folk songs. Folk songs are musical oral texts that are poetic-

folkloric. Composed by minstrels at first, these texts have been verbalized then by our

greatest singers. It is assumed that Cabbar Qaryağdıoğlu, lived between 19th – 20th centuries

AC, composed more than 500 folk songs, writing the most of the lyrics himself. For today, it

is known that Elibaba Memmedov has animated many of the public folk songs. The rhyme in

the lines of many folk songs are developed by the syntactic parallels. Syntactic parallels

enable the homoionym in any essay text to be expressed via sentences and sentence

components that are specified by the same grammatical criteria. The lines of the folk songs

“Sarı Gelin” and “Küçelere su sepmişem” that are studied in this paper develop rhyme as a

result of the syntactic parallels. The first, second and fourth lines in the verses of the text of

the folk song “Sarı Gelin” are expressed by the syntactic parallels. The folk song “Küçelere su

sepimişem” becomes a text by the rhyme order that are expressed by the syntactic parallels of

the second, third and fourth lines in the first verse; and the first, second and third lines in the

second and third verses. The texts of the folk songs are developed by the special builder signs

of semiotics. With these signs in a direct or indirect way, the love, wishes, belief in future and

sicerity of the folk are pointed at in our folk songs. The text building signs that are mentioned

above express the emotions like “love, romance and longing” that take place in the map of the

Azerbaijani concept world very clearly via the syntactic, semantic and pragmatic criteria.