WYKAZ SKRTW
Autorzy staroytni, redniowieczni i dzieaAlkAjos (ok. 620 ?
p.n.e.; Alcaeus, [Alkaos]); numeracja frg. za: GrLyr, s.
206437AmmiAnus mArcellinus (ok. 330395; Ammianus Marcellinus)
Rerum gestarum libri (Dzieje rzymskie); 1przekad: Ammianus
Marcellinus, Dzieje rzymskie, przeoy, wstpem i przypisami opatrzy
I. Lewandowski, t. I: ksigi XIV-XXV, Warszawa 2001; t. II: ksigi
XXVI-XXI, Warszawa 2002 (Biblioteka Antyczna)
Antypater z Sydonu patrz APAP AntologiA pAlAtyskA (X w.;
Anthologia Palatina)
AntypAter z sydonu (koniec II w. p.n.e.; Antipater Sidonensis,
[Antpatros Sidnios]): 9,58
Anyte z tegei (fl. 1. poowa III w. p.n.e.; Anyte Tegeatis, [Ante
Tegetis]): 6,312
lukillos (fl. 60 n.e.; Lucillius, [Lukllos]): 11,254Apollonios
rodyjski (III w. p.n.e.; Apollonius Rhodius, [Apol-
lnios Rhdios])Argonautica (Wyprawa Argonautw po zote runo,
[Argonautik])
Apulejusz z Madaury (ok. 125 po 180 (?) n.e.; Lucius Apuleius
Madaurensis)Met. Metamorphoses / Asinus aureus (Metamorfozy /
Przemiany // Zoty
osio)ArriAn (ok. 86/89 po 146/160 n.e.; Lucius Flavius
Arrianus,
[Lkios Flbios Arrians])Cyn. Cynegeticus / De venatione (O
owiectwie / mylistwie,
[Kynegetiks])Ench. Enchiridion (Podrcznik, [Encheirdion
Epikttu]);
przekad Epiktet, Encheiridion, przeoy L. Joachimowicz, wstp i
opracowanie J. Gajda-Kry-nicka, Krakw 1997
ArystofAnes (460450 386 p.n.e.; Aristophanes, [Aristofnes]);
nu-meracja frg. za: PCG, vol. III 2
Thesm. Thesmophoriazusae (Tesmoforie / Kobiety na wicie
Tesmofo-riw, [Thesmoforizusai])
1Podajemy tylko te wydania tumacze, z ktrych zaczerpnito cytaty
wykorzystane w ni-niejszym opracowaniu.
6 Wykaz skrtw
Arystoteles (384322 p.n.e.; Aristoteles, [Aristotles])Nat.anim.
De natura animalium (O waciwociach zwierzt,
[Per zon iditetos])AthenAjos z Naukratis (fl. ok. 200 n.e.;
Athenaeus Naucratita, -
[Athnaios Naukrattes])Deipnosophistae (Uczta mdrcw / Sofici przy
uczcie, [Dei-
pnosofista])Augustyn (354430 po Chr.; Aurelius Augustinus)
Acad. Contra academicos (Przeciw akademikom) [PL 32, szp.
905958]Conf. Confessiones (Wyznania)
BedA czcigodny (ok. 672/673735; Beda Venerabilis)Temp.rat. De
temporum ratione (O rachubie czasu)
BeniAmin z tudeli, w Krlestwie Nawarry (11301173 n.e.; Beniamin
Tutelensis,
3
)Itiner. Itinerarium Beniamini(s) (Opis podry Beniamina);
wydanie: The
Itinerary of Benjamin of Tudela, critical Text, Translation and
Commentary by M.N. Adler, London 1907
cyceron (10643 p.n.e.; Marcus Tullius Cicero)Brut. Brutus, sive
de claris oratoribus (Brutus, czyli o sawnych mwcach)Epistulae
(Listy)
ad Att. ad Atticum (Listy do Attyka)ad fam. ad familiares (Listy
do znajomych)
Fin. De finibus malorum et bonorum (O najwyszym stopniu dobra i
za)Leg. De legibus (O prawach)Nat.deor. De natura deorum (O naturze
bogw)Off. De officiis (O powinnociach)Tusc. Tusculanae
disputationes (Rozmowy tuskulaskie)
diodor sycylijski (I w. p.n.e.; Diodorus Siculus, [Didoros
Sikelites])
Bibliotheca (Biblioteka, [Bibliothke])eurypides (ok. 485406
p.n.e.; Euripides, [Euripdes])
Bacch. Bacchae (Bakchantki, [Bkchai])IA Iphigenia Aulidensis
(Ifigenia w Aulidzie, [Ifigneia
en Auldi])fedrus (I w. n.e.; Phaedrus, [Fadros])
Fabulae Aesopiae (Bajki Ezopowe / Bajki)festus pompejusz (II w.;
Sextus Pompeius Festus)
De verborum significatu / significatione (O znaczeniu wyrazw),
lokalizacja za wydaniem: Sextus Pompeius Festus, De verborum
significatu quae supersunt cum Pauli epito-me, edidit W.M. Lindsay,
Lipsiae 1913 (Bibliotheca Teubneriana; reprint: Hildesheim
1965)
fronton (ok. 100160/170; Marcus Cornelius Fronto)Princ.hist.
Principia historiae (Zasady historii)
frontyn (ok. 30 lub 40 103 lub 104; Sextus Iulius
Frontinus)Aqu.urb.Rom. De aquis urbis Romae / De aquae ductu urbis
Romae (O akwe-
duktach miasta Rzymu)gAlen z Pergamonu (129199 n.e.; Claudius
Galenus, [Galens]); numeracja
za: Claudii Galeni Opera omnia, t. 120, editionem curavit C.G.
Khn, Lipsiae 18211833
Wykaz skrtw 7
Alim.facult. De alimentorum facultatibus (O waciwociach
poywienia, [Per trofn dynmeos]); t. 6, s. 453748
Anat.administr. De anatomicis administrationibus qui extant
libri novem (O anatomii praktycznej, [Per anatomikn encheireson tn
sozomnon bibla nnea]); t. 2, s. 215731
Ven.sect. De venae sectione adversus rasistrateos Romae degentes
(O otwie-raniu y, przeciw zwolennikom Erazystratosa praktykujcym w
Rzy-mie; [Per flebotomas prs Erasistrateus ts en Rhme]); t. 11, s.
147378
gelliusz Aulus (II w.; Aulus Gellius)Noctes Atticae (Noce
attyckie)
grAttiusz (I w. p.n.e. / I w. n.e.; Grattius Faliscus)Cyn.
Cynegeticon (O owiectwie / mylistwie)
HA Historia Augusta (koniec IV w.; Dzieje cesarzy
rzymskich)Alex. Alexander Severus Aelii Lampridii (Aleksander
Sewer)Ant.Pi. Iulii Capitolini Antoninus Pius (Antoninus
Pius)Carac. Antoninus Caracallus Aelii Spartiani (Karakalla)Comm.
Commodus Antoninus Aelii Lampridii (Kommodus)Gord. Gordiani tres
Iulii Capitolini (Trzej Gordianowie)H Aelii Spartiani De vita
Hadriani (O ywocie Hadriana)Hel. Aelii Lampridii Antoninus
Heliogabalus (Heliogabal)Max.Balb. Maximus et Balbinus Iulii
Capitolini (Maksymus i Balbin)Prob. Flavii Vopisci Syracusii Probus
(Probus)
hAdriAn (76138 n.e.; Publius Aelius Hadrianus Augustus)epigr.
epigramma (epigram); numeracja za: G. Kaibel, Epigrammata Graeca ex
lapidi-
bus conlecta, Berolini 1878, s. 329330herodiAn syryjczyk (ok.
170240; Herodianus Syrius, [Herodia-
ns Sros])Historia post Marcum Aurelium / Ab excessu Divi Marci
(historia cesarstwa
rzymskiego po Marku / Dzieje nastpcw Marka Aureliusza, [Ts met
Mrkon basileas histora])
herodot (ok. 485420 p.n.e.; Herodotus Halicarnasseus, -
[Herdotos Halikarnasses])
Historiae (Dzieje, [Historai])hezjod (VIII/VII w. p.n.e.;
Hesiodus, [Hesodos])
Op. Opera et dies (Prace i dni, [rga ka hemrai])Theog. Theogonia
(Teogonia, [Theogona])
homer (VIII w. p.n.e.; Homerus, [Hmeros])Il. Ilias (Iliada,
[Ilis])Od. Odyssea (Odyseja, [Odsseia])
horAcy (658 p.n.e.; Quintus Horatius Flaccus)Ars Ars poetica
(Sztuka poetycka)Carm. Carmina (Pieni)Carm.saec. Carmen saeculare
(Pie stuletnia)Epod. Epodon liber (Ksiga epodw)Sat. Sermones,
Satirae (Satyry, Gawdy)
8 Wykaz skrtw
izydor z Sewilli (ok. 560570 636 n.e.; Isidorus
Hispalensis)Etym. Etymologiarum sive originum libri XX (Etymologii
ksig 20)
jAn chryzostom (ok. 349407; Ioannes Chrysostomus, [Ionnes
Chrysstomos])
Matt.hom. Homiliae XC in Matthaeum (90 homilii na Ewangeli w.
Ma-teusza; = PG 57)
jzef flAwiusz (37 po 100 n.e.; Titus Flavius Iosephus, [Isepos
Flbios])
AI Antiquitates Iudaicae (Dawne dzieje Izraela / Staroytnoci
ydow-skie, [Ioudaik archaiologa])
Bell.Iud. Bellum Iudaicum (Wojna ydowska, [Histora Iudaik polmu
prs Rhomaus])
juwenAlis (ok. 60130; Decimus Iunius Iuvenalis)Saturae
(Satyry)
kAlliksejnos z Rodos (III lub II w. p.n.e.; Callixeinus Rhodius,
[Kallkseinos Rhdios]); numeracja za: FGrHist 627 (t. IIIC 1 Bd., s.
161178)
kAllimAch (przed 310 po 245 p.n.e.; Callimachus, [Kallmachos]);
numeracja epigramw za wydaniem: Callimachus, vol. I: Fragmenta,
vol. II: Hymni et Epi-grammata, edidit R. Pfeiffer, Oxford
19491953
Epigr. Epigrammata (Epigramy, [Epigrmmata])Hymn. Hymni (Hymny,
[Hmnoi])
2: In Apollinem (Na Apollona, [Eis Apllona])kAlpurniusz (I w.
n.e.; Titus Calpurnius Siculus)
Ecl. Eclogae (Bucolica; Eklogi / Bukoliki); przekad: Sielanka
rzymska, przeoy i opracowa J. Skowski, Warszawa 1985, s. 5793
kAssjodor (ok. 485585 n.e.; Flavius Magnus Aurelius Cassiodorus
Senator)Var. Variarum libri XII (Rnych urzdowych pism ksig
dwanacie)
kAssjusz dion (ok. 155235; Lucius Dio Cassius Cocceianus,
[Kssios Don Kokkeans])
Historia Romana (Historia rzymska, [Rhomaik histora]); przekad:
Cassius Dio Cocceianus, Libri Flaviani (Historia Romana LXVLXVII) /
Kasjusz Dion, Ksigi flawijskie (Historia rzymska LXVLXVII), przekad
M. Kamierska, D. Lata-nowicz-Domecka, pod redakcj S. Dworackiego,
wstp i komentarz L. Mrozewicz, Pozna 2011 (Fontes Historiae
Antiquae. Zeszyty rdowe Zakadu Historii Spoeczestw Antycz-nych, z.
XIX)
kAtullus (ok. 8454 p.n.e.; Gaius Valerius Catullus)Catulli
Veronensis liber (Ksiga Katullusa z Werony)
konstAntyn porfirogenetA (905959 n.e.; Constantinus VII
Porphirogenetus, [Konstantnos Porfyrognnetos])
Cerem. De ceremoniis aulae Byzantinae (O ceremoniach dworu
bizanty-skiego / Ksiga ceremonii; [Per ts basileu tkseos])
ksenofont (ok. 430 pomidzy 355 a 350 p.n.e.; Xenophon,
[Ksenofn])Anab. Anabasis / Expeditio Cyri (Anabaza / Wyprawa
Cyrusa,
[Anbasis])Cyn. Cynegeticus / De venatione (O owiectwie,
[Kynegetiks])Inst.Cyr. Institutio Cyri / Cyropaedia / Cyri
disciplina (Wychowanie Cy-
rusa, [Kru paidea])
Wykaz skrtw 9
kurcjusz rufus (I w. p.n.e. / I w. n.e.; Quintus Curtius
Rufus)Historiarum Alexandri Magni libri decem (Historia Aleksandra
Wielkiego
w dziesiciu ksigach)kwintyliAn (ur. ok. 35 n.e.; Marcus Fabius
Quintilianus)
Institutio oratoria (Ksztacenie mwcy)liwiusz (59 p.n.e. 17 n.e.;
Titus Livius)
Ab urbe condita libri (Dzieje Rzymu od zaoenia miasta)lukAn
(3965; Marcus Annaeus Lucanus)
Pharsalia. Belli civilis libri decem (10 ksig o wojnie
domowej)lukiAn z Samosat (ok. 125 po 180 n.e.; Lucianus
Samosatensis,
[Lukians Samosates])Alex. Alexander (Aleksander albo rzekomy
prorok, -
[Alksandros pseudmantis])Lukillos patrz APlukrecjusz (ok. 9955
p.n.e.; Titus Lucretius Carus)
De rerum natura (O naturze wszechrzeczy)mArcjAlis (ok. 40104;
Marcus Valerius Martialis)
Epigr. Epigrammaton libri (Ksigi epigramw): ks. 14: Apophoreta
(Go-cice); przekad: Marcjalis, Epigramy. Wybr, tumaczy i wstpem
opatrzy S. Koodziej-czyk, Warszawa 1998
Spect. Spectaculorum liber (Ksiga widowisk)mArek Aureliusz
(121180 n.e.; Marcus Aurelius Antoninus Augustus,
[Mrkos Aurlios Antonnos Agustos])Medit. Meditationes
(Rozmylania, [T es heautn dosownie:
[Rozmowy/Rozwaania] z samym sob])minucjusz feliks (IIIII w.;
Marcus Minucius Felix)
Oct. Octavius (Oktawiusz)oktAwiAn August (63 p.n.e. 14 n.e.;
Gaius Iulius Caesar Octavianus)
Anc. Monumentum Ancyranum / Res gestae divi Augusti (Czyny
boskiego Augusta)
oppiAn z Apamei (II w. n.e.; Oppianus Apamensis, [Oppians
Apames])
Cyn. Cynegetica (O owiectwie / mylistwie, [Kynegetik])owidiusz
(43 p.n.e. 18 (17?) n.e.; Publius Ovidius Naso)
Am. Amores (Miostki)Ars Ars amatoria (Sztuka kochania); przekad:
Owidiusz, Sztuka kochania,
przeoya, wstpem i przypisami opatrzya E. Skwara, Warszawa 2008
(Biblioteka Antyczna)
Fast. Fasti (Kalendarz)Her. Heroides / Epistulae heroidum
(Heroidy / Listy)Met. Metamorphoseon libri (Metamorfozy /
Przemiany)
pAuzAniAsz Periegeta (ok. 115180 n.e.; Pausanias Periegeta, -
[Pausanas Periegets])
Graeciae descriptio (Wdrwka po Helladzie, [Pe-rigesis ts
Helldos])
10 Wykaz skrtw
petroniusz Arbiter (ok. 2766; Gaius (?) Petronius Arbiter)Sat.
Satyricon libri (Satyryki)
plAut (ok. 250184 p.n.e.; Titus Maccius Plautus)Capt. Captivi
(Jecy)
Pliniusz Modszy (ok. 62113; Gaius Plinius Caecilius,
Minor)Panegyr. Panegyricus (Panegiryk [na cze cesarza Trajana])
pliniusz stArszy (ok. 2379 n.e.; Gaius Plinius Secundus Maior)NH
Naturalis historia (Historia naturalna)
plutArch z Cheronei (ok. 50120 n.e.; Plutarchus,
[Pltarchos])Mor. Moralia (Pisma moralne, [Ethik])
Brut.rat. Bruta ratione uti, sive Gryllus (O tym, e bezrozumne
zwierzta maj rozum; [Per t t loga lgo chrsthai])
Sollert.anim. De sollertia animalium (O zmylnoci / przebiegoci
zwierzt // Ktre zwierzta s inteligentniejsze: ldowe czy wodne?, ;
[Ptera tn zon fronimtera t chersaa t nydra?])
Vitae parallelae (ywoty rwnolege, [Boi parlleloi])Caes. Caesar
(Cezar, [Kasar])Cic. Cicero (Cyceron, [Kikron])Cor. Gaius Marcius
Coriolanus (Koriolan, [ ]
[Gios Mrkios Koriolans])Sul. Sulla (Sulla, [Sllas])
polluks Juliusz (2. poowa II w. n.e.; Iulius Pollux, [Ilios
Po-lydekes])
Onom. Onomasticum (Sownik, [Onomastikn])propercjusz (ok. 4550 po
15 p.n.e.; Sextus Propertius)
El. Elegiae (Elegie)prudencjusz (348 po 405 lub moe w 413;
Aurelius Prudentius Clemens)
Symm. Contra Symmachum (Przeciwko Symmachusowi)sAfonA (midzy 630
a 612 ok. 570 p.n.e.; Sappho, [Sapf]); numeracja frg.
za: GrLyr, s. 52205sAlimBene di AdAm / Salimbene z Parmy
(12211290)
Cron. Cronica (Kronika); wydanie: Cronica fratris Salimbene de
Adam Ordinis Mino-rum, edidit O. Holder-Egger, Hannover 19051913
(Monumenta Germaniae Historica, t. 32)
seneka Modszy, inaczej senekA filozof (ok. 4 p.n.e. 65 n.e.;
Lucius Annaeus Seneca, Philosophus)
Dialogorum libri 12 (Dialogw ksig 12)Brev. Ad Paulinum De
brevitate vitae (O krtkoci ycia)Ira Ad Novatum De ira (O
gniewie)Prov. Ad Lucilium De providentia (O opatrznoci)
Epist. Epistulae morales ad Lucilium (Listy moralne do
Lucyliusza); prze-kad: Lucius Annaeus Seneca, Listy moralne do
Lucyliusza, przeoy W. Kornatowski, wst-pem i przypisami opatrzy K.
Leniak, Warszawa 1961 (Biblioteka Klasykw Filozofii)
Tragoediae (Tragedie)Phaedr. Phaedra (Fedra)
Wykaz skrtw 11
stAcjusz (ok. 4596; Publius Papinius Statius)Silv. Silvae
(Sylwy, tj. Gszcze)Theb. Thebais (Tebaida)
strABon (ok. 64 p.n.e. po 21 n.e.; Strabo, [Strbon])Geographia
(Geografia, [Geografik])
swetoniusz (ur. ok. 69; Gaius Suetonius Tranquillus)De vita
Caesarum (ywoty cezarw)
Cal. Gaius Caligula (Gajusz Kaligula)Claud. Divus Claudius
(Boski Klaudiusz)Dom. Domitianus (Domicjan)Galba GalbaNero
NeronTib. Tiberius (Tyberiusz)Tit. Divus Titus (Boski Tytus)
syliusz itAlik (ok. 26101 n.e.; Tiberius Catius Asconius Silius
Italicus)Punica (Opowie o wojnie punickiej)
tAcyt (ok. 55120; Publius Cornelius Tacitus)Agr. De vita et
moribus Iulii Agricolae (ywot Juliusza Agrykoli)Ann. Annales
(Roczniki)Hist. Historiae (Dzieje)
teokryt (1. poowa III w. p.n.e.; Theocritus, [Thekritos])Id.
Idyllia (Idylle / Sielanki, [Eidllia])
6: Bucoliastae (Pieni pasterskie, [Bukoliasta])11: Cyclops
(Cyklop, [Kklops])
tertuliAn (ok. 155220; Quintus Septimius Florens
Tertulianus)Apol. Apologeticus (Apologetyk)Spect. De spectaculis (O
widowiskach)
timotheos z Miletu (ok. 446357 p.n.e.; Timotheus, [Timtheos]);
nume-racja frg. za: PMG, s. 399418
wAleriusz flAkkus (zm. ok. 90 r. n.e.; Gaius Valerius
Flaccus)Argonautica (Wyprawa Argonautw)
wergiliusz (7019 p.n.e.; Publius Vergilius Maro)Aen. Aeneis
(Eneida)Ecl. Eclogae / Bucolica (Eklogi / Bukoliki)Georg. Georgica
(Georgiki)
witruwiusz (ok. 8070 po 15 p.n.e.; Marcus Vitruvius Pollio?)De
architectura libri decem (O architekturze ksig dziesi)
Inne crux philologorum (krzy filologiczny) oznacza miejsce
zepsute, niezrozu-
miae* * * edytorka tekstu bdcego podstaw przekadu podejrzewa w
tym miej-
scu lakun (ac. lacuna: dziura), czyli ubytek, jaki powsta w
dziele Mar-cjalisa w trakcie powielania kolejnych kopii Liber
spectaculorum
[ ] fragmenty interpolowane
12 Wykaz skrtw
uzupenienia lakuny, jaka powstaa w tekcie epigramw Marcjalisa w
trak-cie powielania kolejnych kopii
fl. floruit, osign akm, tj. szczyt twrczoci bd dziaalnoci danej
posta-ci, ktry wedug staroytnych przypada na ok. 40 rok ycia
CIL Corpus Inscriptionum Latinarum, Berlin 1863FGrHist Die
Fragmente der griechischen Historiker, ed. F. Jacoby, Leiden
219571962 (Berlin 11923)GrLyr Greek Lyric, I: Sappho and
Alcaeus, edited and translated by David
A. Campbell, Cambridge (Massachusetts)London 1990 (wydanie
po-prawione; 11982; The Loeb Classical Library 142)
PG Patrologiae cursus completus, seu bibliotheca universalis
omnium ss. Patrum scriptorumque ecclesiasticorum, sive Latinorum,
sive Graeco-rum. Series Graeca, ed. J.P. Migne, Paris 18441855
PL Patrologiae cursus completus, seu bibliotheca universalis
omnium ss. Patrum scriptorumque ecclesiasticorum, sive Latinorum,
sive Graeco-rum. Series Latina, ed. J.P. Migne, Paris 18571866
PMG Poetae melici Graeci, edited by D.L. Page, Oxford 1962
(przedruki: 1967, 1975, 31983, 2003)
RZYM, IGRZYSKA I POETA
Koloseum symbol Miasta?Skojarzenie staroytnego Rzymu z
brutalnymi igrzyskami i pu-
blicznym przelewem krwi ku uciesze tumu powraca w europejskiej
kulturze konsekwentnie. Symbolem tego typu rozrywki stao si
Ko-loseum,1 przez odbiorcw niebdcych specjalistami identyfikowane
jednoznacznie jako gwne, jeli nie jedyne, miejsce krwawych
gladia-torskich walk i mczestwa rzucanych na poarcie dzikim
zwierztom chrzecijan. Nieprzypadkowo, mimo e Henryk Sienkiewicz w
Quo vadis pozostaje wierny faktom historycznym i nie umieszcza
finao-wych scen w nieistniejcym jeszcze wwczas amfiteatrze, to
wanie budowla Flawiuszw (amphitheatrum Flavium) w wikszoci
adapta-cji filmowych polskiej powieci staje si aren walki Ursusa z
bykiem unoszcym Ligi. Podobnie jest w przypadku animowanej
francuskiej wersji komiksu Asterix kontra Cezar koczcej si
absurdaln i nie-odparcie mieszn scen walki Galw z dzikimi
zwierztami, oczy-wicie w Koloseum ktrego jeszcze nie byo. Powysze
przykady wiadcz nie tyle o niewiedzy twrcw, co raczej o dobrym
wyczuciu oczekiwa publicznoci: widzowie popularnych filmw
spodziewaj si, e owe wydarzenia powinny rozgrywa si wanie tam.
Koloseum stao si symbolem Miasta nie do koca dziki sta-roytnym,
ktrzy je zbudowali i uczszczali na prezentowane na
1Nazwa Koloseum nie bya prawdopodobnie uywana w staroytnoci i
pojawia si dopiero w redniowieczu, po tym, jak zniszczono brzowy
posg zwany Kolo-sem, ktry pierwotnie przedstawia Nerona i mia
przypomina Kolosa Rodyjskiego. Zgodnie z rzymsk tradycj ponownego
wykorzystywania posgw dziki wymianie gowy po mierci Nerona statuy
nie usunito, ale zamieniono w posg Heliosa, czyli Feba (std czsto
bdnie uwaa si, e mg to by posg Apollina). Co ciekawe, y-jcy na
przeomie VII i VIII w. pisarz Beda Czcigodny (Temp.rat. 66,173)
przypisuje wzniesienie Kolosa Wespazjanowi.
14 AleksAndrA klczar i Mariusz zAgrski
arenie widowiska, niekoniecznie przecie tylko gladiatorskie.
War-to pamita, e kiedy w czasach Flawiuszw wznoszono amfiteatr,
znajdowa si on, co prawda, stosunkowo blisko wanych miejsc, gdzie
toczyo si ycie publiczne, ale jednak nieco na obrzeach. Gdyby wic
sami Rzymianie yjcy w czasach cesarstwa mieli wskaza budowl, ktra w
ich miecie wyrniaa si w sposb szczeglny i miasto nad Tybrem
symbolizowaa, zapewne nie wy-braliby Koloseum, ale zdecydowaliby si
raczej, jak pisz Mary Beard i Keith Hopkins, na wityni Jowisza
Najlepszego Najwikszego (templum Iovis Optimi Maximi), Forum
Trajana (Forum Traiani) czy usytuowany w ssiedztwie Koloseum Cyrk
Wielki (Circus Maximus).2 Nie znaczy to, e amfiteatr by budowl
zapoznan, mao znaczc czy pomijan w kocu o jego wanoci wiad-czy
choby omawiany tu cykl utworw Marcjalisa niemniej, cho niezwykle
wane,3 Koloseum dla samych Rzymian chyba nigdy nie stao si miejscem
definiujcym Wieczne Miasto.
Skoro to nie Rzymianie uczynili z budowli Flawiuszw obiekt
na-tychmiast kojarzony z miastem, jak zatem do tego doszo?
Jakkolwiek paradoksalnie by to nie zabrzmiao, za fenomenem tym
kryje si rozwj turystyki. Oczywicie, nie mwimy tu o turystyce
wspczes-nej, masowej i nastawionej na rozrywk, ale o zrodzonej w
XVII w., a spopularyzowanej przez nastpne dwa stulecia idei grand
tour: podry o charakterze edukacyjnym i formacyjnym, ktrej
zada-niem byo poznanie modego czowieka (zazwyczaj pochodzcego z
wyszych warstw spoecznych i co za tym idzie odpowiednio
sytuowanego, by mc sobie na tak podr pozwoli) z dorobkiem wielkich
cywilizacji antyku oraz kultury Renesansu.4 Odbycie owej podry z
jednej strony potwierdzao spoeczne i kulturowe aspiracje
peregrynanta i jego rodziny, z drugiej stanowio rodzaj spoecznego
rytuau, jako e gwarantowao przynaleno do kulturalnej i socjal-nej
elity. Trasy grand tour mogy si rni, ale niemal zawsze obej-
2Beard, Hopkins (2005: 2122).3Wystarczy przypomnie reakcj
cesarza Konstancjusza II, kiedy roztoczy si
przed nim widok oszaamiajcych budowli Rzymu podczas jego
pierwszej wizyty w miecie w 357 r., uwiecznionej przez Ammiana
Marcellina (16,10,14). Historyk pisze, e wadca podziwia potn budowl
amfiteatru (przekad I. Lewandowski) i posta-nowi wybudowa obelisk w
Cyrku Wielkim, ktry usytuowany by opodal (16,10,17).
4Okrelenie grand tour uyte zostao po raz pierwszy przez Richarda
Lasselsa w jego pomiertnie wydanym dziele The Voyage of Italy or a
Compleat Journey throut Italy (Paris 1670) i odnosio si do podry
edukacyjnej modych szlachcicw, ktrych celem byo zdobycie wiatowej
ogady i uzupenienie wyksztacenia, poczone ze stu-diowaniem na
zagranicznych uniwersytetach, nawizaniem poytecznych kontaktw z
arystokracj europejsk oraz poznaniem kultury, szczeglnie
francuskiej i woskiej.
Rzym, igrzyska i poeta 15
moway pobyt w Rzymie, a wrd atrakcji Wiecznego Miasta, obok
wielkich budowli chrzecijastwa, Koloseum stanowio jedn z
naj-waniejszych. Podziw lorda Byrona dla ogldanych w wietle ksiy-ca
ruin take pniej przyczyni si do tego, i tysice podrnikw, naladujc
synnego poet, ktry odwiedzi Rzym w roku 1817, za-chwycao si, mniej
lub bardziej szczerze, nocnym widokiem amfite-atru, czsto
specjalnie dla nich owietlanego.5
W wizji Koloseum z tamtych czasw to, co antyczne i rzymskie,
splatao si nierozcznie z tradycj chrzecijask: opowieci o
gla-diatorach gincych ku uciesze tumw czyy si w wiadomoci
zwiedzajcych z legendami o mczestwie i mierci pierwszych chrzecijan
rzucanych na poarcie dzikim zwierztom. Fakt, e od-byway si tam i
nadal przecie odbywaj religijne ceremonie o rozmaitym charakterze,
z ca pewnoci przyczynia si do po-wstania takiego skojarzenia, ktre
nastpnie okrn drog trafio do literatury i sztuki, take tej
popularnej, czynic z Koloseum symbol tego, co najlepsze (wielkie
osignicie inynierii i architektury) i co najgorsze (okrutne
widowiska) w staroytnym Rzymie.6
Chleb i igrzyskaIgrzyska byy niezwykle wanym elementem ycia
spoecznego
Rzymian ju w czasach republikaskich. Stanowiy form wsplne-go
witowania wydarze zarwno publicznych, jak i prywatnych, przy czym w
obu przypadkach finansowano je i organizowano z prywatnych
pienidzy, i zawsze miay wymiar religijny, w okresie republiki
bowiem urzdzano igrzyska gwnie po to, eby przeba-ga bogw.7 Pomys
zjednywania sobie boskiej przychylnoci za pomoc wystawnej zabawy
moe si wyda dziwny nam, ktrym religijno kojarzy si raczej z
chrzecijask, muzumask czy buddyjsk ascez, jednak t pozorn sprzeczno
mona stosunko-wo atwo wyjani, co szczeglnie trafnie robi w swojej
pracy po-wiconej igrzyskom Paul Veyne:
5Byron da wyraz swemu zauroczeniu Koloseum w Wdrwkach Childe
Harol-da (4,11441147); zob. Beard, Hopkins (2005: 7).
6Nawet Michael Grant przy caej swej jawnej niechci do instytucji
igrzysk gla-diatorskich pisze (Grant 1987: 23): adne tumaczenie nie
zaneguje okruciestwa. A jednak w najrniejszy sposb z tego niemal
najwikszego za wynikny i rzeczy godne. Zrodzio ono bowiem
niezliczone akty najwyszej odwagi, przyczynio si do stworzenia
jednej z najwspanialszych form architektonicznych wiata.
7Cz historykw dopatruje si w organizacji rzymskich igrzysk tego
samego zjawiska spoeczno-politycznego, jakie znano w monarchiach
hellenistycznych dobroczynnoci wadcw wobec poddanych i mieszkacw
poleis (euergetyzm).
16 AleksAndrA klczar i Mariusz zAgrski
Igrzyska byy obrzdami religijnymi, to znaczy witami, w czasie
kt-rych ludzie bawili si nie gorzej ni bogowie []. Poniewa podczas
igrzysk bogowie zaywali tych samych przyjemnoci, co ludzie, oni
rwnie mogli yczy sobie jedynie, aby wita trway jak najduej; zabawa
i pobone prak-tyki stanowiy nierozerwaln cao.8
Religijny charakter wita stwarza moliwo nieustannego przeduania
uroczystoci. Suya temu instytucja powtarzania, odnawiania
(instauratio), w przypadku najmniejszego choby odstpstwa od
waciwego przebiegu czynnoci rytualnych, co po-wodowao niewano aktu
religijnego.9 Oczywicie, znacznie bli-szy wikszoci mieszkacw
imperium aspekt ludyczny z czasem wzi gr nad wymiarem religijnym,
czynic pokazy narzdziem obaskawiania ludu, a synne utrwalone przez
Juwenalisa (10,81) powiedzenie chleba i igrzysk (panem et
circenses) najlepiej ilu-struje, jak wan rol zajmoway widowiska w
hierarchii potrzeb spoecznych.
wiadectwa emocji i oczekiwa towarzyszcych rzymskim spek-taklom
dostarczaj republikascy dramatopisarze, ktrych sztuki pokazywano
pomidzy popisami linoskoczkw i walkami gladia-torw, a oni sami
czsto z wielkim trudem torowali sobie drog nie tylko do sukcesu,
ale wrcz do wystawienia dziea. Najlepszym przykadem jest Terencjusz
i jego komedia Teciowa (Hecyra), ode-grana dopiero za trzecim razem
(wrzesie 160 r. p.n.e. ludi Ro-mani), oraz liczne przypadki
negocjacji z widzami w prologach do poszczeglnych sztuk. Ch
schlebiania gustom widzw pocigaa za sob konieczno dostarczania
atwej rozrywki. Igrzyska byy take jednym z najwaniejszych narzdzi
ksztatowania polityki spoecznej, dlatego najgorsi cesarze (np.
osawiony Heliogabal) ob-askawiali lud, urzdzajc spektakle
pozwalajce zapomnie o nie-dogodnociach codziennego ycia.
Widowiska, ktre my skonni jestemy uzna za brutalne i
bar-barzyskie, dla wczesnej publicznoci musiay by niezwykle
po-cigajce. Zachoway si te nieliczne poetyckie pochway igrzysk.
Najstarsz z nich zawiera utwr Kalpurniusza z Sycylii, poety
buko-licznego z czasw Nerona. W ostatniej z jego siedmiu eklog
pasterz
8Veyne (1992: 210). U podstaw tej rnicy midzy religijnoci
dawnych Rzy-mian a dzisiejszymi wyznaniami ley nieco inna koncepcja
bstwa.
9Plutarch (Cor. 25,7) mwi o trzydziestokrotnym powtrzeniu
obrzdu, Liwiusz wspomina o tej procedurze wiele razy (np. 2,36,1;
5,19,1). Powody, dla ktrych prze-duano igrzyska byy rozmaite, lecz
zawsze zabobonne: przejzyczenie si edyla, chwycenie lew rk lejcw
wozu jadcego w procesji, nage przerwanie taca lub gry na
instrumencie.
Rzym, igrzyska i poeta 17
Korydon opowiada swojemu koledze Lykotasowi o zawodach, ktre
podziwia w Rzymie (Ecl. 7,2372). Co ciekawe, poeta skupia si na
opisie amfiteatru i wspomnieniu pojawiajcych si na arenie
egzo-tycznych zwierzt, pomija natomiast egzekucje i walki
gladiatorw.
Koloseum wydaje si dzisiaj wieczne i ponadczasowe, trudno wprost
wyobrazi sobie cywilizacj rzymsk bez tej budowli i bez okrutnych
igrzysk, ktre symbolizuje, a ktre stay si dla nas, wspczesnych,
najbardziej oczywistym przykadem rzymskiej roz-rywki. Kwestia
obecnoci walk gladiatorskich w tamtejszej kulturze i akceptacji dla
nich okazuje si jednak znacznie bardziej skom-plikowana, niby si na
pierwszy rzut oka wydawao. Oczywicie trudno zaprzeczy, e igrzyska,
czy to gladiatorskie, czy inne, byy czci rzymskiej codziennoci.
Odziedziczone najprawdopodobniej po cywilizacji etruskiej, ju od
czasw wczesnorepublikaskich to-warzyszyy wanym publicznym i
prywatnym wydarzeniom w y-ciu miasta i jego mieszkacw. Pocztkowo
miay zapewne zwizek z kultem zmarych i byy form uczczenia przodkw,
a z czasem stay si sposobem demonstrowania i propagowania znaczenia
rodu oraz dowodem jego przynalenoci do elity. To wanie z powodu
pierwotnej cznoci z uroczystociami pogrzebowymi wzio si
prawdopodobnie okrelanie pojedynkw gladiatorskich mianem daru
(munus). Bya to zatem pewnego rodzaju ofiara z ludzi, o tyle
powiadczona w tradycji, e Rzymianie czasem sami skadali si w
ofierze bstwom podziemnym, jak uczyni to niejaki Marek Kur-cjusz,
ktry w penym rynsztunku rzuci si do szczeliny na Forum Romanum,
powstaej w miejscu zwanym pniej Lacus Curtius.10
Take charakter tych pokazw podkrela wano zarwno or-ganizatorw,
jak i pastwa: np. igrzyska z udziaem dzikich zwie-rzt
(venationes)11 pozwalay zademonstrowa, do jak dalekich i
egzotycznych krain siga wadza Rzymu, a jednoczenie daway
organizujcemu je urzdnikowi (w tym konkretnym przypadku edylowi)
szans na to, e zostanie zapamitany i dziki temu wybra-ny na kolejne
stanowisko. Przecigano si wic w ekstrawagancjach i pomysowych
popisach, sprowadzajc coraz to nowe zwierzta (jak nosoroca na
pokazy urzdzone przez Pompejusza w roku 55 p.n.e.)12 oraz
organizujc oryginalne, cho z punktu widzenia wspczesnej wraliwoci
do makabryczne, sceny i rozgrywki, takie jak zaaranowane w 93 r.
p.n.e. przez Sull polowanie na lwy
10Epizod ten relacjonuje Liwiusz (7,6).11Jennison (1937), Aymard
(1951), Toynbee (1973).12Pliniusz Starszy (NH 8,29).
18 AleksAndrA klczar i Mariusz zAgrski
z udziaem ciemnoskrych wojownikw (daru od krla Mauretanii),
podczas oww uzbrojonych wedle tradycji swojego ludu tylko we
wcznie.13
Po zmianie ustroju z republiki na pryncypat sytuacja i rola
igrzysk zmienia si o tyle, e wrd organizatorw dbajcych o
zapewnienie ludowi rozrywki pojawili si sami wadcy bd osoby z ich
najbli-szego otoczenia. Fakt, e cesarz Wespazjan zdecydowa si na
wznie-sienie Koloseum, potwierdza znaczc rol, jak odgryway tego
typu widowiska w propagandzie cesarskiej i budowaniu publicznego
wi-zerunku wadcy, zwaszcza e ju pierwszy z cesarzy, Oktawian
Au-gust, zadba o ograniczenie moliwoci organizowania igrzysk przez
senatorw (nadal mogli oni sponsorowa poszczeglne imprezy, ale skala
i czstotliwo widowisk zostay poddane cesarskiej kontroli).14
Podczas poaru Rzymu za panowania Nerona spon zarwno wy-stawiony
przez wadc drewniany amfiteatr, jak i starszy, kamienny amfiteatr
Statyliusza Taurusa. W miecie nie byo wic adnej prze-znaczonej na
igrzyska budowli, co Wespazjan postanowi wykorzy-sta, wznoszc
obiekt, ktry dostarczyby rozrywki ludziom, ale te sta si
wiecznotrwaym pomnikiem wielkoci dynastii flawijskiej. Lokalizacja
zaoenia na terenie znienawidzonego przez Rzymian Zotego Domu
Nerona15 (Domus Aurea) zapewne nie bya przypadko-wa, podkrelaa
bowiem odcicie si nowych wadcw od ekscesw i ekstrawagancji
poprzednika. Amfiteatr, zbudowany jako dar dla ludu rzymskiego
prawdopodobnie z upw wojennych zdobytych podczas konfliktu w
Judei,16 powinien by ywym dowodem szczodroci ce-sarza oraz jego
troski o miasto i mieszkacw, a Marcjalis w panegi-rycznym cyklu
utworw mia te fakty upamitni i uwietni.
Czyme zasuy, eby na to patrze?17 rzymsCy filozofowie a
igrzyska
Nie ma wtpliwoci, e widowiska byy w Rzymie rozrywk za-rwno
popularn i lubian, jak i docenian przez wadze, najpierw
republikaskie, a pniej przez dwr cesarski, jako narzdzie pro-
13Zob. Seneka (Brev. 13,6), Plutarch (Sul. 5,1). Na temat ukadu
oraz programu igrzysk, a take rde, na podstawie ktrych rekonstruuje
si ich przebieg, zob. Fu-trell (2009).
14Sam Oktawian nie omieszka si zreszt pochwali przydajcymi mu
chway i prestiu widowiskami, ktre zorganizowa, wymieniajc je
szczegowo w Monu-mentum Ancyranum, czyli spisie wasnych chwalebnych
dokona, ogoszonym pu-blicznie w miastach imperium (Anc. 2223).
15Zob. Ciechanowicz (1989: 160161).16Coleman (2006:
lxvi).17Seneka (Epist. 1,7,5); przekad W. Kornatowski.
Rzym, igrzyska i poeta 19
pagandy i sposb na zdobycie popularnoci. Warto jednak pami-ta, e
nie wszyscy Rzymianie czuli potrzeb i ch uczestnictwa w krwawych
inscenizacjach,18 a cho najczciej t krytyk utosa-mia si ze
rodowiskami chrzecijaskimi, gosy niechtne pojawia-y si take wrd
filozofw pogaskich.
Nawet ci, ktrzy jak Marek Tulliusz Cyceron zdawali so-bie spraw
z politycznego i spoecznego znaczenia igrzysk (Off. 2,16,55),
niekoniecznie cenili ten rodzaj zabawy. Arpinata patrzy bowiem na
igrzyska i ich wielbicieli z pewnym lekcewaeniem, a osoby wydajce
pienidze na tego typu uciechy uwaa za roz-rzutnikw, okrelajc tak
rwnie zwolennikw wystawnych uczt czy mionikw polowa (Off. 2,16,55).
W licie do swego bliskie-go przyjaciela, Marka Mariusza, pisze z
kolei (ad fam. 7,1,3), e adresat nie powinien aowa swojej
nieobecnoci na igrzyskach zorganizowanych przez Pompejusza, jako e
zapewne spdzi ten czas bardziej poytecznie, a pokazy, cho
imponujce, niekoniecz-nie by mu si podobay. Tene sam Cyceron ceni
jednak zarwno desperack odwag gladiatorw (Tusc. 2,40), jak i ich
zrczno w walce, podkrelajc, e umiejtnoci te, uyte w susznym celu,
mog okaza si cenne dla caej spoecznoci i dla pastwa (Off.
2,17,58);19 podkrela take, e widok przestpcw gincych na are-nie
peni znaczc funkcj wychowawcz i odgrywa wan rol w zapobieganiu
przestpczoci (Tusc. 2,41; Off. 2,17,5758).
Cyceron, cho sam igrzysk nie lubi, uwaa je jednak za znacz-cy
element rzymskiej tradycji politycznej.20 Lucjusz Anneusz Seneka z
kolei, ktry zasuenie cieszy si opini najbardziej niechtnego
igrzyskom spord rzymskich filozofw, uznawa ten rodzaj rozryw-ki za
wrcz szkodliwy. Ocenia walki gladiatorw (ale rwnie ve-nationes) z
etycznego punktu widzenia, podkrelajc, e wprawdzie przestpcom naley
si kara, a wymierzenie jej jest jak najbardziej poyteczne dla
pastwa, ale mier zoczycy na arenie przynosi
18I tak od Pliniusza Starszego dowiadujemy si (NH 8,2021), e tum
by skon-sternowany okruciestwem walk zwierzt i skrytykowa
Pompejusza. Podobnie Ta-cyt (Ann. 12,56,3) wspomina, e lud nie
akceptowa dzy Druzusa (ojca cesarza Klaudiusza), by oglda rozlew
krwi na arenie. Wedug Kassjusza Diona (72,29,4) cesarz Marek
Aureliusz mia uzbraja gladiatorw w drewniane miecze, by jednak
unikn przelewu krwi.
19Cyceron, nie do koca obiektywnie, przytacza tu przykad Milona,
ktry sfor-mowa z gladiatorw oddzia walczcy z siami znienawidzonego
przez Marka Tul-liusza trybuna ludowego, Publiusza Klodiusza.
20W jednym z listw (ad Att. 4,4a,2) gratuluje jednak
przyjacielowi nabycia gla-diatorw, ktrzy s przecie dobrymi
wojownikami, tote jeli Attyk ich wynajmie, koszt kupna prdko mu si
zwrci.
20 AleksAndrA klczar i Mariusz zAgrski
spoeczestwu wicej szkody ni poytku. Oto widzowie, ktrzy ogldaj
gincych i zabijajcych si gladiatorw, ulegaj demoraliza-cji, bo
traktuj zadawanie mierci jak rozrywk i widowisko. Seneka (Epist.
7,56) jest przy tym doskonale wiadomy zjawiska opisane-go przez
dwudziestowiecznych socjologw, a mianowicie, e bdc w grupie, czsto
ulegamy emocjom i instynktom dzielonym przez tych, ktrzy nas
otaczaj, zatem nawet czowiek, ktry normalnie sprzeciwia si
okruciestwu i brutalnoci, znalazszy si pod wpy-wem tumu, moe zacz
reagowa tak jak ludzie siedzcy obok.21
Warto zauway, e argumenty Seneki dotycz nie tyle okru-ciestwa
wobec ofiar igrzysk, czy to ludzi, czy dzikich zwierzt, co raczej
fatalnego wpywu, jaki tego typu widowiska wywieraj na moralno
widza, biernego obserwatora wydarze na arenie, w kt-rego gestii
znajduje si jednak decyzja o yciu bd unicestwieniu walczcych.22
Jednoczenie autor odwouje si do figury gladiatora jako metafory
ludzkiego losu, zwaszcza za stosunku czowieka do mierci. Obraz
wojownika jako kogo, kto cho z natury daleki od etycznej doskonaoci
wynikajcej z odpowiedniego urodzenia i wychowania potrafi bez
strachu walczy i spojrze w twarz nad-chodzcemu przeznaczeniu,
pojawia si w literaturze rzymskiej ju przed Senek,23 ale w jego
twrczoci ulega rozwiniciu i pog-bieniu. Absurdalne okruciestwo
igrzysk pozwala gladiatorowi na okazanie stoickiego spokoju w
obliczu faktu, e jego zgon na arenie jest nieunikniony, a przy tym
zaley nie od niego, lecz od kaprysu publicznoci i fortuny (Epist.
37,2). W ten sposb mier gladiatora staje si chwalebnym przykadem
odwagi: cho ginie, dziki swej odwadze umiera zwyciski i
niepokonany. Paradoksalnie, wanie mier nobilituje go w ocenie
rzymskich filozofw, zwaszcza tych bliszych stoicyzmowi, jako e inny
wybitny stoik, Marek Aure-liusz (Medit. 10,8), mwic o ludziach,
ktrzy obawiaj si mierci i trwaj przy yciu za wszelk cen, porwnuje
ich do tych gladia-torw, ktrzy bagaj o ocalenie, cho wiedz, e
nastpny dzie przyniesie im tylko kolejne cierpienia.
Christiani ad leones! ChrzeCijastwo a igrzyskaDzieje rzymskich
igrzysk cz si nierozerwalnie z wczesnymi
dziejami chrzecijastwa. Tradycja wie mczestwo pierwszych
wyznawcw z Koloseum, cho w wietle rde historycznych do-
21Le Bon (2007).22Kyle (1998: 4).23Cyceron (Tusc. 2,17,41).
Rzym, igrzyska i poeta 21
wody na to, e chrzecijanie ginli masowo na arenie amfiteatru
Flawiuszw, s do wte.24 Nie ulega jednak wtpliwoci, e ju w czasach
Nerona, po katastrofalnym poarze Rzymu, obwinionych za podpalenie
miasta chrzecijan potraktowano w sposb kojarzcy si z tradycj walk z
dzikimi zwierztami: ubrano ich w zwierzce skry i rzucono na poarcie
psom.25 W II w. w prawie rzymskim poja-wia si formua damnatio ad
bestias rodzaj kary mierci polegajcy na skazaniu na poarcie przez
dzikie zwierzta. Rozrniano dwie odmiany tej tortury: albo ofiar
zwizywano i wysyano bezbronn na aren, albo przygotowywano walk
midzy czowiekiem a zwie-rzciem, w ktrej temu pierwszemu dawano bro,
i tym samym cho-by minimaln szans na ocalenie ycia. Strabon (6,273)
wspomina o ukaraniu w ten sposb bandyty Selurusa, ponadto liczne
dowody tego rodzaju praktyk zachoway si na mozaikach z okresu
cesarstwa.
Kar damnatio ad bestias orzekano w wyrokach za rozmaite
prze-stpstwa byy wrd nich np. dezercja, zdrada stanu czy porwanie
dziecka dla okupu ale tradycyjnie w szczeglny sposb czy si j z
mczestwem pierwszych chrzecijan. Opis mierci wyznawcw
rozszarpywanych przez dzikie zwierzta znajdujemy w jednym z
naj-waniejszych tekstw, jakie powstay we wczesnym okresie rozwoju
chrzecijastwa, Mczestwie w. Perpetuy i Felicyty (Passio sancta-rum
Perpetuae et Felicitatis). Dwie bohaterki wraz ze wsptowarzy-szami
poddane s takiej wanie karze, zwierzta jednak w cudowny sposb
zostaj powstrzymane przed atakiem, mimo to przysze wite i pozostali
mczennicy gin ostatecznie z rk gladiatorw.
Syszymy o chrzecijanach skazywanych w czasach Nerona na mier w
amfiteatrze, ale nie syszymy, by duchowi doradcy uznawali wwczas za
konieczne napominanie ich, aby nie zasiadali na trybunach wrd
widzw.
pisze Reginald M. Chase w artykule powiconym stosunkowi
Tertulliana do igrzysk.26 W pniejszych czasach takie rady
naj-wyraniej okazay si ju niezbdne, skoro jeden z najwaniej-szych
apologetw chrzecijastwa przeomu II i III w. powici igrzyskom osobne
pismo, zatytuowane De spectaculis (O wido-wiskach). Argumentacja
Tertulliana, tak jak wczeniej Seneki, w mniejszym stopniu
wykorzystuje problem cierpienia ofiar. U Sene-ki kluczowa wydaje si
krytyka demoralizacji widza, u Tertulliana z kolei fakt, e
wszelkiego rodzaju inscenizacje cz si z kultem
24Beard, Hopkins (2005: 103).25Tacyt (Ann. 15,44).26Chase
(1927).
22 AleksAndrA klczar i Mariusz zAgrski
tradycyjnych pogaskich bstw, postrzeganych przez niego jako
istoty demoniczne i wrogie Bogu. Autor wymienia dwa powody, ktre
mog sprawi, e chrzecijanin ulegnie pokusie pj cia na pokazy: moe to
zrobi albo namwiony przez pogan, albo chcc zazna przyjemnoci, jak
daje ogldanie zawodw i samo zasia-danie na widowni.27 Pisarz jest
jak najbardziej wiadomy, e igrzy-ska s popularn, a przez to kuszc
rozrywk, jednak prawdziwie wierzcy chrzecijanin powinien jego
zdaniem zrezygnowa z tego rodzaju niewybrednej uciechy. Tertullian
przytacza argu-menty z Biblii, ktre maj podeprze jego tez, i
jednoczenie pod-krela gboko pogaski charakter wszelkich widowisk. W
drugiej czci traktatu przechodzi do argumentacji etycznej: oto Bg
naka-za chrzecijanom agodno i miosierdzie, a przecie uczucia te s
sprzeczne z gniewem i ekscytacj, do jakich prowokuj zmaga-nia na
arenie. Krytyka u Tertulliana wynika z innej wprawdzie ni u Seneki
postawy wiatopogldowej, ale jest rwnie bezkompro-misowa i
kompleksowa.
Oprcz Tertulliana rzymskie formy rozrywki skrytykowa inny autor
wczesnochrzecijaski, Aureliusz Augustyn. Jego stanowisko bliskie
jest w zasadzie opinii Seneki: autor Wyzna take skupia si na
demoralizacji i zepsuciu, jakie dotykaj widza, zwaszcza za
obserwatora zmaga gladiatorw (Conf. 6,8).28
To wanie autorom chrzecijaskim zawdziczamy obraz, jaki dominuje
dzi w popularnej historiografii, literaturze i kinie: oto igrzyska
postrzegane s jako krwawe, okrutne, epatujce widzw bezsensownym
przelewem niewinnej czsto krwi. Nie ulega wt-pliwoci, e byy to
spektakle wyjtkowo okrutne nawet wra-liwo stpiona wspczesn
brutalnoci lejc si z ekranu moe mie problem, by znie [to
okruciestwo], pisze William Fitzge-rald29 warto jednake pamita, e
igrzyska miay swoje miejsce
27W swej gwatownej tyradzie wojujcy Tertullian nie omieszka
poruszy i tego aspektu widowiska, czyli festiwalu lubienoci
dostarczajcego rozmaitych okazji do propagowania i uprawiania
rozpusty (zauway to ju wczeniej Owidiusz Ars 1,163176). Krewki
Tertullian z oburzeniem powtarza informacje (z pewnoci nie byy one
wyssane z palca), e kobiety nie tylko porzucay dla gladiatorw
rodziny (bulwersujcy przypadek Eppii i kaprawego Sergiusza, opisany
przez Juwenalisa 6,246267), ale o zgrozo! oddaway si im cielenie, w
przeciwiestwie do m-czyzn, ktrzy cenili wartoci duchowe (Spect.
22,2: [] quibus viri animas, feminae autem illis etiam corpora sua
substernunt).
28Swj sceptycyzm Augustyn wyraa, opisujc uzalenienie od igrzysk,
w ja-kie wpad jego przyjaciel Alipiusz. Z drugiej strony jako
modzieniec Augustyn potajemnie bywa w teatrze (Conf. 1,10) i
amfiteatrze (Acad. 1,2).
29Fitzgerald (2007: 53).
Rzym, igrzyska i poeta 23
w rzymskim systemie spoecznym i e bez nich trudno sobie rzym-sk
kultur wyobrazi.30
Z tego wzgldu zjawisko spoeczne, jakim byy spectacula,
po-zostaje niezwykle pouczajcym przykadem, bowiem wbrew czsto
przyjmowanemu zaoeniu (nierzadko traktowanemu jak pewnik), e
staroytno to dzieje tak odlege w czasie, i niemal niemajce ze
wspczesnoci nic wsplnego, wiele antycznych instytucji, postaw i
zachowa bywa dla dzisiejszego odbiorcy niemaym kopotem. Czy-telnik
sam musi zatem odpowiedzie sobie na pytanie, czy naley za-trzyma si
na beznamitnej opisowej analizie (pomagaj mu w tym wydatnie nauki,
z antropologi na czele), czy te wprost wyrazi przy tej okazji swoje
wasne, wartociujce stanowisko, jak ongi uczyni to Seneka (zob.
wyej, s. 1920),31 a kilkadziesit lat temu badacz tak zasuony jak
Michael Grant. Takim wanie problemem staje si dla dzisiejszego
odbiorcy zinstytucjonalizowane, dostarczaj-ce rozrywki zabijanie
ludzi i zwierzt: inscenizacje majce oszaamia wzrok i such s dzi
interpretowane niczym makabryczny (bo dziej-cy si na ywo) Le Thtre
du Grand-Guignol z odlegej przeszoci.32
30Wedug wielu badaczy Grant (1987), Veyne (1992; 2005) nic tak
dobrze nie ilustruje mentalnoci antycznego Rzymianina, jak jego
fascynacja gwatown mierci w walce na arenie i odwag, ktra bya
przejawem pogardy dla mierci (Pliniusz Mod-szy, Panegyr. 33): od
gawiedzi hodujcej niskim instynktom po ludzi medycyny (Galen,
Ven.sect. 6 [t. 11,227]) i przedstawicieli elity politycznej: wodzw
(Pompejusz, Juliusz Cezar) oraz imperatorw (Klaudiusz, Kaligula,
Trajan, Hadrian, Lucjusz Werus, Geta, Probus, Gordian), przy czym
za osobistoci najbardziej uzalenione od areny uchodzili cesarze
Kommodus i Karakalla; zob. Potter (2004: 8386). Fascynacja ta
widoczna jest w synnym okrzyku, jaki mieli wznosi gladiatorzy
pozdrawiajcy cesarza: Ave, impe-rator, morituri te salutant!
(Swetoniusz, Claud. 21,6); , , [chare autkrator hoi apolmeno se
aspazmetha] (Kassjusz Dion 60,33,34). Okrzyk ten przez wieki
ksztatowa wyobraenia Europejczykw o charakterze Rzymian. Francuski
malarz Jean-Lon Grme przedstawi wasn wizj ludi circenses na dwch
synnych obrazach: Ave, imperator, morituri te salutant (z roku
1859) oraz Pollice verso [Kciuk w d] (z 1874); por. Juwenalis
(3,36): verso pollice.
31Wistrand (1990) i (1992).32Brown (1991: 180181), Hopkins
(1983: 29), Barton (1993: 11), Kyle (1998:
27), Lindstrm (2010). Dzisiaj zmienio si take podejcie do
kwestii zwycistwa i walki jako takiej. Jak pisa kiedy, cytowany
przez Garretta G. Fagana (2011: 189), Hemingway w ksice z 1932 r. o
hiszpaskiej korridzie (Death in the Afternoon mier po poudniu), w
istocie fascynuje nie sama mier (a wic i wspczucie dla ofiar), ile
zwycistwo w walce (a raczej uczucia mu towarzyszce). Ilustracj
kontro-wersji, jakie wzbudzaj spektakle przemocy, jest wanie
hiszpaska korrida (corrida de toros walka bykw), tak oburzajca
obserwatorw z zewntrz, a zarazem tak poruszajca lokalne spoecznoci.
Potwierdza ona by moe spostrzeenia antropo-loga Clifforda Geertza,
i jeli czonkowie jakiej spoecznoci akceptuj przemoc, to s to zwykle
formy przemocy w teje spoecznoci praktykowane (Gboka gra. Uwagi o
walkach kogucich na Bali, [w:] tene, Interpretacja kultur. Wybrane
eseje, przeoya M.M. Piechaczek, Krakw 2005 Seria Cultura).
24 AleksAndrA klczar i Mariusz zAgrski
Amfiteatr Flawiuszw miejsce ttnice yciem
Budowle przeznaczone na widowiska zaczto wznosi w Rzy-mie
dopiero w poowie I w. p.n.e. Wczeniej fundacji teatrw czy
amfiteatrw jako narzdzi propagandy surowo zakazywano, a chcc wyda
igrzyska, mona byo za zgod senatu rozstawi je-dynie drewnian
konstrukcj tymczasow, ktr potem naleao nie-zwocznie rozebra.
Pierwszy murowany rzymski teatr, wzniesiony przez Pompejusza w roku
55 p.n.e., na szczycie widowni mia ma witynk powicon Wenus
Zwyciskiej (Venus Victrix), praw-dopodobnie po to, by uchroni
fundatora przed zarzutem zamania prawa. Takie problemy nie dotyczyy
oczywicie rzymskich cesarzy, dlatego kolejne dwa teatry: Marcellusa
(nazwany na cze siostrze-ca Augusta, Marka Klaudiusza Marcellusa;
jego inauguracja nast-pia w 12 r. p.n.e.) i Balbusa (wystawiony
przez prokonsula Lucjusza Korneliusza Balbusa Modszego w 13 r.
p.n.e.) powstaj na polece-nie Augusta.
Koloseum jak ju wspominalimy to jedna z najbardziej
rozpoznawalnych budowli staroytnego Rzymu. Patrzc na bry- grujc nad
ruinami Forum Romanum, odnosi si wraenie, e tkwia ona tam od
zawsze, e to wanie tu, a nie w lecej na przeciwlegym kracu Drogi
witej (Via sacra) wityni Jowisza Kapitoliskiego, bio serce stolicy
imperium. Rzymianie uwielbiali widowiska, a widowiskowo stanowia
jeden z najistotniejszych elementw rzymskiej kultury. Inauguracja
Koloseum bya jednak wydarzeniem znaczcym nie tylko dlatego, e
oddano do uytku nowe miejsce rozrywki, lecz dokonano wwczas niejako
symbo-licznego poegnania z czasami, o ktrych znakomita wikszo
Rzymian chciaa czym prdzej zapomnie, czyli z panowaniem Ne-rona.
Wyjtkowe miejsce amfiteatru we wspczesnej architekturze Wiecznego
Miasta pokazuje, jak trafna okazaa si decyzja o jego budowie,
podjta niegdy przez cesarza Wespazjana. Zarwno Wes-pazjan, jak i
Tytus za jeden z gwnych celw panowania obrali sobie zatarcie
fatalnego wraenia, jakie pozostawi nie tylko Ne-ron, ale take inni
przedstawiciele dynastii julijsko-klaudyjskiej. Po dekadach
okrutnej tyranii nadszed czas na przywrcenie Rzymu mieszkacom.
Gwnym punktem tego programu byo stworzenie przestrze-ni
publicznej w miejscu, ktre Neron zagospodarowa na swoje prywatne
potrzeby. W miejscu, gdzie do dzi stoi synny amfiteatr, znajdowaa
si bowiem wczeniej centralna cz innej budowli, tzw. Zotego Domu
Nerona. Ten niezwyky, rezydencjonalny obiekt
Rzym, igrzyska i poeta 25
stanowi prawdziwe arcydzieo, w ktrym zastosowano najwspa-nialsze
zdobycze wczesnej techniki budowlanej i nowatorskie roz-wizania
architektoniczne, a do wykonania dekoracji zatrudniono najlepszych
artystw (kopie ich dzie moemy oglda dziki ry-sunkom sporzdzonym
m.in. przez Michaa Anioa). Bya to bu-dowla wyjtkowa ze wzgldu na
gigantyczne rozmiary: na obszarze sigajcym prawdopodobnie 100 ha
rozlokowano ogrody, winnice i portyki. Oprcz wartoci artystycznej
mia jednak Zoty Dom tak-e swoje znaczenie symboliczne i historyczne
konotacje: by ka-prysem, skandaliczn fanaberi, symbolem zepsucia i
pychy ostat-niego przedstawiciela dynastii. Zdobycie tak olbrzymiej
dziaki w centrum zatoczonej, ttnicej yciem, ponaddwumilionowej
metropolii nie wydawao si moliwe nawet dla tak autorytarnego wadcy
tak rozlegego i bogatego imperium. W adnym wielkim, szybko
rozwijajcym si miecie nie ma wystarczajco duo miej-sca, na ktrym
mona byoby zrealizowa wielk inwestycj bez wyburzania istniejcych
budynkw, tymczasem Neron zdecydowa si i po trupach, i to w sensie
dosownym. Oto w roku 64 wznie-ci poar, ktry da mu nie tylko
pretekst do wszczcia antychrze-cijaskich przeladowa i pozwoli
stworzy poemat o zburzeniu Troi, ale rwnie zmit z powierzchni ziemi
star, pamitajc czasy republikaskie dzielnic, dziki czemu wadca mg
na jej obszarze rozlokowa wanie Zoty Dom. O podpalenie Neron oskary
chrzecijan, zyskujc pretekst do przeprowadzenia pierw-szych
wielkich przeladowa tej nowej, szybko zyskujcej zwo-lennikw,
religii. W zniszczonej ogniem dzielnicy znajdoway si zarwno
czynszowe kamienice (insulae), jak i domy bdce was-noci starych
patrycjuszowskich rodw z okresu republiki. Cay ten obszar przeszed
na wasno cesarza, ktry kaza wybudowa w tym miejscu swoj wiejsk
posiado w rodku miasta (rus in urbe).33 Przepych i rozmach
architektoniczny, ktrego symbolem miaa by wielka obrotowa jadalnia
na planie omiokta, budziy i podziw, i niesmak, z przewag tego
drugiego.
Wszystkie wspaniaoci tego przedsiwzicia niweczy fakt, e budowla
miaa wycznie prywatny charakter, wzniesiona zostaa na potrzeby
jednego czowieka, w dodatku znienawidzonego jak mao kto. Co wicej,
teren, na ktrym usytuowano Zoty Dom, stanowi wczeniej przestrze
miejsk. Nowy paac cesarski zamyka wylot Drogi witej, najwaniejszej
ulicy staroytnego Rzymu, ktr na
33Najszerzej o tych wydarzeniach pisz Swetoniusz (Nero 38,2) i
Tacyt (Ann. 15,42).
26 AleksAndrA klczar i Mariusz zAgrski
Kapitol poday triumfalne procesje. Trudno si zatem dziwi, e chcc
wymaza pami o tyranii, dobry cesarz Wespazjan, a w lad za nim jego
syn Tytus, postanowili w pierwszej kolejnoci porzuci projekty
poprzednika. Teraz, po latach, przestrze t zwr-cono Rzymianom, i to
nie dawnym wacicielom, ale wszystkim mieszkacom miasta, ktrzy odtd
mogli szuka rozrywki i odpo-czynku w przylegajcych do Koloseum
termach Tytusa.
Zoty Dom postanowiono zrwna z ziemi, budujc na jego miejscu
termy i wanie amfiteatr. Na szczcie dla nas cakowita rozbirka
okazaa si zapewne zbyt kosztowna i kopotliwa, dziki czemu moemy dzi
podziwia cz wspaniaej rezydencji, ktrej mury wykorzystano jako
fundamenty term Tytusa. Obecnie s to ju w wikszoci tylko nagie
ciany, ale jeszcze w epoce Renesan-su, kiedy je odkryto, widoczne
byy take zdobice wntrza stiuki i malowida. Inspiroway one m.in.
Pinturicchia, Rafaela czy Mi-chaa Anioa, a my znamy je dziki
albumowi, ktry w 2. poowie XVIII w. wyda Lodovico Mirri,34 a w
ktrego tworzeniu uczest-niczy take polski artysta, Franciszek
Smuglewicz. W centralnej czci kompleksu, w miejscu, gdzie znajdowa
si monumentalny, ozdobny staw, zdecydowano si wznie amfiteatr,
budowl pod wieloma wzgldami wyjtkow.
Rzymianie rozwinli architektur suc widowiskom dziki zastosowaniu
nowych technologii budowlanych, przede wszyst-kim wypalanej cegy i
betonu. Pozwolio to na wznoszenie wielo-pitrowych konstrukcji
mieszkalnych (typow form byy kamie-nice) oraz reprezentacyjnych czy
uytkowych. Murowane ciany zamknite sklepieniem kolebkowym pozwoliy
wczesnym bu-downiczym uniezaleni budow teatru i amfiteatru od
uksztato-wania powierzchni. Podczas gdy Grecy byli w stanie
zlokalizo-wa teatr jedynie na zboczu wzgrza, Rzymianie mogli to
uczyni waciwie wszdzie.35 Co wicej, dziki znacznemu wypitrzeniu
ponad paszczyzn terenu rzymskie budowle widowiskowe zy-skiway
dodatkow przestrze pod widowni, ktr mona byo przeznaczy przede
wszystkim na cigi komunikacyjne. Dziki temu w amfiteatrze Flawiuszw
znalazo si a 80 wej, kt-re pozwalay na szybkie wpuszczenie i
wypuszczenie od 50 do 80 000 widzw.
34L. Mirri, Vestigia delle Terme di Tito e loro interne pitture,
Roma 1776.35Wiadomo jednak, e w przypadku rzymskich obozw
wojskowych drono
niekiedy w zboczu wzgrza plac ma aren, ktra suya tak do wicze,
jak i do walk gladiatorskich.
Rzym, igrzyska i poeta 27
Dodatkowo rzymskie teatry i amfiteatry jako wolno stojce budowle
zyskiway nowy wymiar estetyczny w postaci zewntrz-nej fasady.
Pocztkowo w celach dekoracyjnych wykorzystywa-no tylko fasady
teatrw. Wszystkie teatry zbudowane w Miecie w I w. p.n.e., a wic
Pompejusza, Marcellusa i Balbusa, miay fa-sad ozdobion trawertynow
kolumnad. Jedyny wczeniejszy od Koloseum murowany amfiteatr,
wzniesiony w 1. poowie I w. p.n.e. w Pompejach, pozbawiony by
podobnej dekoracji. Fakt, e a do czasu wzniesienia amfiteatru
Flawiuszw igrzyska urzdzano wci w amfiteatrach drewnianych (mimo e
w Rzymie istniay a trzy murowane teatry), dowodzi, e pomimo
rnorodnoci widowisk istniaa jednak wyrana granica midzy teatrem i
amfiteatrem. Na-daje to szczeglnego znaczenia ozdobnej fasadzie
Koloseum, przy-pominajcej wygldem zachowany teatr Marcellusa i
pozostae dwa niezachowane teatry na Polu Marsowym. Wyglda bowiem na
to, e wprowadzenie dekoracyjnych elementw do architektury
amfiteatru wizao si niewtpliwie z prb kulturowej nobilitacji
igrzysk.36
Koloseum imponowao funkcjonalnoci. Wszystkie wejcia zo-stay
ponumerowane, a widzowie otrzymywali bilety z numerowa-nymi
miejscami (numer sektora wydrapywano na skorupkach gli-nianych
naczy). Na widowni obowizywaa segregacja ze wzgldu na przynaleno do
grupy spoecznej. Najlepsze miejsca, na samym dole, zarezerwowano
dla senatorw, powyej siedzieli ekwici,37 bo-gatsi i biedniejsi
obywatele, wreszcie biedota oraz kobiety, niezale-nie od stanu.38
Korydon we wspomnianej ju eklodze Kalpurniusza mwi, e przypady mu
miejsca wanie wrd kobiet i posplstwa, a z gry mg dostrzec ekwitw i
trybunw (Ecl. 7,2529):
Zaczem i schodami lekkiej pochyoci i dotarem wreszcie do
miejsca, gdzie widzowie proci, brudne kobiety z awek patrzyy wesoo,
bo pod otwartym niebem wszystkie miejsca wkoo pene byy trybunw w
bieli i rycerzy. (przekad J. Skowski)
W Sztuce kochania (Ars 1,157160) Owidiusz mwi, e taka
dyskryminacja kobiet przy podziale miejsc dostarczaa okazji do
nawizywania znajomoci, zwaszcza jeli (przypadkowo) ma si ze sob
poduszk albo amant zadba, by w cisku nikt nie przygniata kolanami
plecw wybranki.
36Por. niej, s. 47 oraz przyp. 61.37Por. Fedrus
(5,7,31).38Gunderson (1996: 123126).
28 AleksAndrA klczar i Mariusz zAgrski
Miejsca (loca) podzielone byy wedug sektorw (cunei) i rz-dw
(gradus). Amfiteatr nie mgby funkcjonowa bez otaczajcej go
infrastruktury. Podziemne przejcia czyy aren z pobliskimi koszarami
gladiatorw i obiektami, w ktrych trzymano zwierzta (wikszo z nich
jak Ludus Magnus, Gallicus czy Dacicus zbudo-wano dopiero za czasw
Domicjana). Gladiatorzy, myliwi, zwie-rzta oraz elementy dekoracji
pojawiay si na arenie spod ziemi, z tzw. hypogeum, dziki systemowi
zapadni. Widownia bya cz-ciowo zadaszona, czemu suy system
rozpitych na linach pcien (velarium), ktre stosownie do warunkw
atmosferycznych rozwi-jano lub zwijano. Co ciekawe, takie
rozwizanie wykorzystywano ju najprawdopodobniej we wczeniejszych,
drewnianych amfite-atrach, w kadym razie Korydon w bukolice
Kalpurniusza mwi (Ecl. 7,2829), e trybuni i ekwici, w
przeciwiestwie do niego sa-mego, zajmowali najlepsze miejsca pod
goym niebem.
Prawdziw gratk bya moliwo napenienia areny wod i urz-dzenia
naumachii, czyli bitwy morskiej. Dotychczas aranowano je na staych
akwenach wodnych, wykorzystujc sztuczne jeziora: jedno wykopane
przez Cezara na Polu Marsowym, drugie przez Augusta na Zatybrzu.
Sekstus Juliusz Frontyn (Aqu.urb.Rom. 1,11) opisuje konstrukcj
(opus naumachiae) owego sztucznego jeziora oraz wspomina, e po
pokazach spuszczano wod i kierowano j do pobliskich ogrodw.
Marcjalis podkrela przede wszystkim mo-liwo szybkiego napenienia i
oprnienia areny (Spect. 27,56).
igrzyska tytusa fakty i literaturaInauguracja amfiteatru nastpia
w roku 80, gdy budowla nie zo-
staa jeszcze ukoczona. Ostateczny ksztat nada jej dopiero brat i
nastpca Tytusa, Domicjan. By moe przypieszone igrzyska mia-y zatrze
ze wraenie, jakie mogo towarzyszy naznaczonym kl-skami pocztkom
panowania drugiego z Flawiuszw. W roku 79 do-szo do tragicznej w
skutkach erupcji Wezuwiusza, ktra pochona w sensie dosownym dwa
prne orodki kulturalne i ekonomiczne, Pompeje i Herkulanum (zob.
Marcjalis, Epigr. 4,44; Kassjusz Dion 66,2123). W kolejnym wybuch
trwajcy trzy dni i trzy noce poar na Polu Marsowym, a nastpnie
zaraza. Dla niezmiennie przesd-nych Rzymian takie nieszczcie musiao
stawia pod znakiem za-pytania przychylno bogw wobec nowego cesarza,
tote pokazy stay si doskona okazj zarwno do ich przebagania, jak i
do uspokojenia spoecznych nastrojw. Ksiga widowisk jest dla nas
jednym z trzech najwaniejszych rde informacji o przebiegu tych
igrzysk. Pozostae dwa to napisany na pocztku II w. ywot cesarza
Rzym, igrzyska i poeta 29
Tytusa autorstwa Swetoniusza i monumentalne dzieo tworzcego w 1.
poowie III w. historyka Kassjusza Diona, ktry tak charaktery-zuje
to wydarzenie (66,25):
[1] Wikszo tego, czego sam dokona, nie wyrniaa si niczym
szcze-glnym, oprcz tego, e przy uroczystym otwarciu amfiteatru i
ani nazwa-nych jego imieniem wystawi wtedy godne podziwu
przedstawienia. Walczyy ze sob urawie, a take cztery sonie. Zostay
zoone w ofierze zwierzta domowe oraz dzikie, w sumie okoo dziewiciu
tysicy. Przy zabijaniu po-magay kobiety, oczywicie nie te z
lepszych domw. [2] Wielu mczyzn walczyo w pojedynkach, wielu staro
si ze sob w zbiorowych walkach na ldzie i morzu. Teatr niezwocznie
kaza napeni wod; sprowadzi konie, byki oraz wszystkie inne domowe
zwierzta i wytresowa je tak, by w wo-dzie zachowyway si jak na
ldzie; sprowadzi rwnie ludzi na statkach, [3] ktrzy odgrywajc
Korkyrejczykw i Koryntyjczykw, walczyli na stat-kach. Inni brali
udzia w podobnych zawodach poza miastem, w gaju Gajusza i Lucjusza,
w miejscu, ktre kiedy w tym celu kaza tam wykopa August. Tam rwnie
pierwszego dnia miay miejsce walki gladiatorw i polowa-nie na
dzikie zwierzta. W tym celu jezioro przed ich [Gajusza i Lucjusza]
wizerunkami pokryto podog z desek, a wok ustawiono drewniane awy.
[4] Drugiego dnia odbyy si wycigi konne, trzeciego bitwy morskie
trzech tysicy mczyzn oraz bitwa na ldzie. Ateczycy zwyciyli
Syrakuzaczy-kw (pod tymi bowiem imionami starli si ze sob na
wodzie); podpynli do wysepki i skierowali si do muru zbudowanego
wok pomnika, i zdobyli go. Takie to widowiska odbyy si, ktre
rwnoczenie byy rdem korzyci dla uczestnikw, a trway sto dni. [5]
Tytus rzuca z gry na widowni mae drew-niane kuleczki, majce symbol
czego do jedzenia, ubrania, naczynia ze zota lub srebra, koni,
zwierzt jucznych, domowych i niewolnikw. Ci, ktrzy je zapali,
zanosili do osb rozdajcych i w zamian otrzymywali dany
przedmiot.
(przekad D. Latanowicz-Domecka)
Swetoniusz jest w swoim opisie znacznie bardziej lapidarny (Tit.
7):
Wyda [Tytus] igrzyska bardzo okazae, hojnie sypic pienidzmi.
Urz-dzi bitw morsk na dawnym miejscu naumachii, tam rwnie zawody
gla-diatorw. Tego samego dnia pokaza pi tysicy dzikich zwierzt
wszelkiego rodzaju.
(przekad J. Niemirska-Pliszczyska)
W tej sytuacji Ksiga widowisk pozostaje dla nas
najobszerniej-szym rdem wiedzy o tym, co dziao si na arenie podczas
igrzysk inaugurujcych otwarcie amfiteatru Flawiuszw. Jest tak nie
tylko ze wzgldu na paradoksalnie bogat tre tego skdind niewielkiego
zbioru epigramw, ale take z uwagi na ich poetyk. Oto bowiem, obok
kronikarskich wzmianek Swetoniusza i Kassjusza Diona, mamy tu do
czynienia z plastycznym opisem poszczeglnych, cho
30 AleksAndrA klczar i Mariusz zAgrski
wci pojedynczych i wyrwanych z kontekstu, scen z tego trwajce-go
ponad trzy miesice festiwalu masowej rozrywki.
Cykl epigramw Marcjalisa upamitniajcy owo jedno konkretne
wydarzenie naznaczony jest jednak okolicznociami, ktre doskona-le
ujawniaj same wiersze: poeta pisze o kolejnych inscenizacjach z
perspektywy penego podziwu i zachwytu widza. Gdybymy za-tem chcieli
odtworzy charakter igrzysk wycznie na podstawie wiadectwa
Marcjalisa z Liber spectaculorum, czekaoby nas trud-ne, by nie
rzec, niemoliwe do realizacji zadanie. Wizja poety nie daje ani
caociowego, ani te wbrew pozorom szczegowe-go obrazu wydarze,
przeciwnie: Marcjalis czsto koncentruje si na tym, co ulotne,
chwilowe, nage.39 Nie dostajemy wic relacji z przebiegu zawodw, a
raczej impresje i scenki, jakby zatrzyma-ne, by uy metafory
Jean-Marie Paillera, migawk aparatu.40 Te obrazy-kadry pozwalaj
jednak zaobserwowa wiele wydarze, do jakich dochodzio podczas
igrzysk: polowania, walki i to zarwno kobiet, jak i mczyzn z
dzikimi zwierztami, inscenizacje mi-tologicznych scen (suce
wymierzeniu wyrafinowanej kary prze-stpcom) oraz emocjonujce
pojedynki gladiatorw wszystko to, wedug Marcjalisa, wywierao
ogromne wraenie na widzach.
Poeta, jak to wynika ze wskazanych wczeniej rde historycz-nych,
odwouje si tylko do niektrych punktw programu igrzysk Tytusa.
Opisuje oto pochd wypdzonych z miasta donosicieli (delatores;
Spect. 45), polowania (venationes; Spect. 78, 1317), zmagania z
dzikimi zwierztami (Spect. 11, 22, 26, 33), wystpy tre-sowanych
zwierzt (Spect. 12, 18, 2021), mitologiczne rekonstruk-cje (Spect.
6, 910, 2425, 2830), walki gladiatorw (Spect. 23, 31) i naumachi
(Spect. 2730, 34), ale pomija choby wspomniane przez Kassjusza
Diona (66,25,4) wycigi konne.
Epigram od napisu do poetyckiego reportauZanim epigram jako
forma literacka przybra form znan z utwo-
rw Marcjalisa, przeby dug drog, a poeci zmieniali przez
stule-cia jego funkcje, poszerzali zakres tematyczny i wzbogacali o
coraz to nowe rodki wyrazu. Pocztkowo zgodnie z nazw ( [epgramma]
napis) epigramy byy krtkimi: jedno- lub dwuwer-sowymi napisami na
obiektach takich jak nagrobki, pomniki, dary wotywne czy przedmioty
codziennego uytku.
39Fitzgerald (2007: 68).40Pailler (1990: 179183).
Rzym, igrzyska i poeta 31
Za najstarszy zachowany grecki epigram uwaa si napis na tzw.
kubku Nestora, ceramicznym naczyniu z VIII w. p.n.e., znalezio-nym
w ruinach greckiego miasta na wyspie Pitekuzy (dzi: Ischia). W
zachowanym fragmentarycznie napisie kubek (sucy do picia wina),
ktry jest tu podmiotem lirycznym, mwi, e naley do Ne-stora, a motyw
ten znalaz si te w Iliadzie (Il. 11,632637), gdzie Homer opisuje
wanie puchar nalecy do jedca gereskiego. Napis ten w polskim
tumaczeniu brzmi tak:
Jestem kubkiem Nestora, dobrze si ze mnie pije; kto ze mnie
wypije do dna, natychmiast bdzie si cieszy pragnieniem wzbudzonym
przez piknie zwieczon Afrodyt.
Ju ten pierwszy znany nam przykad epigramu zawiera elemen-ty,
ktre pozostay charakterystyczne dla gatunku, np. to, e przed-miot,
na jakim epigram jest utrwalony, wypowiada si w pierwszej osobie i
opisuje sam siebie. Od samego pocztku ma te epigram dwuczonow
budow, w ktrej po przedstawieniu tematu nastpu-je, czsto
zaskakujca, puenta.
Epigram na kubku Nestora uoony jest jeszcze w heksame-trach,
wierszem, ktrym posugiwali si przede wszystkim poeci epiccy na
czele z Homerem, jednak bardzo szybko ustalia si tra-dycja
tworzenia epigramw w metrum zwanym dystychem elegij-nym. Dystych (
[t dstichon] dwuwiersz) zawdzicza swoj nazw gatunkowi, z ktrym by
pierwotnie zwizany, a wic elegii. Jeli wierzy Horacemu (Ars 75),
elegia bya pocztkowo rodzajem poezji aobnej, na co wskazuje rwnie
prawdopodobna etymologia ( [legos] lament). Niestety, wrd
najstarszych zachowanych greckich elegii utworw aobnych po prostu
nie ma. Ujawnia si za to inna cecha poezji elegijnej, a mianowicie
jej pare-netyczny, czyli sentencjonalny, charakter. Pouczenia ujte
w form sentencji (czy te jak mwimy z grecka gnom; , [gnme, gnmai])
skadaj si w duej mierze na tre utworw Kal-linosa (poowa VII w.
p.n.e.), Tyrtajosa (koniec VII w. p.n.e.) oraz Theognisa (VI w.
p.n.e.), najstarszych znanych nam przedstawicieli wczesnej elegii
greckiej. Ma to cisy zwizek z sam struktur dys-tychu, ktry do
takiego przekazu wydaje si po prostu stworzony.
Dystych elegijny skada si z dwch wersw, z ktrych pierwszy to
wspomniany ju heksametr daktyliczny, znany chociaby z epo-sw
homerowych. W duym uproszczeniu jest to wiersz zbudowany z szeciu
(std nazwa heksametr; por. [hks] sze + [mtron] miara) zestrojw
akcentowych, opartych na tzw. dak-tylach, czyli sekwencji jednej
dugiej sylaby i dwu krtkich, przy
32 AleksAndrA klczar i Mariusz zAgrski
czym akcent w kadym daktylu pada na pierwsz sylab. Ponie-wa nie
w kadym sowie czy wyraeniu sylaby dugie i krtkie nastpuj po sobie w
takiej dokadnie kolejnoci, dla uatwienia wprowadzono moliwo
zastpienia daktyla spondejem, czyli se-kwencj dwu dugich sylab, w
dalszym cigu z akcentem na pierw-szej z nich. Dodatkowo ostatni
daktyl nie jest kompletny i skada si z sylab dugiej i krtkiej
(trochej) bd dwu dugich (spondej). Zamiana daktyli na spondeje suy
nie tylko uatwieniu czy wrcz umoliwieniu realizacji twrczego
zadania poecie, ale jest take istotnym rodkiem wyrazu. Rytm
uzyskany przez odpowiednie zastosowanie daktyli i spondejw moe
bowiem podkrela r-ne cechy opisywanego przedmiotu lub sytuacji. W
poezji epickiej utwr skada si z nastpujcych po sobie heksametrw,
ktre mog si cign w nieskoczono, przez co w staroytnoci okrelano
poezj epick tym wanie terminem: carmen perpetuum pie ciga ( [hen
eisma dieneks]). Tymczasem w poezji elegijnej heksametry przeplataj
si z drugim rodzajem wiersza, pentametrem daktylicznym.
Wbrew swojej nazwie pentametr ( [pnte] pi + [mtron] miara) take
skada si z szeciu zestrojw akcentowych i mniej wicej do poowy
swojej dugoci przypomina heksametr. O ile jednak w heksametrze po
kadej dugiej i akcentowanej syla-bie nastpuj dwie krtkie lub jedna
duga nieakcentowana, w pen-tametrze po trzecim akcencie nastpuje
staa redniwka, a po niej druga cz wersu o identycznym schemacie, a
wic rwnie zako-czona akcentowan sylab. W porwnaniu z heksametrem
jest wic pentametr struktur symetryczn i zamknit, i to wanie on
nadaje dystychowi elegijnemu w lapidarny charakter. Do powiedzie, e
o ile w heksametrach regularnie zdarzaj si przerzutnie, o tyle w
elegii praktycznie nie wystpuj one pomidzy poszczeglnymi
dystychami. Oznacza to, e z poezji elegijnej mona wyj dowolny
dwuwiersz bez szkody dla jego struktury gramatycznej, a zwykle take
i dla treci. Ta waciwo dystychu sprawia, e greccy ele-gicy
formuowali w swoich utworach tzw. gnomy, czyli sentencje albo zote
myli, i z tego samego powodu dystych elegijny sta si tworzywem
epigramu krtkiej, lapidarnej formy poetyckiej.
Powany zwrot w rozwoju epigramu dokonuje si w epoce
hel-lenistycznej, kiedy to upowszechnienie pisma i rozwj wielkich
bibliotek oraz orodkw naukowych, takich jak Aleksandria czy
Pergamon, doprowadzi do powstania rodowiska literatw skupia-jcego
pisarzy i poetw oraz znawcw i badaczy literatury. Dla tej wanie
grupy epigram sta si elitarn form dyskursu, suc wy-
Rzym, igrzyska i poeta 33
raaniu opinii, bdcych artystyczn ocen dzie sztuki czy
literatu-ry, ale take sposobem komunikacji podczas towarzyskiej
rozmowy bd dysputy. Epigram wyzwala si w tym czasie ze swej
uytkowej funkcji i staje si samodzieln form literack, niekoniecznie
zwi-zan z konkretnym obiektem, na ktrym jest zapisany. Wpywa to
znaczco na poszerzenie tematyki, ktra zamiast uwiecznia zna-czenie
przedmiotw, koncentruje si raczej na ulotnoci wrae.
W epoce hellenistycznej take epigramy opisujce dziea sztuki czy
budowle s w istocie impresjami majcymi zatrzyma chwi-l, przekaza
wraenia z kontaktu z przedmiotem, ktry nawet jeli dobrze znany
(wiele zachowanych epigramw dotyczy synnych obiektw, takich jak
latarnia morska na Faros czy posg Afrody-ty Knidyjskiej
Praksytelesa), opisany zostaje z zaskakujcej per-spektywy. Dochodz
do tego liczne epigramy erotyczno-biesiadne, prawdopodobnie
wygaszane podczas sympozjonw. Z samej swojej natury (cho szczliwie
dla nas zostay zapisane) maj one cha-rakter ulotny i ulotno jako
tak gloryfikuj. Szczegln grup sta-nowi tu epigramy poetw ze szkoy
peloponesko-doryckiej: Askle-piadesa z Samos (ur. ok. 320 r.
p.n.e.), Leonidasa z Tarentu (III w. p.n.e.) czy poetek Korynny (VI
w. p.n.e.) i Anyte z Tegei (pocztek III w. p.n.e.). S to w wikszoci
rodzajowe scenki, przedstawiajce postacie w rnych, czsto zabawnych,
sytuacjach, przez niektrych badaczy uwaane zreszt za opisy
faktycznie istniejcych obrazw o tematyce rodzajowej.
Literacko epigramw hellenistycznych pociga za sob zmian sposobu
ich zapisywania, publikacji, rozpowszechniania i groma-dzenia.
Badacze literatury hellenistycznej tocz dyskusj, czy epi-gramy w
tej epoce byy tworzone i prezentowane pojedynczo, pod-czas uczt,
czy te od razu pisano je z myl o publikacji w zbiorach. Jedno jest
pewne: wanie wtedy takie zbiory zaczynaj powstawa, a epigram staje
jedn z najpopularniejszych form literackich. Wszy-scy znani nam
poeci hellenistyczni ukadaj epigramy, a w wik-szoci przypadkw s one
jedynymi utworami, jakie zachoway si z ich twrczoci. Fakt ten
zawdziczamy zreszt przede wszystkim jednemu odkryciu. Ot w roku
1606 francuski filolog Claude Sau-mais odkry w Bibliotece
Palatyskiej, tj. Palatynatu, w Heidelbergu rkopis z X w. (Codex
Palatinus Graecus 23) zawierajcy okoo 3700 epigramw w jzyku greckim
(ok. 32 000 wersw), autor-stwa 320 poetw; wiersze powstaway od
czasw Grecji klasycz-nej po bizantyskie redniowiecze. Znaczn cz
zbioru, zwane-go Antologi palatysk (Anthologia Palatina), stanowi
zbiory skompletowane przez pnohellenistycznych poetw i erudytw:
34 AleksAndrA klczar i Mariusz zAgrski
Meleagra z Gadary (I w. p.n.e.), Filipa z Tessaloniki (I w.
n.e.), Stra-tona z Sardes (pocztek III w. n.e.) czy Agatiasza z
Myriny (ok. 530582/594 n.e.), ktrzy oprcz wasnych utworw
umieszczali w owych zestawieniach take epigramy innych poetw.
Szczeglnie ciekawy jest zbir uoony przez Meleagra, ktry w kolekcji
zatytu-owanej Wieniec ( [Stfanos]) zgromadzi imponujc grup utworw
sigajcych najwczeniejszych dziejw gatunku.
Dzi oprcz Antologii palatyskiej oraz wczeniej opublikowane-go
zbioru Maksimosa Planudesa (Anthologia Planudea Antologia
planudejska z XIII/XIV w., editio princeps: Florencja 1494) wrd
innych rde naszej wiedzy o greckich epigramach na uwag zasu-guje
odnaleziony pod koniec lat 90. XX w. zbir utworw Posejdip-posa z
Pelli (ok. 310240 p.n.e.), zachowany na pochodzcym z II lub III w.
p.n.e. papirusie (wykorzystanym do sporzdzenia kartona-u mumii),
zawierajcym 112 utworw jednego z najwybitniejszych hellenistycznych
poetw (od dawna natomiast znalimy epigramy Posejdipposa zawarte w
Antologii palatyskiej).
Poddany wielu przeksztaceniom, zbadany, skatalogowany i
podporzdkowany konwencjom, w formie nadanej mu przez
hellenistycznych literatw, epigram dotar do Rzymu. Oczywicie
Rzymianie sami ju wczeniej tworzyli napisy, zwaszcza nagrob-ne,
stosujc wasn miar wierszow, wiersz saturnijski, albo znany im z
poezji dramatycznej senar jambiczny. Jednak dopiero pod ko-niec II
w. p.n.e. zapanowaa moda na tworzenie epigramw w stylu
hellenistycznym. Jednym z pierwszych znanych nam autorw by Kwintus
Lutacjusz Katulus (14987 p.n.e.), ktrego dwa epigramy zachoway si
do naszych czasw w cytatach przytoczonych przez Cycerona (Nat.deor.
1,28) i Aulusa Gelliusza (19,9,14). Pierwszy zbir rzymskich
epigramw, jaki dotrwa do naszych czasw, za-wdziczamy natomiast
Katullusowi, poecie z krgu tzw. neotery-kw. Byli to dziaajcy w
pierwszej poowie I w. p.n.e. mionicy poezji hellenistycznej,
zwaszcza mistrza drobnych form poetyc-kich Kallimacha (310/305240
p.n.e.). Gajusz Helwiusz Cynna, Publiusz Waleriusz Katon, Marek
Furiusz Bibakulus czy Kwintus Kornificjusz pozostaj dla nas jedynie
imionami, z ktrymi cz si pojedyncze anegdoty, jak ta przekazana
przez Plutarcha (Caes. 68,23), jakoby Helwiusz Cynna mia zgin,
poniewa wzito go za innego Helwiusza Cynn, poplecznika dopiero co
zamordowa-nego Cezara.
Jedynym przedstawicielem krgu neoterykw, ktry mia zde-cydowanie
wicej szczcia ni jego koledzy, jest oczywicie Ka-tullus, ktrego
utwory nie tylko cieszyy si saw ju w staroyt-
Rzym, igrzyska i poeta 35
noci, ale i dotrway do naszych czasw. Zbir ocalaych wierszy
Katullusa, chocia wydawany zwykle jako cao pod jednym ty-tuem,
skada si tak naprawd z trzech czci. S to po pierwsze utwory
liryczne, po drugie tzw. utwory dusze (hymny, epyllia, elegie) oraz
48 epigramw. Od epigramw znanych z poezji helle-nistycznej utwory
Katullusa rni si przede wszystkim tym, e pojawiaj si wrd nich
wiersze satyryczne, wymiewajce i wy-tykajce wady oraz wystpki
konkretnych osb. Dowiadujemy si wic o cudzostwach, zakamaniu,
grafomanii, a nawet brzydkim oddechu (wskazujcym zreszt na parszywy
charakter) ofiar Katul-lusowej satyry; poeta zwraca si do nich
niejednokrotnie w drugiej osobie. Z pewnoci rys ten epigramy
zawdziczaj rzymskiej saty-rze, ktra ma ju w tym czasie dobrze
ugruntowan pozycj w po-staci 30. ksig satyr Gajusza Lucyliusza (ok.
180103/102 p.n.e.). Jednak zarwno satyry Lucyliusza, jak i epigramy
Katullusa s nie tylko inwektywami. Zwyke sytuacje, zapisane na
gorco przez po-sdzanego o grafomani twrc jedynego rdzennie
rzymskiego ga-tunku literackiego41 oraz niestronicego od wyraania
emocji neo-teryka, jedynego, ktrego twrczo przetrwaa do naszych
czasw, daj ywy obraz dnia codziennego, ludzkich bolczek, dramatw i
namitnoci.
T tradycj kontynuuj zarwno kolejni rzymscy satyrycy: Ho-racy
(658 p.n.e.), Persjusz (3462 n.e.), Juwenalis (I/II w. n.e.), jak i
autorzy epigramw, nie tylko aciskich, jak Marcjalis, ale i
greckich, jak Lukian z Samosat (ok. 125180 n.e.). Oko satyryka i
poety epigramatycznego przynosi i to samo reporterskie spojrzenie
obserwatora oraz krytyk codziennoci, i nieoczekiwanie okazuje si
rwnie inspirujce jak wiekowe opowieci o wyprawie Argo-nautw czy
wojnie trojaskiej. Ksigi epigramw Marcjalisa daj nam obraz ycia
Wiecznego Miasta pod koniec I w. n.e., zanim to jednak nastpio,
mody poeta zadebiutowa swoim pierwszym re-porterskim zbiorem,
znanym dzisiaj jako Ksiga widowisk zapi-sem wydarze towarzyszcych
inauguracji Koloseum.
Wieszcz w wielkim miecieMarcjalis urodzi si okoo roku 40 n.e. w
hiszpaskim miecie
Bilbilis (niedaleko dzisiejszego Calatayud w Aragonii). Z odkry
ar-cheologicznych wynika, e Bilbilis przeywao rozkwit za panowa-nia
Augusta i Tyberiusza, kiedy to wzniesiono forum ze wityni
41Por. Horacy (Sat. 1,4,613; 1,10,5661).
36 AleksAndrA klczar i Mariusz zAgrski
i bazylik, a wiadectwem dawnej wietnoci tego municipium42 s
ruiny mogcego pomieci 4500 widzw teatru.43
Marcjalis mg by dumny z miejsca swojego pochodzenia take
dlatego, e za jego ycia znaczna cz rzymskiej elity intelektual-nej
pochodzia wanie z Hiszpanii. Seneka Starszy, Seneka Mod-szy, Lukan,
Kwintylian to tylko najbardziej znani autorzy, ktrzy przybyli do
Rzymu z Pwyspu Iberyjskiego. Wszyscy oni w ja-ki sposb zwizani byli
zreszt z Marcjalisem. To Seneka Mod-szy wraz z ojcem Lukana,
Lucjuszem Anneuszem Mel, zostali najprawdopodobniej jego pierwszymi
protektorami w Rzymie,44 a wan rol w literackiej karierze poety
odegraa wdowa po Luka-nie, Polla Argentaria.
Czasy, w ktrych y i tworzy Marcjalis, to jeden z najciekaw-szych
okresw w dziejach staroytnego Rzymu. Po serii tyraskich bd
nieudolnych rzdw kolejnych przedstawicieli dynastii
julij-sko-klaudyjskiej, kiedy to w imperium panowao oglne poczucie
zagroenia, a jednym z najczciej uywanych sw by rzeczownik delator,
czyli donosiciel, nasta wreszcie dobrobyt i wzgldny spo-kj pod
panowaniem Flawiuszw (wyjtkiem bdzie jednak Domi-
42Mianem municipium okrelano miasta, ktrych mieszkacy mieli
podwjne obywatelstwo: lokalne i rzymskie, tj. narzucone przez
zwyciskich Rzymian po pod-boju konkretnego terytorium. Zachowanie
autonomii szo w parze z obcieniem ta-kiej spoecznoci (std nazwa
wywodzca si od terminu munus ciar) obowiz-kami podatkowymi i
dostarczaniem rekrutw do suby w armii. Wedug Cycerona (Leg. 2,5)
obywatele pochodzcy z municypiw mieli jak gdyby po dwie ojczyzny:
jedn z tytuu urodzenia, drug z tytuu przynalenoci pastwowej.
43Widzimy wic, e rzymskie miasta prowincjonalne posiaday take
tego typu budowle, co tylko dobitnie potwierdza popularno igrzysk
poza granicami Wiecz-nego Miasta, chocia organizowano je, co
zrozumiae, na znacznie mniejsz skal (zjawisko to znakomicie
ilustruje niedorzeczny skdind jeli chodzi o logik fabu-y film
Gladiator z roku 2000). Ze wietnie udokumentowanej ksiki zasuonego
epigrafika Louisa Roberta (1940) dowiadujemy si o ogromnej
popularnoci tej formy rozrywki we wschodniej czci imperium wrd
greckich mieszkacw ojku mene (Ateny z teatrem Dionizosa, Efez,
Smyrna, Antiochia Pizydyjska, Dura Europos nad Eufratem), cho
amfiteatry rozsiane byy waciwie po caym tery-torium, gdzie wpywy
mieli Rzymianie (Nemausus i Arelatum [Nmes i Arles w dzisiej szej
Francji], Pola [Pula w Chorwacji], Italika [Santiponce w
Hiszpanii], take Kartagina i Thysdrus [Qarj i El-Djem/Al-Damm w
Tunezji], Nikomedia [zmit w Turcji], Pantikapajon [Kercz na
Krymie]). Gladiatorzy, zwani po grecku [monomchoi], byli i tam
boyszczami tumw. Zasig zjawiska potwierdza zatem uniwersalno tezy
holenderskiego historyka Johana Huizingi (1967) o ludy-cznej
naturze czowieka i rytuaach z tym zwizanych; por. te Ville (1981) i
Carter (2009). Wedug wymownego porwnania Colina Wellsa (2004: 295)
rzymskie am-fiteatry dominoway nad innymi budowlami miast niczym
pniej redniowieczne gotyckie katedry. Bibliografi na temat
archeologii Bilbilis oraz innych rzymskich orodkw na Pwyspie
Iberyjskim do roku 1999 podaje Mierse (1999).
44Szelest (1963: 141).
Rzym, igrzyska i poeta 37
cjan). To wtedy gorczkowo nadrabiano zalegoci w korzystaniu z
ycia i budowaniu osobistych majtkw. Tak wczesny Rzym charakteryzuje
Victoria Rimell:
Przeniemy si w przeszo. Jest poowa lat dziewidziesitych.
Jeste-my u progu nowego stulecia, yjemy i oddychamy atmosfer nowej
ery, ktrej nadejcie ludzie zapowiadaj od poowy lat osiemdziesitych.
Dziki coraz lepszej komunikacji i regulujcemu wszystko mechanizmowi
dziaania imperium wiat wydaje si mniejszy, a coraz wiksza liczba
mieszkacw prowincji ciy ku ttnicej yciem, zatoczonej metropolii.
Wszyscy oni staraj si o te same nieliczne posady (chc by
ekonomistami albo arty-stami). Wielu z nas si bogaci i jestemy jak
nigdy dotd mobilni, ale praw-dopodobnie cieszymy si coraz mniejsz
wolnoci. Odnosi si wraenie, e ycie stao si walk, wzajemnym
poeraniem si w gszczu miejskiej dun-gli, a ci, ktrzy nie wytrzymuj
tempa, szybko staj si ofiarami (w gruncie rzeczy rola ofiary jest
wkalkulowana w ycie). Rzeczywisto okazuje si najbardziej podanym
widowiskiem, poniewa zmczy nas dramat i fikcja z jej amatorsk
teatralnoci, a obserwowanie, jak inni cierpi naprawd, dostarcza nam
znacznie silniejszych bodcw (bdc zarazem prawdziwie ironicznym
twrczym eksperymentem). To kultura, w ktrej od dawna spenia si
przepowiednia Andy Warhola (o tym, e w przyszoci kady zy-ska saw na
15 minut). Modzi ludzie tskni za pokojem, ale w odlegych rejonach
wiata wci wybuchaj krwawe wojny i nawet jeli rosn dokoa betonowe
budowle, pomidzy nimi snuje si smog niestabilnoci i poczucia
zagroenia.45
Nawet jeli ta charakterystyka celowo stylizuje omawian epok na
podobn do naszej wspczesnoci, pozostaje ona pod wieloma wzgldami
trafna, zwaszcza jeli chodzi o paradygmaty kulturowe. Od poowy I
stulecia p.n.e. do koca wieku I n.e. kultura rzymska przesza bowiem
proces przeobrae podobny do tego, jakiego eu-ropejska, czy szerzej
zachodnia, dowiadczya w cigu ubiegego i na pocztku obecnego wieku.
Dotyczy to przede wszystkim kry-teriw estetycznych, wartociowania
sztuki i ulotnoci sawy, jak osign moe artysta czy jak si dzi mwi
celebryta (i wtedy, i dzi zacieray i zacieraj si rnice midzy jedn a
drug katego-ri osb). Owa ulotno opiera si na kaprysie publicznoci,
ktra szybko nuy si monotoni tych samych twarzy, powtarzajcych si
form i treci, a sukces uzaleniony jest od nielicznej grupy
sponso-rw dysponujcych pienidzmi i kontrolujcych rodki przekazu.
Jak wtedy, tak i dzi rozpaczliwe poszukiwanie wrae zmusza ar-tystw,
pisarzy i poetw do ich nieustannego dostarczania w zamian za moliwo
chwilowego utrzymania si na powierzchni.
45Rimell (2009: I).
38 AleksAndrA klczar i Mariusz zAgrski
Tak te strategi przyj w swojej twrczoci Marcjalis, ktry
odrzucajc lukratywn perspektyw kariery prawniczej, postanowi zosta
poet. Niestety, od czasw Mecenasa i Messali, wielkich pa-tronw
poezji czasw augustowskich, byo to o wiele trudniejsze. Poetw
przybyo, a zapotrzebowanie na poezj przenioso si ze sfery
publicznej do rzdu prywatnych zachcianek. Pauperyzacja poetw dotyka
wic i naszego epigramatyka, ktry postanawia za-dowoli si rol
klienta, jednak i to zajcie nie spenia jego ocze-kiwa. Znajduje
wprawdzie askawych patronw, ale nie s oni ju tak hojni jak niegdy.
Oczekuj te wikszego uznania dla wasnej osoby. Wymownym wiadectwem
rozczarowa poety niskim sta-tusem klienta jest jeden z epigramw,
skierowany wprawdzie do anonimowego odbiorcy, dobrze jednak
charakteryzujcy pozycj poety (Epigr. 7,76). Powysza charakterystyka
czasw, w ktrych przyszo Marcjalisowi y i tworzy, do pewnego stopnia
wyja-nia zreszt, dlaczego sign on wanie po epigram jako tworzywo
literackie.
Ot ta niewielka forma o bardzo bogatej i rnorodnej trady-cji
mimo wielu stuleci artystycznej ewolucji wci balansowaa na granicy
sztuki sowa i tekstu uytkowego, jakkolwiek dla lite-ratw antycznych
nie byy to bynajmniej wykluczajce si racje. Epigramy ukadali
najwiksi poeci epoki hellenistycznej, tworzy je uwielbiany przez
Marcjalisa Katullus, a jednoczenie byy one wci napisami na
nagrobkach, przedmiotach, tablicach i budow-lach komemoratywnych,
od pewnego momentu stay si te na-rzdziem satyry, przybierajc form
tzw. epigramw skoptycznych ( [skpto] wymiewa, wyszydza, artowa).
Pochwa-y, ktre umieszcza w swoich epigramach Marcjalis, wykraczaj
daleko poza subtelne wzmianki czy dedykacyjne zwroty, jakie
znajdujemy w utworach Horacego. W lad za kolejnymi cesarzami rwnie
zamoni Rzymianie pragn niemiertelnej sawy, porw-na do mitycznych
herosw i zapewnie o przychylnoci bogw. Problem w tym, e zwykle nie
dokonuj rzeczy tak niezwykych, by upamitnia je w epickich
poematach. Ich codzienne sukcesy oraz okazjonalnie wywiadczane
dobrodziejstwa nadaj si za to doskonale do uwiecznienia w
epigramach.
Pozycja gatunku w literaturze rzymskiej nadal nie jest jesz-cze
oczywista. Mimo jego nobilitacji w czasach hellenistycznych w
Rzymie cigle panuje kult wielkich form. Od czasu powstania Eneidy
dominujcym gatunkiem jest epopeja, a poeci staraj si do-rwna
Wergiliuszowi, cho kady robi to na swj sposb, ale za-wsze mniej lub
bardziej tradycyjnie, za pomoc eposu. Ich patronem
Rzym, igrzyska i poeta 39
jest Lukan, autor dedykowanej Neronowi epopei o wojnie domowej
(Pharsalia, sive De bello civili Farsalia, czyli O wojnie domo-wej
[ksig 10]). W jego lady pjdzie Syliusz Italik, ktry napisze poemat
o II wojnie punickiej, oraz Waleriusz Flakkus i Stacjusz, autorzy
eposw mitologicznych. Wszystkich czy jedno: s ludmi zamonymi, ktrzy
mog sobie pozwoli na zajmowanie si wik-szymi projektami literackimi
bez obawy o brak rodkw do ycia.
Marcjalis jest w innej sytuacji: musi z dnia na dzie zabiega o
utrzymanie. Nie moe podj ryzyka i przystpi do tworzenia dziea,
ktrego jak wielu poetw epickich, z Wergiliuszem na czele by moe
nigdy nie zdoa ukoczy. Potrzebuje regularnie niewielkich sum, a to
da si osign, tworzc mae utwory, najle-piej epigramy. Zapewne wanie
ten merkantylny wzgld sprawia, e epigram cigle ma charakter uytkowy
i nie jest najwyej cenio-nym gatunkiem. Sam Marcjalis pisze o tym,
zwracajc si do Polli Argentarii (Epigr. 10,64):
Jeeli, boska Pollo, signiesz po moje tomiki, nie marszcz zbytnio
czoa i niech nie gorszy ci art. Przecie twj m, co chwa naszego jest
Helikonu, cho sawi trb pieryjsk wojny okrutne i bro, nie wstydzi si
w wierszu lubienym powiedzie: Kotto,46 c innego tu robi, jeli nie
bior do ust?.47
Jednym ze ladw poczucia niszoci, jakie mg odczuwa Mar-cjalis,
jest jego stosunek do Syliusza Italika, starszego o kilkanacie lat
poety, ale take jednego z najwaniejszych patronw. W relacji tej
Marcjalis nie pozwala sobie na jakkolwiek poufao, zachowu-jc przez
cay czas naleyty szacunek i dystans.48
Wrd potencjalnych mecenasw najbardziej obiecujcymi byli, rzecz
jasna, cesarze. Marcjalis tworzy za panowania Tytusa, Domi-cjana,
Nerwy i Trajana, chocia to dwaj pierwsi odegraj najwa-niejsz rol w
jego karierze. Co ciekawe, poeta z rwnym zapaem wychwala i
komplementuje wszystkich czterech cesarzy, mimo e z przekazw
historykw wynika, i nie wszyscy oni jednakowo na owe pochway
zasugiwali. O ile Tytusa i obu przedstawicieli dyna-stii Antoninw
uznawano za tzw. dobrych cesarzy, o tyle panowanie
46Nie wiadomo dokadnie, ktry Kotta by adresatem cytowanych tu sw
Luka-na. Juwenalis w jednej z satyr (5,109) wymienia Senek, Pizona
i Kott jako trzech wielkich opiekunw poetw.
47O ile nie zaznaczono inaczej, autorem wszystkich przekadw we
wprowadze-niu jest Mariusz Zagrski.
48Szelest (1963: 4344).
40 AleksAndrA klczar i Mariusz zAgrski
Domicjana uwaa si za czas powrotu najgorszych praktyk
stosowa-nych przez wadcw dynastii julijsko-klaudyjskiej.
Donosicielstwo, terror i otwarty konflikt z senatem nie
przeszkadzaj jednak Mar-cjalisowi wychwala Domicjana jako mdrego
wadc, wielkiego budowniczego, a nawet wybitnego poet, ktrego utwory
porwnuje (Epigr. 5,5,78) z Eneid. Te pene przesadnej egzaltacji
pochleb-stwa skoniy wielu badaczy do analizowania na rne sposoby
re-lacji poety z kolejnymi cesarzami, zwaszcza z Domicjanem. Ot
wydaje si, e ich stosunki miay charakter nader jednostronny i
ograniczay si do zabiegw Marcjalisa o cesarskie wzgldy.49
Nie ma w tym zreszt nic nadzwyczajnego, poniewa poezja nie jest
ju wwczas cenionym dobrem, jak chociaby za czasw Au-gusta.
Uwiedzeni saw i powodzeniem Wergiliusza czy Horacego autorzy staraj
si co prawda osign podobny sukces, ale nie maj na to najmniejszych
szans, poniewa na ich utwory zapotrzebowa-nie jest minimalne. Jak
wynika z pochwalnych tyrad Marcjalisa, po-eci reaguj jeszcze
bardziej gorczkowymi, graniczcymi z histeri, zabiegami o protekcj.
Narzekajc na swoich opiekunw bd ich chwalc, Marcjalis wielokrotnie
wspomina Mecenasa i jego hoj-no wobec Horacego. Gorycz bierze si
std, e poeta, ktry nie uwaa si za gorszego od sawnego poprzednika,
moe liczy na duo mniejsze finansowe wsparcie. Dzieje si tak rwnie
dlate-go, e wzrosa konkurencja, a subiektywne uznanie bogatego
pa-trona ustpio miejsca oficjalnym konkursom poetyckim,
wprowa-dzonym niegdy przez Augusta, a teraz stanowicym podstawow
drog przebicia si do literackiego obiegu. W tej sytuacji poparcie
Senekw czy przychylno wdowy po Lukanie stracia na znaczeniu wobec
koniecznoci codziennych stara o uznanie.
Kadego dnia w portykach i na rogach ulic poeci recytuj swoje
utwory, spotykajc si z wikszym lub mniejszym zainteresowa-niem
suchaczy. artobliwy obraz takiej autoprezentacji daje nam
Petroniusz (Sat. 8990). Oto towarzyszcy gwnemu bohaterowi poeta
Eumolpus wygasza w jednym z portykw krtki poemat epicki o zdobyciu
Troi, co omal nie koczy si jego ukamieno-waniem. Marcjalis nie
wspomina o adnych ulicznych wystpach z wasnym udziaem ani o
konkursach, w ktrych miaby prbowa szczcia, wymienia jednak innych
autorw zdobywajcych poetyc-kie laury. Wyglda wic na to, e
protekcja, jak mg cieszy si w pocztkowym okresie pobytu w Rzymie,
pozwolia mu pomin przynajmniej ten etap kariery.
49Szelest (1963: 33).
Rzym, igrzyska i poeta 41
Powstajce w tym czasie utwory naladuj gwnie twrczo autorw z I w.
p.n.e. Arruntius Stella pisze miosne elegie i wzoruje si na poezji
Katullusa, z t rnic, e zamiast wrbelka posta-nawia opiewa gobia.
Ulubieniec Domicjana, Parteniusz, rzuca wyzwanie Wergiliuszowi,
tworzc wasn wersj Georgik. Z zacho-wanych dzie tego okresu
Argonautyki Waleriusza Flakka maj swj pierwowzr nie tylko w
hellenistycznym poemacie Apolloniosa z Rodos, ale take w
niezachowanym dziele Warrona z Ataksu, za Achillejda Stacjusza to
prawdopodobnie nowe ujcie tematu podj-tego przez Makra, przyjaciela
Owidiusza. Chocia zatem produkcja utworw poetyckich jest wiksza ni
kiedykolwiek przedtem, rzym-ska kultura literacka cierpi na kryzys
kreatywnoci i oryginalnoci. Istnienie klasyki, kanonu wybitnych
dzie, ktre wymienia w trak-tacie O ksztaceniu mwcy Kwintylian,
wywouje instynktowny lk przed wkroczeniem na now ciek, przed
stworzeniem nowej ja-koci, przed zaproponowaniem nowej formy.
W tych okolicznociach twrczo epigramatyczna Marcjalisa moga wyda
si czym oryginalnym, ale tylko pod pewnymi wa-runkami. Epigram to
gatunek o dugiej i bogatej tradycji, ale Mar-cjalis jak si wydaje
postanowi wprowadzi go na nowe tory, a ponadto powici wiele uwagi
samemu gatunkowi, tworzc wa-sn poetyk epigramu. Waciwie naleaoby
powiedzie, e bya to teoria tylko jego epigramw, nie tyle wic nowa
teoria gatunku, co teoria nowej formy.50 Na czym polegaa wieo tego
ujcia?
Horacy swoich czasw?Mona powiedzie, e Marcjalis znakomicie
odrobi lekcj, ktrej