www.livius.nl Winckelmann, Wolf en wij Het ontstaan van de oudheidkunde
www.livius.nl
Winckelmann, Wolf en wijHet ontstaan van de oudheidkunde
www.livius.nl Titel cursus 2
• Napoleons machtsuitbreiding• Oostenrijk al verslagen; stichting Rijnbond• Pruisen intervenieert• Jena-Auerstädt (14 oktober 1806)• Inname Berlijn; vrede van Tilsit (1807)• Wereldhistorische betekenis– “Feodaliteit” versus “bourgeoisie”– Georg Hegel
• In Duitsland: crisis
Het ontstaan van de oudheidkundeDe slag bij Jena-Auerstädt (1806)
www.livius.nl Titel cursus 3
Het ontstaan van de oudheidkundeNapoleon in Berlijn(1806)
www.livius.nl Titel cursus 4
Het ontstaan van de oudheidkundeC.D. Friedrich, Gräber gefallenere Freiheitskrieger
www.livius.nl Titel cursus 5
Andere reacties• Kleist, Hermannsschlacht• Von Humboldt, Geschichte des Verfalls und
Untergangs der griechischen Freistaaten• Friedrich Wilhelm III: “Revolution von oben”• Scharnhorst, Gneisenau• Heinrich F.K. Reichsfreiherr vom und zum Stein• Wilhelm von Humboldt: universiteit,
gymnasium• Friedrich August Wolf• De klassieken zullen Duitsland redden
Het ontstaan van de oudheidkundeCrisis in Duitsland
www.livius.nl Titel cursus 6
• Verschillende benaderingen van de Oudheid– Academisch (classici, historici)– Antiquariërs (verzamelaars)• In feite de eerste archeologen
Het ontstaan van de oudheidkundeAchttiende-eeuwse klassieken
www.livius.nl Titel cursus 7
Het ontstaan van de oudheidkundeAchttiende-eeuwse antiquariërs
www.livius.nl Titel cursus 8
• Verschillende benaderingen van de Oudheid– Academisch (classici, historici)– Antiquariërs (verzamelaars)• In feite de eerste archeologen
– Verlichters: hypothetische geschiedschrijving• Sociaal contract• Maatschappelijke vooruitgang• In feite de eerste
sociaalwetenschappers• J.J. Winckelmann
Het ontstaan van de oudheidkundeAchttiende-eeuwse klassieken
www.livius.nl Titel cursus 9
• Schoenlapperszoon uit Stendal• Theologie, natuurkunde,
kunstgeschiedenis• Description des pierres gravées du feu
Baron de Stosch (1760)• Gedanken über die Nachahmung der
griechischen Werke (1755) • Geschichte der Kunst des Altertums
(1763)
• Hein van Dolen, Moord in Triëst (1796)
Het ontstaan van de oudheidkundeJohann Joachim Winckelmann (1717-1768)
www.livius.nl Titel cursus 10
• Stelling: ontwikkeling van de kunst• Bloeide op in Griekenland door klimaat• Deze stelling geïllustreerd aan de hand van
allerlei voorbeelden• Het innovatieve: combinatie van methoden• De boodschap: alles draait om vrijheid– Vgl. Franse Revolutie– Vgl. Napoleon
• “Der einzige Weg für uns, groß, ja, wenn es möglich ist, unnachahmlich zu werden, ist die Nachahmung der Alten.”
Het ontstaan van de oudheidkundeWinckelmanns verdiensten
www.livius.nl Titel cursus 11
Het ontstaan van de oudheidkundeNeoclassicisme / Filhellenisme
www.livius.nl Titel cursus 12
• Classicus, leerling van Heyne• Visie: geschiedenis niet slechts door
individuen, maar ook bovenindividueel gemaakt
• Zeitgeist, Volksgeist• Prolegomena ad Homerum (1795)– Joodse commentaartraditie– Eenmaal aanvaard, vergeten
• Darstellung der Altertumswissenschaft nach Begriff, Umfang, Zweck und Wert (1807)
Het ontstaan van de oudheidkundeFriedrich August Wolf (1759-1824)
www.livius.nl Titel cursus 13
Het ontstaan van de oudheidkundeDarstellung der Altertumswissenschaft
www.livius.nl Titel cursus 14
Wat is de Oudheid?• Eindgrens: vijfde eeuw n.Chr.– Geen aandacht voor Byzantium/Islam
• Begingrens– Bij Homeros; geen aandacht voor oude
N.O.– Vgl. kennis judaica
• Scheiding tussen– Studie Griekenland/Rome (Grieks en
Latijn)– Oude Nabije Oosten (Hebreeuws,
Arabisch)
Het ontstaan van de oudheidkundeWolfs Darstellung
www.livius.nl Titel cursus 15
Waarom oudheidkunde?• Geen materiële winst• Geen concreet nut talenkennis (m.u.v.
theologen en juristen)• Doel in zichzelf: Grieks leren = Griekse
Volksgeist aanleren• Vgl. Immanuel Kant• Doel: even briljant als de Grieken; nieuwe
elite• Geen aristocratie of volk, maar Bildung
Het ontstaan van de oudheidkundeWolfs Darstellung
www.livius.nl Titel cursus 16
Hoe oudheidkunde?• Alles op Volksgeist• Dus: Grieks, Latijn, maar ook antiquarisme
en geschiedenis, numismatiek, epigrafie enz.
• Een enorme synthese• Ironie:– Wolf wilde belangeloze, gedisciplineerde
studenten– Verkeerde in zijn tegendeel
Het ontstaan van de oudheidkundeWolfs Darstellung
www.livius.nl Titel cursus 17
Het ontstaan van de oudheidkunde
www.livius.nl Titel cursus 18
Het ontstaan van de oudheidkundeDe Indo-Europese talen
www.livius.nl Titel cursus 19
• Taalkundige / Historicus• Geschichte des Verfalls und Untergangs
der griechischen Freistaaten• Minister van Onderwijs• Gymnasia + universiteiten• Indeling Letterenfaculteit op talige
grondslag– Semitische talen– Indo-Europese talen
• Gescheiden instituten
Het ontstaan van de oudheidkundeWilhelm Freiherr von Humboldt (1767-1835)
www.livius.nl Titel cursus 20
• Tegelijk staatshervormingen; Napoleon verslagen; classicistische architectuur (Schinkel)
• Ontstaan van een Bildungselite, die het vervolgens als privilege opvat
• Wetenschappelijk specialisme, professionalisering
• Nadelen:– Taalfilosofie onjuist– Onderschatting Nabije Oosten– Onderschatting archeologie– Relatie tot het verleden
Het ontstaan van de oudheidkundeDe gevolgen
www.livius.nl Titel cursus 21
• Gescheiden, talige instituten– Indo-Europees• Grieks• Latijn• Letterenfaculteit
– Semitisch• Hebeeuws• Arabisch• Faculteit der
godsdienstwetenschappen
Het ontstaan van de oudheidkundeTweede hoofdprobleem: oost en west
www.livius.nl Titel cursus 22
• Gescheiden, talige instituten– Indo-Europees• Grieks• Latijn• Letterenfaculteit: humanistisch
– Semitisch• Hebeeuws• Arabisch• Faculteit der
godsdienstwetenschappen: religieus
Het ontstaan van de oudheidkundeTweede hoofdprobleem: oost en west
www.livius.nl Titel cursus 23
• Gescheiden, talige instituten– Indo-Europees• Grieks• Latijn• Letterenfaculteit: humanistisch
– Semitisch• Hebeeuws• Arabisch• Faculteit der
godsdienstwetenschappen: religieus
Het ontstaan van de oudheidkundeTweede hoofdprobleem: oost en west
www.livius.nl Titel cursus 24
• Institutionele indeling leidt dus tot verschillende benadering van hetzelfde tijdvak
• Idee dat west humanistisch is, en oost religieus• Eerste spijkerschriftteksten: alleen het religieuze
materiaal (“Und die Bibel hat doch recht”)• Bestaat nog steeds
– Paul Cartledge over de Perzische Oorlogen en huidige War on Terror
– Tom Holland– 300– Pagden, Worlds at War (eveneens War on
Terror antieke wortels)
Het ontstaan van de oudheidkundeTweede hoofdprobleem: oost en west
www.livius.nl Titel cursus 25
• Archeologie als hulpwetenschap• Nieuwe vondsten vooral om opmars naar
de vrijheid te illustreren• Vernieuwing kwam uit de prehistorische
archeologie
Het ontstaan van de oudheidkundeDerde hoofdprobleem: archeologie
www.livius.nl Titel cursus 26
• Worden als een Griek door de taal• Probleem 1: niet-talige gedachten• Probleem 2: waren die Grieken wel zo
briljant?– Frazer, Golden Bough (c.1900)– Cambridge Ritualists– Dodds, Pagan and Christian in an Age of
Anxiety (1965)– Dodds, The Greeks and the Irrational
(1951)
Het ontstaan van de oudheidkundeEerste hoofdprobleem: taalfilosofie
www.livius.nl Titel cursus 27
• Als taalfilosofie niet werkt…• … dan continuïteiten• In Griekenland ontstaan vrijheid• Wij daarvan de erfgenamen• Dus geen Nachahmung, maar claim
dezelfden te zijn• J.S. Mill: “de slag bij Marathon, zelfs als
een gebeurtenis in de Engelse geschiedenis, belangrijker is dan de slag bij Hastings”
• Geproblematiseerd door sociale wetenschappen
Het ontstaan van de oudheidkundeVierde hoofdprobleem: relatie tot het verleden
www.livius.nl Titel cursus 28
• Verouderde informatie• Diverse interpretatiewijzen• PR sinds Schliemann• En recent:– Data-explosie– Internet– Studenten te kort opgeleid
• Maar daaraan kan Wolf niets doen
Het ontstaan van de oudheidkundeEn nog een vijfde hoofdprobleem
www.livius.nl Titel cursus 29
• Met F.A. Wolf ontstaat de oudheidkunde• Professionalisering, duidelijk doel• Ook onverstandige keuzes• Begint na twee eeuwen sleets te worden• Fundamenteel probleem: de subsidiëring• Oudheidkunde moet relevant zijn– Nuttig door taalfilosofie– Nuttig door continuïteit– Nuttig door vaderlandse identiteit
(NHM)
Het ontstaan van de oudheidkundeKortom…
www.livius.nl Titel cursus 30
• Henry Houssaye (1848-1911)• Iéna et la campagne de 1806 (1915,
postuum)• In tranen• Geschiedenis/oudheidkunde is een
sensatie, een ervaring, een kick, een soms fysieke schok
• Het Prokroustesbed– Het oosten eraf– Onhoudbare continuïteiten erbij
• We moeten eens een discussie aangaan
Het ontstaan van de oudheidkundeWat is geschiedenis wel?
www.livius.nl Titel cursus 31
Het ontstaan van de oudheidkundeMeer weten?