Wizerunki Chrystusa w polskiej sztuce ludowej
Wizerunki Chrystusaw polskiej sztuce ludowej
Patronat honorowy:
Jego Ekscelencja Ks. Biskup Jan TyrawaOrdynariusz Diecezji Bydgoskiej
Pan Konstanty DombrowiczPrezydent Bydogoszczy
Wizerunki Chrystusaw polskiej sztuce ludowej
Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy
BYDGOSZCZ 2010
Wydawca:Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy85-006 Bydgoszcz, ul. Gdańska 4tel./fax (+ 48) (52) 58 59 816www.muzeum.bydgoszcz.pl
Dyrektor i Redaktor Naczelny Wydawnictwa Michał Woźniak
Wystawa:
Wizerunki Chrystusa w polskiej sztuce ludowej21 lutego – 18 kwietnia 2010Spichrze, ul. Grodzka 7-11
Autor scenariusza i komisarz wystawy: Maria Flinik-HurynAranżacja: Elżbieta KopczyńskaPlakat, zaproszenie: Franciszek Otto
Katalog:
Opracowanie: Maria Flinik-HurynRedakcja naukowa: Michał WoźniakRedakcja edytorska: Jolanta Baziak-JankowskaOpracowanie graficzne: Franciszek OttoFotografie: Wojciech Woźniak, Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy; Mariusz Wąsik, Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie; Arkadiusz Podstawka, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Oddział Etnograficzny; Wojciech Turkowski, Muzeum w Gliwicach;Przemysław Janasik, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Oddział Etnograficzny
Na okładce: Stefan Boguszyński, rzeźba Chrystus Frasobliwy (fragment) ze zbiorów Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy
ISBN 83-86580-63-7
Druk: POLRASTER Bydgoszcz, tel. 604 49 33 77
Spis treści
Michał Woźniak – Wstęp
Maria Flinik-Huryn – Wprowadzenie
Katalog
I. Dzieciństwo Jezusa
II. Działalność Publiczna Jezusa – Chrystofanie
III. Tematy pasyjne
IV. Chrystus po Zmartwychwstaniu
V. Inne wyobrażenia Chrystusa
Indeks artystów
Bibliografia
07
09
25
33
37
71
75
81
82
Organizatorzy wystawy Wizerunki Chrystusa w polskiej sztuce ludowej pragną wyrazić gorące podziękowania Muzeom, których życzliwa
pomoc umożliwiła przygotowanie ekspozycji.
Instytucje użyczające prace na ekspozycję:Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Oddział Etnograficzny
Muzeum w Gliwicach
Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie
Muzeum Narodowe w Poznaniu, Oddział Etnograficzny
07Michał Woźniak
Po raz czwarty w ciągu ostatnich kilku lat bydgoskie Muzeum podejmu-
je zagadnienie wyobrażeń sakralnych w obrębie sztuki ludowej. Specjal-
nych prezentacji doczekały się przedstawienia aniołów, Matki Bożej oraz
świętych. Ostatnią odsłonę, dla ukoronowania, zarezerwowano dla wize-
runków Chrystusa.
Przegląd dzieł zgromadzonych na tej wystawie, a jest to zestaw dość re-
prezentatywny, prowadzi bardzo szybko każdego uważnego obserwa-
tora do wniosku, że tematyka podejmowana przez artystów ludowych
jest taka sama, jak w zakresie sztuki „wysokiej”. Od okresu dojrzałego
i późnego średniowiecza, od czasu wielkiej zmiany w pobożności społe-
czeństw Europy zachodniej, łacińskiej, dominują w ikonografii chrysto-
logicznej tematy dotyczące Narodzin i Męki, inaczej mówiąc Inkarnacji
i Pasji. Wydarzenia z okresu publicznej działalności Jezusa Chrystusa
ograniczają się najczęściej do chrystofanii: Chrztu w Jordanie, Cudu
w Kanie Galilejskiej, Przemienienia na górze Tabor. Zupełnie podobnie
rzecz się ma w sztuce ludowej. Do podobnych wniosków można też dojść
obserwując inne tematy: maryjne i hagiograficzne. Owszem, zauważamy
czasem preferencję dla określonych typów wizerunków Matki Bożej lub
dla pewnych świętych, szczególnie ważnych dla danej lokalnej lub zawo-
dowej społeczności (takich choćby jak św. Izydor dla rolników), obser-
wujemy pewne warianty i szczegóły różniące konkretne wizerunki. Nie
zmienia to jednak tej ogólniejszej, wyżej sformułowanej prawidłowości.
Podział na sztukę ludową i sztukę oficjalną w zakresie przestawień sa-
kralnych, w obrębie wizerunków osób boskich i świętych jest zatem dość
umowny. Niewątpliwie dzieła zgromadzone na tej wystawie, zaliczane
do obszaru sztuki ludowej, wykonywane były przez artystów nie posia-
dających profesjonalnego wykształcenia i nie zajmujących się zawodo-
wo wytwarzaniem dzieł plastycznych. Nie ma, lub nie powinno to mieć
większego znaczenia dla ich statusu – jako wyobrażeń osób świętych –
czy jako przedstawień biblijnych. Istotnie, prawdą jest, że wytwory arty-
stów ludowych funkcjonowały zasadniczo poza przestrzenią liturgiczną.
Jednak to właśnie wizerunki w jej obrębie się znajdujące, w kościołach
i kaplicach, w tym w licznie nawiedzanych sanktuariach i ośrodkach
pielgrzymkowych, owe słynące łaskami figury i obrazy, czczone wize-
runki, były bezpośrednim wzorcem i inspiracją dla tych wszystkich
licznych wyobrażeń malowanych i rzeźbionych, zaludniających wiej-
08 ską przestrzeń bytowania, oswajających ją. Sztuka ludowa tak silnie,
w tak znaczący sposób zależna jest stylistycznie od sztuki gotyckiej i od
sztuki barokowej, bo właśnie dzieła powstałe w tych dwóch wielkich
epokach rozkwitu sztuki i religijności, tak licznie reprezentowane były
w kościołach. I zauważmy – w obu tych epokach religijność wznosi się
na mistyczne szczyty, z czasów tych pochodzą wielkie dzieła teologicz-
ne i mistyczne, a zarazem w okresach tych życie społeczności przesy-
cone jest żarliwą pobożnością. Wielka liczba powstających wizerunków
sakralnych sprawia, że trudno wręcz mówić o opozycji sztuki wysokiej
i popularnej. Od wybitnych kreacji artystycznych można zakreślić cią-
głą linię biegnącą aż po uproszczone i powielane wzorce, ze wszystkimi
możliwymi stadiami w zakresie jakości formalnej i nowatorstwa.
Ta wielka tradycja sztuki religijnej przetrwała właśnie w obrębie kultury
ludowej. Oficjalna sztuka sakralna, popadłszy w pewne skostnienie styli-
styczne i tematyczne XIX i XX wieku, często nie próbowała być nowocze-
sna, a dążąc do nowoczesności bywała niezrozumiała lub przyjmowana
z niechęcią. Nie stanowiła też głównego nurtu działań artystycznych,
istotne problemy sztuk plastycznych rozgrywały się na innych polach
aktywności twórczej. Cieszyć mogą tylko owe niezbyt liczne, a przecież
ciekawe i nowatorskie dzieła, zarówno w zakresie architektury jak pla-
styki. Z opóźnieniem wprawdzie, ale kryzys dotknął też religijną sztukę
ludową. Dzieła powstające dla anonimowego odbiorcy, często wielko-
miejskiego, nierzadko tworzone przez artystów nie tylko nie mieszka-
jących już na wsi, ale nawet nie wywodzących się ze środowiska wiej-
skiego, należą właściwe do nowej kategorii wytworów sztuki popularnej
i nieprofesjonalnej (cokolwiek by to znaczyło), nie będącej już jednak
sztuką ludową, przynajmniej w tradycyjnym znaczeniu. Ale to już zupeł-
nie inny temat.
09
Zainteresowanie wystawami sztuki ludowej i towarzyszącymi im publi-
kacjami świadczy, że twórczość ta jest odbierana jako jeden z istotnych
elementów kultury narodowej. Sztuka sakralna zaś zajmuje wyjątkowe
miejsce w polskiej kulturze ludowej, dlatego też bydgoskie Muzeum po-
stanowiło poświęcić jej kolejną ekspozycję.
Prezentacja Wizerunki Chrystusa w polskiej sztuce ludowej stanowi zamykają-
ce ogniwo w cyklu realizacji o tematyce religijnej (Madonny – 1999, Anioły w sztuce ludowej – 2004/2005, Kult świętych w religijności ludowej – 2008).
Aktualna wystawa przybliża dzieła o tematyce chrystologicznej repre-
zentatywne dla sztuki ludowej. Prezentuje obiekty tradycyjnej sztuki
wyobrażeniowej z zakresu malarstwa, rzeźby i drzeworytu, jak również
wybrane przykłady współczesnej twórczości o charakterze ludowym.
Twórczość ta niekiedy wprawdzie przekracza utrwalone konwencje iko-
nograficzne, jednak w swoim ogólnym wyrazie pozostaje w kręgu spu-
ścizny minionych wieków.
Dzieła dawnej sztuki ludowej pełniły funkcje kultowe, posiadały charak-
ter obiektów sakralnych. Umieszczano je w domowych ołtarzykach, na
przydrożnych krzyżach, w wiejskich kościołach i kapliczkach. Wykony-
wane były przez samouków, tworzących prace dla siebie i wąskiego grona
odbiorców (głównie warstwy chłopskiej), przez osoby przyuczone do za-
wodu malarza lub rzeźbiarza, wywodzące się z grona rzemieślników zaj-
mujących się obróbką drewna (tworzące na potrzeby odbiorców wiejskich
i małomiasteczkowych), a także przez wytwórców cechowych, produkują-
cych seryjnie dla pątników przybywających do świętych miejsc.
Z tradycjami cechowymi najsilniej związane było malarstwo. W pracow-
niach działających głównie w centrach kultu religijnego, powstawały
obrazy na płótnie, blasze i papierze, rzadziej na szkle czy drewnie, prze-
znaczone do kapliczek, kościołów i domów wiejskich. Prężnym ośrod-
kiem była Częstochowa, gdzie od XVIII wieku działali malarze pracują-
cy zarówno w ramach organizacji cechowej, jak i konkurujący z nimi pozacechowi partacze i przeszkodnicy, którzy oferowali obrazy uboższym
nabywcom, wywodzącym się z warstwy chłopskiej i mieszczańskiej. Wy-
stawa prezentuje zatem, obok wielu innych, obrazy wykonane w ośrod-
ku częstochowskim.
Maria Flinik-Huryn
10 Do grona twórców ludowych zalicza się również drzeworytników, któ-rzy wędrowali z zestawem klocków i na miejscu odbijali obrazek wybrany przez kupującego. Deski wykonywali najczęściej rzemieślnicy działający w warsztatach świeckich lub przyklasztornych (np. w Częstochowie, Kal-warii Zebrzydowskiej czy Leżajsku). Najsłynniejszym zachowanym zbio-rem są klocki odnalezione w Płazowie koło Lubaczowa. Wykonane zostały przez różnych drzeworytników, a wykorzystywane przez Macieja Kostryc-kiego i jego syna, także Macieja. Na wystawie prezentowane są, między innymi, odbitki na papierze pochodzące ze wspomnianego warsztatu.
Autorom desek drzeworytniczych dostarczały wzorów cudowne wize-runki w kościołach i klasztorach, do których przybywali pielgrzymi. Drzeworyty prezentowały zróżnicowany poziom, który wynikał z róż-nych możliwości technicznych i umiejętności ich twórców. Przyniesione jako pamiątka z odpustu, jarmarku czy pielgrzymki, wieszano na ścia-nach izb, stajni, stodół, a postacie na nich przedstawione były przed-miotem kultu i miały strzec domowników oraz ich dobytku. W połowie XIX wieku drzeworyty ludowe zaczęły zanikać, a ich miejsce zajmowały obrazy na szkle oraz reprodukcje.
Podobnie jak malarze i drzeworytnicy, również rzeźbiarze nie stanowili jednorodnej grupy. Spotykamy wśród nich samouków, posługujących się prostymi narzędziami, jak i twórców wywodzących się z grona snycerzy, cieśli, kołodziejów czy stolarzy. Samoukom trudniej przychodziło kształ-towanie materii, natomiast rzemieślnicy, znający tajniki materiału i uży-wający profesjonalnych narzędzi, sprawniej komponowali swoje prace. Chętniej też wzorowali się na popularnej grafice dewocyjnej oraz znanej im z kościołów sztuce gotyckiej i barokowej. Zdecydowana większość XVIII- i XIX-wiecznych rzeźbiarzy ludowych, to twórcy anonimowi.
Początek XX wieku przyniósł zmianę warunków, w których funkcjono-wała tradycyjna kultura ludowa. Zmienił się krąg nabywców, nie był już związany ze środowiskiem wsi lecz składał się także z mieszkańców mia-sta. To, co dawniej określano jednym mianem – sztuka ludowa – nazywa-ne jest dziś na wiele sposobów: mówi się o sztuce w stylu tradycyjnym, o sztuce nieprofesjonalnej, naiwnej, itp. Współcześni artyści ludowi i nieprofesjonalni często podejmują tematykę chrystologiczną i mimo iż ich rzeźby nie pełnią już dawnej obrzędowej funkcji, dowodzą jednak nieprzerwanej obecności w kulturze pewnych wątków i tematów zwią-zanych z życiem Jezusa. Z tego względu na wystawie nie zabrakło rów-nież prac współczesnych twórców.
11Prace zgromadzone na wystawie powstały między końcem XVIII, a po-
czątkiem XXI wieku. Zdecydowana większość prezentowanych dzieł po-
chodzi z XIX wieku i została wykonana przez dawnych twórców ludowych
z wielu różnych obszarów Polski, z terenów dzisiejszych województw: ma-
łopolskiego, podkarpackiego, śląskiego, świętokrzyskiego, mazowieckie-
go, wielkopolskiego, kujawsko-pomorskiego i pomorskiego.
Przywołując dawne i współczesne wizerunki Chrystusa, ekspozycja
przedstawia nie tylko kolejne etapy jego życia, lecz uzmysławia nam
głęboką wymowę tych dzieł oraz zagadnienie emocji towarzyszącej ar-
tystom w procesie tworzenia. Podkreśla także związki sztuki ludowej
ze sztuką wyższą. Możemy dostrzec, iż sztuka przedstawiająca zajmuje
w polskiej tradycji ludowej ważne miejsce, zarówno ze względu na war-
tości artystyczne, jak również na zawarte w niej treści.
Celem wystawy jest ponadto ukazanie form wrażliwości i pobożności lu-
dowej oraz określenie odmienności regionalnych i powszechności wystę-
powania pewnych typów ikonograficznych. Jednoczesny z terminem trwa-
nia ekspozycji czas – Wielkiego Postu i Świąt Wielkiej Nocy – doskonale
współbrzmi z refleksją nad śmiercią i zmartwychwstaniem Chrystusa.
Poprzez zaprezentowane dzieła zaobserwować można, jak wielorakie
elementy miały wpływ na kształt ludowych przedstawień chrystologicz-
nych. Były nimi bez wątpienia wzorce ikonograficzne zaczerpnięte z ofi-
cjalnej sztuki kościelnej, teksty Ewangelii i pism apokryficznych, zna-
ne pośrednio poprzez katechezę kościelną, a także literaturę dewocyjną
popularyzującą wydarzenia biblijne. Pojawiały się również typy ikono-
graficzne związane z lokalnymi miejscami kultu oraz przedstawienia
popularne na szerszym terytorium, których kult wiązał się z obyczajem
pielgrzymowania.
Postać Jezusa Chrystusa w polskiej religijności i sztuce ludowej posiada
szczególne znaczenie. Ikonografia chrystologiczna ustępuje miejsca je-
dynie ikonografii Matki Bożej. Wizerunki ukazujące Chrystusa pozosta-
ją w związku ze specyfiką kultu Syna Bożego. Chrystus – Bóg, a jednocze-
śnie człowiek, poprzez swój ziemski żywot zawsze był bliższy ludziom.
Bóg Ojciec – uważany za stwórcę i władcę świata – przebywa w rejonach
niedostępnych. Za pośrednictwem Chrystusa, który przybrał ludzką po-
stać i miał władzę decydowania o sprawach ziemskich, człowiek łatwiej
może zrozumieć tajemnicę bóstwa Ojca i Syna.
12 Mimo ogromnego bogactwa przedstawień chrystologicznych z ziemskie-
go życia Jezusa najczęściej obrazowane są dwa wydarzenia biblijne skła-
dające się na cykle: Narodzenia Pańskiego oraz Jego Męki.
Pierwsza grupa zabytków ukazuje Narodziny i Dzieciństwo Chrystusa. Scena
Narodzin, szczegółowo opisana w Ewangelii wg św. Łukasza (Łk 2, 1-21),
ujawniająca boską i ludzką naturę Chrystusa, szeroko przeniknęła do
społecznego obiegu, czego wyrazem są kolędy. Wizerunki Narodzenia Pańskiego pokazują stajenkę lub grotę w Betlejem ze świecącą nad nią
gwiazdą, gdzie obok zawiniętego w powijaki, leżącego w żłobie Dzie-
ciątka, stoją Maria z Józefem wśród pasterzy i zwierząt. Artyści ludowi
opierają się także na opisach apokryficznych o wole i ośle w grocie, jak
również na myśli teologicznej o cudownych narodzinach oraz o Marii
i Józefie adorujących Dzieciątko. Nawiązanie do znanych realiów życia
codziennego i uważna obserwacja otaczającej natury stanowią istotne
uzupełnienie źródeł inspirujących tworzenie dzieł dotyczących Naro-
dzin jak i wielu innych wyobrażeń religijnych.
Kolejne sceny, typowe dla sztuki ludowej, związane z Narodzinami Jezu-
sa, to Pokłon pasterzy i Pokłon Trzech Króli (Mt 2,1-12). Przedstawienia ukazu-
ją władców Wschodu: Kacpra, Melchiora i Baltazara, którzy prowadzeni
gwiazdą betlejemską, przybyli by pokłonić się Dzieciątku i złożyć ofiary.
Wizerunki Narodzenia Chrystusa są reprezentowane przez XIX-wieczne
obrazy z terenu południowej Polski oraz rzeźbę z końca XX wieku.
Jedną z najstarszych eksponowanych prac jest płaskorzeźba pochodzą-
ca z końca XVIII wieku – Ucieczka do Egiptu. Ucieczka Świętej Rodziny to
kolejny temat popularny w sztuce ludowej związany z wydarzeniami
umiejscowionymi we wczesnym dzieciństwie Jezusa, a oparty na Ewan-
gelii wg św. Mateusza (Mt 2, 13-15) i pismach apokryficznych. Przedsta-
wienia ukazują świętego Józefa prowadzącego osiołka, na którym po-
dróżuje Matka Boska z Dzieciątkiem.
Innym tematem biograficznym z tego okresu jest Ofiarowanie w świą-
tyni. Wyobrażenie Matki Bożej Gromnicznej nawiązuje do święta ofia-
rowania Jezusa w świątyni i Oczyszczenia Matki Bożej, obchodzonego
w kościele katolickim 2 lutego. Ludowe obrazy łączą te wszystkie wąt-
ki. Ze sceny ofiarowania Jezusa w świątyni, w której uczestniczyli Maria
z Dzieciątkiem, św. Józef, starzec Symeon i prorokini Anna, artyści ludo-
wi pozostawiali najczęściej tylko Marię z Dzieciątkiem, dodając trzymaną
13w jej dłoni gromnicę. Wyobrażenie to występuje pod nazwą Wywód Mat-ki Bożej lub Matka Boska Gromniczna. Znane są również wizerunki anio-
łów adorujących Marię, tak jak w przypadku prezentowanego obrazu
z 2 połowy XIX wieku z warsztatu małopolskiego. Niekiedy pojawiają się
też gołębie lub synogarlice, które według prawa mojżeszowego składano
w świątyni w darze podczas ofiarowania pierworodnego syna (Łk 2, 22-38).
Gromnica, którą Matka Boża dzierży w dłoni, jest symbolem Chrystusa.
Matka Boża obejmująca Dzieciątko jest tematem wielu dzieł artystów
ludowych, a obrazy Matki Bożej Karmiącej małego Jezusa należały do bar-
dzo popularnych. Wyobrażenie Marii karmiącej piersią Syna było bli-
skie twórcom ludowym i odbiorcom ich prac poprzez wątek związany
z macierzyństwem.
Dzieciństwo Jezusa przywołuje również prezentowany obraz Matki Bo-skiej Częstochowskiej. Wizerunek ten jest od stuleci nieprzerwanie celem
licznych pielgrzymek, a rosnące zapotrzebowanie na jego kopie przy-
czyniło się do powstania w XVII wieku w Częstochowie silnego ośrodka
malarstwa religijnego. Wytwory, sprzedawane przez wędrownych han-
dlarzy i kupowane przez pielgrzymów, odnaleźć można na terenie ca-
łej Polski. Popularność tego tematu wiąże się z postanowieniami synodu
krakowskiego z 1621 roku, które zalecały wzorowanie się na przedsta-
wieniach maryjnych znajdujących się w sanktuariach i podawały do na-
śladowania wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej.
W sztuce ludowej rozpowszechniło się również wiele innych wyobrażeń
Matki Bożej z Dzieciątkiem, pochodzących z lokalnych miejsc kultu ma-
ryjnego (np. obraz Matka Boska Leżajska, Matka Boska Kodeńska).
Innym przykładem przedstawienia jest Zwycięska Królowa Niebios, siedzą-
ca na tronie i trzymająca Jezusa na kolanach. Pokazany na ekspozycji
XIX-wieczny obraz płaskorzeźbiony z Krakowa, nawiązuje do tego typu
ikonograficznego.
Chronologia ziemskiego życia Syna Bożego w następnej kolejności wy-
maga przedstawienia wizerunku Świętej Rodziny. Artyści ludowi mniej
lub bardziej wiernie kopiowali kilka otoczonych kultem obrazów z pol-
skich sanktuariów. Do najbardziej znanych i szczególnie czczonych wi-
zerunków Świętej Rodziny należą m.in. łaskami słynące obrazy z kościo-
ła p.w. św. Józefa w Kaliszu oraz z kościoła dominikanów p.w. Wniebo-
14 wzięcia Najświętszej Maryi Panny w Dzikowie (Matka Boska Dzikowska).
Obraz Świętej Rodziny Kaliskiej został ufundowany i umieszczony w ko-
legiacie kaliskiej około 1670 roku przez mieszkańca wsi Szulec jako
wotum dziękczynne za uzdrowienie (w 1767 roku obraz uznano za cu-
downy). Od chwili swego powstania budził głębokie refleksje i prze-
życia religijne. Szczególnym kultem cieszył się od 1783 roku, kiedy to
wyposażenie kolegiaty uległo niemalże całkowitemu zniszczeniu, jed-
nak obraz ocalał nie uszkodzony. Przedstawia on Świętą Rodzinę, któ-
rej harmonijnie ustawione postacie umieszczone są na tle panoramy
miasta – z licznymi wieżami kościelnymi, murem obronnym, rzeką
i bogatą roślinnością. Nad postaciami unosi się gołębica symbolizu-
jąca Ducha Świętego i Bóg Ojciec z szeroko rozpostartymi ramionami
oraz napis „Idźcie do Józefa”. Jak należy się domyślać, na obrazie tym
umieszczono scenę powrotu dwunastoletniego Jezusa z Matką Boską
i Świętym Józefem z Jerozolimy do Nazaretu, po Jego odnalezieniu
w świątyni.
Obraz Matki Boskiej Dzikowskiej, w XVII wieku uznany za cudowny dekre-
tem biskupa krakowskiego Andrzeja Trzebickiego, był również częstym
wzorcem do naśladowania przez twórców ludowych. Kopie tego popu-
larnego przedstawienia Świętej Rodziny występowały licznie w chatach
chłopskich i kapliczkach przydrożnych.
W ikonografii ludowej jest niewiele scen przekazujących informacje
o działalności publicznej Syna Bożego. Do najczęstszych należy Chrzest
Chrystusa. Artyści ludowi opierają się na opisach zawartych w Ewan-
geliach (Mt 3, 13-17 i in.). Scena chrztu ukazuje, jak na eksponowanym
XIX-wiecznym obrazie, Jezusa stojącego w nurcie rzeki Jordan, polewa-
nego wodą przez Jana Chrzciciela. Nad nimi unosi się Duch Święty jako
gołębica. Rzeźba wykonana w latach siedemdziesiatych XX wieku przez
znanego pałuckiego twórcę Czesława Wętkowskiego ze Skubarczewa,
również nawiązuje do tego tematu ikonograficznego.
Niezbyt liczne są także przedstawienia Przemienienia Pańskiego, obchodzo-
nego w Polsce jako pamiątka od początków chrystianizacji, związanego
z wiarą w pomoc Chrystusa, w odmianę ludzkiego losu. Według przeka-
zów biblijnych (Mt 17, 1-8, 14-18), Chrystus na górze Tabor ukazał się
trzem apostołom – Piotrowi, Janowi i Jakubowi w odmienionej postaci,
w towarzystwie proroków Starego Testamentu – Mojżesza i Eliasza. Taką
wizję pokazuje XIX-wieczny obraz pochodzący z Zawoji w Małopolsce.
15W twórczości ludowej spotykamy również uproszczony wariant Przemie-nienia – jedynie z obliczem Chrystusa, jak w przypadku prezentowanej
płaskorzeźby.
Znamiennym wydarzeniem z publicznej działalności Chrystusa, zapo-
wiadającym Pasję, jest scena wjazdu do Jerozolimy. Bogate opisy ewan-
geliczne (Mt 21, 1-11, Mk 11, 1-11, J 12, 12-19) skłaniały artystów do zi-
lustrowania jedynego radosnego wydarzenia Wielkiego Tygodnia. Echa
tego – dość rzadko podejmowanego tematu – zarówno w sztuce kościel-
nej (od końca gotyku), jak i ludowej, odnaleźć można w pracach współ-
czesnych twórców ludowych. Nastrój radości przepełniający ludzi wita-
jących Chrystusa z palmami doskonale oddaje obraz na szkle Adama Sło-
wińskiego z Zakopanego. W rzeźbie często występuje wizerunek samego
Jezusa jadącego na osiołku. Dawniej figura ta pełniła podwójną funkcję
religijną i obrzędową, gdy umieszczano ją na wózku i obwożono lub nie-
siono podczas uroczystej procesji w Niedzielę Palmową.
W sztuce ludowej odnaleźć można także ilustrację sceny spotkania Chry-
stusa z Matką podczas wjazdu do Jerozolimy; spotkania, które jest jedno-
cześnie pożegnaniem. Motyw ten ilustruje przedstawiony XIX-wieczny
dolnośląski obraz malowany na szkle.
Właściwy cykl pasyjny obejmuje tzw. Triduum Paschalne, rozpoczynają-
ce się wieczorem w Wielki Czwartek. Najważniejszym wydarzeniem tego
dnia była uroczysta i pożegnalna wieczerza Chrystusa z Apostołami, pod-
czas której został ustanowiony Najświętszy Sakrament. Ostatnia Wiecze-
rza, opisywana przez Ewangelie (Mt 26, 20-29; Mk, 14, 17-25; Łk 22, 7-18),
jest tematem wielu dzieł sztuki, z najsłynniejszym freskiem Leonarda da
Vinci z refektarza klasztoru Santa Maria delle Grazie w Mediolanie na
czele. Ludowe przedstawienia tej sceny nawiązują do układów kompo-
zycyjnych znanych ze sztuki oficjalnej, z reprodukcji drzeworytniczych
i obrazów dewocyjnych. Twórcy ukazywali Wieczerzę Pańską z Chrystu-
sem niekiedy wyolbrzymionym dla podkreślenia rangi postaci, umiesz-
czonym w centrum kompozycji, w otoczeniu dwunastu apostołów. Na
stole ustawiano zwykle tacę z dwiema rybami, kielich i chleb. Temat
wieczerzy paschalnej był szczególnie chętnie podejmowany w dawnym
malarstwie na szkle. Współcześnie znajduje kontynuację zarówno w ma-
larstwie, jak i rzeźbie wielofiguralnej. Przykładem ciekawego rozwiąza-
nia formalnego jest prezentowana praca rzeźbiarska Ostatnia Wieczerza,
wykonana w 1982 roku przez Antoniego Barana z Opoczna.
16 Modlitwa Chrystusa w Ogrójcu, to jedyna i niepowtarzalna modlitwa
Boga–człowieka, w czasie której sam Bóg zaczął odczuwać lęk, chwila,
w której doznał tak głębokiego wstrząsu, że jak pisze św. Łukasz „…Jego
pot był jak gęste krople krwi, sączące się na ziemię” (Łk 22, 44). Z lu-
dowych wyobrażeń Chrystusa modlącego się w Ogrójcu, ekspresyjne są
zarówno dawne jak i współczesne dzieła rzeźbiarskie. Sugestywną ilustra-
cją modlitwy Chrystusa wśród śpiących apostołów jest wykonana w 1976
roku praca Wacława Suski z Dąbrówki. Natomiast anonimowy XIX-wieczny
twórca ukazał postać Chrystusa samotnie przeżywającego swą mękę pod-
czas modlitwy na Górze Oliwnej. Niekiedy artyści umieszczali pojawiają-
cego się na niebie Anioła z kielichem goryczy, na znak bliskiej męki.
Od pojmania Chrystusa zaczyna się właściwa historia Męki Pańskiej. Na-
leżą do niej wszystkie wydarzenia nieuchronnie prowadzące do Ukrzy-
żowania. Zdarzenia te są w dawnej sztuce ludowej przedstawiane najczę-
ściej poprzez wizerunki wyjęte z szerszego kontekstu. Ze sceny, w której
Chrystus staje przed Piłatem, artyści ludowi przedstawiali wyłącznie
postać Chrystusa. Eksponowane na wystawie prace dowodzą, iż zarówno
w rzeźbie, jak i w malarstwie artyści pokazywali Jezusa w długiej szacie,
z charakterystycznie skrępowanymi sznurem dłońmi, cierpiącego, jed-
nak zawsze pełnego dostojeństwa i majestatu. Dzieła twórców ludowych
są prawdopodobnie wzorowane na XVII-wiecznej figurze z klasztoru ka-
medułów na Bielanach w Krakowie lub na rzeźbie z kościoła trynitarzy
na Antokolu w Wilnie. Wyobrażenie Chrystusa stojącego przed Piłatem
określane było przez lud jako Chrystus Nazareński. Do rozpowszechnienia
się tego wizerunku przyczyniły się misteria pasyjne, odbywające się od
XVII wieku po dziś dzień w Kalwarii Zebrzydowskiej, a także druki de-
wocyjne, uzupełniane odpowiednimi opisami i tekstami modlitw.
Przedstawienia Chrystusa Koronowanego Cierniem, Chrystusa Biczowanego
lub Chrystusa u słupa przejmują, budzą grozę i współczucie nie tylko po-
przez zaznaczenie na ciele śladów tortur, ale przede wszystkim ze wzglę-
du na wyraz twarzy cierpiącego człowieka.
Ostatnim wizerunkiem występującym przed scenami Drogi Krzyżowej
jest Ecce Homo – tytuł pochodzący od słów wypowiedzianych przez Piła-
ta przedstawiającego ludziom Chrystusa w koronie cierniowej (J 19, 5).
W polskiej sztuce ludowej są to przeważnie kopie średniowiecznych
przedstawień, wykazujące cechy gotyckie. Część prac nawiązuje do
XVII-wiecznego cudownego obrazu Chrystusa, znajdującego się w ko-
17ściele bernardynów w Alwerni niedaleko Krakowa. Przedstawienia typu
Ecce Homo były szczególnie popularne w Małopolsce i na Śląsku, czego
przykładem są prezentowane dziewiętnastowieczne obrazy.
Droga Krzyżowa to zespół scen upamiętniających przejście Jezusa z krzy-
żem ulicami Jerozolimy – z pretorium Piłata na Wzgórze Czaszki, gdzie
dokonała się śmierć, aż po złożenie do grobu.
Nabożeństwo Drogi Krzyżowej, odprawiane od XIII wieku w całej Eu-
ropie, pod koniec średniowiecza dotarło także do Polski. W wieku XVII
zaczęto zakładać kalwarie, czyli „kopie" miejsc uświęconych męką
Chrystusa w Jerozolimie. Najsłynniejszą kalwarią w Polsce jest do dziś
Kalwaria Zebrzydowska, zbudowana w XVII i XVIII wieku. Natomiast na
Kujawach i Pomorzu dużą rolę odgrywały Kalwaria Pakoska i Wejherow-ska. Drogę Krzyżową zawierającą czternaście stacji, która obowiązuje
w kościele katolickim od XVIII wieku, wykonywali także artyści ludowi.
Całe jej cykle znajdują się najczęściej w wiejskich kościołach lub w ich
otoczeniu. Dziewięć stacji opiera się na przekazach ewangelicznych, po-
zostałe są wywnioskowane z Biblii i tekstów pozabiblijnych.
Oprócz kompletnego 14–stacyjnego cyklu Drogi Krzyżowej powstawały
liczne przedstawienia poszczególnych stacji. Najchętniej podejmowano
temat Upadku pod krzyżem (stacje III, VII i IX), Chustę Weroniki (stacja VI)
i Szymona Cyrenejczyka pomagającego Chrystusowi nieść krzyż (stacja V). Sce-
na, w której św. Weronika ociera Chrystusowi twarz i zyskuje na płótnie
obraz Oblicza Pańskiego, często była redukowana do ukazania samej
chusty z odbitym na niej wizerunkiem twarzy Zbawiciela, jak na przed-
stawionych XIX-wiecznych dziełach.
W Polsce południowej sztuka ludowa upowszechniła wizerunek Chrystu-
sa Upadającego pod krzyżem. Dwie eksponowane prace rzeźbiarskie przedsta-
wiają tzw. Trzeci upadek, wzorowany na pochodzącej z XVIII wieku rzeźbie
z Kalwarii Zebrzydowskiej. Barokowa, kamienna figura z kaplicy Trzecie-
go upadku w sanktuarium kalwaryjskim, była wzorem ikonograficznym
nie tylko dla rzeźb ludowych, ale również obrazów i drzeworytów.
Przedstawienie Chrystusa Frasobliwego należy do kręgu tematów typo-
wych dla wizerunków dewocyjnych późnego średniowiecza. Początkowo
łączone z Męką Pańską, w XVII wieku usunięte z kościelnej Drogi Krzyżo-wej, stało się oddzielnym tematem.
18 W Polsce wizerunek Chrystusa Frasobliwego pojawił się na przełomie
XV i XVI wieku, a w sztuce ludowej znany jest przede wszystkim
z zabytków XIX-wiecznych. Wzorcem dla tego typu figury były rozpo-
wszechnione cechowe dzieła późnogotyckie, szczególnie rzeźbiarskie.
Wielka popularność tego tematu, głównie w rzeźbie, spowodowała,
że stał się on symbolem polskiej sztuki ludowej. Chrystus Frasobliwy –
to wizerunek zatroskanego Jezusa siedzącego na skale lub kamieniu.
Wyobrażenie Zbawiciela jako samotnego, biernie poddającego się
losowi, odartego z szat i zelżonego człowieka, przemawiało w szcze-
gólny sposób do świadomości chłopów, często doświadczających nie-
sprawiedliwości i bezsilnie starających się przetrwać trudne chwile.
Moment, w którym Chrystus objawił swą ludzką słabość i strach, od-
działywał na uczucia prostych ludzi, odnoszących codzienne udrę-
ki do bólu Boga-człowieka. Cierpienie dotykające Jezusa czyniło Go
bliższym sercom śmiertelników. Zafrasowana twarz Zbawiciela miała
również wyrażać Jego ubolewanie nad grzesznością ludzi. Chęć odku-
pienia win doprowadziła do ukrzyżowania, co dodatkowo poruszało
sumienia i wzbudzało poczucie winy u odbiorców. Chrystus Bolejący,
Miłosierny, Dumający – to emocjonalne określenia, jakie lud wiązał
z figurą Chrystusa Frasobliwego.
Rozpowszechnienie figury Chrystusa Frasobliwego sprawiło, że twórcy
zaczęli wprowadzać własne szczegóły ikonograficzne do pierwotnego
schematu, co zaowocowało różnorodnością typów tego przedstawie-
nia. I tak spotykamy rzeźby Jezusa siedzącego nie na kamieniu a na tro-
nie, czasem odzianego w płaszcz królewski, noszącego na głowie koro-
nę, a w ręce trzymającego berło. Wymienione atrybuty przypominały,
że ostatecznie Chrystus odniósł zwycięstwo zarówno nad cierpieniem,
jak i śmiercią. Innym wyobrażeniom przydawano też czaszkę, umiesz-
czaną zwykle pod stopą, symbolizującą grób praojca Adama i oznacza-
jącą pokonanie grzechu pierworodnego przez Jezusa. Prezentowane na
wystawie liczne przykłady ujęcia tematu Chrystusa Frasobliwego są
zaledwie cząstką wszystkich wyobrażeń tego typu, ukazują jednak roz-
maitość pomysłów, zarówno twórców dawnych jak i współczesnych,
a także różne sposoby pokonywania trudności warsztatowych, jakich
nastręczała poza figury oraz ukazanie nagiego ciała. Doskonałość for-
my, niekonwencjonalne rozwiązania kompozycyjne, wielość motywów
ikonograficznych, zawarta w materii głęboka treść powoduje, że po-
stać Chrystusa Frasobliwego należy do najwspanialszych osiągnięć pol-
skiej sztuki ludowej.
19Kulminacyjne wydarzenie Męki Pańskiej – Ukrzyżowanie, jest najczę-
ściej występującym tematem w sztuce chrześcijańskiej, także w polskiej
sztuce ludowej. Jednak w początkach chrześcijaństwa nie pokazywa-
no Chrystusa na krzyżu, nie ukazywano Jego męki i śmierci. Chrystusa Ukrzyżowanego zaczęto przedstawiać w sztuce dopiero od V wieku. Pierw-
szy wizerunek Chrystusa rozpiętego na krzyżu zachował się na cedro-
wych drzwiach pochodzących z bazyliki Santa Sabina na Awentynie
datowanych na lata trzydzieste piątego stulecia. Z czasem do scen Ukrzy-
żowania dodawano liczne symbole, takie jak słońce, księżyc czy czaszka
Adama, później pojawiają się najbliższe osoby związane z Chrystusem,
a także inne historyczne postacie. Od XIII wieku utrwalił się wzór ikono-
graficzny krzyża z Jezusem w koronie cierniowej, okrytym perisonium,
ze stopami przebitymi gwoździem. Scena Ukrzyżowania w sztuce oficjal-
nej, także w sztuce ludowej, posiada wiele wariantów i odmian ikonogra-
ficznych. Te, które wykształciły się w oparciu o przekazy ewangeliczne są
narracyjne, często wielofigurowe. W grafice, malarstwie i rzeźbie, obok
ukrzyżowanego Jezusa pojawia się Maria – matka Syna Bożego, św. Jan
Ew. czy św. Maria Magdalena. Na eksponowanym XIX-wiecznym obrazie,
u stóp Chrystusa klęczy Maria Magdalena, z kolei płaskorzeźba z tego
okresu – Pasja, ukazuje obok Zbawiciela ukrzyżowanych łotrów. Przy-
kładem rozbudowanej sceny Ukrzyżowania są także prezentowane prace
współczesnych artystów. Władysława Adryanowa z Kruchowa wprowa-
dza postacie rzymskich legionistów – Longinusa, który przebił Chrystuso-
wi bok, wraz z podającym Mu gąbkę z octem Stefatonem, a Leon Katulski
z Annowa umieszcza obok Matkę Boską w koronie i św. Jana.
W okresie baroku w sztuce religijnej dużą popularnością cieszyły się
krucyfiksy, czyli wizerunki Chrystusa na krzyżu, traktowane jako samo-
dzielny temat. Wraz z przeobrażeniami kościoła katolickiego po Soborze
Trydenckim (1545-1563) w służbę kontrreformacji wciągnięto również
sztukę. Nowy styl wydatnie podkreślał patetyczny charakter i drama-
tyzm przedstawień Męki Pańskiej.
W sztuce związanej z kulturą wsi krzyże są niezwykle często występu-
jącymi obiektami – ustawiano je na rozstajach dróg, zawieszano w do-
mach, wieńczyły przydrożne kapliczki, a przede wszystkim należą do
obowiązkowego wyposażenia kościołów. Ludowe krucyfiksy osiągają
niezwykłą ekspresję ukazując umęczone ciało, wychudzony tors i prze-
bite stopy, stanowiącą odzwierciedlenie uczuciowego stosunku twórców
do tej sceny.
20 W malarstwie i drzeworycie pojawiają się też inne wizerunki, zaprezen-
towane na wystawie, jak np. Chrystus wśród narzędzi męki – wzorowany na
popularnej grafice dewocyjnej XVIII i XIX wieku, a także Chrystus Mi-latyński i Chrystus Kobylański. Dwa ostatnie z wymienionych – to kopie
obrazów z popularnych sanktuariów.
Z kultem Krwi Chrystusa wiąże się eksponowany drzeworyt Cud w Wal-ldürn (miejscowość odpustowa w Niemczech płd-zach), ukazujący prze-
wrócony kielich, z którego wypływa wino zamienione w krew, przyj-
mującą formę krucyfiksu w otoku jedenastu twarzy Chrystusa. Powyższe
przedstawienie znane jest od XVI wieku.
Wielość ujęć tematu Ukrzyżowania, jak też ogromna liczba obrazują-
cych go zabytków, zapewnia motywowi śmierci Chrystusa szczególne
miejsce w sztuce ludowej oraz świadczy o głębokiej chęci przeżywania
tej sceny wciąż na nowo – ku przypomnieniu, że Zbawiciel oddał życie
za grzeszników, ale przede wszystkim, by odczuć doń współczucie i soli-
darność w bólu.
Następujące po śmierci – Zdjęcie Jezusa z Krzyża – jest niezbyt często wystę-
pującym tematem w oficjalnej kościelnej ikonografii. Motyw ten znalazł
się jednak w kręgu zainteresowań niektórych współcześnie tworzących
artystów. Godne uwagi jest ukazanie tego wydarzenia przez Bolesława
Parasiona z Wólki Cycowskiej, któremu udało się oddać milczącą roz-
pacz uczestniczących w nim postaci.
Powszechnie występującym przedstawieniem w polskiej sztuce ludowej
jest Pietà, czyli wizerunek Maryi trzymającej na kolanach ciało zmar-
łego Syna. Twórcy ludowi ukazywali to pozaewangeliczne wydarzenie
szczególnie często w rzeźbie, ale także w obrazach malowanych na szkle.
W sztuce oficjalnej pierwsze wyobrażenia tego typu pojawiły się w Niem-
czech w I połowie XIV wieku. W okresie późnego gotyku nastąpiło ich
upowszechnienie w całej Europie. Jedną z najbardziej znanych jest Pietà
watykańska Michała Anioła z bazyliki św. Piotra w Rzymie z 1499 roku.
Forma Piety została podjęta przez sztukę ludową w oparciu o wzory gra-
ficzne, szczególnie o grafikę dewocyjną. Na wystawie znalazły się licz-
ne wyobrażenia Piety, nie tylko dawne, ale też współczesne, świadczące
o żywotności tego typu ikonograficznego, stanowiącego wciąż źródło in-
spiracji. Pietà, jako cierpiąca Matka, pełna bólu, lecz posłusznie przyjmu-
21jąca wolę Boga, była bliska uczuciom prostych ludzi, zmagających się na
co dzień z licznymi przeciwnościami, do których często należała śmierć
dziecka. Warto zwrócić uwagę na ujęcie tematu, w którym Maria nosi
koronę na głowie, oznaczającą, że poprzez swą śmierć Chrystus zyskał
dla siebie oraz swej Matki prawo królowania nad światem.
Tematy pasyjne zamyka przedstawienie Grobu Pańskiego. Zyskało ono
dużą popularność w sztuce ludowej i było realizowane zarówno w rzeź-
bie, jak i w malarstwie, zwłaszcza na szkle. Temat ten podnosili szczegól-
nie często autorzy obrazów na szkle tworzący na Śląsku, w Czechach i na
Słowacji. Interesującym ujęciem sceny ukazującej Chrystusa w grobie,
jest wyobrażenie Misericordia Domini, jak na obrazie namalowanym na
płótnie – Chrystus z kościoła Reformatów w Krakowie. Wizerunek ten pokazu-
je Jezusa z oznakami męki, stojącego w grobie, w towarzystwie Marii i za-
konników. Godne uwagi są również w sztuce ludowej – rzeźby martwego
Chrystusa, stanowiące niezbędny element w aranżacjach Grobu Pańskiego
w kościołach, będącego obiektem adoracji w Wielką Sobotę Wielkanoc-
ną. Do tego pierwotnego przeznaczenia figury Chrystus w Grobie, powsta-
łej w XIX wieku, nawiązuje zbudowana na ekspozycji konstrukcja Grobu Pańskiego. Rzeźby martwego Chrystusa z wiejskich kościółków były dzie-
łami ludowych rzemieślników. Z dawnych wzorów ikonograficznych
Grobu Pańskiego czerpią również współcześni twórcy, czego przykładem
jest prezentowana płaskorzeźba Bolesława Suski z Budzisk.
Najważniejszym świętem chrześcijańskim są obchody Zmartwychwsta-
nia Pańskiego, czyli Wielkanoc. O zmartwychwstaniu Chrystusa wspo-
minają wszystkie Ewangelie (Mt 28, 1-20; Mk 16, 1-20; Łk 24, 1-53; J 20,
1-21, 25) oraz Dzieje Apostolskie (Dz 1, 1-11). Natomiast nie opisują same-
go aktu powstania Chrystusa z grobu. W ikonografii wczesnochrześci-
jańskiej moment ten funkcjonuje symbolicznie – Trzy Niewiasty u grobu z odsuniętym kamieniem. Najwcześniejsze wyobrażenia Zmartwychwstania
znaleźć można w sztuce począwszy od X wieku. Postać Chrystusa Zmar-twychwstałego w Polsce, już od końca gotyku, wzorowano na figurze z Oł-
tarza Mariackiego w Krakowie. Każdy prawie kościół pragnął posiadać
to wyobrażenie, a wiejskie parafie na potrzeby procesji w dzień rezurek-
cji zamawiały tego typu rzeźbę u twórców ludowych.
Chrystusa Zmartwychwstałego przedstawiano najczęściej obnażonego do
pasa, w czerwonym płaszczu na ramionach, z uniesioną prawą dłonią
w geście błogosławieństwa, zaś w lewej dzierżył proporzec na drzewcu
22 zwieńczonym krzyżem. Znajdującej się na wystawie rzeźbie Chrystus Zmartwychwstały (XIX wiek) – przydano pod prawą stopą czaszkę, sym-
bolizującą pokonaną przez Jezusa śmierć.
Ostatni ważny moment z życia Chrystusa na ziemi – Wniebowstąpienie –
poruszany był przez nielicznych twórców ludowych. O wydarzeniu tym
wspominają Ewangelie (Mk 16, 19-20; Łk 24, 50-53) i Dzieje Apostolskie
(Dz 1, 6-11). W oparciu o wymienione teksty dawni artyści ukazywali po-
stać unoszącego się ku niebu Chrystusa i patrzących w górę apostołów.
Do tego ujęcia nawiązuje współczesna płaskorzeźba Piotra Wolińskiego
z Kcyni. Jedno z najstarszych przedstawień, częste w średniowieczu, po-
kazywało tylko stopy Chrystusa oraz ich ślady pozostawione na skale.
W ten skrótowy sposób twórcy pragnęli symbolicznie zaznaczyć granicę
nieprzekraczalną dla człowieka.
W sztuce pojawiały się również przedstawienia bezpośrednio nie związa-
ne z konkretnymi wydarzeniami z życia Chrystusa, lecz stanowiące izo-
lowane wyobrażenia. Należące do najbardziej majestatycznych wizerun-
ki Pantokratora oraz Salvatora Mundi – wykształcone w sztuce wczesno-
chrześcijańskiej i średniowiecznej – reprezentują tradycyjny schemat
ikonograficzny poruszany także przez twórców ludowych.
Eksponowany drzeworyt Chrystus Tronujący (Pantokrator) z 1828 roku oraz
obraz Salvator Mundi z około 1820 roku świadczą o ważnym miejscu tych
tematów w dawnej sztuce ludowej, podejmującej je w różnych techni-
kach od początku XIX wieku. Jako Pantokrator – władca i sędzia Wszech-
świata, Chrystus przedstawiony jest w pozycji siedzącej na tronie lub
stojący, z otwartym Pismem Świętym w lewej dłoni i uniesioną prawą
dłonią w geście błogosławieństwa. Salvator Mundi, Zbawiciel Świata, to
w ikonografii Chrystus przedstawiony w pozycji jak poprzednio – sie-
dzący na tronie lub stojący, trzymający w lewej ręce jabłko królewskie
i błogosławiący prawą dłonią. Czasami w późniejszym okresie jabłko za-
stępowano globem zwieńczonym krzyżem.
Kult Dzieciątka Jezus rozwinął się w średniowieczu, w związku z piel-
grzymowaniem do Ziemi Świętej i do Betlejem, propagowany przez za-
kon karmelitów bosych. W kościele karmelitów w Pradze znajduje się
woskowa figurka Dzieciątka Jezus, znana jako Dzieciątko Jezus Praskie.
W Polsce kult ten zaczął się szczególnie rozwijać od XVIII wieku. Jednym
ze wzorów ikonograficznych kultu Dzieciątka Jezus jest przedstawienie
23małego Chrystusa śpiącego na krzyżu. Do tego XIX-wiecznego wzoru na-
wiązuje prezentowany obraz na płótnie Dzieciątko Jezus pod krzyżem, wyko-
nany ręką anonimowego malarza z Oławy.
Jezus wielokrotnie przekazywał apostołom i innym słuchaczom swo-
ją naukę w przypowieściach (Mt 18, 12-14). Te z nich, które traktowały
o owcach i owczarni, czyli – jak objaśniano – o duszach ludzkich i Ko-
ściele, stały się źródłem, jednego z najstarszych wyobrażeń Chrystusa
w ikonografii chrześcijańskiej, jako Chrystusa – Dobrego Pasterza. Na wy-
stawie, ten nieczęsto spotykany w sztuce ludowej temat, reprezentuje
XIX-wieczna praca rzeźbiarska. W Kościele katolickim IV niedziela wiel-
kanocna obchodzona jest jako Niedziela Dobrego Pasterza – dzień modli-
twy o powołania.
Jedno z symbolicznych wyobrażeń pasyjnych w sztuce ludowej to Chry-stus Bolesny, dla którego wzorem jest cudowny obraz Męża Boleści z Raci-
borza na Śląsku. Wizerunek Chrystusa pokazującego rany, reprezentują
dwie prace: rzeźba pochodząca z Pałuk oraz obraz z warsztatu często-
chowskiego (XIX wiek).
Wyszczególnione tematy ikonograficzne sięgają najstarszych tradycji
zakorzenionych w sztuce ludowej, która w ciągu kolejnych wieków czer-
pała z tendencji w nauce Kościoła.
Do nowszych przedstawień, bardzo popularnych w ludowej religijno-
ści, należy wyobrażenie Serca Jezusa, wzorowane na grafice dewocyj-
nej. Chrystus ujmowany jest do połowy postaci, z gorejącym sercem
na piersi. Rozwijający się od XIII wieku kult rozpowszechnił się w XIX
wieku, po ustanowieniu przez papieża Piusa IX w 1856 roku uroczysto-
ści liturgicznej Najświętszego Serca Pana Jezusa. Wydarzenie to było
uwieńczeniem sięgających XVII wieku starań, zapoczątkowanych przez
Małgorzatę Marię Alacoque, zakonnicę zgromadzenia Sióstr Nawiedze-
nia (wizytek). Kilkakrotnie objawił się jej Chrystus ze swym sercem na
piersiach, przebitym i opasanym koroną cierniową, z którego tryskały
płomienie miłości, z krzyżem w centrum. Na wystawie temat ten podej-
muje XIX-wieczna rzeźba z terenu Mazowsza. Motyw został rozwinięty
w XX wieku do wariantu, w którym z piersi ukazanego w całej postaci
Jezusa wychodzą dwa promienie: biały i czerwony. Przedstawienie to,
stanowiące wizerunek Jezusa Miłosiernego, powstało na podstawie obja-
wień, jakich doznała św. Faustyna, Orędowniczka Miłosierdzia Bożego.
Prosta treść posłannictwa świętej Faustyny trafiła do serc zwykłych lu-
24 dzi i znalazła szybki odzew w religijności i sztuce ludowej. Prezentowana
rzeźba Jezusa Miłosiernego, powtarzająca kompozycję obrazu wykonanego
według instrukcji św. Faustyny, jest przykładem na współczesne tworze-
nie się nowych tematów ikonograficznych w obrębie sztuki kościelnej
i twórczości ludowej.
W ramach tego zjawiska powstało wyobrażenie Chrystusa Króla. Ciekawe
jest tu połączenie motywów religijnych, wywodzących się z wizerunków
Serca Jezusa i Jezusa Miłosiernego, oraz przesłanek politycznych, które sta-
nowiły żywą inspirację dla twórców ludowych po II wojnie światowej.
Sam charakter posłannictwa Chrystusa jako Króla, przekazanego przez
Służebnicę Bożą Rozalię Celakównę, wyraźnie wiąże sprawy duchowe
z państwowymi: „Polska nie zginie, o ile przyjmie Chrystusa za Króla
w całym tego słowa znaczeniu (...), tylko te państwa nie zginą, które będą
oddane Jezusowemu Sercu przez Intronizację”. Intronizacja ta miałaby
polegać na uznaniu władzy Jezusa we wszystkich dziedzinach życia – od
osobistego do państwowego. W sztuce ludowej wizerunek Jezusa jako
Króla powstał przez dodanie do ukazanego w pełnej postaci – ujęcia
z Sercem gorejącym – insygniów władzy – korony królewskiej, berła oraz
płaszcza.
I. DzIeCIństWo Jezusa
26 Narodzenie Chrystusa
1. obraz, Boże Narodzenie
wyk. nieznany, XIX/XX w.
deska, farby olejne, wym. 55 x 43 cm
pochodzenie: Rawicz, woj. wielkopolskie
Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Oddział Etnograficzny
E-5507
27
2. rzeźba, Szopkawyk. Władysława Adryanowa, 1992
glina malowana, wys. 5-21 cm
pochodzenie: Kruchowo, woj. wielkopolskie
Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy
MOB/ES-180/1-24
28 Pokłon pasterzy
3. obraz, Pokłon pasterzywyk. nieznany, XIX w.
płótno, farby olejne, wym. 88,5 x 65,5 cm
pochodzenie: Przemyśl, woj. podkarpackie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 56178
Pokłon trzech Króli
4. obraz, Pokłon Trzech Króliwarsztat południowomałopolski, XIX w.
płótno, farby olejne, wym. 75 x 60 cm
pochodzenie: Rabka, woj. małopolskie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 54265
ucieczka Świętej Rodziny do egiptu
5. obraz, Ucieczka do Egiptuwyk. nieznany, XIX w.
płótno, farby olejne, wym. 52 x 64 cm
pochodzenie: nieznane
Muzeum w Gliwicach
MGL/ET/2266
6. płaskorzeźba, Ucieczka do Egiptuwyk. nieznany, k. XVIII w. (?)
drewno polichromowane, wym. 84 x 60 cm
pochodzenie: Starogard Gdański, woj. pomorskie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 51371
29
30 ofiarowanie Jezusa w świątyni
7. obraz, Oczyszczenie Matki Boskiej warsztat małopolski, ok. 1864 r.
płótno, farby olejne, wym. 86 x 71,5 cm
pochodzenie: Kraków, woj. małopolskie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 40780
8. obraz, Ofiarowanie Jezusa w świątyni wyk. nieznany, XIX/XX w.
deska, farby olejne, wym. 55 x 43 cm
pochodzenie: Rawicz, woj. wielkopolskie
Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Oddział Etnograficzny
E-5508
Matka Boska z Jezusem
9. obraz, Matka Boska Karmiącawyk. nieznany, XIX w.
płótno, farby olejne, wym. 62 x 52 cm
pochodzenie: Jurgów, woj. małopolskie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 60372
10. obraz, Matka Boska Częstochowska
wyk. nieznany, 2 poł. XIX w.
płótno, farby olejne, wym. 59 x 48 cm
pochodzenie: Pisarzowice, woj. małopolskie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 35502
11. obraz, Matka Boska Pocieszeniawyk. Wincenty Chrząszczkiewicz (?), 1879 r.
płótno, farby olejne, wym. 85 x 67,2 cm
pochodzenie: Brzyczyna, woj. małopolskie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 53085
3112. obraz płaskorzeźbiony, Matka Boska z Dzieciątkiem
wyk. nieznany, XIX w.
papier, drewno polichromowane, wym. 84 x 70 cm
pochodzenie: Kraków-Bronowice, woj. małopolskie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 44265
13. obraz, Matka Boska i Jezus
wyk. nieznany, XX w.
drewno, sklejka, farby olejne, wym. 67,5 x 137 cm
pochodzenie nieznane
Muzeum w Gliwicach
MGL/ET/4128
Św. Józef z Dzieciątkiem
14. obraz, Święty Józef z Dzieciątkiemwarsztat częstochowski, XIX w.
papier, tempera, wym. 75 x 62 cm
pochodzenie: Dzianisz, woj. małopolskie
Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie
PME 2413
Święta Rodzina
15. obraz, Matka Boska Dzikowska
wyk. Wincenty Chrząszczkiewicz, 1879 r.
płótno, farby olejne, wym. 90,5 x 75 cm
pochodzenie: Brzyczyna, woj. małopolskie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 53086
16. obraz, Święta Rodzina Kaliska
warsztat częstochowski, XIX w.
płótno, farby olejne, wym. 77 x 60,5 cm
pochodzenie: Sopotnia Wielka, woj. śląskie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 40602
32 17. rzeźba, Święta Rodzinawyk. Antoni Chynek, 1989 r.
drewno polichromowane, wys. 23,5 cm
pochodzenie: Gniewkowo, woj. kujawsko-pomorskie
Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy
MOB/ES-126
18. drzeworyt, Święta Rodzina
wyk. nieznany
odbitka z deski z XVIII/XIX w.
nowodruk na papierze, wym. 33,5 x 24,8 cm
pochodzenie: Spisz, woj. małopolskie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 48270
II. Działalność publiczna Jezusa - Chrystofanie
34 Chrzest Chrystusa
19. obraz, Chrzest Chrystusa
wyk. nieznany, XIX w.
płótno, farby olejne, wym. 73,5 x 59,5 cm
pochodzenie: Wąbrzeźno, woj. kujawsko-pomorskie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 50405
20. rzeźba, Chrzest Chrystusa
wyk. Czesław Wętkowski, lata 70. XX w.
drewno, wys. 29,5 cm
pochodzenie: Trzemeszno, woj. wielkopolskie
Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy
MOB/ES-29
35Przemienienie Pańskie
21. obraz, Przemienienie Pańskie
wyk. nieznany, XIX w.
płótno, farby olejne, wym. 79,5 x 64,5 cm
pochodzenie: Zawoja, woj. małopolskie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 59199
36 22. płaskorzeźba, Przemienienie Pańskie
wyk. Bronisław Bednarz, 1985 r.
drewno polichromowane, wym. 85 x 51cm
pochodzenie: Skrzypne, woj. małopolskie
Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie
PME 46344
23. płaskorzeźba, Głowa Chrystusa
wyk. nieznany, XIX w.
drewno polichromowane, wym. 18 x 19 cm
pochodzenie: Ochotnica, woj. małopolskie
Muzeum w Gliwicach
MGL/ET/1346
III. tematy pasyjne
38 Wjazd Chrystusa do Jerozolimy w Niedzielę Palmową
24. obraz na szkle, Wjazd do Jerozolimywyk. Adam Słowiński, 1982 r.
farby olejne, staniol, wym. 48,5 x 33,5 cm
pochodzenie: Zakopane, woj. małopolskie
Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie
PME 44666
25. rzeźba, Chrystus na osiołku
wyk. Antoni Sołtys, 1960 r.
drewno polichromowane, wys. 33,5 cm
pochodzenie: Sułkowice, woj. małopolskie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 25699
26. rzeźba, Wjazd do Jerozolimywyk. Roman Śledź, 1985 r.
drewno polichromowane, wys. 35 cm
pochodzenie: Malinówka, woj. lubelskie
Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie
PME 47488
scena spotkania Chrystusa z Matką podczas wjazdu do Jerozolimy
27. obraz na szkle, Pożegnanie Jezusa z Marią
wyk. nieznany, XIX w.
szkło, farby olejne, czarny tusz, wym. 28 x 18 cm
pochodzenie: Kotlina Kamiennogórska, woj. dolnośląskie
Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Oddział Etnograficzny
E-1514
39
40 ostatnia Wieczerza
28. rzeźba, Ostatnia Wieczerzawyk. Antoni Baran, 1982 r.
drewno polichromowane, wys. 24,5 cm
pochodzenie: Opoczno, woj. łódzkie
Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie
PME 44762
4129. rzeźba, Ostatnia Wieczerzawyk. nieznany, XIX w.
drewno polichromowane, wys. 24 cm
pochodzenie: Grzmiąca, woj. dolnośląskie
Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Oddział Etnograficzny
E-5238
30. drzeworyt, Ostatnia Wieczerzaodbitka z deski z warsztatu Macieja Kostryckiego z lat 30. XIX w.
nowodruk na papierze, wym. 37 x 30 cm
pochodzenie: Płazów, woj. podkarpackie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 30455
42 Modlitwa Chrystusa w ogrodzie na Górze oliwnej
31. obraz na szkle, Chrystus w Ogrójcu
wyk. nieznany, XIX w.
szkło, farby olejne, pozłotka, czarny tusz, wym. 28 x 18 cm
pochodzenie: Kłodzko, woj. dolnośląskie
Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Oddział Etnograficzny
E-228
4332. obraz, Modlitwa w Ogrójcuwyk. nieznany, XIX/XX w.
deska, farby olejne, wym. 33 x 22 cm
pochodzenie: Rawicz, woj. wielkopolskie
Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Oddział Etnograficzny
E-5509
33. rzeźba, Jezus w Ogrójcu
wyk. Wacław Suska, 1976 r.
drewno polichromowane, wys. 36,5 cm
pochodzenie: Dąbrówka, woj. mazowieckie
Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie
PME 39651
34. płaskorzeźba Chrystus w Ogrójcuwyk. nieznany, XIX w.
drewno polichromowane, wym. 51,5 x 27 cm
pochodzenie: Jawiszowice, woj. małopolskie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 36053
44
35. obraz, Chrystus przed Piłatem
warsztat częstochowski, XIX w.
płótno, farby olejne, wym. 71,5 x 54 cm
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 1089
Jezus związany tzw. Nazareński
4536. rzeźba, Chrystus Nazareńskiwyk. nieznany, Polska, XIX w.
drewno polichromowane, wys. 59 cm
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 24605
37. rzeźba, Chrystus Nazareńskiwyk. nieznany, XIX w.
drewno polichromowane, wys. 22,5 cm
pochodzenie: Gniezno, woj. wielkopolskie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 49659
38. rzeźba, Chrystus w okowachwyk. nieznany, XIX w.
drewno, wys. 22 cm
pochodzenie: woj. małopolskie
Muzeum w Gliwicach
MGL/ET/1331
Chrystus Biczowany
39. obraz na szkle, Biczowaniewyk. Krzysztof Okoń, 1979 r.
szkło pęcherzykowe, farby olejne, tusz, wym. 40,5 x 31 cm
pochodzenie: Kraków, woj. małopolskie
Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie
PME 43041
40. obraz, Biczowaniewyk. nieznany, XIX/XX w.
deska, farby olejne, wym. 55 x 43 cm
pochodzenie: Rawicz, woj. wielkopolskie
Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Oddział Etnograficzny
E-5510
46
41. rzeźba, Chrystus u słupa wyk. nieznany, XIX w.
drewno polichromowane, wys. 44 cm
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 63902
42. rzeźba, Chrystus u słupa
wyk. Roman Śledź, 1976 r.
drewno polichromowane, wys. 28 cm
pochodzenie: Malinówka, woj. lubelskie
Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie
PME 39662
Chrystus cierniem koronowany
43. obraz, Cierniem koronowanie
wyk. nieznany, XIX/XX w.
deska, farby olejne, wym. 55 x 43 cm
pochodzenie: Rawicz, woj. wielkopolskie
Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Oddział Etnograficzny
E-5511
ecce Homo
44. obraz, Ecce Homowyk. nieznany, poł. XIX w.
płótno, farby olejne, wym. 73,5 x 57 cm
pochodzenie: Kęty, woj. małopolskie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 35239
Chrystus u słupa
47
45. obraz na szkle, Ecce Homowyk. nieznany, XIX w.
szkło, farby olejne, wym. 36,5 x 28 cm
pochodzenie: Kotlina Kamiennogórska, woj. dolnośląskie
Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Oddział Etnograficzny
E-1425
48 Droga krzyżowa
46. obraz, Kalwaria Zebrzydowskawyk. nieznany, 1902 r.
litografia barwna, wym. 66 x 80 cm
pochodzenie: Opawa (Czechy)
Muzeum w Gliwicach
MGL/ET/2003
Chrystus niosący krzyż
47. rzeźba, Chrystus dźwigający krzyżwyk. Józef Zganiacz, 1982 r.
drewno polichromowane, wys. 39,5 cm
pochodzenie: Fałków, woj. świętokrzyskie
Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie
PME 44445
49
48. rzeźba, Chrystus upadający pod krzyżem
wyk. nieznany, kon. XIX w.
drewno polichromowane, wys. 17,5 cm
pochodzenie: Osiek, woj. małopolskie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 35474
upadek pod krzyżem
50 49. rzeźba, Upadek Chrystusa pod krzyżem wyk. nieznany, XIX w.
drewno polichromowane, wys. 6,5 cm
pochodzenie: Mników, woj. małopolskie
Muzeum w Gliwicach
MGL/ET/1257
50. płaskorzeźba, Jezus pierwszy raz upadawyk. Zdzisław Chojęta, 1982 r.
drewno polichromowane, wym. 52 x 37 cm
pochodzenie: Wrocław, woj. dolnośląskie
Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie
PME 44452
spotkanie z szymonem Cyrenejczykiem
51. rzeźba, Szymon Cyrenejczykwyk. Piotr Woliński, 1988 r.
drewno bejcowane, wys. 38,7 cm
pochodzenie: Kcynia, woj. kujawsko-pomorskie
Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy
MOB/ES-86
Chusta św. Weroniki
52. obraz na szkle, Chusta św. Weronikiwyk. nieznany, XIX w.
szkło, farby olejne, wym. 36 x 28 cm
pochodzenie: Dłużec, woj. dolnośląskie
Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Oddział Etnograficzny
E-2721
53. obraz na szkle, Oblicze Pańskiewyk. nieznany, XIX w.
szkło, farby olejne, wym. 33 x 22 cm
pochodzenie: Dolny Śląsk,
Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Oddział Etnograficzny
E-272
5154. obraz, Stacja VI. Chusta św. Weronikiwyk. nieznany, XIX/XX w.
deska, farby olejne, wym. 55 x 43 cm
pochodzenie: Rawicz, woj. wielkopolskie
Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Oddział Etnograficzny
E-5512
55. obraz na blasze, Chusta św. Weronikiwyk. nieznany, XIX w.
blacha, farby olejne, wym. 42 x 32 cm
pochodzenie: Lądek Zdrój, woj. dolnośląskie
Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Oddział Etnograficzny
E-6164
56. płaskorzeźba, Głowa Chrystusa z chusty świętej Weroniki wyk. nieznany, XIX w.
drewno, wym. 15 x 11 cm
pochodzenie: Górny Śląsk
Muzeum w Gliwicach
MGL/ET/2919
upadek pod krzyżem
57. obraz, Jezus trzeci raz upada pod krzyżem, stacja IX
wyk. nieznany
płótno, deska, farby olejne, wym. 71,5 x 57 cm
pochodzenie: Sędziejowice, woj. świętokrzyskie
Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie
PME 34895
Chrystus Frasobliwy
58. rzeźba, Chrystus Frasobliwy wyk. nieznany, 1881 r.
drewno polichromowane, wys. 22 cm
pochodzenie: Jodłówka Tuchowska, woj. małopolskie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 24439
52 59. rzeźba, Chrystus Frasobliwywyk. nieznany, poł. XIX w.
drewno polichromowane, wys. 34 cm
pochodzenie: Porąbka Uszewska, woj. małopolskie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 31737
60. rzeźba, Chrystus Frasobliwywyk. nieznany, XIX w.
drewno polichromowane, wys. 32 cm
pochodzenie: Wysoka, woj. podkarpackie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 48904
61. rzeźba, Chrystus Frasobliwywyk. nieznany, pocz. XX w.
drewno polichromowane, wys. 36 cm
pochodzenie: Lipienice, woj. pomorskie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 50976
62. rzeźba, Chrystus Frasobliwy
wyk. nieznany, XIX w.
piaskowiec, ślady polichromii, wys. 29 cm
pochodzenie: Chęciny, woj. świętokrzyskie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 57430
63. rzeźba, Chrystus Frasobliwywyk. nieznany, XIX w.
drewno polichromowane, wys. 32,5 cm
pochodzenie: Rudno, woj. śląskie
Muzeum w Gliwicach
MGL/ET/1296
53
54 64. rzeźba, Chrystus Frasobliwywyk. nieznany, XIX w.
drewno polichromowane, wys. 27 cm
pochodzenie: Bronowice, woj. małopolskie
Muzeum w Gliwicach
MGL/ET/1289
65. rzeźba, Chrystus Frasobliwywyk. nieznany, XIX w.
drewno polichromowane, wys. 40 cm
pochodzenie: Wilkowisko, woj. małopolskie
Muzeum w Gliwicach
MGL/ET/1284
66. rzeźba, Chrystus Frasobliwywyk. nieznany, 1838 r.
drewno polichromowane, wys. 39 cm
pochodzenie: Dąbrowa, woj. małopolskie
Muzeum w Gliwicach
MGL/ET/1521
67. rzeźba, Chrystus Frasobliwywyk. nieznany, XIX w.
drewno polichromowane, wys. 30 cm
pochodzenie: Parchocin, woj. świętokrzyskie
własność Muzeum w Gliwicach
MGL/ET/2462
68. rzeźba, Chrystus Frasobliwywyk. nieznany, XIX w.
drewno polichromowane, wys. 39 cm
pochodzenie: Liszki, woj. małopolskie
Muzeum w Gliwicach
MGL/ET/1275
69. rzeźba, Chrystus Frasobliwywyk. nieznany, XIX w.
drewno polichromowane, wys. 34 cm
pochodzenie: Piekary Śląskie, woj. śląskie
Muzeum w Gliwicach
MGL/ET/1274
5570. rzeźba, Chrystus Frasobliwywyk. Stanisława Chociłowska, 1972 r.
drewno, wys. 25 cm
pochodzenie: Bydgoszcz, woj. kujawsko-pomorskie
Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy
MOB/ES-173
71. rzeźba, Chrystus Frasobliwywyk. Czesław Wętkowski, lata 70. XX w.
drewno bejcowane, bursztyn, wys. 25 cm
pochodzenie: Trzemeszno, woj. wielkopolskie
Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy
MOB/ES-30
72. rzeźba, Chrystus Frasobliwywyk. Stefan Boguszyński, 1986 r.
drewno bejcowane, pokost, wys. 51cm
pochodzenie: Kcynia, woj. kujawsko-pomorskie
Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy
MOB/ES-8
73. płaskorzeźba, Chrystus Frasobliwywyk. nieznany, XIX w.
drewno polichromowane, wym. 38 x 14,5 cm
pochodzenie: nieznane
Muzeum w Gliwicach
MGL/ET/1317
ukrzyżowanie Chrystus z Matką, św. Janem, Marią Magdaleną i łotrami
74. obraz, Chrystus Ukrzyżowany z Marią Magdalenąwarsztat małopolski, Małopolska, XIX w.
płótno, farby olejne, wym. 68,5 x 56 cm
pochodzenie: Rokitno, woj. świętokrzyskie
Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie
PME 36135
56 75. rzeźba, Pasyjkawyk. Michał Gier, ok. 1920 r.
drewno polichromowane, wys. 70 cm
pochodzenie: Bydgoszcz, woj. kujawsko-pomorskie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 51334/1-3
76. rzeźba, Grupa Ukrzyżowaniawyk. Leon Katulski, 1947 r.
drewno polichromowane, bejcowane, wys. 87 cm
pochodzenie: Annowo, woj. kujawsko-pomorskie
Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy
MOB/ES-273
5777. rzeźba, Ukrzyżowaniewyk. Zygmunt Kędzierski, 1995 r.
drewno, płyta pilśniowa, farby akrylowe, wys. 82 cm
pochodzenie: Przymuszewo, woj. kujawsko-pomorskie
Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy
MOB/ES-278
78. płaskorzeźba, Pasjawyk. nieznany, XIX w.
drewno polichromowane, wym. 71,5 x 57 cm
pochodzenie: Wielka Wieś, woj. małopolskie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 50522
79. płaskorzeźba, Chrystus na krzyżuwyk. Antoni Baran, 1978 r.
drewno polichromowane, wym. 63,5 x 36 cm
pochodzenie: Opoczno, woj. łódzkie
Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie
PME 46411
80. płaskorzeźba, Ukrzyżowanie ze Stefatonem i Longinusemwyk. Władysława Adryanowa, 1970 r.
drewno, dykta, glina, wym. 39,7 x 29,6 cm
pochodzenie: Kruchowo, woj. wielkopolskie
Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy
MOB/ES-177
81. drzeworyt, Ukrzyżowanieodbitka z deski z warsztatu Macieja Kostryckiego, poł. XIX w.
nowodruk na papierze, wym. 29 x 20 cm
pochodzenie: Płazów, woj. podkarpackie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 30450
58 Krucyfiksy
Chrystus Kobylański, Chrystus Milatyński, Chrystus z narzędziami Męki Pańskiej arma Christi, Cud w Walldürn
82. obraz, Chrystus Milatyńskiwyk. nieznany, XIX w.
płótno, farby olejne, wym. 88 x 68,5 cm
pochodzenie: Kaszów, woj. małopolskie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 46822
83. obraz, Chrystus Ukrzyżowanywyk. nieznany, XIX w.
płótno, farby olejne, wym. 62 x 46,5 cm
pochodzenie: pow. Sucha Beskidzka, woj. małopolskie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 44268
84. malowidło na blasze, Chrystus Ukrzyżowanywyk. nieznany, XX w.
blacha, farby olejne, wym. 98 x 85 cm
pochodzenie: Sieroty, woj. śląskie
Muzeum w Gliwicach
MGL/ET/968
85. obraz, Chrystus na krzyżuwyk. nieznany, XIX w.
blacha, farby olejne, wym. 24,5 x 17,5 cm
pochodzenie: Dzierawy, woj. wielkopolskie
Muzeum Narodowe w Poznaniu, Oddział Etnograficzny
MNPEsz-267
59
60 86. obraz, Ukrzyżowaniewyk. nieznany, XIX/XX w.
deska, farby olejne, wym. 55 x 43 cm
pochodzenie: Rawicz, woj. wielkopolskie
Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Oddział Etnograficzny
E-5513
87. rzeźba, Chrystus na krzyżuwyk. nieznany, pocz. XX w.
drewno polichromowane, wys. 66 cm
pochodzenie: Kaszów, woj. małopolskie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 61825
88. rzeźba, Chrystus Ukrzyżowanywyk. nieznany, przed 1946 r.
drewno polichromowane, wys. 51,3 cm
pochodzenie: Górny Śląsk
Muzeum w Gliwicach
MGL/ET/1368
89. rzeźba, Chrystus Ukrzyżowanywyk. nieznany, XIX w.
drewno polichromowane, wys. 78 cm
pochodzenie: Górny Śląsk
Muzeum w Gliwicach
MGL/ET/1252
90. rzeźba, Chrystus Ukrzyżowanywyk. nieznany, XIX w.
drewno polichromowane, wys. 28 cm
pochodzenie: Koszęcin, woj. śląskie
Muzeum w Gliwicach
MGL/ET/1234
91. rzeźba, Chrystus Ukrzyżowany
wyk. nieznany, XIX w.
drewno polichromowane, wys. 19 cm
pochodzenie: Górny Śląsk
Muzeum w Gliwicach
MGL/ET/ 1363
61
92. rzeźba, Krucyfikswyk. Józef Chełmowski, 1982 r.
drewno polichromowane, wys. 100 cm
pochodzenie: Brusy, woj. pomorskie
Muzeum Okręgowe
im. Leona Wyczółkowskiego
w Bydgoszczy
MOB/ES-73
62
93. rzeźba, Chrystus Ukrzyżowanywyk. Paweł Bryliński, ok. 1860 r.
drewno polichromowane, wys. 92 cm
pochodzenie: Tomczyce/Grabów-Wójtowstwo
woj. wielkopolskie
Muzeum Narodowe w Poznaniu
Oddział Etnograficzny
MNPEsz-4090
6394. rzeźba, Ukrzyżowanywyk. nieznany, XIX w.
drewno polichromowane, wys. 39 cm
pochodzenie: Czermna, woj. dolnośląskie
Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Oddział Etnograficzny
E-2510
95. drzeworyt, Chrystus Kobylańskiwyk. nieznany, ok. 1825 r.
papier ręcznie kolorowany, wym. 34, 5 x 28,5 cm
pochodzenie: Zarzyce Wielkie, woj. małopolskie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 7792
96. drzeworyt, Chrystus Ukrzyżowanyodbitka z deski z warsztatu Macieja Kostryckiego, poł. XIX w.
nowodruk na papierze, wym. 14,5 x 9 cm
pochodzenie: Płazów, woj. podkarpackie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 7814
97. drzeworyt, Cud w Walldürn
odbitka z deski z warsztatu Macieja Kostryckiego z 1831 r.
nowodruk na papierze, wym. 29 x 18 cm
pochodzenie: Płazów, woj. podkarpackie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 46134
64 zdjęcie z krzyża
98. rzeźba, Zdjęcie z krzyżawyk. Bolesław Parasion, 1995 r.
drewno polichromowane, wys. 45,5 cm
pochodzenie: Wólka Cycowska, woj. lubelskie
Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie
PME 52175
Pietà
99. obraz, Pietàwyk. nieznany, przed 1936 r.
płótno, farby olejne, wym. 90,5 x 71 cm
pochodzenie: Kolbuszowa, woj. podkarpackie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 46545
100. rzeźba, Pietàwyk. nieznany, XIX w.
drewno polichromowane, wys. 26 cm
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 48713
101. rzeźba, Pietàwyk. nieznany, XIX w.
drewno polichromowane, wys. 57 cm
pochodzenie: Dolny Śląsk
Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie
PME 57355
102. rzeźba, Pietàwyk. Stanisława Chociłowska, 1977 r.
drewno, wys. 29 cm
pochodzenie: Bydgoszcz, woj. kujawsko-pomorskie
Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy
MOB/ES-175
65103. rzeźba, Pietàwyk. Władysława Adryanowa, 1980 r.
glina malowana, wys. 18,5 cm
pochodzenie: Kruchowo, woj. wielkopolskie
Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy
MOB/ES-607
104. rzeźba, Pietàwyk. Stefan Boguszyński, 1987 r.
drewno bejcowane, wys. 52 cm
pochodzenie: Kcynia, woj. kujawsko-pomorskie
Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy
MOB/ES-49
66 105. rzeźba, Pietàwyk. Piotr Woliński, 1988 r.
drewno bejcowane, wys. 53 cm
pochodzenie: Kcynia, woj. kujawsko-pomorskie
Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy
MOB/ES-87
106. rzeźba, Pietàwyk. Józef Piłat, 1965 r.
drewno polichromowane, wys. 66 cm
pochodzenie: Dębska Wola, woj. świętokrzyskie
Muzeum Narodowe w Poznaniu, Oddział Etnograficzny
MNPEsz-3523
67107. rzeźba, Pietàwyk. nieznany, XIX w.
drewno polichromowane, wys. 28 cm
pochodzenie: Krzeszówek, woj. dolnośląskie
Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Oddział Etnograficzny
E-1892
108. rzeźba, Pietà
wyk. nieznany, 1892 r.
drewno polichromowane, wys. 39 cm
pochodzenie: Dolny Śląsk
Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Oddział Etnograficzny
E-4408
109. rzeźba, Pietàwyk. nieznany, XIX w.
drewno polichromowane, wys. 42 cm
pochodzenie: Dolny Śląsk
Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Oddział Etnograficzny
E-3937
110. płaskorzeźba, Pietàwyk. nieznany, XIX w.
drewno polichromowane, wym. 80 x 40 cm
pochodzenie: Stary Sącz, woj. małopolskie
Muzeum w Gliwicach
MGL/ET/1347
111. drzeworyt, Pietàodbitka z deski z warsztatu Macieja Kostryckiego z ok. 1830 r.
nowodruk na papierze, wym. 29 x 18 cm
pochodzenie: Płazów, woj. podkarpackie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 7797
68 112. drzeworyt, Pietàodbitka z deski z warsztatu Macieja Kostryckiego, poł. XIX w.
Teka Łazarskiego, wym. 34 x 22 cm
pochodzenie: Płazów, woj. podkarpackie
Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie
PME 29007
Grób Pański
113. obraz, Chrystus w grobiewyk. nieznany, poł. XIX w.
płótno, farby olejne, wym. 70 x 54 cm
pochodzenie: Łany Średnie, woj. śląskie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 32334
114. obraz, Misericordia Domini lub Chrystus z kościoła Reformatów w Krakowie
wyk. nieznany, XIX w.
płótno, farby olejne, wym. 81,5 x 60 cm
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 26651
115. obraz na szkle, Chrystus w grobiewyk. nieznany, XIX w.
szkło, farby olejne, wym. 33 x 23 cm
pochodzenie: Dolny Śląsk
Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Oddział Etnograficzny
E-135
69
70 116. obraz na szkle, Grób Pańskiwyk. nieznany, XIX w.
szkło, tło lustrzane, farby olejne, wym. 35,5 X 27,5 cm
pochodzenie: Dolny Śląsk
Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Oddział Etnograficzny
E-342
117. rzeźba, Chrystus w grobiewyk. nieznany, XIX w.
drewno polichromowane, wys. 67 cm
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 60342
118. płaskorzeźba, Chrystus w grobiewyk. Bolesław Suska, 1974 r.
drewno polichromowane, wym. 52 x 24 cm
pochodzenie: Budziska, woj. lubelskie
Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie
PME 37397
IV. Chrystus po zmartwychwstaniu
72 Chrystus zmartwychwstały
119. obraz na szkle, Zmartwychwstaniewyk. Ewelina Pęksowa, 2005 r.
szkło, farby olejne, złoto w płatkach, wym. 40 x 31 cm
pochodzenie: Zakopane, woj. małopolskie
Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie
PME 55499
120. rzeźba, Chrystus Zmartwychwstaływyk. nieznany, XIX w.
drewno polichromowane, wys. 63 cm
pochodzenie: Kobryń, Białoruś
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 6670
121. rzeźba, Chrystus Zmartwychwstaływyk. nieznany, XIX w.
drewno polichromowane, wys. 52 cm
pochodzenie: Ornontowice, woj. śląskie
Muzeum w Gliwicach
MGL/ET/1343
73
74 122. rzeźba, Chrystus Zmartwychwstaływyk. nieznany, XIX w.
drewno polichromowane, wys. 73 cm
pochodzenie: Dolny Śląsk
Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Oddział Etnograficzny
E-5776
123. rzeźba, Chrystus Zmartwychwstaływyk. nieznany, XVIII/XIX w.
drewno polichromowane, wys. 74 cm
pochodzenie: okolice Głogowa, woj. dolnośląskie
Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Oddział Etnograficzny
E-5888
Wniebowstąpienie Chrystusa
124. płaskorzeźba, Wniebowstąpieniewyk. Piotr Woliński, 1989 r.
drewno bejcowane, wym. 62 x 25,7 cm
pochodzenie: Kcynia, woj. kujawsko-pomorskie
Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy
MOB/ES-88
V. Inne wyobrażenia Chrystusa
76 Chrystus Pantokrator
125. drzeworyt, Chrystus Tronującyodbitka z deski z warsztatu Macieja Kostryckiego z 1828 r.
nowodruk na papierze, wym. 31, 2 x 18 cm
pochodzenie: Płazów, woj. podkarpackie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 30464
salvator Mundi
126. obraz, Salvator Mundiwarsztat częstochowski, ok. 1820 r.
płótno, farby olejne, wym. 74 x 57,8 cm
pochodzenie: Sopotnia Wielka, woj. śląskie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 40601
Kult Dzieciątka Jezus
127. obraz na szkle, Mały Jezus z kulą światawyk. nieznany, XIX w.
szkło, farby olejne, wym. 17,5 x 27,5 cm
pochodzenie: Kotlina Kamiennogórska, woj. dolnośląskie
Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Oddział Etnograficzny
E-1335
128. obraz, Dzieciątko Jezus pod krzyżemwyk. nieznany, XIX w.
płótno, farby olejne, wym. 23,5 x 37 cm
pochodzenie: Oława, woj. dolnośląskie
Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Oddział Etnograficzny
E-8564
77Jezus Dobry Pasterz
129. rzeźba, Chrystus Dobry Pasterzwyk. nieznany, XIX w.
drewno polichromowane, wys. 31,5 cm
pochodzenie: Kartuzy, woj. pomorskie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 53376
Chrystus Boleściwy, tzw. Raciborski
130. obraz, Chrystus ukazujący rany (Raciborski)warsztat częstochowski (?), XIX w.
płótno, farby olejne, wym. 66 x 51,5 cm
pochodzenie: Kraków, woj. małopolskie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 61911
78
131. rzeźba, Chrystus ukazujący rany (Raciborski)wyk. nieznany, 1852 r.
drewno polichromowane, wys. 65 cm
pochodzenie: okolice Kcyni, woj. kujawsko-pomorskie
Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Oddział Etnograficzny
E-5887
79serce Pana Jezusa
132. rzeźba, Serce Jezusawyk. nieznany, pocz. XIX w.
drewno polichromowane, wys. 37,5 cm
pochodzenie: Goślice, woj. mazowieckie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
MEK 57509
Jezus Miłosierny
133. rzeźba, Jezus (Miłosierny)wyk. Stanisław Suska, 1989 r.
drewno polichromowane, wys. 46 cm
pochodzenie: Sztutowo, woj. pomorskie
Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie
PME 50517
Chrystus Król
134. rzeźba, Chrystus Królwyk. Bronisław Chojęta, 1982 r.
drewno polichromowane, wys. 39 cm
pochodzenie: Adamów, woj. mazowieckie
Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie
PME 44433
80
135. rzeźba, Chrystus Królwyk. nieznany
drewno polichromowane, wys. 77 cm
ze zbiorów zastanych w 1945 r.
Muzeum Narodowe w Poznaniu,
Oddział Etnograficzny
MNPEsz-54
81artyści reprezentowani na wystawie
Władysława Adryanowa (1915-1997), Kruchowo, woj. wielkopolskie
Antoni Baran (ur. 1930), Opoczno, woj. łódzkie
Bronisław Bednarz (1927-2007), Skrzypne, woj. małopolskie
Stefan Boguszyński (1916-1996), Kcynia, woj. kujawsko-pomorskie
Paweł Bryliński (1813-1886), Tomczyce, woj. wielkopolskie
Józef Chełmowski (ur. 1934), Brusy, woj. pomorskie
Stanisława Chociłowska (1911-199?), Bydgoszcz, woj. kujawsko-pomorskie
Bronisław Chojęta (1922-1991), Adamów, woj. lubelskie
Zdzisław Chojęta (ur. 1952), Wrocław, woj. dolnośląskie
Wincenty Chrząszczkiewicz (1821-1889), Żywiec, woj. śląskie
Antoni Chynek (1892-1997), Gniewkowo, kujawsko-pomorskie
Michał Gier (1853-1929), Rybna, woj. małopolskie
Leon Katulski (1905-1970), Annowo, woj. kujawsko-pomorskie
Zygmunt Kędzierski (ur. 1949), Przymuszewo, woj. kujawsko-pomorskie
Krzysztof Okoń (ur. 1939), Kraków, woj. małopolskie
Bolesław Parasion (ur. 1950), Wólka Cycowska, woj. lubelskie
Ewelina Pęksowa (ur. 1923), Zakopane, woj. małopolskie
Józef Piłat (1900-1971), Dębska Wola, woj. świętokrzyskie
Adam Słowiński (1931-2006), Zakopane, woj. małopolskie
Antoni Sołtys, Sułkowice, woj. kujawsko-pomorskie
Bolesław Suska (1919-2005), Budziska, woj. lubelskie
Stanisław Suska (ur. 1954), Sztutowo, woj. pomorskie
Wacław Suska (1922-1999), Dąbrówka, woj. lubelskie
Roman Śledź (ur. 1948), Malinówka, woj. lubelskie
Czesław Wętkowski (1893-1981), Skubarczewo, woj. wielkopolskie
Piotr Woliński (ur. 1951), Kcynia, woj. kujawsko-pomorskie
Józef Zganiacz (1904-1996), Fałków, woj. świętokrzyskie
82 Wybrana bibliografia
Biernacka Małgorzata, Ikonografia publicznej działalności Chrystusa w polskiej sztuce nowożytnej, Warszawa 2003.Błachowski Aleksander, Malarstwo na szkle. Tradycje i współczesność polskiej sztuki ludowej, t. 1, Lublin – Toruń 2004.Chrzanowski Tadeusz, Piwocki Ksawery, Drewno w polskiej architekturze i rzeźbie ludowej, Wrocław 1981.Czachowski Hubert, Gruszczyńska Hanna, W niebie i na ziemi. Oblicza religijności ludowej, Muzeum Etnograficzne w Toruniu, Toruń 1999.Dobrowolski Tadeusz, Polska rzeźba ludowa, Lwów 1933.Fryś-Pietraszkowa Ewa, Kunczyńska-Iracka Anna, Pokropek Marian, Sztuka ludowa w Polsce, Warszawa 1988.Grabowski Józef, Dawna polska rzeźba ludowa, Warszawa 1968.Grabowski Józef, Ludowe obrazy drzeworytnicze, Warszawa 1970.Grabowski Józef, Sztuka ludowa. Formy i regiony w Polsce, Warszawa 1967.Grabowski Józef, Sztuka ludowa, charakterystyki – porównania – odrębności, Warszawa 1977.Graff Grzegorz, Mosio Grażyna, Skoczeń-Marchewka Beata, Dawna sztuka ludowa. Twórcy i odbiorcy, Polska kultura ludowa, Przewodnik po wystawie stałej Muzeum Etnograficznego im. Seweryna Udzieli w Krakowie, Kraków 2007.Jabłońska Teresa, Tradycja gotycka w polskiej rzeźbie ludowej, Polska Sztuka Ludowa, R. XXVI, 1972, nr 2, s. 83-96.Jacher-Tyszkowa Aleksandra, Polski drzeworyt ludowy, Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie, Biuro Wystaw Artystycznych w Olsztynie, Olsztyn 1971.Jackowski Aleksander, Obrazy ludowe, Lublin 1998.Jackowski Aleksander, Polska sztuka ludowa, Warszawa 2002.Jackowski Aleksander, Jarnuszkiewiczowa Jadwiga, Sztuka ludu polskiego, Warszawa 1967.Kośko Maria Magdalena, Tajemne przestrzenie świętości, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Oddział Etnograficzny, Poznań 1999.Krzysztofowicz Stefania, O sztuce ludowej w Polsce, Warszawa 1972.Krzysztofowicz Stefania, Upadek Chrystusa pod krzyżem, Polska Sztuka Ludowa,R. XXIV, 1970, nr 2, s. 81-90.Kubit Bożena, Ukrzyżowanie, Muzeum w Gliwicach, Gliwice 2000.Kunczyńska-Iracka Anna, Chrystus Frasobliwy i Jego miejsce w tradycyjnej religijności ludowej, Polska Sztuka Ludowa, R. XXXIV,1980, nr 3-4, s. 143-152.Mironiuk-Nikolska Alicja, Za grzech świata... Tematy pasyjne w zbiorach Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie, Warszawa 2003.Murawiec Wiesław, Kalwaria Zebrzydowska. Informator – przewodnik po zabytkach sztuki i architektury sakralnej, Kalwaria Zebrzydowska 2005.O polskiej sztuce religijnej, red. Jerzy Langman, Katowice 1932.Pierzynowska Gertruda, Kapliczki i krzyże przydrożne Kociewia, t. 2, Tczew – Pelplin 2005.Pokropek Marian, Pasja Jesu Krysta, Dom Pracy Twórczej w Radziejowicach, Radziejowice 2000.Pokropek Marian, Polskie drzeworyty ludowe i współczesna grafika, Muzeum Sztuki – Czerniowice, Muzeum Sztuki Ludowej w Otrębusach, Otrębusy 2008.Powiłańska-Mazur Danuta, Frasobliwy, Muzeum Lubelskie, Lublin 1998.Rataj Andrzej, Oblicza Boga, Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie, Kraków 1999.Reinfuss Roman, Malarstwo ludowe, Kraków 1962.Reinfuss Roman, Świderski Jan, Sztuka ludowa w Polsce, Kraków 1960.Ricciotti Giuseppe, Życie Jezusa Chrystusa, Warszawa 1954.Ripa Cesare, Ikonologia, Kraków 2002.Sala Giuseppe, Zanchi Giuliano, Oblicze do kontemplacji, Kielce 2003.Seweryn Tadeusz, O Chrystusie Frasobliwym. Figurki – legendy – świątkarze, Kraków 1926.Seweryn Tadeusz, Polskie malarstwo ludowe, Kraków 1937.Seweryn Tadeusz, Sztuka ludowa w Polsce, Kraków 1948.Słomska Halina, Malarstwo na szkle. XVIII– i XIX–wieczne ludowe malarstwo na szkle w zbiorach Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze, Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze, Jelenia Góra 2009.Tkacz Violetta, Ja sam i mój dom służyć chcemy Panu. Tradycje religijności ludowej na Pomorzu, Muzeum Wsi Słowiańskiej w Klukach Oddział Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku, Kluki 2000.White Ellen G., Życie Jezusa, Warszawa 1988.Zieliński Chwalisław, Sztuka sakralna, Poznań 1959.Zięba Dorota, Frasobliwy, Twórczość Ludowa, R. IV, 1989, nr 2, s. 3-6.
Patronat medialny
Opieka medialna