WILLIAM OF OCKHAM - thebritishacademy.ac.uk Dial 1 2nd... · seu erudiendo gubernant, animabunturque perici qui eorum que iusta sunt et utilia fuerint amatores de prefatis opera facere

WILLIAM OF OCKHAM

DIALOGUS3a pars, tractatus 2us

Draft version ‒ Cologne Ockham project (September 2015)

In nomine domini incipit

Prologuset secundus tractatus tercie partis Dialogi

intitulate de gestis circa fidem altercancium orthodoxam.

|Discipulus: Scripture divine Romanos pro tempore quo mundi imperium ac-Ly f. 229vb;

Gs p. 889 quirere laborarunt multis et magnis laudum preconiis noscuntur extollere, proutin libro Machabeorum1 legimus manifeste. Proinde post tractatum de potestatepape et cleri2 tractatus de iuribus Romani imperii, que nonnulli literati ex litterissacris nituntur elicere, subnectatur: presertim cum occasione Romani imperiiquidam – quorum gesta, sicut et multorum aliorum, in tractatibus secuturis, ad10

quos isti duo primi tercie partis nostri dialogi sunt preparatorii et preambuli,nitemur discutere – de fide altercari ceperint orthodoxa. Presens autem tractatus

Prologus and Capitula I‒V: ω (NaVe) Mz π (LmLyPz)α (αm=ArAuAu2BaCaDiDi2EsFrMwPbPb2PcPeTo; αp=UnVd)

1 – 4 In … orthodoxam] Incipit prologus Mz; Secundi tractatus tercie partis dyalogi liber primusfeliciter incipit PzLm; Incipit liber primus secundi tractatus tercie partis. Inquirens utrum expediattoti generi humano unum imperatorem uniuerso orbi preesse et quibus virtutibus debeat preeminereet a quo sit Romanorum imperium et si possit destrui Ly; on margin: de gestis circa fidemaltercantium orthodoxam, in header: Liber primus secundi tractatus partis tercie Ve; on margin:3e partis tractatus 2i liber primus incipit Ar; in upper corner of folio: Incipit ˹†˺ dyalogi ocham Au;om. BaEsMwPbPcPeVd; 1 Ca; Consequenter incipit tercia pars Di; running head, verso left-aligned: primus, centred: tercia, recto centred: pars, right-aligned: liber Es; running head, recto:Tractatus Secundi partis Tercie, verso: liber primus and supp. by modern hand: De potestate etjuribus Romani imperii Okam Fr; on margin: Incipit 3us tractatus sive 3a pars dyalogi okam To.2 – 3 Prologus et secundus] liber primus secundi Na. 3 Dialogi] occam ordine minorum add. Na.4 orthodoxam] Et hec tercia pars continet quinque libros add. Na. 5 Discipulus] om. PzLm αm (exc.CaPc); on margin: Prologus Ly, c. 1 Ar, Incipit 3a pars dyalogi okam, on bottom of folio: Incipittractatus secundus tercia pars dyalogi okam Es. divine] et Romano To; Romani Vd. quo] pro prec.To. 5 – 6 acquirere] om. Di. 6 laboraverunt ArAuCaDiPbPc; em. from laboraverunt Pe; laborarentαp. laudum] om. Ca. noscantur excellere To. 7 tractatum] pape add., but canc. Pe. potestate]ecclesie add., but canc. Vd. 8 iuribus] viribus Vd. imperatorii Ly. que] quem Ve π α (exc. FrMw).literati] om. Pe. 8 – 9 sacris litteris π ArBaDi αp. 9 subnecturi PzLm. occasione] actione PzLm.10 quidam] in add. PzLm; quidem Vd. quorum quidam EsTo. et] om. Ar. aliorum] maiorum π;autenticorum Fr; autentificorum, above: al. aliorum Mw. secturis Na; securis AuPb; scripturarumBa; secuturam Di. 11 primi] libri add. BaDiEsTo; libri tractatus supp. Fr. et] vel Ve. 12 nitemur]intendimus (nitemur add. αp) π α. discutere] discurrere Di. ceperint] reperiunt supp. Es; ceperuntMw; om. (gap) To; reperuit αp. orthodoxe Di; orthodaxr Fr. Presens] on margin: primus liber Es.

1) 1 Macc. 8. 2) 3.1 Dial.

4 3.2 Dialogus


quinque libros contineat, quorum primus inquirat an toti generi humano expediatunum imperatorem universo orbi preesse, quibus excellenciis seu graciismoribus et virtutibus imperator mundi debeat prefulgere, a quo Romanum pro- 15

cessit imperium, et an de iure destrui seu cassari minui dividi valeat vel trans-ferri. Secundus que iura habeat imperator Romanorum super temporalia inves-tiget. Tercius perscrutetur an imperator Romanorum super spiritualia aliquamhabeat potestatem vel sit capax super spiritualia potestatis. Quartus indaget anquicumque fuerit imperator Romanorum iura Romani imperii contra quem- 20

cumque impugnatorem, invasorem vel quomodolibet impeditorem, eciam contrapapam, cardinales et clerum, si iura Romani imperii impugnaverint, invaserintvel impedierint, non obstante quacumque sentencia, ordinacione, constitucionevel processu pape et cardinalium vel quorumcumque aliorum, armis et potencia,si non potest aliter, de necessitate salutis teneatur defendere, et si turbata fuerint 25

restaurare. Quintus tractet de rebellibus, proditoribus, destructoribus, divisoribuset usurpatoribus Romani imperii vel alicuius partis ipsius.

Magister: Eorum perfecta cognicio que tractanda commemoras ex libris sacretheologie, utriusque iuris – canonici videlicet et civilis, philosophie | moralis, et Ly f. 230ra

ex historiis Romanorum atque imperatorum et summorum pontificum ac 30

aliarum gencium, esset patencius extrahenda et solidius munienda, de quibussolummodo Bibliam et decretum cum quinque libris decretalium spem habeo

13 quinque] tres Ly; duos Un. libro To. continet PzLm α. primus] on margin: Ius an expediatunum universo preesse supp. Ve, I Mz. inquirit PzLm α. genere Di. 14 universi Di. graciis seuexellenciis AuPb. graciis] gravibus Ve. 15 et] om. Pc. debet α. refulgere Mz. 15 – 16 processeritBaDi; precessit To. 16 an] aliquando Vd. de] om. Un. quassari Es; cessari To. vel] seu (cassariadd. Ar) π Ar; aut Ca. 17 Secundus] on margin: IIus Ve Es, 2 Mz. que] qui Ar. Romanorum] om.AuPb. temporalia] talia EsTo. 17 – 18 investigat π α. 18 Tercius] on margin: 3us Ve Es, 3 Mz.prescrutetur Ve; perscrutatur π ArBa; perscrutator Di. 18 – 19 habeat aliquam α (exc. ArFr).18 – 19 habeat potestatem aliquam π ArFr. 19 super spiritualia] spiritualis Ba. potestatis superspiritualia Vd. 19 – 27 Quartus … ipsius] om. Ly. 19 Quartus] on margin: 4us Ve Es, 4 Mz. indagatPzLm Ba; indiget Di. 20 – 22 contra … imperii] om. Pb. 21 impugnatorem] em. from imperatoremVe. vel] om. Pc. quomodolibet] quemlibet Mz ArBaDiUn. impeditorem] defensorem PzLmArBaDiEsFrMwTo. eciam] et Mz. 22 iura] eciam add. BaDiEsFrMwTo. invasaverint Un.23 vel] om. ArBaDiEsFrMwTo. ordinatione sententia PzLm α. 24 armis et potencia] potentia et perarma PzLm Ar; arma potencia α (exc. Ar; armorum portancia Ca; armata {em. from arma Mw}potencia BaDiEsMwTo; armamenta potencia Fr; arma et {supp.} potencia Pc; armata {vel canc.}potencia Pe). 25 si1] sed Ca. salutis] salutis prec., but canc. Pe. defendere teneatur Un. et] etiamVe. perturbata PzLm Ar. fuerit PbPc. 26 restaurare] supp. Pe. Quintus] on margin: 5us Ve MzEsPc. tractet] tractatus est Mz; tractat PzLm ArBaDiEsTo. 26 – 27 divisoribus et usurpatoribus] om.Pe. 27 ipsius] eius Pb. 28 Magister] om. Ve AuPb; supp. on margin Pc; Discipulus PzLm Ar.queque Pe. tractandi Di; tracenda To. commemoraris EsTo. ex] et BaDi. sacris Ca. 29 iuris]ymo Fr. videlicet] om. Mz EsTo. philosophie] supp. Mw. et2] supp. Lm; om. CaVd. 30 atque] etBaDiEsTo. et] om. Ar. ac] et π α. 31 essent BaDiEsTo. paciencius Pc. monenda AuPb;munenda Un; invenienda Vd. 32 solum ArPe. Bibliam] biblia ArBaCaDiEsMwTo. quinque] 4Pz; quattuor LmLy. spem] in prec. Ve.

5Prologus


obtinendi;3 quare, ne opus imperfectum, imo ridiculosum forsitan faciamus,videtur consulcius totaliter desistendum.

Discipulus: Quamvis hiis diebus opus perfectum facere nequeam, quia tamen de35

materia tam necessaria, ut pote que totum tangit genus humanum, opus specialeut estimo est nullatenus ab aliis attemptatum, utile erit penitus non silere, utalios cop˹iam librorum˺ habentes ad facienda perfecta opera provocem˹us. Puto˺enim quod ex disputacione nostra futura veri˹tatis˺ et iusticie ac rei publicezelatores advertent aper˹te˺ veritates quamplurimas circa premissa in detrimen˹-40

tum˺ communis boni latere illos qui alios regendo, consulendo vel infor|mandoGs p. 871

seu erudiendo gubernant, animabunturque perici qui eorum que iusta sunt etutilia fuerint amatores de prefatis opera facere exquisita, falsa que recitabimusefficaciter reprobando et vera que narrabimus racionibus ac auctoritatibus ir-refragabilibus fulciendo. In hoc enim tractatu sicut et in toto isto dialogo nichil45

nisi recitando dicemus,4 propter quod circa querenda sentencias seu opinionesveras et falsas, solidas et fantasticas recitabis, quas forcius munire coneris. Nonsolum enim verorum assercio et declaracio, verum eciam pro falsis et fantasticissentenciis allegaciones apparentes, licet sophistice, ad manifestacionem divulga-cionem et exaltacionem sepe occasionaliter conferunt veritatis, quia et per eas50

33 obtinere Pe. quare] supp. on margin Pc. ne] supp. Ar; nec AuPb. imo] atque Ar; primo Pe.rudiculosum Un. forsitan] ranks behind ne π; om. ArBaDiEsFrMwTo. faciamus forsitam Pe.faciam Ve; facias Ar. 34 totaliter] om. π; forsitan α (em. from fos Ar; forsistan Es; forcitan To).35 Discipulus] em. to Magister Ve; Magister PzLm Ar; om. AuPb; supp. on margin Pc. hiis] istisPc. nequeamus Mz π α. quia] om. Ar. quia tamen] cum π. tamen] cum AuEsPbTo. de] om. Pe.36 tam] ita Pe; om. Un. que totum] om. Pc. spirituale ArBaDiTo. 37 est] et ArCa. nullatenus estBaDi. ab aliis] om. Mz. alio π α. erat Ly; et Pb. non penitus AuCaPbPc. ut2] et Pb. 38 alios]aliquos Ca; alias Di. habentium librorum Ba. habentes] om. DiEs; supp. Mw. faciendum π.provocem Ve; pervocemus To. Puto] supp. on margin: Magister Ve. 39 ex] om. Un.disputacione] em. from disposicione Ar; dispensacione AuPb. nostra] al. cuiquam supp. Ve. futureπ; factura (supp. above: futura Mw) EsMwTo; futuri Fr. veritas AuPb. 40 advertantBaDiFrMwTo; on erasure Es. aperte] om. Pb. plurimas AuPb. circa] contra AuPbPcPe. in] etFr. 41 latentes π. alios] om. Pe. regendo] vel add. π α. 42 gubernant] on margin: admirabiliterPc. animabuntur π ArBaDiEsTo αp (-que supp. Mw). qui periti Vd. qui] que Di. 43 fuerunt (onmargin: fuerint Mw) π BaDiEsMwTo; fuerit Pc. falsaque Ba. reputabimus Mz. 44 improbando πα. ac] et π α. 45 enim] om. Ve. sicut] om. Un. et] om. Mz π ArBaDiEsTo. isto toto Vd.46 recitanda ArEsTo. dicerem Ve; dictemus To. querendas Ly BaDiEsTo; inquirenda Pe. seu]sive Mz π α. 46 – 47 seu … solidas] veras AuPbPcPe; on margin: sive oppiniones falsas Pc.47 stolidas π ArCa. et2] om. π ArCaFrMw. recitabimus π ArAuPbPe; recitaberis Un; em. fromrecitaberis Vd. coneris] conabor π Ar. Non] supp. on margin: Discipulus Ve. 48 verarum Di;verborum To. et1] est Ar; delco add., but canc. Pb. et declaracio] om. Pe. dilectio em. fromdilecta Ar. 50 et1 … conferunt] om. To. conferant veritati π α (exc. Fr). veritatis] em. from veritatiFr.

3) Cf. 1 Dial. 7.49 (Gs 706 52–4; Ly 148rb); 3.1 Dial. [Prologus].38–9, p. 116. 4) Cf. 1 Dial.[Prologus] (Gs 398 22–6; Ly 1ra); 3.1 Dial. [Prologus].47–9, p. 116; OND 124.460–3, p. 857; OQ[Prologus].16–8, p. 15.

6 3.2 Dialogus


studiosorum exercitantur ingenia et ex ipsarum irracionabilitate veritas contrariaclarius elucescit:5 cum opposita iuxta se posita magis appareant et veritas exag-itata magis splendescat in lucem,6 ac querendo, opponendo, disputando et adallegaciones contrarias respondendo veritas lucidetur.7 Nequaquam igiturpropter librorum penuriam est opus tam utile dimittendum, presertim cum in 55

prenominatis libris, quos potes habere, plurima que tangunt discucienda valeasreperire, et plura que legisti, que sicut opinor a tua memoria non penitus ex-ciderunt, vel verba vel sentenciam recitando possis cum opportunitas fueritallegare.

Magister: Importunitate me vincis, ut tecum tractatum aggrediar: qui ut dubito 60

in preiudicium veritatis et iusticie detrimentum nimias esset passurus calump-nias malignorum, si in ipso quid circa investiganda senciam explicarem.Ideoque, sicut tu vis, quam de opinionibus recitandis reputem approbandam inhoc tractatu nullatenus indicabo. Per hoc enim veritas non incurret periculumsed vitabit, eo quod propter approbacionem meam, ut arbitror, nullus veritati 65

firmius adhereret, sed plures, ut timeo, ex odii invidie et rancoris malicia ipsamverbis et factis acerbius et nequius impugnarent: quod de aliis a quibusdam,stimulante invidia, michi fieri non ignoro. Verumptamen si umquam advertero

51 studiorum FrMwPeTo αp; em. from studiorum Es. excitantur Mz π α (exc. Pb). ipsorum Au αp;eorum Pb. racionabilitate Vd. contraria] que prec. Ar; om. AuPb. 52 elucescit clarius α. elusceritVe; elucescat PzLm. posita se Ar. appareant] elucescunt (elusc prec., but canc. Pe) CaPe; onmargin: elucescunt Mw. et] ut supp. Pe. 52 – 53 exagitata] magis prec. Ca; agitata Pe.52 – 53 magis exagitata AuPb. 53 magis] ad[..?] Ar; om. Un. splendescet Mz α (exc. Ar; splendesct

Ca; explendescet To). luce Pc. ac querendo] et arguendo π; acquirendo α (arguendo ArAuPb).ad] om. Na. 54 elucidetur π AuPbPe. Nequaquam] Discipulus prec. PzLm Ar; Quare prec. Ly.igitur] autem Mz; om. π ArEsTo; supp. Mw. 55 est] em. from et Pc. dimittendi Fr. 56 prenotatisAuFrPbPcPe. libris] om. Es; supp. Mw. quos libros To. 57 et] eciam Ve. plurima π α. legi Un.que sicut] ut π α. non] supp. Ca. 58 opportunis Di; em. from opportunitatis Pc. 60 Magister] om.AuPb; supp. Pc. ut1] et Un. tecum] totum π α. aggrediendo α (aggregando {on margin: al.aggrediendo Mw} ArMw; acggregando Ca; congrediendo Es; em. from aggregando Fr; congregandoTo). ut2] em. to non Ve; non Ar. dubito] em. from debito Ve; on margin: haut Fr.61 detrimentum] om. Mz π α. nimis α. essemus Mz; essem π Ar. passivus Ca. 62 si] se Ve; sedUn. investigandi αp. explicassem Vd. 63 Ideo Ve Vd. sicut] ut π α. tu] em. from tua Es; tua To.quam] om. π. recitandis] quod add. Ly. approbandum π; approbanda Un. 64 nullatenus] om. Na.periculo Un. 65 sed vitabit] supp. Pe. propter] om. Mz. meam] om. Mz. ut] et Ly; velut αp.nullius Ar αp. veritate Ar. 66 fi’mus (=fierimus or ferimus) Ve; firmus AuBaCaDiEsPbPcPeTo.adheret Mz To; em. from adheret (Es?)Mw. extimo em. from timo Ve. odii] et add. Pb. invidia π.67 factis et verbis Pe. et1] om. Pc. impurgarent Ar. a] om. Vd. a quibusdam] aliquibus Un.68 famulante Mz π α. invidia] supp. EsMw. fieri michi π α (exc. AuPb). non] om. ω. averteroAuPb; advertat αp.

5) Cf. Brev. 2.13.45, p. 137. 6) C.35 q.9 c.8, col. 1286; cited i.a. OND [Prologus].10, p. 292. 7)Cf. Brev. 1.2.44–5, p. 100.

7Liber 1, Capitulum I


quod quid teneam exprimen|do veritas quiverit exaltari, hoc expressis verbis etLy f. 230rb

non differam divulgare. Tu igitur cum velis omnino hunc componi tractatum,70

ipsum accelera exordiri.

Explicit prologus.

Incipit tractatus

Capitulum I˹Discipulus: Romani iura imperii non iura˺ sed ˹iniurie et iniusticie ac˺ crudelestyranni˹des non indi˺gne censeri deberent, si nullatenus expediret unum imper-atorem ˹seu˺ principem cunctas mundi provincias gubernare, cum Romani superuniversum orbem sibi usurpaverint principatum. Quo circa de iuribus Romani5

imperii plurima quesiturus, ante omnia interrogare decrevi an ad tocius generishumani commodum et utilitatem pertineat totum orbem terrarum in temporal-ibus uni imperatori seu principi seculari subesse. Circa quod diversas et adver-sas narra sentencias.

69 quid] quidque Ar; quod αp. teneam] cenam AuPb; above: al. celam Mw; tria em. from trium (onmargin: tenera) Pc; celam em. from cenam Pe. veritas] supp. Pc. nequiverit Lm; quivit Ar;commeruit, above: al. quiverit Pe; om. (gap) Un; by other hand: quieverit Vd. expressis] epremissis Mz; ex premissis DiEsTo. et] om. Mz π α. 70 Tu] cum π α. cum] om. π Ar; tu α (exc.To; on erasure Es; em. from vel Mw). velis] on erasure Es. velis omnino] vel omnis To. hunc]habent Ca. componi hunc π Ar. 71 ipsum] om. FrMw. 72 Explicit prologus] supp. Ve; om. π α.

1 Incipit tractatus] supp. Ve; om. Mz π α. 1 Capitulum I] supp. Ve; in quo principaliter queriturutrum expediat toti generi humano pro communi hominum salute et utilitate uni imperatori seuprincipi seculari subesse et arguitur XI rationibus quod sic ad quas respondetur infra ca. VI et tribussequentibus add. Ly; c. 2 supp. ArEsFrVd; om. AuMwPbPeToUn; 2 Ca; Capitulum 2m Di; primumcapitulum supp. Pc. 2 Discipulus] supp. Ve Pc; om. AuPb. Romani] Quoniam α († Ca); onmargin: Capitulum primum Ly Es. iniusticie] iniuste EsTo. ac] et BaDiEsToUn. 3 censereArAuCaPbPc. debent Mz; deberet Lm; debeant Vd. 4 gubernare] om. αp. super] om. Pb.5 usurpaverunt π ArAuCaPbPcPeUn. Quo] in upper corner of folio: an expediat uni principi totumhumanum genus subesse Ve; on margin: Questio (Ratio prec., but canc. Di) Ly Di; qua To. de] deadd. Mz; un. add. Un. 5 – 6 imperii Romani Mz π α (exc. Pe). 6 plurima] quo prec. Ar; om. Di.quesiturus] et add. π αm. omnia] an expediat esse unum imperatorem totius orbis (om. Ar) add. πArBaDiEsFrMwTo. an] aut π ArFr. 6 – 7 humani generis Lm α (exc. ArBa). 7 pertinetAuCaPbPcPe. 8 seculari] om. PbPe. subesse] on margin: Quo an pertineat ad utilitatem tociushumani generis unum imperatorem toti orbi in temporalibus preesse Es. diversas] om. To. et] acEsTo. 8 – 9 adversas] diversas Na. 9 enarra Mz. sententias enarra π α (enarrata Di; narra UnVd).

8 3.2 Dialogus


Magister: Circa interrogacionem quam proponis est una opinio quod per unum 10Opinio 1a

principem secularem, qui non incongrue imperatoris nomine censeretur, mundusquo ad temporalia optime regeretur, nec sufficienter paci et quieti tocius soci-etatis humane potest per aliud regimen provideri.8

Discipulus: Pro ista opinione allegare conare.

Magister: Ista opinio videtur multipliciter probari: Nam illud regimen est 15Racio 1a

maxime universo mundo expediens per quod mali facilius, iustius, severius etefficacius ac salubrius coercentur et boni vivunt quiecius inter malos. Ob hocenim sunt rectores et principes principaliter constituti, teste beato Petro, quicanonica sua prima, c. 2o, duces asserit missos a regibus “ad vindictam malefac-Petrus

torum, laudem vero bonorum”.9 Cui concordat beatus Paulus, ad Romanos 13o, 20

docens potestates seculares esse a deo ad terrorem malorum et securitatembonorum, dicens: “Vis autem non timere potestatem? Bonum fac, et habebisPaulus

laudem ex illa! Dei enim minister est tibi in bonum. Si autem malefeceris, time!Non enim sine causa gladium portat.”10 Horum sanctorum apostolorum senten-ciam secutus est beatus Augustinus, qui, ut legitur 23a, q. 5a, c. Non frustra, ait: 25

10 Text on margin: om. Mz π (exc. Ly) α (prima opinio EsMw; Quod one word add., but canc.?expedit totum mundum uni imperatori subesse in temporalibus Pe). Magister] om. AuPb; supp. Pc;on margin: M. (=Magister) supp. Ve. Circa] hanc add. π. interrogacionem] questionem AuPb.per] om. Es; una To. 11 non] supp. EsMw; om. To. incongrue] est congrue Pc. nomen Fr.censetur π α (exc. Fr; em. from censentur Pc). 12 nec] ut Un. sufficienter] suficit Ve. et] nec Pb.13 potuit Fr. regimen] regium add. Ar. 14 Discipulus] om. AuPb; supp. Pc; on margin: D.(=Discipulus) supp. Ve. illa Ca. opinione] em. from allegacione Es. 15 Magister] om. AuPb;supp. Pc. Ista opinio] Pro ista opinione α (exc. Ar). videtur multipliciter] michi videtur BaCaDi.multipliciter] michi α (exc. Vd). probari] posse prec. Mz π α. Text on margin: om. Ve Mz π (Ratioprima Ly) α (exc. Di; prima racio EsMw). illud] em. from id Ve. 16 mundo] om. π ArTo; modo Un.expediens] ep prec., but canc. Di; quia add. Pc. quod] supp. Pc. facilius] ranks behind17 efficacius BaDi. severius] om. π αm. et] om. αm (exc. ArAuPb). 17 ac] et Ca; a Di; om. Un.convertentur Fr; coherceretur Un. vivant Mz. quiecius vivunt AuPb. Ob] inter (hoc add., butcanc.) prec. Ar; ad To. 18 enim] igitur Mz. rectores et] om. Ca. principaliter] maxime π Ar; om.AuPb. qui] in add. π α (exc. Un); om. Pe. 19 prima] om. Ba; primo ArDi. 2o] om. Ar; primoEsFrMwTo; et Un. asseruit Pc. missos] et add. Ca. Text on margin: om. Ve Mz π α.19 – 20 malorum Pe. 19 – 20 malefactorum … bonorum] om. Mz. 20 13o] 12o c. α (exc.ArBaAuPbPc; 13o c. CaPc; c. 12o Vd). 21 docens] dicens Mz π α. potentes CaPc αp canc. Pe.seculares potestates Pe. ad] om. Na; supp. Ve. terrorem] timorem Ca. et] om. Un. 22 dicens] ubisic inquit Ly; om. (gap) Ca. Text on margin: om. Ve Mz π α. autem] om. α. non] te add. Un; teprec. Vd. timere] vel add. Mz. 23 illa] illo Mz BaDiEsFrMwTo. Dei] de Ve; deus α (em. to deiArBaEsMw; dei AuFrPb). Dei enim] enim deus Di. minister enim To. tibi] om. α (exc. Ar). in]om. Mz. bonum] trium bonum add. Mz. Si] on margin: Quare inuentus est principatus seu potestassupp. Ve. malefacis Mz. 24 Non] supp. Ar. gladium] gaudium Lm. portant AuDiPbPc; portantiUn. 25 Non frustra] om. Ba.

8) Cf. Brev. 4.13.15–8, pp. 218–9; OQ 3.5.35–9, p. 107. For a similar argumentation regarding thespiritual side, cf. 3.1 Dial. 2.1, pp. 160–7; 2.9–10, pp. 181–5. 9) 1 Pet. 2:14. 10) Rom. 13:3–4.



“Non frustra sunt instituta potestas regis, ius cognitoris, ungula carnificis, arma Augustinus

militis, disciplina dominantis, severitas eciam boni patris. Habent ista omniamodos suos, causas, raciones, utilitates. Hec cum timentur, et mali coercentur etboni et quieti inter malos vivunt.”11 Ab hiis racio minime discrepare videtur.Nam propter idem facte sunt leges et instituti sunt principes seculares. Unde et30

principes ministri sunt legis et imperator lex animata vocatur. Sed leges factesunt ut malorum coerceatur audacia et boni tute vivant, dist. 4a, Facte suntleges,12 et Extra, in prologo, ibi Ideoque lex proditur.13 Ergo ut coerceantur maliet boni quie|te vivant est regimen principum institutum. Sed per regimen uniusLy f. 230va

principis secularis qui super universum orbem habeat potestatem mali facilius,35

iustius, severius et efficacius ac salubrius coercentur et boni quiecius vivuntinter malos: Tum quia talis princeps mundi esset maioris potencie secularis admalos forcius comprimendos et bonos potencius defenden˹dos, sine qua ut inpluribus nec mali co˺ercentur nec boni sun˹t tuti. Tum quia pauciores˺ essentoppressores bonorum et ˹fautores malorum˺. Tum quia si non esset unus prin-40

ceps mundi sed plu˹res˺ superiorem non habentes, quam plurimi essent auda-ciores et proniores ad suscitandum guerras et bella quam si omnes uni principi

26 Text on margin: om. Ve Mz π α. sunt instituta] om. Mz α (supp. Es). regii Fr. ius] vis Di; om.Un. ungule π. 27 severitas … patris] om. α. eciam] enim Ve; om. Mz. Habeant π. omnia istaMz π α. 28 suos] om. Es. raciones] add. et π ArTo; add. vel α. utiles Ve. Hec] add. omnia π α(exc. Es). cum] on erasure (=em. from omnia) Es; supp. Mw; om. To. cum timentur] continenturFrUn. 29 et] om. Mz π α (exc. Pe). quieti] om. Mz α. malos] quietius add. Mz π α. vivant DiTo.hiis] aliis Pe. racio] ita π; igitur ArBaDiEsTo; vero AuCaPbPc αp; ergo FrMw; enim Pe. videnturPe; ubi Un. 30 propter] om. Es. idem] id AuBaDiPbUn; illud CaPcPeVd; ideo Es. 30 – 31 Undeet principes] et Pe. 30 et2] eciam Ve; om. π ArBa. 30 – 31 principes et Mz α (exc. ArBaPe).31 leges Ly EsTo. et] om. EsTo; supp. Mw. animata] armata Ly. 31 – 32 sunt facte πArBaDiEsFrMwTo. 32 audacia coherceatur π α. bone Fr. vivant] est regimen principuminstitutum sed per regimen unius principis add., but canc. Ar. 4a] capitulo add. Pe. sunt2] om. Vd.33 et … proditur] om. Ba. Extra] de hereticis add. π; de add. and gap α (exc. ArBaTo; by otherhand: de consec[ratione] Es; decreta FrMw; dicit Pc; de, supp. in gap: -cretalis Pe). ibi] ubiArDiEsFrMwTo. Ideoque] scilicet Mz π; om. α. perditur AuPb. 34 boni] em. from mali Mw.vivant] et ad hoc add. Vd. Sed] on margin: Minor Ly. 35 secularis qui] om. Un. super] per Lm.habet Es. 36 iusticius Di. iustius … salubrius] salubrius efficacius iustius ac severius π Ar.severius] securius Ca; serenius Di. et1] om. Pe. ac] et Un. cohercerentur Fr. et2] unde add. EsTo.quieticius To. 37 Tum] tamen Ca; cum Un; on margin: Probatur primo Ly. mundi] om. EsTo.maioris esset Pe. potencie secularis] potencie et (supp. AuFrPe; om. CaMwPc) securioris π αm;potencie et securitatis Vd; securitatis Un. 38 opprimendos Pc. et] om. Ar. potencius bonos Ca.potencia FrMw. qua] supp. above: sc. potencia Ve; em. from quia Mw. 39 cohercerent Fr. Tum]cum Un; on margin: Secundo Ly. pactores Fr; em. from picores Mw. essent] ut add. π.40 bonorum] om. EsTo. Tum] tamen CaUn; on margin: Tercio Ly. unus] nisi prec. Di; em. fromunius Mw. 41 mundi] om. CaPe. sed] si Na. plurales Fr. superiores αp. plurimi] plures α.41 – 42 promptiores et audaciores π α. 42 sustinendum π α (exc. BaCaDiFrPe; em. to suscitandumMw). et2] ad suscitandum BaDiEs; ad sustinendum To. uni] em. from boni Mw.

11) C.23 q.5 c.18, col. 936. 12) D.4 c.1, col. 5. 13) X [Prologus], col. 1.

10 3.2 Dialogus


obedirent. Unde et videmus, ut sepius, periculosiores et difficiliores ad sedan-dum ac crudeliores guerras circa reges et principes ac communitates qui et queuni principi obtemperare recusant quam inter subditos uni prin|cipi seculari Gs p. 872

parentes; tempore autem guerrarum et bellorum insolescunt mali et boni multi-pliciter turbantur. Ergo quod unus sit rector et princeps mundi qui super omnesmortales habeat potestatem orbi expedit universo.

Amplius, sicut spiritualia per sacerdotes et viros ecclesiasticos ita temporaliaRacio 2a

per principes seculares et laicos disponuntur, teste beato Petro, qui in ordina- 50

cione Clementis, ut habetur 11a, q. 1a, c. Sicut enim, ait: “Sicut enim impietatisPetrus

crimen est tibi, o Clemens, neglectis verbi dei studiis, sollicitudines secularessuscipere, ita unicuique laicorum crimen est nisi invicem sibi eciam in hiis quead communis usum vite pertinent operam fideliter dederint.”14 Et idem, ut ha-betur eadem causa, 1a q., c. Te quidem, ait ad eundem Clementem: “Neque enim 55Petrus

iudicem neque cognitorem secularium negociorum hodie te ordinare vult Chris-tus, ne, prefocatus presentibus hominum curis, non possis verbo dei vacare. Hec

43 obedierint Fr. et1] om. AuDiPb. ut] et DiEsTo. 43 – 44 difficiliores … ac1] om. π α. 44 ac1] etMz. circa] inter Mz π α; guerras add., but canc. Pe. et1] om. AuPbPe. ac2] et ArCaPe. 44 – 45 ac2

… principi] supp. on margin Pc. 44 communitates] comites (quoniam add. Mz) Mz π α. et que]om. Mz π ArBa. 45 uni1 … subditos] om. Mz Un. recusat Fr. quam] quoniam PzLm; qn (=quamor quoniam) Ar. subditos] qui add. Ly. uni2] uno Ar. 46 parentes] peremptos (on margin: al.parentes Ve; above: al. obtemperantes supp. Pe) Ve AuPbPcPe αp; sunt prec. Mz π; em. fromperemtos Mw. tempore] om. Vd. autem] om. Ar. bellorum] et add. EsMw. 47 turbentur αp. et]est Di. qui] que Di. super] supp. Pe; sicut Un. 48 habet π ArAuCaPbPc αp; habeant Di. 49 Texton margin: Racio 1a ω (Secundum modicum potest ad efectum articuli usque in ‘cum ad verum’supp. Ve); om. Mz π (exc. Ly) α (exc. Di; 2a ratio ArEsMw). Amplius] Secunda ratio prec. PzLmArBaDiEsMwTo. per] supp. Ve. ita] ministrantur et π Ar; et AuCaFrMwPbPcPeTo; et add.BaDiEs. 50 et] ut Pb. qui] est add., but canc. Pc. 51 Clementis] om. To. 11a] 2a Mz α (exc.ArCaFrMw; XI em. from II Pe; on margin: XI and I Un). 1a] 3a BaDiEsTo αp; om. AuPbPc. Sicutenim1] om. Ba. ait] om. Ve. Text on margin: om. Mz π (Probatur maior Ly) α. Sicut enim2] om.Ar; enim sicut Ba. 52 est] om. αp. tibi] om. α (exc. ArCa). o] cum AuPbPcPe. neglectas To.verbis α (exc. Ar; em. to verbi EsPc); Christi add. Ar. studii Ca. solitudines Mw. 53 est crimenBaDi. invicem] in mentem Ar. sibi eciam] preestis To. sibi … hiis] on erasure Es. eciam] etMz; et prec. PzLm Ar. in] om. Mz. in hiis] studiis π ArCa; om. FrMwTo. qui Fr. 54 communemπ. vite usum Ca. pertinencium Na. operam] opera prec. (and canc. Mw) EsMwTo; ad opera Fr;opera αp. dederunt AuPbPe; em. from dederunt Pc. ut] om. Mz α. 54 – 55 ut habetur] om. π.55 eadem] e. Fr; ea Vd. causa … c] causa et eciam (II supp.) q. (I supp.) c. Mz; causa et q. c. π α(causa q. II Ba; causa q. II c. DiEsTo; di. c. XI q. I c. Fr; causa XI q. {I supp.} c. Mw; causa 2a q. c.Pc; causa et {supp. above: et 12} q. c. Pe; causa c. et q. c. Un). Te quidem] te quidam (te q prec.,but canc.) Pe; est equidem Vd. eundem] eciam add. Vd. Text on margin: om. Mz π α. enim] om.Vd. 56 vindicem To. agnitorem Vd; cognicionem FrPc. hodie] habere Fr. 57 prevocatus (em.from provocatus, on margin: prefocatus Mw) Mz FrMwPc; provocatus α (exc. Ca; profocatus Ar;pervocatus Es). curis hominum Mz. 57 – 58 possis … exhibeant] om. αm (exc. ArCa; supp. EsPc).57 vocare Un.

14) C.11 q.1 c.30, coll. 634–5.



vero opera que tibi minus congruere diximus exhibeant sibi invicem vacanteslaici”.15 Quam doctrinam beati Petri beatus Paulus confirmare videtur 1a

Corinthiorum 6o c., dicens: “Secularia igitur iudicia si habueritis, con-60 Paulus

temptibiles qui sunt in ecclesia illos constituite ad iudicandum”.16 Quibus verbisvidetur innuere quod per contemptibiliores in ecclesia, qui sunt laici, seculariaiudicia sunt tractanda, quemadmodum spiritualia sunt per clericos disponenda.Hanc doctrinam apostolicam sancti patres et doctores in suis scriptis postmodumtenuerunt. Nicholaus enim papa, ut legitur in Decretis, dist. 96a, c. Cum ad65

verum, ait: “Cum ad verum ventum est, ultra sibi nec imperator iura pontificatus Nicholaus

arripiat nec pontifex nomen imperatoris usurpet, quoniam idem mediator dei ethominum, homo Christus Iesus, actibus propriis et distinctis officia potestatisutriusque decrevit, ut et Christiani imperatores pro eterna vita pontificibusindigerent, et pontifices pro cursu temporalium tantummodo rerum imperialibus70

legibus uterentur, quatenus spiritualis accio a carnalibus distaret incursibus, etdeo militans | minime negociis secularibus se implicaret,17 ac vicissim non illeLy f. 230vb

˹rebus divin˺is preesse videretur qui esset negociis se˹cular˺ibus implicatus.”18

58 vero] verbo Ar. que] om. Ve. minime supp. Es; minimum αp. congruere] ut supp. Ve; operecongrue Ar; congrue Pc. diximus] om. Pc; duximus Un. vacantes] vitates Mw. 59 laycis α (exc.Ar; em. to laici Ca). Paulus] em. from Petrus Mw. 1a] prime ad π. 60 ad Corinthios ArEsFrMwToαp. c dicens] om. π; c. αm. Text on margin: om. Ve Mz π α. igitur] tibi Mz. 61 illos] ranks behind60 contemptibiles AuPb. Quibus] Ex prec. π α; on margin: corm (=correptum) Es. 62 innuerevidetur π ArBaDiEsFrMwTo. quod] om. EsTo. per] om. PzLm Ar; supp. Mw. contemptibiles π α.in ecclesia] om. Vd. ecclesiis CaPcPe. sunt] om. Mz. sunt laici] laici vocantur π α. 63 iudicia]negocia Mz π α. disponenda] diffinienda Ar; em. from differenda Di; differenda (on margin:disponenda Mw) EsMw; discenda To. 64 et] om. π EsFrMwTo. scripturis Lm AuCaPbPcPeTo.65 enim] eciam Mz π α (om. EsFrTo). LXXXXIX Pe. c] 7 add. Un. 66 Text on margin: om. Mz π α.est ventum Es. est] et Ar; om. To. 67 arripiat] accipiat π Ca; arripuit Fr. mediator] fidei add. To.68 homo] om. Mz π ArEsFrMwPcToVd. Iesus Christus Pc; plus add. α (exc. ArCaFrUn; canc.EsMw). propriis] probis αp. et] dignitacibus supp. Es. districtis Fr. officiis Pe. potestatis]potencias Mz α (exc. ArEsFrMw; ponas AuPb; om. Ba; patris Ca; potestas To). 69 utriusque]universi Ca. discrevit Mz Ly Fr; diseruit PzLm; discernit α (discernit or discrevit? DiEsUn;discernis AuPbPcPe). et] om. α (exc. Ar; supp. Es). imperatoris Ba. pro] per Vd. eterna] em.from terrena Mz; terrena α (exc. ArCaEs; on erasure Es; below: eterna v[ita] Mw). vita] iura αp.paucioribus α (exc. ArCaEsFrMw; on erasure Es; em. to pontificibus PcPe). 70 indigent EsTo. et]eciam add. α (exc. ArEsFrMwTo). pontifices] pauciores α (exc. ArCaEsFr; on erasure Es; em. topontifices MwPc; above: pontifices Pe). cursu] successu π Ar. tantummodo] om. π ArCaBaEsTo;omnium AuDiPbPcPe αp; supp. Mw. 71 legisque Un. accio] dicta add. Ar add., but canc. Mw.carnalibus] on erasure Es; cardinalibus To. et] ut Pb. 72 negociis secularibus] om. Mz α (exc. Ar;ranks behind militans Ca; ranks behind implicaret BaDiEsTo; ranks behind se Fr; supp. Mw; supp.on margin with cross reference to militans or to implicaret? Pc). negociis secularibus se] senegociis corporalibus π Ar. se] om. Ve. multiplicaret Un. 72 – 73 ac … implicatus] om. Ve.72 ille] illis α (exc. ArFr; em. to ille EsMw; nullis To). 73 preesse] presidere Es. videntur Pb.qui] quod BaDi. secularibus negociis Lm.

15) C.11 q.1 c.29, col. 634. 16) 1 Cor. 6:4. 17) Cf. 2 Tim. 2:4. 18) D.96 c.6, col. 339.

12 3.2 Dialogus


Hanc eandem sentenciam fe˹re s˺ub omnibus eisdem verbis ponit beatus Cypri-anus, ˹u˺t legitur dist. 10a, c. Quoniam idem.19 Predictus eciam Nicholaus papa, 75

ut habetur eadem dist. 10a, c. Imperium, ait: “Imperium vestrum suis publice reiNicholaus

quotidianis administracionibus debet esse contentum, non usurpare que sacer-dotibus solummodo conveniant.”20 Ex quibus aliisque innumeris sanctorumassercionibus et sacris canonibus qui habentur in Decretis, dist. 10a, c. Certum21

et c. Suscipitis,22 et dist. 96a, c. Denique23 et c. Duo sunt24 et c. Si imperator,25 et 80

dist. 88a, c. Episcopus,26 et aliis locis quampluribus, colligitur quod sicut spiritu-alia per clericos ita temporalia sunt per laicos disponenda. Sed quamvis totusmundus esset ad fidem conversus, universitati fidelium expediret uni summopontifici in spiritualibus, non solum in quantum spiritualia concernunt clericos,sed eciam in quantum concernunt laicos et principes seculares, subesse. Ergo et 85

universitati mortalium expedit in temporalibus, non solum in quantum concer-nunt laicos, sed eciam in quantum concernunt clericos et summum pontificem,uni principi seculari subesse.

Rursus, simile iudicium est habendum de toto et de parte, de magnis et deRacio IIIa

parvis, sicut idem iuris est in toto et in parte, in magnis et parvis, Extra, De 90

74 ferre AuPb. sub] om. π ArEsFrMwTo. omnibus] om. π α. verbis] om. Pc. ponit] potuit Ca.74 – 75 Cyprianus] fere add. AuDiPbPcPe. 75 legitur] habetur Pe; videtur To. dist] om. To. 10a

dist. Es. 10a] 18a ω; 4 π DiTo. c] om. Es. idem] unum add., but canc. Pe. predicta π. NycolausDiLm; Nichicolaus Pc; Nicoalus Pe; ponit prec. π ArCa. 76 eadem] on erasure Es; e Pe; idem To;ea Vd. dist] on erasure Es; supp. Mw; om. To. 10a] 18a ω; om. π α (exc. Pc; supp. on margin: VIUn). c] om. Na To; supp. Es. ait] prec. cum π; cum Ar; supp. Vd. Text on margin: om. Ve Mz πα. nostrum α (exc. ArBaCaDi; em. from vestrum Pc). suis] sub Ca. 77 quotidianus Di.administracionibus] autem ministrationibus To. non] supp. Pc. 77 – 78 sacerdotibus] domini add. πAr. 78 conveniunt Mz π α. Ex] on margin: corm (=correptum) Es. aliisque] et aliis quasi π; etaliis ArBaDi; et aliis quam EsFrMwTo. 79 canonibus sacris Un. qui] que PzLm ArEsTo. habeturUn. 10a] 18a ω; 96a Ar; ut add., but canc. Fr; em. to 9 et VI (?) Mw; o To. c] et add., but canc. Un.79 – 80 Certum … c3] om. ArEsMwTo; supp. Fr. 80 suscipitur AuDiFrPb αp; suscipit Pc. 96a] 88a

Na; 98a Ve. c2] om. AuPb. et3] om. π. Si] supp. Pc. 81 88a] 99a AuPbPe; 44a Ba. c] deniqueadd. Ca. colligitur] legitur et prec. π ArVd; legitur et colligimus α (exc. ArVd). sicut] om. AuPb.82 sunt temporalia Mz π α (exc. Ca; sunt ranks before disponenda EsTo; sunt om. Pe). Sed] onmargin: Minor Ly. 84 spiritualibus] obedire add. π α (em. from obedite Fr). 85 concernunt inquantum Mz; in upper corner of folio: Quod imperator et supremus debeat esse gubernator (Ia ratio)Ve. et1 … subesse] om. π α. 85 – 86 Ergo … temporalibus] Igitur et (om. π Ar) universo orbiexpedit uni imperatori in temporalibus (spiritualibus Pb; spiritualibus cum Un) subesse π α.86 universitati] universi Mz. quantum] temporalia add. π α (canc. in between: spiritualia concernuPb). 87 laicos … concernunt] om. Vd. eciam] om. FrMw. in] supp. Ar. clericos] em. from laicosAr. 88 obedire Ca. 89 Text on margin: IIa racio ad idem Ve; om. Mz π (exc. Ly) α (3a ratioArEsMw). Rursum PcPe. similiter To. est habendum] tenendum est π αm; est tenendum αp.89 – 90 de3 … parte] om. Mz π α. 90 et2] in add. π α (exc. AuCaPcPeVd).

19) D.10 c.8, col. 21. 20) D.10 c.5, col. 20. 21) D.10 c.3, col. 20. 22) D.10 c.6, col. 20. 23)D.96 c.5, col. 338. 24) D.96 c.10, col. 340. 25) D.96 c.11, col. 341. 26) D.88 c.3, col. 307.



appellacionibus, c. De appellacionibus;27 14a, q. ultima, c. ultimo;28 Extra, Deprebendis, c. Maioribus.29 Sed cuilibet regno parciali, quod est pars mundi,expedit ut uni seculari principi sit subiectum; alioquin omnia regna mundi in-iqua vel inutilia aut nociva essent habenda. Ergo similiter expedit ut totusmundus uni seculari principi sit subiectus.3095

Adhuc, omnes qui communionem in temporalibus habent adinvicem, vel Racio 4a

habere possunt, ut quilibet possit cuilibet subvenire pariter et nocere, non optimegubernantur nisi uni supremo principi quo ad temporalia sint subiecti: Tum quiaomnes tales unum populum constituunt; sed secundum Salomonem, Proverbio-rum 11o, “ubi non est gubernator populus corruet”;31 ergo si omnibus talem100

communionem habentibus non est unus gubernator prepositus, de eorum ruina etdissipacione probabiliter est timendum; dicens enim Salomon: “ubi non estgubernator”, non: “ubi non sunt gubernatores”, “populus corruet”, insinuarevidetur quod nullus populus unus, quantumcumque magnus, poterit absque unogubernatore consistere. Tum quia omnes communionem habentes adinvicem uni105

ovili et uni gregi comparantur; ubi autem est unum ovile et unus grex debet esseunus pastor, ipsa veritate testante, que Iohannes 10o ait: “Fiet unum ovile et unus Yohannes

91 c1] supp. Ve. c De appellacionibus] et π; om. α (exc. Fr; c. appellationibus Ca; supp. EsMwUn;appellationibus Pc). 14a] IX, above: 14 Fr. 14a … ultima] supp. Pe. c2] on margin: III q. IX c.ultimo supp. Un. c ultimo] om. Mz; et add. π Ar; c vel αp. Extra] om. Pe. 92 c] de add. BaDi; om.Es. parciali] particulari prec., but canc. Pe. 93 ut] quod π. principi seculari π α. 94 similiter] sibiαp. 95 seculari] om. Di. principi seculari BaEsTo. 96 Text on margin: 3a ratio ad idem Ve; om. π(exc. Ly) α (4a ratio ArEs, 4a Mw). communicationem Mz π α. habent in temporalibus FrPe.adinvicem] om. Vd. vel] aut π ArCa; supp. EsMw; om. To. 97 possint Pb; em. from possint Pc.ut] nec Un. quilibet] quibus BaDi. possit] posset Ly. possit cuilibet] om. Pc. cuilibet] om. πArFrMwTo; supp. Es. invenire Ly. et] om. Mz. nocere] docere αp. 98 nisi] nec DiUn. uno MzArFr; em. to uno Pc. summo Mz π α; pontifici add., but canc. To. principi] pontifice Mz. quo]quod To. sint] sicud Na; sunt DiFr. Tum] tamen ArCaUn; om. EsTo; on margin: Probatur maior,Primo Ly. 100 11o] II Ve Mz π α. si] in add. π α. talem] om. Mz π α. 101 communicationemAuPb. unus] om. π Ar. gubernator] aut add. π Ar; seu add. Ca; seu supp. Pc; erasure of c. 2–3letters add. Pe; et supp., on margin: et prepositus Vd. prepositus] preparatus Ba. ruina] iniuria αp.102 dispensacione (on margin: disipatione) Ve; dispendio π α. dicit Mz PzLm PcPe; docens Ar.non est ubi Fr. non] om. To. est2] om. Di. 103 non1] vel Ar; om. Di; et prec. CaFrPe and supp.Mw; dicit add. AuCaFrPbPcPe supp. Mw. ubi] uni Fr; ibi To. non2] supp. Es; om. To. sunt] nonadd. Pz. populus] supp. Es; om. PcTo. corruet] etc. add. BaEs; igitur add. To. 104 unus] om. NaPc. potest CaPe. abseque Pc. 105 gubernare AuPb. constituere AuPbPcPe. Tum] tamen Di; onmargin: Secundo Ly. quia] ut add. π Ar add., but canc. Mw. communionem] em. fromcommuniones Na; communicationem π Ar. adinvicem habentes π α (adinvicem communionemhabentes Ca). 106 est] om. Ca; sunt AuPbPcPe. esse] om. Vd. 107 pastor] et add. Ar. ipsa]eciam add. π Ar. 107 – 108 ipsa … pastor] om. Pc. 107 que … ait] que (qui Ar) ait Ioh. 10o π Ar;Ioh. 10o qui (que Vd) ait α (exc. ArPc). 10o] 18o ω. Text on margin: om. Ve Mz π α. Fiat CaPc.

27) X 2.28.11, col. 413. 28) C.14 q.6 c.4, col. 744. 29) X 3.5.8, col. 466. 30) Cf. 3.1 Dial.2.1.165–72, p. 166; 2.25.29–30, p. 221. 31) Prov. 11:14.

14 3.2 Dialogus


pastor”;32 et M˹attheus 26o ait: “Percuciam˺ pastorem et dispergentur ovesMatth.

gregis”:33 dice˹ndo autem˺ “pastorem”, non “pastores” videtur innuere quodunus grex ˹seu˺ ovile unum | pastorem principalem, non plures, ˹debet˺ habere. Ly f. 231ra

Tum quia omnes qui communionem habent adinvicem vel habere possunt unumcorpus, unam civitatem, unum collegium, unam gentem, unum regnum efficiuntvel efficere possunt et nisi efficiant bene, sunt nullatenus ordinati; sed monstru-osum est corpus et eciam civitas et collegium, gens atque regnum quod vel quenullum vel plura capita habet; quare omnes qui communionem habere possunt 115

invicem in temporalibus uni principi seculari debent esse subiecti nec poteruntaliter optime gubernari. Sed omnes mortales quocumque spacio terrarum dis-tantes ab invicem possunt communionem habere adinvicem, ita ut unum pop-ulum, unum ovile, unum gregem, unum corpus, unam civitatem, unum col-legium, unam gentem, unum regnum efficiant vel efficere debeant, nisi eos 120

disiungat malicia. Hinc Apostolus Romanis 12o ait: “Unum corpus sumus inPaulus

Christo – alter autem alterius membra”,34 manifeste insinuans quod sicut omnesmortales, non solum fideles sed eciam infideles abrenunciando diabolo perfidem et amorem debent Christo firmius adherere, ita omnes si bene fuerint

108 et1 … ait] eadem etiam veritate testante que ait Mattheus 26 π Ar; ipsa eciam veritate testanteMattheo 26 ubi ait α (exc. Ar; ipsa eciam veritate testante qui ait Matth. 26 ubi ait AuPb; et Matth.XXVI Ba; ipsa eciam veritate testante qui ait M˹†˺ Ca; et ipsa eciam veritate testante que ait Matth.XXVI ubi ait Di; et ipsa eciam veritate testante que {qui FrTo} ait Matth. 26 {om. Fr} EsFrMwTo;ipsa eciam veritate testante qui ait, supp. on margin: Io. 10 fiat unum ovile et unus pastor, following:Matth. 26 ubi ait Pc). Text on margin: om. Ve Mz π α. percussiam To; † Ca. dispergā. Ca.109 dicens π ArDiEsFrMwTo; d. Ba; dice˹†˺ Ca. autem] pato add., but canc. Un. pastorem] etadd. π α. non] om. Di. pastorem Un. videtur] ibi add. Fr. 110 unum ovile (unum add. CaUnsupp. Es) ArCaEsToUn. plus Lm To. 111 Tum] tamen ArUn; on margin: Tertio Ly.communicationem adinvicem habent π Ar. vel] et Pc. 111 – 112 unum corpus] om. π ArEsMwTo;supp. Fr. 112 unum regnum] om. AuCaPbPcPe. efficiant Ca. 112 – 113 efficiunt … nisi] om.AuPbPcPe. 113 efficiunt π Ar. bene] unum π ArBaCaDiEsFrMwTo; canc., supp. on margin: velefficere possunt et nisi efficiant unum Pc; unde Pe. sunt] om. BaVd. nullatenus sunt (bene supp.Es) EsTo. ordinatum Ba. 114 eciam] om. π Ar. collegium] et add. π α. vel que] om. Mz π α.115 nulla π ArEsTo. habent Ca. qui] per αp. 116 adinvicem Mzπ α. poterit πArAuCaFrMwPbPcPe. 117 optime] om. Na. 118 ab] ad π α (exc. PcVd). habere communionemMz π α. adinvicem] om. π ArBaDiEsFrMwPeTo; et Ca. ita] igitur EsTo; on margin: Multipliciterdebemus esse unum Pe. ut] et Ca. 119 unum gregem] om. Mz. 120 debeant] valeant π Ar.121 distinguat DiFr. Hinc] Hoc Ve. Romanis] ad Romanos π α (a Roma To); 6 prec., but canc. Fr.12o] 21o Ve. ait] om. π α. Text on margin: om. Ve Mz π α. 122 alter autem] singuli autem alter Mzπ α (singuli enim alter Un). insignans To. 122 – 123 omnes mortales] on erasure: homines mortalesEs; cives monet tales To. 123 mortales] tales Ar. eciam] om. π α. abrenunciando] abrenunciandoadd., but canc. Ar; populo add., but canc. Fr; domino add., but canc. Pb. 124 amorem] admoneturUn; admonere Vd. debent] in add. To. ita] Item PzLm Ar; on margin: 4a ratio ad idem supp. Ve.124 – 125 ita … corpus] supp. Fr. 124 omnes] em. from omnia Pc. si omnes Vd. si] sibi Un.fuerunt Un.

32) Jn. 10:16. 33) Mat. 26:31. 34) Rom. 12:5.



ordinati unum corpus esse debent. Hinc eciam Salomon Proverbiorum 18o ait:125

“Frater qui adiuvatur a fratre quasi civitas firma”,35 innuens quod sicut omnes Proverb.

mortales sunt fratres, ita nisi malicia obviet unam debent omnes efficere civ-itatem. Hinc eciam Sapiencie 6o sapiens increpans reges iniquos ait: “Data est adomino potestas vobis et virtus ab altissimo, qui interrogabit opera vestra etcogitaciones scrutabitur, quoniam cum essetis ministri regni illius non recte130

iudicastis”,36 etc. Quibus verbis datur intelligi quod, quam|vis propter peccataGs p. 873

malorum multi sint reges a domino constituti, qui eciam, ut legitur Iob 34o:“propter peccata populi regnare facit hypocritam”,37 tamen totus mundus unumregnum est; quare quo ad temporalia unum principem secularem debet habere.

Item, illud regimen est optimum per quod potissime et perfectissime, quantum135 Racio 5a

est possibile pro presenti vita, discordia ab universitate mortalium removetur ettollitur ac concordia et iusticia precipue conservatur. Sed si universitas mortal-ium fuerit uni principi seculari subiecta, efficacius tolletur inter mortales discor-dia quam si plures habuerint principes superiorem non habentes: tum quia ubipluralitas ibi discordia; tum quia sicut unum regnum parciale per discordiam140

contra se divisum desolabitur, teste veritate ipsa, Matthei 12o,38 ita si universitasmortalium, habendo plures principes nequaquam uni subiectos, fuerit per discor-

125 ordinati] em. from ordinata Pc. corpus unum π ArBaDiEsFrMwTo. Hinc] om. π; hic AuPb;hoc EsTo. 18o] 10o Mz π α (exc. Ba; 14 Fr). ait] om. BaDiEsPeTo. 126 Text on margin: om. VeMz π α. iuvatur Mz π Vd; adamatur DiEsMwTo; em. from adamatur Fr. omnes] mundi add. π; mō.add. Ar. 127 ita] om. Pc. mala obvient Mz. obtinet Fr. debent unam π α (debet unam Di; debent{em. from debet} unam Pe). omnes] om. Mz π α. 128 Hinc] supp. Pb. eciam] om. Mz π α.sapiens Sapiencie 6o Ca. 6o] dicitur add. Mz. sapiens] sapiencia autem To. increperans To. ait]em. from aut Pc. 128 – 129 a domino] om. αp. 129 vobis] nobis Ca; illis αp. virtus] veritas α.vestra] unius Un; verius Vd. 130 scrutabitur cogitaciones π Ar. scrutabuntur Di. quoniam] om.Pb. essetis] ecclesias ω; om. Un. ministri] magistri Ca; magistri supp. Pc. regni] regis EsTo.131 etc] Ex π ArBaCaDiEsTo; Ex em. from pro Fr; on margin: corm (=correptum) Es.132 malorum] et add. Mz α (exc. Ar; erased Es). sunt π α. qui] cum Vd. ut] om. Na. legitur]habetur π α. 34o] 30o Ve. 133 populi] ipse Mz π α (exc. Ba). negare Di. fecit π Ar. tamen] cumVe MwPcTo αp. mundus totus Un. 134 regimen AuFrPbPcPe. 135 Text on margin: om. π (exc.Ly) α (5a ratio ArEs; 5 supp. Mw). Item] Iterum Na; om. To. Item illud] on erasure Es. regnum πα (exc. FrPcPe). quantum] in se add. Pb. 136 mortalium] fidelium Mz π α. teneantur Un;teneatur Vd. 137 colligitur Es. ac] per quod π ArBaDiEs; per To; ut αp. conservantur π. Sed] etPb. si] em. from ut Es; ut To. 137 – 138 mortalium] fidelium π α. 138 fuerit] ranks before subiectaπ α. tolletur] em. from tolleretur Di. 139 habuerint] fuerint Mz π α. principes] unum add. π α (exc.EsTo). non habentes] supp. Ar. tum] cum αp. ubi] supp. Fr. 140 sicut] om. AuPb. regimen Pc.parciale] est prec. Na; speciale Mz π α (per prec. To). 141 divisum] divi add., but canc. Un.testante BaDiEsMwTo. ipsa veritate EsTo. ipsa] om. FrPe. Matthei] Luce π Ar. 12o] VI Ve; XI πAr; 22 α (exc. BaMw; 21 DiEsTo); et Luce XI add. Ba. 142 habentes Ca. subiectis AuPbPe;subiecta Ca αp; subiecto Pc. fuerint Pe.

35) Prov. 18:19. 36) Wis. 6:4–5. 37) Job. 34:30. 38) Cf. Mat. 12:25.

16 3.2 Dialogus


diam contra se divisa, desolacionem incurret. Ergo expedit universitati mortal-ium uni principi seculari subesse.

Item, illud regimen est ˹expediens universitati mortalium per˺ quod iur|gia ˹et Ly f. 231rbRacio 6a

litigia, ad que prona est natura mortalium, equius et conveniencius deciduntur.Sed conveniencius iurgia et litigia inter litigan˺tes si unum habuerint ˹iudicemvel dom˺inum aut principem deciduntur ˹quam˺ si habuerint plures qui uni min-ime sint subiecti. Si enim litigantes quorum unus alteri dampnum vel nocumen-tum intulit ac ius suum negavit pluribus regibus vel principibus superiorem non 150

habentibus sint subiecti, de facili poterit periclitari iusticia, nec apparet sub quoiudice tutum sit utrique parti litigare. Quia aut offensus litigabit sub dominoproprio vel iudice per dominum proprium constituto, aut litigabit sub rege pro-prio offendentis vel iudice per illum deputato. Si offensus litigabit coramdomino seu rege proprio vel iudice constituto per ipsum, ille merito poterit esse 155

suspectus offendenti, Extra, De officio iudicis delegati, c. Causam que,39 et c.Insinuante.40 Periculosum autem est sub suspecto iudice litigare; unde et “quo-dammodo naturale est suspectorum iudicum insidias declinare”, 3a, q. 5a, Quiasuspecti.41 Ergo non est tutum utrique parti litigare sub rege seu domino offensivel iudice constituto per illum. Nec est eciam tutum utrique parti litigare sub 160

143 desolacionem] viciumque add. Pc; desolacioni Pe. incurret] supp. Pc; imminet Pe.144 seculari] om. PbUn. subesse] obedire Mz π α. 145 Text on margin: om. π (exc. Ly) α (6a ratioArEs; 6 Mw). illud] id Ve. regnum DiMwTo αp. expediens] ranks behind mortalium π α († Ca).per quod] quod per Mz; uni principi seculari subesse. Item illud regimen est expediens prec., butcanc. Ve. iurgia] em. from iurgiam Pc. et] om. Un. 146 – 147 ad … litigia] om. αm († andobviously om. due to lack of space Ca; supp. Es). 146 est] om. PzLm. natura] nulla Mz; supp.conditio Es; om. (gap) Un; vita Vd. mortans Pz; mortalis Lm. destiduntur Vd. 147 et litigia] om.Vd. 147 – 148 dominum vel iudicem Mz. 148 vel] canc. Fr; et Un. dominum] om. Fr. aut] autadd. Mz. desciduntur Vd. 148 – 149 quam … subiecti] om. To. 148 si] supp. Pc. 149 suntAuCaDiFrPbPcPe. unus] om. AuPbPe; supp. FrPc. alter AuPb; aliorum add. Ca. 150 ac] aut πα. suum] suum add. Pc. negavit] om. π ArTo; supp. EsMw. vel] seu BaDi. 151 sint] suumAuPbPcPe; sunt Di; on margin: al. sunt Pc. de facili] facilius π α. periclitari] ptire (=participare orpertinere?) To. appareat Un. 152 iudice] om. Na; iudicii Di. tutum] tuum AuPc; em. from tuumPb; on margin: al. tutum Pc. sit] sint prec., but canc. Fr. aut] si Ar. 153 per] propter Mz PzLm.153 – 155 per … iudice] om. αm. 154 per illum deputato] constituto per ipsum αp. litigat Mz π αp;om. αm. 155 rege seu domino αp. iudice] proprie add., but canc. Ve. constituto] proprio prec., butcanc. Pe. ipsum] om. Di; aut litigabit sub rege proprio offendentis vel iudice constituto per ipsumsi offensus litigat coram rege seu domino proprio vel iudice constituto per ipsum supp. Es. potestBaDi. 156 iudicis] supp. Fr; om. Pe. delegati] om. Ba. Causam] tamen π. que] 3 add. Un. c2]om. π AuPbPc. 157 autem] om. Mz π α. conspecto To. et] om. Mz π α. 158 iudicium Vd.insidias] om. αp. 3a] om. Di. 158 – 159 3a … suspecti] om. Ba. 158 5a] 6a Fr; c add. FrPe.159 – 160 tutum … eciam] om. αp. 159 litigare] liti prec. Ar. seu] vel Ca; aut FrPe. offensi]offendentis Ve Ar. 159 – 161 offensi … domino] om. Di. 160 vel] seu Mz π; ill. Ar. illum] ipsumMz π α (om. DiUnVd). Nec] vel Ca. 160 – 161 Nec … ipsum] om. FrPe. 160 eciam] om.ArBaEsMwTo. utrique parti tutum Ca. utrique] om. Ba.

39) X 1.29.17, col. 163. 40) X 1.29.25, col. 170. 41) C.3 q.5 c.15, § 4, col. 519.



rege seu domino offendentis vel iudice constituto per ipsum, quia ille poteritesse suspectus offenso per iura predicta. Et ita si litigantes habuerint pluresdominos superiorem non habentes, de facili poterit periclitari iusticia. Quareuniversitati mortalium expedit unum principem supremum habere, ad quemtamquam ad communem iudicem possint quicumque litigantes recursum habere,165

in quo par dominium tam offenso quam offendenti suspicionem non irra-cionabiliter removebit.

Preterea, illud regimen seu dominium est expediens universitati mortalium per Racio 7a

quod non solum inferiores sed eciam superiores, si deliquerint, iuste poteruntcastigari. Aliter enim nec pax societatis humane – que tam dulcis est, ut propter170

ipsam eciam bella gerantur, secundum Augustinum, ut habetur 23a, q. 1a, c.Noli42 – poterit conservari nec iusticia – quam colere est summum bonum inrebus, secundum Gregorium, ut habetur 12a, q. 2a, c. Devotissimam43 – tenebitur,nisi quantum possibile est caveatur ne superiores delinquere valeant insolenter,ut ex verbis Innocencii 3i que ponuntur Extra, De accusacionibus,44 potest col-175

ligi, ut videtur. Si enim fuerint multi reges seu principes in diversis mundi part-ibus superiorem non habentes, libere et impune pacem et iura minorum pertur-

161 seu] vel π ArEsTo. offense To. vel] em. from illum Ar; rege add., but canc. To. constituto]sub (ipso add., but canc.) add. Di; constitute To. ipsum] tutum (nec est prec., but canc.) add. Ar.poterat BaDiEsTo. 162 litigantes si Mz π; litigatores si α (si litigatores si AuPb; ligatores si DiMw;si litigatores Vd). plures] om. FrPe. 164 summum π α. 164 – 165 habere … iudicem] si non add.BaDiTo; om. EsTo (ad quem tamquam ad omnem supp. on margin, on erasure: iudicem {em. fromsi non} Es {cf. αp}); em. from si non Mw. 165 communem] omnem Mz PzLm; om. Ar. communemiudicem] omnem iudicem αp (iudicem omnem Un); on margin: omnem Vd. possit To. litigatores α(communem add. Ba; ligatores communem Di). recursum habere] om. Mz. habeant Pc. 166 par]per Mz π α. suspectionem Ar; om. Ca. 166 – 167 irracionabiliter] incurrit Ar; ita rationabiliter αp.167 amovebit Mz PzLy α (exc. UnBaDi); amovebat Lm BaDi. 168 Text on margin: om. Mz π (exc.Ly) α (7a ratio ArEsMw). Propterea Pb. regimen] regnum BaDiTo αp; on erasure Es. universitatimortalium] om. Ca. 168 – 169 per quod] om. Mz. 169 superiores eciam AuPb. delinquirint Ar;derelinquerunt AuPb; derelinquerint DiFr; delinquerint EsPcPeToUn; em. from delinquerint Mw.iuste] om. AuPb. poterint Mz ArDiTo αp; potuerint PzLm; possunt AuPb. 170 enim] om. Es. nec]om. π α. est] om. AuPb. 171 generantur PzLm Ar. ut] unde Mz; et Lm. 23a] 13a Ve. 1a] 2a Ca.c] supp. Vd. 172 poterit] non prec. Ly α. summum] rebus add., but canc. Fr. 173 12a] VI Ve; 22Ar. 173 – 174 q … caveatur] om. To. 173 2a c.] c. 2a AuPb. Devotissima Mz BaDi; cum prec. πCaFrPcPe and supp. EsUn. tenebit Ve. 174 quantum] in prec. Ve. teneatur α (om. To). ne] utEsMwTo. derelinquere AuFr; non supp. Mw. on erasure: arceant Es. insolventer To; insolentUn; ut solent Vd; et si unus princeps alios sub se principes delinquere non sinat insolenter supp. Es.175 accusatione (accusa. Lm) π; em. from accumulti Pc; qualiter et quando add. π ArCa; c. (and gapPe) add. FrPe; c. qualiter et quando supp. Mw; qualiter et quando et supp. Pc. 175 – 176 intelligi Ar.175 – 176 colligi … reges] om. To. 176 seu] vel EsToVd. 177 habentibus AuFrPbPe αp; habentibusprec., but canc. Di. impune] on erasure (em. from inpure) Es; inpure To. pacem] patrieBaDiEsTo. et2] om. α (exc. AuPb; supp. Vd). iura] eciam add. ArCaFrPcPe; et add.BaDiEsMwTo. minores BaDiEsMwTo.

42) Cf. C.23 q.1 c.3, § 1, col. 892. 43) Cf. C.12 q.2 c.9, col. 689. 44) X 5.1.24, col. 746.

18 3.2 Dialogus


bare valebunt. Sed si omnes reges et principes fuerint uni imperatori subiecti,non solum inferiores sed eciam superiores, si deliquerint, poterunt legitimecastigari. Ergo toti mundo est expediens ut unus imperator regibus et principibus 180

presideat universis et super universos mortales iurisdiccionem habeat coacti-vam.45

Amplius, inter omnes mortales ˹talis debet esse connexio ut quilibet respectuRacio 8a

alterius sit inferior vel superior, aut | ambo inferiores respectu˺ eiusdem, ut inter Ly f. 231va

˹omnes vera fiat concordia˺ et quilibet cuilibet rev˹erenciam vel dileccionem˺ 185

impendat. Hoc colligitur ex ˹auctoritate Gregorii˺ et Bonifacii pape que poniturdist. 89a, ˹c. Ad hec˺, ubi sic legitur: “Ad hec divine dispe˹nsacionis˺ provisioGregorius

gradus diversos et ordin˹es constituit esse˺ distinctos, ut dum reverenciam m˹i-nores po˺cioribus exhiberent et pociores mi˹noribus˺ dileccionem impenderent,et vera fieret concordia et ex diversitate connexio, et recte officiorum gereretur 190

administracio singulorum; neque universitas alia poterit racione subsistere”.46

Sed talis non est inter cunctos mortales connexio nisi unus presideat omnibus

178 Sed si] Si enim Un. et principes] om. π ArEsMwTo. uni] om. π. 179 delinquerant Pz;delinquerint ArEsPeTo; derelinquerint AuFrPb; em. from delinquerint Mw; delinquerunt Pc.poterint EsTo; potuerit Pc. iustissime AuPb. 180 castigare Ar. expediens est Un. unus ut Fr.principibus et regibus AuPb. 181 et super] eciam supra Pc. universos] omnes AuPb; em. fromuniversitatis Es; universitatis To. universitatem mortalium π Ar. habeant AuFrPcPe.181 – 182 coactivam] em. from activam Es; activam To. 183 Text on margin: om. Mz π (exc. Ly) α(8a ratio ArEsMw). talis] om. π α († Ca). debet] supp. Pc. quelibet Pc. respectu] rspt. prec., butcanc. Pe. 184 alterius … respectu] supp. Mw. sit] debeat esse EsTo. aut] am, on margin: al. autVe. ambe Fr. 185 vera] una α († Ca). fiat] est Ar; fiet Un. quilibet] quisque Ba; supp. Fr.cuilibet] unicuique Ba. reverenciam cuilibet Mz. 186 Hoc] et prec. Mz π α; hac Pc. tollitur To.auctoritate] beati add. PzLm α († Ca). ponuntur α (exc. ArDi; ponunt AuPb; por BaVd; on erasureEs). 187 dist … c] on erasure Es. 89a] 8a ArTo; 9a AuPb; LXXXIX em. from 8 Mw; LXXXXIX Pe.c] om. To. Ad hec1] ad hoc Ve Mz π on erasure Es; adhuc α (ad {hec supp.} Mw; † Ca; aduc To; adhc Un). loquitur π. Text on margin: om. Mz π α. Ad hec2] ad hoc Mz π; adhuc α (om. Ar; adEsMwTo; adc BaFr). divine] om. π; em. to hec Mw. dispensacionis divine Vd. disposicionis (em.from disposicacionis Mw) MwTo. 188 et] eciam Mz. ordine AuPb; em. from ordine Pc. constituit]9stitit add., but canc. Mw. dum] dominii α (exc. Mw; dictam Ar; omnem BaDiEsTo; supp. Pc).reverencia Ar. 189 pocioribus] potencioribus em. from porcioribus Ve; om. Mz; po˺tencioribusArCa; on erasure Es; em. from potencioribus Pe; peccatoribus To. adhiberent AuPb; exhibeant Pc.potentiores Ve Ar; pauciores Lm; pocioribus prec., but canc. AuPe; on erasure Es; peccatores To.minoribus] inf˹erioribus α. 190 et1] om. Mz π. vera] ut Mz α. fiat ArMw. concordia fieret π.recte] racione Na; rite α (exc. Ar; recte em. from rice Mw). gereretur officiorum Un. geraturArAuCaFrPbPcPe; gerantur BaDiEsTo; em. from ministratur Mw. 191 ministeria BaDiEsTo.neque] enim add. π. alia] aliter BaDiTo; on erasure Es; om. Fr. poterat π; om. Vd. racione] recte(em. from rite Pb) AuDiFrMwPbPcPeTo; on erasure Es; esse Un; commode Vd. subicere To.192 presideat unus BaDi.

45) Cf. 1 Dial. 6.62 (Gs 567 63–4; Ly 79va); 3.1 Dial. 1.14.6–12, p. 152; 1.15, pp. 154–5; OQ3.3.23–8, p. 102; regarding the concept of iurisdiccio coactiva, cf. below, 3.23; further: Marsilius ofPadua, DP D.1 c.19, § 8–11, pp. 131–4; D.2 c.1, §§ 4–5, p. 141–2, and passim. 46) D.89 c.7,col. 314.



aliis. Ergo expedit universitati mortalium ut mundus per unum principem guber-netur.

Rursus, illud regimen quod deus inter mortales propter peccatum multitudinis195 Racio 9a

non permittit sed aufert est melius illo quod deus propter peccata multitudinispunienda introducit. Sed quod supra universitatem mortalium non domineturunus princeps sed multi, ordinat deus propter peccata mortalium punienda, testeSalomone, qui Proverbiorum 28o ait: “Propter peccata terre multi principes Proverb.

eius”.47 Ergo simpliciter universitati mortalium expediret quod omnes uni essent200

subiecti.

Item, si non expedit universitati mortalium uni imperatori subesse, aut hoc erit Xa racio

propter insufficienciam humanam, quia nullus poterit sufficiens reperiri prouniverso orbe regendo, aut propter nimiam potenciam temporalem unius dominitocius mundi qua posset ad libitum in subditos debacchari. Sed insufficiencia205

non impedit, sicut insufficiencia humana non impedit quin unus debeat – eciamsi universitas mortalium conversa esset ad fidem – toti mundo in spiritualibuspresidere. Nec nimia potencia impedit, quia proporcionaliter ita potest totusmundus resistere crudelitati unius imperatoris tocius orbis sicut potest unumregnum parciale resistere regi. Nec maiorem potenciam haberet imperator tocius210

193 universitati mortalium] om. Ba. ut] et Ar. 195 Text on margin: om. π (Nona Ly) α (10a ratioAr, 9a ratio Es, 9a Mw). Rursum AuCaFrPbPcPe. regnum αp. quod] est add. ω. multitudinis] onerasure Es; multitudines To; puniendum add. AuCaFrPbPcPe. 196 est] ste Pz; iste Lm; om. Vd.quod] iam add., but canc. Pc. peccatum Mz. multitudinis] om. Di. 197 ponenda Un. introduxitFrPe. Sed] scilicet prec., but canc. Fr; above: scilicet Pe. super Es. universitatem supra To.dominetur] dominus Mz. 198 princeps] om. Mz π ArEsMwTo. multi] sint add. Mz PzLm; multos α.198 – 200 punienda … mortalium] om. Pb. 199 Prover. 28o qui Un. ait] ia (=ita, cf. Pe) homo estpropter insufficienciam add., but canc. Fr. Text on margin: om. Mz π α. 199 – 202 Propter … aut]supp. below text layout, on margin: ia (=infra) +cross reference Pe. 199 multa Un. 200 eius] etc.add. Mz. similiter π ArEsMwPc. 200 – 201 essent subiecti uni π ArBaDiEsMwTo; essent unisubiecti α. 202 Text on margin: om. Na Mz π (Decima Ly) α (11a ratio Ar, 10a ratio Es, 10 Mw); em.from ratio 18a Ve. universitatem π Ar. imperatori] principi AuFrPbPe. subesse] [illegible] hoc est[illegible] add., but canc. To. hoc] homo (misread from: ho Pe) Fr. est π α (om. DiUn).203 poterat FrPe. reperire Ar. pro] supp. Es; om. To. 204 orbe universo π Ar. gubernando Vd.temporalem] om. Vd. 205 tocius mundi] om. AuPb. mundi] om. π. qua] quia Ca; qui FrPe.possit Mz. ad] om. PzLm; secundum Ly; in Ar. in] ad Ar. subiectionis Mz; subiectos π α.debaccare π; defalcare α (desaltare BaDi; on erasure: debaccare Es). Sed] in add. PzLm.206 impedit1] sed insufficiencia non impedit add., but canc. Mw. sicut … impedit2] om. MzAuCaFrPbPcPe. insufficienciam humanam Ve. quin] que neque To. debet EsTo; em. from debetMw. 207 – 208 presidere in spiritualibus BaDi. 208 quia] quod To. proportionabiliter π FrPe.209 resistere] om. AuPb. tocius orbis] resistere AuPb. potest] om. Pc. 210 regimen VeAuCaFrMwPbPcPe. regi] uni prec. BaDiEsTo. Nec] Ne EsTo. potenciam maiorem αp. maiorempotenciam haberet] posset (potest BaEsMwTo) maiorem habere potestatem π ArBaCaEsMwTo;posset maiorem (potestatem add. Fr supp. Pe) habere (potestatem supp. Pc) AuFrPbPcPe; potesthabere maiorem potestatem Di. 210 – 211 tocius mundi] om. AuPb.

47) Prov. 28:2.

20 3.2 Dialogus


mundi super totum mundum quam habet unus rex super regnum parciale; sedpotencia regis non impedit quin unus rex debeat | preesse uni regno; ergo nec Gs p. 874

potencia imperatoris impedit quin debeat universo mundo preesse.

Preterea, si non expedit universo mundo unum imperatorem preesse, non estRacio 11a

iustum ut unus omnibus dominetur; si autem non est iustum nec expediens, est 215

iniquum. Sed non est iniquum unum omnibus aliis dominari, quia si esset in-iquum esset contra ius: aut ergo ˹contra ius naturale aut contra˺ ius positivum.˹Sed non est contra ius naturale, quia tu˺nc semper fuisset ˹iniquum; et itanumquam˺ aliquis fuisset verus imperator ˹mundi, et˺ imperium usurpatumcontra ius naturale ˹non e˺st verum imperium. Nec est eciam contra ius pos- 220

itivum, quia ius positivum quo caveretur ne aliquis esset | imperator tocius Ly f. 231vb

mundi non posset institui nisi ab universitate mortalium, sed universitas mortal-ium hoc numquam instituit sed magis contrarium. Ergo non est iniquum unumsuper universum orbem habere imperium; quare expediens est censendum.

211 super1] supra CaFrPcPe. habet] om. Mz π α. super2] supra Ca. regnum] unum prec. π Ar αp;totum prec. αm (exc. ArAuCaPb); regimen Pc. 212 rex] om. BaDi. debeat preesse] preest Un. uniregno preesse Es. uni] toti AuPb; uno Pc; above: toti Pe. regno uni BaDi. 213 potenciam Ve.impedire Ly; om. αm. quin] om. Ly. 213 – 214 quin … non1] supp. Mw. 213 debet BaDi. universo]toti BaDiEsTo; in Ca. mundo] orbi π Ar. esse To; precedere Un. 214 Text on margin: XI ratio adidem (below: non est bona consequentia quia multa sunt iusta que non impediunt supp.) Ve; om. Mzπ (Undecima Ly) α (12a ratio Ar; 11a ratio Es). Propterea Pb. expediat π ArBaDiEsTo. mundo]orbi π Ar; om. αp. imperatorem unum Fr. 215 ut] on erasure EsMw; nec To. unus] om. Pb.omnibus] om. To. dominetur omnibus Fr. 215 – 216 est iniquum] om. AuPb. 216 iniquum1]iniquus Un. Sed non] Si vero FrPe. Sed … iniquum2] om. Mz π. non] om. Pb. iniquum2] in prec.Pc. 216 – 217 unum … iniquum3] om. AuFrPbPcPe; quia ArCaMw; em. from quia/quoniam? Es;quoniam To. 216 aliis] supp. Lm. 216 – 217 quia … iniquum3] sed non est iniquum quia π.217 esset] est AuPb. ius1] naturale add., but canc. Di. aut1] om. Di. ergo] om. ArVd.217 – 218 aut2 … naturale] om. EsTo (aut contra ius positivum non contra ius naturale supp. Es).217 – 218 positivum … tunc] om., iniquum sed non contra ius naturale quia tunc supp. Pc. 218 est]om. π α (exc. AuPbVd; † Ca). tunc] om. ArAuPb; † Ca. 219 numquam] iniquum To. aliquisfuisset] fuisset quis π ArMw; fuisset aliquis α (on erasure Es; aliquis ranks behind imperator Fr; sedquis To). et] quia Mz π α. 220 est1] e˺sset Mz π α (exc. Di). verum] om. Ar. est2] om. π ArDi.eciam est α (eciam ArDi; eciam esset AuPb). 221 quia ius positivum] om. AuPb. cavetur Mz π α(sanetur Ar). ne] quod Ar; ut EsMwTo. alius Ar. esset] om. Mz; sit π α. tocius] om. EsTo.222 mundi] om. Mz. potest BaDiEsTo. nisi] om. EsTo. 223 hec Pe. sed … iniquum] om. Di.224 quare] quia Ar; quoniam AuBaDiFrMwPbPcPeUn. est] om. Ar. censendum] Discipuluscapitulum Im explicit add. Ve.

21Liber 1, Capitulum II


Capitulum IIDiscipulus: Puto quod pro assercione predicta forciora tetigisti motiva, quecopiam librorum habentes poterunt maiorum sentenciis multipliciter commu-nire. Ideo circa interrogacionem meam aliam opinionem enarra.

Magister: Alia est opinio contraria, quod non expedit mundo ut universitas5 Opinio 2a

mortalium uni imperatori seu principi seculari sit subiecta.

Discipulus: Istius opinionis audire desidero motiva.

Magister: Pro ista opinione potest multipliciter allegari. Nam illud cuius con- Argtum 1m

trarium est ordinatum a deo non est mundo expediens; omne enim contrariumordinacioni divine perniciosum et malum non expediens est censendum. Sed10

divisio regnorum ita ut diversis regibus non habentibus superiorem subsint est adeo. Deus enim, ut patet 3o Regum 11o et 12o, voluit filios Israel duos regeshabere, quorum neuter alteri esset subiectus et qui superiorem regem non haber-

1 Capitulum II] in quo ponitur secunda opinio contrarie prime capitulo precedenti recitate et motivaeiusdem que sunt sex in numero ad que respondetur infra ca. XI add. Ly; c. 3 ArFr; supp. Vd;sequitur 2m cam AuPb; om. CaDiMwPcPeTo; supp. 2m cam Un; framed in header: Arguitur quod nonexpedit unum principem mortalem in temporalibus toti mundo preesse Pe. 2 Discipulus] supp. Ve;om. AuCaDiPbPc. Puto] on margin: quod non expediat mundo ut universitas mortalium uniprincipi seculari sit subiecta supp. Ve; Cap. II Ly. pro] om. AuPb; supp. Pc. tetigisti] recitasti π α.motiva] supp. Pc. que] qui ArFrPe; em. Es; quo To. 3 – 4 habentes … communire] on erasure Es.3 poterant ArAuDiFrMwPbPcPeTo; om. Un. maiorum] aliorum Ar; em. Mw; maioris Un.maiorum sentenciis] om. To. multipliciter] om. AuDiEsPbVd. 3 – 4 multipliciter … enarra] om. Un.3 – 4 commune (em. from 9mne Pb) AuPb; communiri Ba; communem DiPc; premunire Es; em.from coinire Fr. 4 Idcirco π; Id certo Ar; om. Di. circa] opinionem add. Au. aliam opinionem]om. Di. narra Mz. 5 Text on margin: om. Mz π (exc. Ly) α (2a opinio EsMw; cross reference toheader: Opinio contraria quod non expedit mundo quod universitas mortalium uni seculari principisit subiecta Es). Magister] om. AuDiPbPc; on margin: M. Pc. Alia] om. Di. opinio est π α.contraria] arguitur quod non expedit unum principem mortalem in temporalibus toti mundo preesse(et supp.) add. Fr (cf. header in Pe!). 5 – 6 expedit … seu] est ex To. 5 – 6 universa mortalitas Di.6 principi seu imperatori AuBaDiPb. seculari] om. Di. sit subiecta] om. Un. 7 Discipulus] om.AuDiPbPc; Magister Un; on margin: D. Pc. desidero audire Ve. audire audire motiva desideroMz; motiva scire desidero π α (obiecta scire desidero Di; motiva desidero Un). 8 Magister] om.AuDiPbPc; Discipulus Un; on margin: M. Pc. Text on margin: om. Mz π (Ratio prima Ly) α(Prima ratio ArEsMwUn). Nam] Discipulus prec. Na; id est primo prec. PzLm; primo prec. Ly Ar.illud] id Ve. 9 est1] all. add., but canc. Pb. ordinatum est Di. a deo ordinatum π Ar. mundus Na;om. αm. omne] esse AuPb. 10 ordinatum To. perniciosum] est add. Mz π; periculosum (est add.AuBaDiPb) αm. malum] et add. Mz; maliciosum et π; est et add. α (exc. Ar; et AuBaDiPb). nonexpediens] om. Ar. est expediens Ca. est] esse add. Pb. 11 subsint] cui prec. PzLm α. est] om.Mz; non prec. Ly. 11 – 12 a deo est Fr. 12 deo] vetitum add. (sed ordinatum add. Ly) π; prohibitumCa; ordinatum Vd. Deus enim] om. π α. enim] om. Mz. ut patet] utique Ar. 11o et 12o] II et VIVe; 12 et 13 π; 12 α. voluit] dominus prec. π α (dominus noluit AuBaDiFrPbPcPe). 13 esset alteriπ AuBaDiPbPc. regem] supp. Pe.

22 3.2 Dialogus


ent.48 Ergo unum principem secularem cunctis mortalibus dominari non estexpediens iudicandum. 15

Amplius, idem iuris est et in magnis et in parvis, in toto et in parte, sicut perArgtum 2m

plures sacros canones superius est ostensum.49 Sed quemcumque regem seuprincipem secularem parti mortalium, eciam illi qui iustissimis utitur legibus,presidere non est expediens. Illud enim quod displicet deo non est expediens;sed populum Israeliticum, qui erat pars mortalium et iustissimis utebatur legibus 20

(quia divinis), esse subiectum regi seu principi seculari displicebat deo, ita utdiceret Samueli, ut habetur 1o Regum 8o, quando populus predictus regem pete-bat: “Audi vocem populi in omnibus que loquuntur tibi. Non enim te abiecerunt,Regum

sed me, ne regnem super eos”50. Ergo multo magis unum principem secularemregnare super universum orbem – eciam si conversus esset totus ad fidem – non 25

est expediens.

Adhuc, illud regimen est magis expediens universitati mortalium in statuArgtum 3m

culpe quod magis assimilatur regimini quod fuisset si homines in statu innocen-cie permansissent, quia illud quod magis assimilatur meliori est magis expedi-ens. Sed si homines ˹in statu innocencie˺ permansissent, unus n˹on | fuisset Ly f. 232ra

imperator omnium aliorum˺. Ergo nec in statu culpe est ˹expediens ut unus˺omnibus aliis dominetur.

14 secularem] secularem add. Ar. cunctis] pre prec. (and canc. Ba) AuBaDiPb. mortalibus] om.AuDiPb. est] supp. Es; om. To. 16 Text on margin: om. Mz π (Ratio 2a Ly) α (2a ratioArEsMwUn). iuris est] iudicium est α (est iudicium AuBaDiPb). et1] om. Mz π α. et2] om. AuPb;sicut Ba. in2] om. Mz AuMwPbPc αp. et3] sicut Ba. et in parte] om. Di. sicut] em. from sint Pc.17 plures] om. Ar. quemquem Pz; quemquam Lm Ar. 18 secularem] om. Di. eciam] in ArMwTo;on erasure Es. illis π α. utuntur π α. legibus utuntur Ca. 19 Illud enim] Id est Un. Illud …expediens2] om. DiPcPe; sed populum israheliticum prec., but canc. Fr. est2] supp. Ve. 20 et] om.BaDi. 21 divinis] dominicis (em. from dominiis Ve) VeLy; dominiis Pz; dominus Lm; a deo Ar;divini Un. divinis … ut] om. Di. esse] est Ve Ar. seu] vel π Ar; vel imperatori vel Ba. seculari]om. ArEsMwTo. displicet Un. deo] om. αm (supp. Es). 22 diceret] daret Mz; diceretur (em. fromdicerentur Fr) AuBaCaDiFrPbPcPeUn. Samueli] ad (supp. Lm) Samuelem π; om. (gap) Un;dominus Vd. ut habetur] om. Ca; ita prec., but canc. Pc. ut habetur 1] om. To. 8o] 5o Ca. regensAu; reges Pb. 22 – 23 regem petebat] regebat To. 23 Text on margin: om. Mz π α. in omnibus] om.Na. que] petebat add., but canc. Di. loquuntur] locuntur prec. Pb. obiecerunt Na Fr; abiecerisCa; abicierunt Un. 24 me ne regnem] mone regnari To. regnem] regam π; em. from principem Ar;em. from regem Pc. multum Mz. 25 orbem universum Di. est Un. totus] om. EsTo. ad fidemtotus FrPe. 25 – 26 non est] om., non esset supp. Mw. 26 esset FrPe. 27 Text on margin: om. π(Ratio 3a Ly) α (3a ratio ArEsMw). Adhuc … expediens] supp. Mw; om. To. expediens] om. ArDi.28 assimilatur] meliori est magis expediens add. Ar. 29 – 30 quia … permansissent] om. NaLm.29 meliori est magis] maiori magis est Di. 30 homines si Pb. non] om. Di. 31 omnium] om. α (†Ca). aliorum omnium Na. nec] om. π ArEsMwTo. est] non prec. π ArEsMwTo. 32 aliis omnibusUn.

48) Cf. 1 Kgs. 12:1–24; OQ 3.11.19–21, p. 113. 49) See above, 1 [notes 27, 28, 29]. 50) 1 Sam.8:7.



Rursus, ˹quod iuri˺ gencium obviat et repugnat non es˹t expediens˺ reputan- Argtum 4m

dum, cum ius gencium sit ius natu˹rale˺. Quia, ut habetur dist. 1a, ius genciumest idem apud omnes gentes;51 quale est solummodo ius naturale, cui nulla valet35

consuetudo aut multitudo vel ius positivum quomodolibet derogare, Extra, Deconsuetudine, Cum tanto.52 Sed universitatem mortalium uni principi seu imper-atori subesse iuri gencium obviat et repugnat: Tum quia bella et captivitates suntde iure gencium, dist. 1a, Ius gencium,53 que cessarent si unus imperator potenteruniversitati mortalium imperaret. Tum quia de iure gencium connubia inter40

alienigenas prohibentur, eadem distinccione et capitulo, quod non potest intelligide quibuscumque alienigenis, quia tunc essent connubia inter quoscumquediversarum provinciarum prohibita; ergo intelligitur de alienigenis qui nullamcommunionem debent habere adinvicem, quales non sunt quicumque qui uniimperatori vel domino sunt subiecti. Omnes enim qui uni domino sunt subiecti45

possunt et in multis casibus debent communionem habere adinvicem, se mutuoadiuvando et invicem defendendo. Ergo non est expediens neque equum univer-sitatem mortalium uni imperatori seu principi obedire.

33 Text on margin: om. π (Ratio 4a Ly) α (4a ratio ArEsMw). Rursum αm (exc. Ar; † Ca; add. onerasure: illud Es; 2m add. To). iure Ar; iuri naturali vel prec. Vd. 33 – 34 reputandum] on erasureEs; iudicandum prec., but canc. Pb; repugnandum To. 34 gencium1] est idem apud omnes gentesadd., but canc. Pb. sit ius] sequatur Ly. sit … gencium2] om. ArEsMwTo (sit naturale et quia utlegitur di. 1 c. ius gencium supp. Mw). ius2] om. Di. habetur] legitur α. 1a] c. add. FrPe. 35 est1]om. Mz Un. gentes] om. FrPcPe. quale] quibus To. cui] cum ei Ar; valet add. Di; cum Es; ad To.valet] videlicet (misread from: vȝ Pz) Lm. 36 aut] vel EsTo. vel] aut EsFrTo. positiviter To.quemlibet ArUn. 37 Cum] c. prec. FrPe. universitas PzLm α (exc. BaCaDi; em. to universitatemPc). 37 – 38 imperatori] uni prec. Mz α (exc. ArBaDiEsFrMwPeTo). 38 et1] om. To. Tum] cumneque Un; cum Vd; on margin: Probatur minor, Primo Ly. sunt] iura gentium seu add. π Ar.39 dist … gencium2] supp. Fr; om. Pe. cessaret Di. imperator unus FrPe. potenti Ve; non poteritPzLm; om. Ly EsTo; non peterit Ar; poterit canc. Mw. 40 imperare PzLm; imperari Ar. Tum] cumαp; on margin: Secundo Ly. connubias To. 41 alienagenas Ve. prohibentur] tunc prec. (and canc.Es) PzLm ArBaEsMwTo; prohiberentur BaTo. eisdem Es. et] om. α (exc. ArCa; supp. Es).capitulo] 2o add. α (exc. ArCaEsTo; supp. Mw; c. 2o c. Pc; on margin: ius gencium Un).42 quibuscumque] em. from quibusdam Pc. alienigenis] prohibentur eadem distinccione et capituloquod non potest intelligi de quibuscunque alienigenis add. Ve. alienigenis … quoscumque] supp.Pe. quoscumque] quosque Mz. 43 qui] que π. 44 debent] dicuntur π Ar. adinvicem] om. Vd.qui] om. AuBaDiPb; supp. non Es. uno Pc. 45 vel] in AuDiPb. domino1] supp. Na. sunt1] ranksbehind 44 qui π α. Omnes … subiecti2] supp. EsMwPe; om. To. 45 – 46 Omnes … possunt] om. Ar.45 uno Pc. sunt2] om. Ly. sunt subiecti2] subiecti sunt Di. 46 multis] et in multis add. Di. debent]possunt prec., but canc. Fr; debet To. habere communionem Mz π α. se] seu ArAuPb. 46 – 47 se… invicem] om. Un. 46 mutuo] adinvicem add. π Ar. 47 et] se add. AuBaDiPb. equum] veroadd. Ar; ponere add. FrPe. 47 – 48 universitati EsTo. 48 principi seu imperatori AuBaDiPb.48 – 49 obedire … subesse] supp. Pc.

51) Cf. D.1 c.9 § 1, col. 3. 52) Cf. X 1.4.11, col. 41. 53) Cf. D.1 c.9, col. 3.

24 3.2 Dialogus


Item illi non debent uni imperatori seu principi subesse qui nec idem iugumArgtum 5m

ducere debent, nec inter se communionem seu societatem pacificam habere 50

tenentur, nec licite ad eundem iudicem pro iudicio suscipiendo recurrunt. Mor-talium autem quidam sunt fideles et quidam infideles; sed fideles cum infi-delibus nec debent idem iugum ducere, Apostolo prohibente, qui 2a adCorinthios 6o ait: “Nolite iugum ducere cum infidelibus”,54 nec debent cum eisPaulus

communionem seu societatem pacificam habere, ipso rege regum et domino 55

dominancium attestante, cum dicit Matthei 10o: “Nolite arbitrari quia venerimMatth.

mittere pacem in terram; non veni mittere pacem sed gladium. Veni enim sep-arare hominem adversus patrem suum”,55 etc. Deuternomii eciam 7o precipiturexpresse fidelibus ut infideles percuciant usque ad interempcionem, nec ineantcum eis fedus, nec misereantur earum.56 Quod eciam docet Apostolus 2a ad 60

Corinthios 6o dicens: “Que enim participacio iusticie cum iniquitate? Aut quePaulus

societas luci ad tenebras? Que autem convencio Christi ad Belial? Aut que parsfideli cum infideli?”57 Quibus concorditer dicit Sapiens Ecclesiastici 13o in-

49 Text on margin: om. π (Ratio 5a Ly) α (5a ratio ArEsMw). illi] om. Na. illi … qui] om. Mz.non] supp. Mw. principi vel imperatori π Ar. seu principi] om. Ba. principi] seculari add. Ve.subesse] obedire Mz π α (om. AuPb; supp. PcPe; obedire seu esse subiecti BaEsTo). idem] unumMz π α. 50 nec] ut Ar. intra α (int’ BaDiEsFrPeTo). se] om. Ar. seu … pacificam] om. π αm.51 iudicio] etiam add. π ArBaEsMwTo. sustinendo π Ar. 52 autem] aut est Fr. quidam1] quidemAuPb. fideles1] infideles Fr. et] om. π α. quidam2] quidem AuPb. infideles] fideles Fr. sedfideles] supp. Ve. 53 nec] non Mz π α. idem] illud Mz. ducere] supp. Fr. 53 – 54 Apostolo …ducere] om. Mz Pc. 53 prohibente] em. from prohibentem Fr. qui] om. π Ba. qui 2a] om.ArEsMwTo. 53 – 54 2a … 6o] 26 Ve. 53 ad] om. Na. 54 ait] om. Na Ba; cum prec. π. Text onmargin: om. Mz π α. cum infidelibus] canc. Pc. fidelibus Ar. debent] om. Di.54 – 55 communionem cum eis Pc. 54 – 55 cum2 … societatem] societatem cum eis velcommunionem π. 55 societatem vel communionem Ar. seu] aut Ca. habere pacificam π α. ipsorege regum] om. π αm. et] om. π α. 56 dominancium] om. π αm. testante Vd. cum] qui Mz π α.dicit] ut ait PzLm Ar; ait αm. 10o] cao add. BaDi. Text on margin: om. Mz π α. Noli Di. arbitrareAr. quia] quod Mz π α (exc. Di; quod cum {canc. EsMw} ArToEsMw; ut FrPe). venerim] nonveni Di. 57 mittere1] mittam Ar. mittere pacem1] pacem mittere BaPb. terra Ve; et add. Mz. non]enim add. Na. non … pacem2] om. Di. mittere pacem2] pacem mittere Mz π α (exc. BaFrPe).57 – 58 Veni … suum] om. π αm. 57 enim] om. Mz. 58 etc] et add. Ba; et Ca; supp. Fr. eciam] om.Mz π ArBaDiEsFrTo; et Mw. 7o] 5o Es; om. ToUn. 59 expresse] om. FrPe. fidelibus] etinfidelibus fidelibus add. PzLm α (exc. BaTo; canc. EsMw; et infidelibus AuDiFrPbPe; etinfidelibus and fidelibus supp. Pc). ut … ad] et nisi To. percucians Ar; percucient Ca; percussiantFr. inceptionem Di. 60 cum eis] om. Vd. nec] ne Ba. misereatur ω (em. from miseratur Ve).misereantur earum] misceantur uxoribus eorum π α (misceantur cum uxoribus eorum Ca;commisceantur uxoribus eorum FrPe; misceantur uxoribus earum Mw; misceantur eis Un;misceantur earum Vd). eciam] et Ve; om. Pc. dicit (dt Un) αp. 2a] 22a To. ad] om. Mz; supp. Mw.61 6o] 3o Na. dicens] sic add. αp. Text on margin: om. Mz π α. Que] qui Ar; quem Pc; qua Pe.Aut] autem FrPe. Aut que] Autem qui Ve. que] qui Ar. 62 luci] em. from layci Ve; lucis Mz π α.tenebras] om. AuPb. Que autem] aut que BaDi. convexio Pc. Aut] autem FrPe. 63 fideli] fidelisπ α (fidelium Mw). dicit] debet Ve. 13o] 12o Es. 63 – 64 inquiens] om. π αm.

54) 2 Cor. 6:14. 55) Mat. 10:34–5. 56) Cf. Deut. 7:2. 57) 2 Cor. 6:14–5.



quiens: “Que communicacio homini san|cto ad canem?”58 Nec eciam debentGs p. 875 Ecclcus

fideles ad iudicem infidelium pro iudicio suscipiendo recurrere, testante Apos-65

tolo, qui, ut habetur 1a Corinthiorum 6o, fideles qui coram infidelibus litigabant˹acriter reprehendit, dicens: “Ad verecundiam | vestram dico: sic non est interLy f. 232rb Paulus

vos sapiens quisquam qui possit iudicare inter fratrem et fratrem˺ suum? Sed˹frater cum fratre iudicio cont˺endit, et hoc apud infideles”.59 ˹Ex qui˺bus collig-itur quod fideles ab infidelibus, ˹et quantum ad˺ litigacionem in iudicio et quan-70

tum ad omnem ˹paci˺ficam participacionem, debent penitus ˹separari˺. Ergo uniimperatori seu principi seculari non debet ˹universi˺tas mortalium esse subiecta.

Preterea, ille non debet universitati mortalium presidere qui eorum non potest Argtum 6m

gerere debitam curam. Sed nullus unus potest gerere debitam curam universitatismortalium, cum eciam quilibet sit insufficiens ex se unius parvi regni – respectu75

tocius mundi – curam habere, teste Salomone, qui, ut legitur 2o Paralipomeno-rum 1o, loquens ad deum ait: “Quis enim potest hunc populum tuum digne, qui Paralipo.

tam grandis est, iudicare?”,60 quasi diceret: “Nullus”. Ergo multo forcius “nul-lus” poterit digne universitatem mortalium iudicare.

64 Text on margin: om. Mz π α. excommunicatio Un. sancto homini π. sancto] secundo Na.65 iudicem] invicem AuFrPbPe αp; em. from invicem Pc. infidelem Ar; et ad infideles Vd. proiudicio] ranks behind recurrere BaDi. iudice CaPc; iudico Mw. suscipiendo] om. π α. incurrereteste Na. attestante Di. 66 1a] prime PzLy. ad Corinthios π α (exc. Ca). 6o] 8o Ve. fideles] om.Mz α (exc. ArCa; eos Ba). coram] cum Na. litigant π Ar. 67 Text on margin: om. Mz π α.verecundiam] vera condiam To. dico] om. Mz. sic] si Mz α († Ca). est] om. ArTo; supp. EsMw.68 quiquam Pc. posset EsTo. et fratrem] om. π. 68 – 69 et … frater] om. Pc. 69 infideles] em.from infidelibus Pc. Ex] on margin: corm (=correptum) Es. quibus] verbis add. π α. 70 quod] om.FrPe. et1] in add. Na; om. Mz π α († Ca). quantum1] litigatorem prec., but canc. Pe. 71 pacificamomnem α (exc. BaDi; pacificam communionem Ar; communem ˹†˺ficam Ca). pacificam]communionem et add. π. 72 principi seu imperatori Ca. seculari] om. Ca. esse subiectamortalium EsTo. 73 Text on margin: om. Mz π (Ratio 6a Ly) α (illegible Ar, 6a ratio EsMw).73 – III.8 Preterea … subditos] canc.(?) and recopied by same hand Di; variants of copy bear siglaDi2. 73 ille] iste EsTo; ie Mw. non2] em. from coi Fr. 74 debitam1] om. Mz π α. curam1] supp.,ranks before 73 non Ve. Sed … curam2] om. AuDiPb; curam Di2. nullus] om., supp. on margin:unus non (non add., but canc.) Fr; canc. Pe. unus] om. π α. gerere debitam curam2] gerere curamdebitam Mz; debite gerere curam π α (gerere debite curam Es; gerere curam Mw; gerere curamdebite To). universitati Fr. 75 eciam] om. Mz π α (quibus Di). quilibet] nullus Es. sint Di; em.from sint Pc. sufficiens DiEsTo. se] parte Di. 75 – 76 respectu tocius mundi] om. Ly. 76 curam]illius add. BaDiDi2Fr supp. Pe. habe AuPb. testante π ArEsFrMwTo. habetur Ar. 2o] 11o DiDi2;in To; om. Un. 77 1o] 2o Ba. ait] om. Pb; ut Pc. Text on margin: om. Mz π α. enim] non Ve.potest] om. To; potenter Un. digne] om. π αm. 78 tam] tum or tamen? AuCaPcUn. est] supp.EsMw; om. To. multo forcius] om. Ar. 78 – 79 nullus] nemo Ly. 79 potest (multo forcius add. Ar)π ArEsTo. digne] qui tam grandis est iudicare add., but canc., above: va- … -cat Ve. iudicare] etc.add. AuPb.

58) Ecclesiasticus 13:22. 59) 1 Cor. 6:5–6. 60) 2 Chr. 1:10.

26 3.2 Dialogus


Capitulum IIIDiscipulus: Aliam recita opinionem circa interrogacionem prescriptam.

Magister: Alia est opinio quod expediret unum principem, non secularem sedOpinio 3a

ecclesiasticum, universitati mortalium presidere.

Discipulus: Pro ista opinione possumus invenire multa in tractatu de potestate 5

pape et cleri;61 ideo pauca pro eius confirmacione adducas.

Magister: Pro ista opinione potest taliter allegari. Inter ceteras excellenciasArgtum

quibus debet princeps, eciam qui in temporalibus presidet, subditos superare,sapiencia videtur esse precipua. Unde et Salomon, qui sapienciam postulavit adeo ut digne posset regere populum dei in temporalibus, a deo legitur magnifice 10

commendatus, cum dixit sibi deus, ut habetur 2o Paralipomenorum 1o: “QuiaParalipo.

hoc magis placuit cordi tuo, et non postulasti divicias et substanciam et glo-riam, neque animas eorum qui te oderunt, sed nec dies vite plurimos; petistiautem sapienciam et scienciam ut iudicare possis populum meum super quemconstitui te regem, sapiencia et sciencia date sunt tibi; divicias autem et sub- 15

stanciam dabo tibi.”62 Et idem Salomon Proverbiorum 1o ait: “Intelligens guber-Proverb.

1 Capitulum III] recitat opinionem tertiam circa quesitum capitulo primo et probatur unica ratione adquam respondetur capitulo XII huius add. Ly; om. AuDi2ToPbPcPeUn; c. 4 (supp. ArVd) ArCaFrVd.2 Discipulus] supp. Ar; om. DiDi2PbPc; on margin: D. Pc. Aliam] on margin: Cap. III Ly. recitoDi; vero Di2. predictam Mz π α. 3 Text on margin: om. Mz π α (3a opinio EsMw, cross reference toheader: Opinio alia quod expediret universitati mortalium unum principem non secularem sedecclesiasticum presidere Es). Magister] om. AuDiDi2PbPc; on margin: M. Pc. est] om. DiDi2;ranks before quod Vd. opinio] circa hanc add. Mz π α; interrogacio Di2. impediret Un. secularemnon Mz. 4 universitati] ne prec. Un. presideret Un. 5 Discipulus] om. AuDiDi2Pb; on margin: D.Pc. invenire] et add. EsMwTo. 6 paucas Mz. eius] eis ArTo. affirmatione Ca. 7 Text onmargin: om. Ve Mz π α. Magister] om. AuDiDi2Pb; on margin: Probatur quod expedit unumprincipem non secularem sed ecclesiasticum universitati mortalium presidere Pe. aliterAuDiDi2FrPbPe. allegare Ar; em. from elegari Pc. Inter] on margin: Prima ratio Ly. extollenciasAuBaDiDi2PbPcPe. 8 debent Pc. eciam] et π α. qui] om. DiTo. subditos] sub prec., but canc.Un. 9 sapienciam] sapiens Un. 10 possit BaDi. dei] domini Mz. a deo] om. Mz. magnificasseNa; manifeste π α. 11 dicit α (exc. EsMwTo; dt AuBaPbPcPe αp). sibi] on erasure: secundi Es.deus] om. ArCaEsMwTo. deus ut habetur] dominus π. ut habetur 2o] om. α (2o Ba). 1o] 2o α (exc.Es; 11o Di; on erasure Es). Text on margin: om. Ve Mz π α. 12 complacuit π α. tuo] suo EsTo.et2] om. Ar. 13 qui] que Ca. vite] om. CaFrPe. plurimos] scilicet vite add. FrPe. petistisAuCaDiFrPcPe. 14 autem] sed α. scientiam et sapientiam π Ar. ut] sed Ar; et Ca. possis] possitAr; posset FrPcPeTo. 15 te constitui Mz π α (exc. BaDi). te] om. Na. sapienciam EsMwTo.sciencie BaDi; scienciam EsMwTo. tibi] et Mz; om. π. 15 – 16 divicias … substanciam] substanciaset divicias Ar. 15 autem] om. Mz ArMwToVd. 15 – 16 autem et substanciam] on erasure, et gloriamsupp. Es. 15 – 16 substanciam] gloriam (et prec. Ly) add. π; sciencias To; scienciam Un. 16 idemSalomon] eciam Mz. ait] dicit π; dt Ar; om. Un. Text on margin: om. Mz π α. Intellectus Na.16 – 17 possidebit gubernacula π Ar.

61) Cf. 3.1 Dial. 1.2–4, pp. 120–30. 62) 2 Chr. 1:11–2.

27Liber 1, Capitulum III


nacula possidebit.”63 Ex quibus datur intelligi quod principi necessaria est pre-cipue sapiencia. Sed maior sapiencia reperitur in viris ecclesiasticis quam sec-ularibus. Ergo non secularis princeps, sed ecclesiasticus, dignus est toti mundopreesse.20

Discipulus: Ista racio non videtur procedere. Quia qui aliis preest in temporal-ibus debet alios pre|cedere in sapiencia mundana et pericia negociorum secular-Ly f. 232va

ium, non autem in sapiencia divina. Sed seculares precellunt in sapiencia m˹un-dana, licet ecclesiastici precellant in sapiencia˺ divina. ˹Ergo qui presidet intemporalibus debet˺ esse secularis et non ˹ecclesiasticus, laicus et non˺ clericus.25

Magister: Istam ˹responsionem quidam˺ reprobare conantur. Quia, ut ex scrip-turis divinis coll˹igitur˺, qui preest aliis in temporalibus non solum in sa˹piencia˺mundana sed eciam in sapiencia divina et lege dei debet esse pericior, eo quodrex, qui in temporalibus preest, debet in lege dei assidue meditari, dicente deo,qui loquens de rege Deuteronomii 17o ait: “Postquam autem sederit in solio30 Deuter.

regni sui, describet sibi Deuteronomium legis huius in volumine, et accipiensexemplar a sacerdotibus Levitice tribus, habebit secum legetque illud omnibusdiebus vite sue.”64 Iosue eciam, qui in temporalibus presidebat, precepit dominus

17 Ex] on margin: corm (=correptum) Es. quibus] verbis add. π α. 17 – 18 precipue est necessariaprudentia et π; precipue necessaria est α (precipue est necessaria ArEsMwTo; precipue necessariaand est supp. Pe). 17 – 18 precipue] prudencia et Mz. 18 sapiencia1] sciencia Un. Sed maiorsapiencia] supp. Mw. maior] magis Mz π α. requiritur Mz π α. quam] in add. Mz π α (exc. Es).19 non] nec PzLm α (exc. Vd; om. To). 21 Discipulus] om. AuDiPbPc; on margin: D. Pc. Ista] ItaLy; on margin: Obiectio Ly, responsio Es. videtur] mihi add. Mz π α (em. from pro mihi Di).precedere EsTo; in sapiencia mundana et pericia ne- add., but canc. Pc. Quia qui] quinta que To.aliis] in prec. Ca. 22 presidere Ar. in sapiencia] in sufficienciam (vel sapiencia supp.) Es; insufficiencia (supp. above: sapiencia) Mw; insufficienciam To. mundana] precedere prec. Ar.23 in1] om. Mz π α. in sapiencia divina] om. (gap) To. sapiencia1] on erasure Es. divina] om. Mz;alia π α (on erasure Es; supp. Pe). precellunt] impellunt Na; precedunt Mz π α. sapiencia2]sufficiencia (above: sapiencia Mw) EsMwTo. 24 ecclesiasticus To. precelluntAuBaDiFrPbPcPeUn; † Ca; precellat To; precedant seu prec. Vd. sapienciam divinam Ve.26 Magister] om. AuDiPbPc. Istam] on margin: Responsio Ly, obiectio Es. improbationem π Ar.quidem AuPbPc. reprobare conantur] nituntur improbare π FrPcPe; nituntur˺ reprobare α.reprobare conantur Quia] om. Un. ut] om. Mz π αm. 27 divinis] om. Vd. colligitur] quod add. πArEsMwTo († Ca). 28 mundana] humana FrPe. eciam] et AuBaCaDiPb; supp. Es; om. MwTo.eciam in sapiencia] om. Ar. et] in add. Mz Un; on erasure Es; sed To. 29 qui] est add. AuPb.preesse Mz. debet] om. Un. dei] domini FrPe. mendicari Ve. deo] domino Mz BaDiFrPeUn.30 de rege] supp. Pe. rege Deuteronomii] lege di vt’oa (=dei uter omnia? rather misread from: legedeut’oa) Un. Text on margin: om. Mz π α. autem] om. Mz; ait Ar; rex supp. Es. 31 regis To. sui]supp. Es; om. MwTo. describit PzLm Di; describat Ly. volumen Mz. et] ex add., but canc. Ve;om. π ArEsMwTo. recipiens Mw. 32 exemplar] expellar Na; om. Ar. levite Di. tribus] et supp.Es. legemque Ca; leget Di. illud] om. FrPe. 33 eciam] autem π α. qui] em. from quia Ve; supp.Pe. in] a ω; om. EsTo. possidebat Mz. 33 – 34 dicens dominus Fr.

63) Prov. 1:5. 64) Deut. 17:18–9.

28 3.2 Dialogus


dicens: “Non recedat volumen legis huius de ore tuo, sed meditaberis in eodiebus ac noctibus, ut custodias et facias omnia que scripta sunt in eo.”65 Ex 35

quibus colligitur quod in temporalibus presidens, non solum in sapiencia mun-dana et secularium negociorum pericia, sed eciam in sapiencia divina, debetalios superare.

Capitulum IVDiscipulus: Adhuc aliam opinionem circa interrogacionem meam audiredesidero.

Magister: Sunt quidam dicentes quod non est expediens unum principem,Opinio 4a

neque secularem neque ecclesiasticum, universitati mortalium presidere, nec 5

eciam est expediens plures principes seculares vel ecclesiasticos superiorem nonhabentes in diversis provinciis aut regnis diversis mortalibus dominari, sedmundus optime regeretur si plures simul mundi dominium obtinerent, quemad-modum in pluribus civitatibus et communitatibus non unus solus sed pluresregere dignoscuntur. 10

Discipulus: Pro ista opinione aliquod motivum adducas.

34 huius] om. Ar. meditare π α. 35 ac] et Mz Un. custodias] tu studeas EsTo. 36 in2] om. BaDi.36 – 37 humana FrPe. 37 divina] om. Ar. 38 superare] etc. add. BaDi; supp. Es; om. To.

1 Capitulum IV] ponit opinionem quartam quam probat unica ratione ad quam respondetur infracapitulo tertio decimo add. Ly; om. AuDiPbPcPeToUn; c. 5 (supp. ArVd) ArFrVd; 5 Ca.2 Discipulus] om. AuDiPbPc. Adhuc] on margin: Capitulum IIII Ly. aliam opinionem] ranksbehind meam π α. interrogaciones Ve. audire] volo add., but canc. Di. 3 desidere Mz. 4 Text onmargin: om. Mz π (exc. Ly) α (1 ratio Ar; 4a oppinio EsMw; cross reference to header: Opinio aliaquod non expedit orbi unum principem sive ecclesiasticum sive secularem preesse valet quodregeretur per plures ad modum communitatum vel aliquarum civitatum Es). Magister] om.AuDiPbPcTo; supp. Es. quidem AuPbPcPe. est] om. Ve. 5 neque1] om. π ArMw. presidere] om.AuDiFrPbPe; aut secularium prec. Ba; supp. Pc. 6 est eciam To. est] om. Ca. plures …ecclesiasticos] quod plures seculares vel ecclesiastici Mz π α (unum principem quod plures secularesvel ecclesiastici Di; quod plures tales seculares vel ecclesiastici EsTo; unum principem nequesecularem quod plures seculares vel ecclesiastici Pb). superiorem] seculare prec., but canc. Pe.7 dominantur Mz αp; dominentur π αm. 8 regentur Fr. simul] supp. Mw. 9 civitatibus] supp. Es.et] vel π. 10 cognoscuntur Pb. 11 Discipulus] om. AuDiPbPc; on margin: D. Pc. illa AuBaDiPb.aliquod motivum] motiva Mz π α. motivum] notorium Ve.

65) Josh. 1:8.

29Liber 1, Capitulum IV


Magister: Ista opinio videtur taliter posse fulciri: Illud regimen vel dominium Argtum

est mundo universo utilius in quo pauciores errores accidunt et peccata, quia pertale regimen seu dominium iusticia, pax et concordia omnium melius procuraturet eciam conservatur. Sed si plures sapientes et virtuosi dominarentur universi-15

tati mortalium pauciores errores fierent et peccata in regendo quam si unus solusomnes alios gubernaret,66 quia sicut veritas iusticie que a multis queritur faciliusinvenitur67 ita multi difficilius errant quam unus solus. Hinc | Salomon Prover-Ly f. 232vb;

Gs p. 876

Proverb.

biorum 11o et 24o asserit salutem esse ubi multa sunt consilia.68 Hinc eciam inlaudem Romanorum, 1o Machabeorum 8o, dicitur quod “curiam fecerunt sibi, et20 Machabeorum

quotidie consulebant trecenti viginti consilium agentes de multitudine, ut quedigna sunt gerant”.69 Ergo magis expedit universitati mortalium plures simulpresidere omnibus quam unum solum.

12 Magister] om. AuDiPbPc; on margin: M. Pc. totaliter Na. posse taliter π ArMw; posse aliterEsTo. Text on margin: om. Mz π α (prima ratio Es; cross reference to header: Probatur quodexpediret plures simul mundi dominium possidere Pe). Illud] idem add. Mz π; Istud Ar; probaturquod expediret plures simul mundi dominium possidere prec., but canc. (or highlighted?) (cf. Pe)Fr. regnum π. 13 universo mundo Mz. utilius] expediens π Ar. errores] supp. Vd. quia] et Mz.14 dominium vel regimen π Ar; dominium seu regimen α (exc. Ar; dominium est universo mundoutilius in quo pauciores errores accidunt et peccat {em. from peccata} quia per tale dominium seuregimen Mw). iusticia] et add. BaDi; iusta Pc. melius] om. Mz π α. procuratur] em. fromprocurantur Pc. 15 conservantur Un. Sed] et Di. dominarentur] em. from dominentur Pc.16 errores] om. Ar. firent Pz. et peccata fierent AuBaDiPb. legendo To. 17 sicut] om. Di. que]queque Mz. 18 invenitur] 2 (20 Ar) dist. de quibus add. π Ar. ita] et FrPe. errant] errant prec., butcanc. Na. Hinc] Huic π; hc ArAuPeTo αp; he Ba; hec Di; h CaMwPbPc; hoc (et ob prec. and supp.)Es. Text on margin: om. Mz π α. 19 11o] 12o Mz α (exc. Es; om. BaTo); 13 π. et 24o] 24o et Ba.24o] 14o Mz π α (exc. Ba; 10o To). assentit Ly. ubi] si Un. sunt multa BaDi. consilia] conciliaAu; on erasure Es; consideranda To. enim Pc. 19 – 20 in … Romanorum] om. Ly. 20 1o] om.PzLm Ar; primi EsMwTo. 1o … sibi] om. Un. Text on margin: om. Mz π α. 8o] ca. add. Ly; primoc. prec. Vd. dicitur quod] Post multas laudes romanorum dicitur. quod quicumque audiebant nomeneorum timebant eos. Quibus vero vellent auxilio esse ut regnarent: regnabant. quos autem vellentregno deturbabant: et exaltati sunt valde. Et in omnibus istis nemo portabat diadema: nec induebaturpurpura ut magnificaretur in ea. Et quia Ly. curam To. faciebant BaDi. 21 trecentos viginti Ly; 30Au; 3o BaDiPb; 32 (et prec. and supp.) Es; XXXII CCC XX Fr; CCC XX (em. from XXXo IIo) Pe.agentes] semper add. Ly. ut] om. (gap, erased et?) Es. qui Di. 22 digne To. sint Pc. gerant] Etcommittunt uni homini magistratum suum per singulos annos dominari universe terre: et omnesobediunt uni: et non est invidia neque zelus inter eos etc. Ex quibus verbis manifeste habetur. quodromani in hoc laudabantur: quod nulli supra se regalem dignitatem nec diadema committebant: licetunum per singulos annos ordinabant qui auctoritate non propria sed sibi a senatu commissa universeterre romanis subiecte dominabatur. add. Ly. Ergo] quo Ca; et igitur Es; i (=igitur or item) Pc.pluribus To.

66) Cf. Marsilius of Padua, DP D.1 c.12, § 5, p. 66.6–8. 67) Cf. D.20 c.3, col. 66; gloss on X1.29.21, s.v. plurimorum, col. 344. 68) Cf. Prov. 11:14, 24:6. 69) 1 Macc. 8:15.

30 3.2 Dialogus


Capitulum V˹Discipulus: Si˺ est alia opinio circa interrogacionem meam, enarra!

Magister: Alia est opinio quod secundum diversitatem et qualitatem et necessi-Opinio 5a

tatem temporum expedit regimina et dominia mortalium variari, ita ut aliquandosit expediens unum principem secularem, vel ecclesiasticum, universis mortal- 5

ibus dominari, interdum autem expediat plures simul, seculares vel ecclesiasti-cos, omnes alios gubernare, nonnumquam vero sit utile plures principes superi-orem non habentes diversis mundi regionibus presidere.

Discipulus: Istam opinionem nitere aliquibus allegacionibus communire.

Magister: Ista opinio pluribus modis posse fulciri videtur: Nam sicut leges “pro 10Argtum 1m

communi utilitate” debent institui, dist. 4a, Erit autem,70 sic principes, rectores etdomini tam seculares quam ecclesiastici pro communi utilitate sunt ceteris pre-ponendi, quam ipsi eciam magis quam propriam procurare tenentur. Si enim

1 Capitulum V] M. prec. Ve; ponit quintam opinionem quodammodo mediam inter alias quamprobat tribus rationibus add. Ly; c. 6 (supp. ArVd) ArFrVd; om. AuDiPbPcPeToUn; † Ca; 5m cam

EsMw. 2 Discipulus] om. AuDiPbPc; on margin: Cap. V Ly. Si est] Sed Di; in header: quodsecundum diversitatem temporum expedit quandoque unum omnibus presidere sive in temporalibussive in spiritualibus. Et quandoque non expedit Pe. 2 – 18 Si … mortalium] recopied below c. VAuDiPb; variants bear sigla Au2Di2Pb2. 3 Text on margin: om. Mz π (exc. Ly) α (5a opinio EsMw);in header: Opinio quod diversitatem qualitatem et necessitatem temporum aliquando expedit unumprincipem secularem vel ecclesiasticum aliquando plures subiectorum dominatos aliquando pluressuperiorem non habentes certis tamen provinciis presidere Es. Magister] om. ωAuAu2DiDi2PbPb2PcTo; on margin: M. Pc. opinio est π Ar. opinio] om. Mz. quod] sed EsTo;om. Pc. 3 – 4 necessitatem diversitatem et qualitatem Pb2. 3 et1] om. π Ar. 4 temporum] ipsum VeTo; ranks behind 3 diversitatem Fr. regimina] regiam Ca. dominia] Rerum add. Lm. ut] quod πα. 5 sit] est supp. Es; om. FrTo. expediens] supp. Pc. vel] om. Pc. 5 – 6 universis … expediat]preesse mortalibus universis (universitatibus Mw) interdum expedit π α. 6 dominari] om. Mz.expedit Mz. insimul Di2. 7 alios] simul Un. non umquam AuPb. on erasure: est Es. utile] em.from utiles Pc. plures] om. Vd. 8 non] supp. Fr. mundi] modi PzLm. partibus Mz π α.9 Discipulus] om. AuAu2DiDi2PbPb2Pc; on margin: D. Pc. Ista opinio intelligitur Mz. assertionemπ; allegacionem α (em. to opinionem Vd). nitaris π ArBaEsMw; interest AuDiDi2Pb; nitor Pc.9 – 10 nitere … opinio] om. To. 9 allegacionibus] on erasure Es; om. Mw. communire] com- prec.,but canc. Pe. 10 Magister] om. AuAu2DiDi2PbPb2Pc; on margin: M. Pc. Istam assertionem π;Istam opinionem α (Istam allegacionem ArMw; Ista allegacio AuAu2BaCaDiDi2FrPbPb2PcPe; onerasure: Ista opinio Es). posse] om. Au2Di2Pb2. fulcire Ar. Text on margin: Primum argumentumMz; om. π (Ratio prima Ly) α (prima ratio Es). sicut] sunt Es; sint To; sacre αp. pro] om. FrPe; queMw. 11 on erasure: debite institute Es. institui] iusticiam α (exc. ArCa; iusticiam and preponeresupp. Fr; em. to institui Pc; gap add. Vd). 4a] c. add. FrPe; erased Pb. Erunt AuAu2DiDi2PbPb2.Erit autem] om. Ba; lex add. FrPe. sic] sicud EsMwTo. principes sic Di. principes] et add. Ca;on erasure Es; princeps To. 12 domini] temporalis add., but canc. Es. sunt ceteris] pre ceteris suntπ Ar; sunt pre ceteris AuBaDiCaFrPbPcPe; pre ceteris Di2. 12 – 13 proponendi To. 13 quam1] quodAuPbPeTo αp; et Pb2. etiam ipsi π α (eciam ipsis AuCaDiFrPbPcPe; eciam and ipsi supp. EsMw;eciam To). magis] communem utilitatem prec. Vd. propriam] suam prec. Ar.

70) Cf. D.4 c.2, col. 5.

31Liber 1, Capitulum V


utilitati proprie communem postposuerint, non rectores seu principes vel do-mini, sed tyranni sunt censendi. Utilitas autem communis aliquando per unum15

principem secularem vel ecclesiasticum, qui universis dominaretur, meliusprocuraretur quam per plures non habentes superiorem, sive simul re|gentes siveLy f. 233ra

in diversis provinciis presidentes, eo quod interdum multitudo mortalium equa-nimius sustineret dominium unius principis secularis vel ecclesiastici, qui sapi-encia, iusticia et aliis virtutibus, que requiruntur in principe, prefulgeret quam20

multorum. Nonnumquam autem magna multitudo mortalium nullatenussustineret dominium unius, sed voluntarie se subderet dominio multorum, velsimul regencium vel diversarum provinciarum curam gerencium, et per conse-quens tunc per plures melius procuraretur communis utilitas quam per unumsolum.71 Quare pro diversitate et necessitate temporum expedit unum vel plures25

mortalibus dominari.

Amplius, illo modo regitur optime universitas mortalium qui magis assim- Argtum 2m

ilatur illi modo regendi quo deus disposuit regi populum sibi per veram fidemsubiectum. Sed deus disposuit populum Israeliticum sibi subiectum aliquandoregi per unum principem secularem: David enim et eciam Salomon super totum30

14 utilitate (utilitati Mz α) communi propriam preposuerint (proposuerint FrPcTo) Mz π α. seu] om.Ar; sive Di2; on erasure: vel Es; sed To. principes] on erasure Es; principis To. 15 sed] tanquamadd. π Ar. communi Au2Pb2. aliquando] ranks behind 16 principem π α. 16 vel] eciam add. Ca.universa sis Pz. dominetur αp. 16 – 17 melius procuraretur] videtur melius procurari π Ar; om. αm

(supp. Es). 17 quam] quod Au2Di2Pb2To. per] om. Mz Di; tales add., but canc. Fr. superiorem]om. Di. 18 in] om. EsTo. residentes Mz π α (residentes and resideri regentes prec., but canc. Au;residentes procuratur Ca; residentes and procuratur supp. Pc). multitudo] on erasure Es;incertitudo MwTo. mortalium] etc. add. (end of copy) Au2Di2Pb2. 18 – 19 equanimius] eque minusMz PzLm α (exc. ArCa); sepe minus Ly. 19 sustinent ArEsToPcUn; sustinet AuBaDiPbVd;sustinere Ca. qui] quia Ly. 20 iusticia] et prec. Mz Un; om. FrPe. et] em. from vel Pe. que] om.Ar. requirunt Ar. prefulgenti π; refulgent AuBaCaDiPbPc; prefulget EsVd; refulgeret FrPe;prefulgent ToUn. 21 autem] om. Mz Fr. magna] om. Ba; magis AuDiFrPbPe. 22 sustinerent Mz;sustinent αp. voluntarie] vocacione Di. subderent Mz Vd; subdent AuPbPcPeUn. 23 vel …gerencium] supp. Es; om. To. gerencium] om. Mz. 23 – 24 consequens tunc] et Fr. 24 per1] supp.Mw. melius per plures AuBaDiPb. melius] om. FrPe. procurare Mz; procuretur Mw.25 diversitate] universitate AuDiPbPc. temporum] ipsum Ve; om. Un. unum] om. Mz. 27 Text onmargin: 2m Argumentum Mz; π (Secunda ratio Ly) α (Secunda ratio ArEs). illo] nullo αp. optimeregitur CaEsFrPeTo. mortalium] om. αp. qui] quod AuDiPbPeUn; quo CaFr; quid Pc; que Vd.27 – 28 assimilantur Lm. 28 illi] illo Mz π; primo α. modo] om. Di. 28 – 29 deus … Sed] om. Ar.28 disponit αp. regi populum sibi] populum Israheliticum aliquando (om. π EsMwTo) regi sibi (sibiregi AuBaDiPb) Mz π α. fidem veram Ca. 29 Sed … subiectum2] om. EsTo. disponit ArVd.29 – 30 aliquando regi] ranks behind 30 secularem FrPe. 30 secularem] Sed deus disposuit populumIsraeliticum sibi subiectum aliquando regi per unum principem secularem supp. Es. 30 – 31 David… sacerdotem] om. Pc. 30 enim] autem Mz PzLm α (exc. Ba; em. to enim Fr). eciam] om. Mz π α.30 – 31 populum totum Fr.

71) Cf. 3.1 Dial. 2.20.70–4, p. 206.

32 3.2 Dialogus


populum dei regnavit; interdum per unum sacerdotem: Hely enim sacerdostotum populum Israeliticum iudicavit; nonnumquam per plures reges quorumnullus esset alteri subiectus:72 Roboam enim et Ieroboam super populum Is-raeliticum in diversis regionibus regnaverunt. Ergo secundum diversitatem etnecessitatem temporum est expediens ut universitas mortalium uni vel pluribus 35

principibus sive rectoribus sit subiecta.

Rursus, ille modus regendi un˹iversitatem morta˺lium qui aliquando fuit iustusArgtum 3m

et ˹licitus est expediens reputandus˺, quia omne iustum et licitum est iudica˹n-dum expediens˺. Sed aliquando mundus iuste et licite regimini un˹ius˺ principis,interdum regimini plurium, subdeb˹atur˺. Ergo adhuc talis modus varius regendi 40

universitatem mortalium secundum diversitatem et qualitatem ac necessitatemtemporum est expediens estimandus.

31 regnaverit Mz; regnaverunt Ly BaCaDiVd. unum] principem add. Mz π α. enim] autem Di.sacerdos] per unum add., but canc. Pe. 32 per] om. AuDiPb; vero prec. Ba. 33 roboan Pz;Roboem AuPb. enim] om. Ve α. iorboam Pz; Ioroboam Lm; Ierobeam ArCa; iheroboem AuPb;Iheroboam Ba; Ioboam Mw; geroboam Pc; Roboam To. 33 – 34 Israeliticum] iudicavitnonnumquam per plures reges quorum nullus esset alteri subiectus add. Ca. 34 in] non Ar; duabusadd., but canc. Un. regnaverunt] em. from regeneraverunt Pc; regnaverit Un. Ergo] om. To; supp.Vd. diversitates Ve. 35 temporum] em. from tempus Ve. universitas] diversitas (temporum add.,but canc.) Ar. 37 Text on margin: om. Mz π (Tertia ratio Ly) α (Tertia ratio Es). ille] on erasureEs; iste To. qui] est expediens prec. Ca. 37 – 38 licitus et iustus π BaDi. 38 est expediens] om.?(†, ranks maybe before 37 qui) Ca. expediens … est2] om. Es. omnino Ar. licitum et iustumAuPb. est2] om. Pc. 38 – 39 iudicandum est FrPe. 38 – 39 iudicandum] reputandum AuPb.38 – 39 expediens reputandum BaDi; expediens iudicandum EsTo. 39 Sed] om. Ar. licite et iuste πα (exc. BaCaDi; lecite et iuste Es; leticie et iuste To). regimen Ca; regnum Un. 40 regimini]regimen Un. adc Ba. varie Ba. 41 et] ac π; mortalium ac Ar. et qualitatem] om. EsTo. et …necessitatem] om. Ba. ac] et π ArDi; eciam add. Un.

72) Cf. 1 Kgs. 12:1–24; OQ 3.11.19–21, p. 113.

33Liber 1, Capitulum VI


Capitulum VIDiscipulus: Ista opinio cum aliis opinionibus contrariis quantum ad aliquaconcordare dinoscitur, a quibus eciam in nonnullis discrepare videtur: vel forte aprima secundum intellectum aliquorum in nullo discordat, licet quantum adverba ei appareat obviare. Proinde, sive omnino sit eadem cum prima opinione5

intellecta ut quidam eam intelligunt, sive in aliquo repugnet eidem, cupio scirequaliter tenentes istam opinionem ultimam respondere nituntur ad allegacionesadductas pro aliis opinionibus in quantum sunt vel videntur esse contra istam.Primam itaque allegacionem pro prima opinione, que in hoc consistit, quod siunus | princeps secularis dominaretur cunctis mundi provinciis, et mali severiusLy f. 233rb

arcerentur et boni quiecius viverent, pertractemus. Dic ergo quomodo responde-tur ad eam.

Magister: Respondetur ad ipsam quod quamvis re|gulare sit et ut frequenciusGs p. 877 Responsionesad rationes c. 1portatas etprimo adprimam

accidat quod uno principe seculari cunctis mortalibus dominante et mali distric-cius coercentur et boni quiecius vivunt inter malos, hoc tamen in casibus spe-15

cialibus fallit.

Discipulus: Explica aliquos casus, paucos tamen, in quibus dicunt hoc fallere;quia forte explicatis paucis potero cogitare alios per memetipsum.

Magister: Unus casus in quo dicunt sub uno principe mundi nec malos stricciuscoerceri nec bonos quiecius vivere inter malos est quando aliqua multitudo ex20

malicia recusancium obedire uni est tam magna et tam fortis quod sediciones etguerras periculosas, in notabile dispendium reipublice et bonorum, contra mundimonarcham concitare presumerent, a quibus cessarent si diversi principes sec-

Capitula VI‒XXXI: ω (NaVe) Mz Ly α (αm=CaMw; αp=UnVd)

1 Capitulum VI] om. Na α (7 Ca; supp. Mw; c. 7 supp. Vd); in quo respondetur ad primam rationemcapituli primi add. Ly. 2 Discipulus] om. Un. Ista] on margin: Cap. VI Ly. opinionibus] huius Un.contrariis] om. αp. 3 dinoscitur] videtur Vd. quibus] quibusdam LyMw. nonnullis] multis Ly α;Discipulus add. Un. videtur] dinoscitur Vd. 5 appareat obviare] obviare videatur Ly α. sive] om.Un. 6 quidam] quid MzMw. sive] si Mz. eidem] om. Ly. 8 esse videntur Vd. esse] om. Ly α(exc. Vd). istam] istas αp; Magister add. α. 9 itaque] om. Mz. 10 mundi] om. LyMw.10 – 11 severius arcerentur] securius artarentur Ly α. 11 et] supp. Mw. viverent] vivent Mz. Dic]Discipulus prec. α. ergo] om. Mz. 13 Text on margin: Responsio ad primam rationem primicapituli Ly; om. α. ad ipsam] ad eam Mz; om. Ly α. sit] sunt Mw. et] supp. Mw. 14 accidit LyVd.dominante cunctis mortalibus Mz; dominante cunctis Ly α. 14 – 15 discrecius Un. 15 vivant Ca.inter malos] om. Un. 17 Explica] igitur add. Ly. tamen] om. Vd. dicunt] debent Mw. hoc] supp.Mw. 18 rogitare Un. alios cogitare Ly. alios] om. α. 19 casus] est add. MzLy α. 20 inter malos]om. Ly; et add. MzLy α. 21 tam2] om. Ca. 22 contra mundi] om. αp. 23 monarchiam LyCa.presumeret ω. cessaret ω.

34 3.2 Dialogus


ulares superiorem non habentes diversas mundi provincias gubernarent. Aliusest quando princeps tocius mundi per potenciam temporalem crudelitate tyran- 25

nica seviret contra bonos et malis inique faveret. | In istis casibus sub uno mundi Ly f. 233va

monarcha insolescerent mali, et boni quamplurimum turbarentur. Propter quod,si mundus nec de facto nec de iure esset uni principi seculari subiectus, et exassumpcione alicuius ad monarchiam mundi, sive propter maliciam multitudinisnolencium obedire uni sive propter maliciam assumendi, probabiliter timeretur 30

quod insolescerent mali et turbarentur boni, non esset aliquis pro tempore illo adtocius mundi dominium assumendus.

Discipulus: Modum ponendi opinionem istam ex hiis que nunc recitasti magisadverto, ex quibus eciam convicio quod omnes casus in quibus isti dicunt malosposse insolescere et bonos turbari sub uno tocius orbi monarcha ad duos premis- 35

24 gubernaret Mw; Discipulus: Ut expressius atque manifestius hunc casum intelligam velim ut eiusaliqua exempla inducas. Magister: Quamvis res manifesta probatione non egeat, tamen ut votis tuissatisfaciam unum exemplum ex gestis Romanorum adducam de Iulio cesare qui quia Romanumimperium quod prius in potestate senatus et consulum erat solus occupare voluit innumere consecutesunt seditiones, factiones et strages. Nam tota urbs Romana in bella intestina et civilia scissa est;itaque tot cedes exorte sunt quod vix superessent coloni qui agros colerent; unde etiam plurimi quamoptimi cives et rei publice defensores crudeli morte interempti sunt; mali autem ad insolentiam etintolerabilem superbiam prouecti; unde necesse fuit Romanum imperium quod multorum ut potetotius senatus consilio et providentia in immensum excrevit ad unius dominium redactum paulatimdecrescere. Item in aliis factionibus et bellis civilibus tam Romanis quam aliis manifeste videtur;quomodo dum unus multis potentibus predominari vult maximam sepe concitat rei publiceperturbationem et bonorum exilia aut occisionem. Quapropter in casu quo multi nollent sufferredominationem unius, expediret rei publice plures diversis concorditer preesse. Discipulus: Videormihi nunc casum hunc intelligere. Nam sepe id contigisse et quotidie contingere posse non ambigo;ideo paucis adhuc unum casum mihi recita! Magister add. Ly. Alius] casus add. LyMw. 26 et …faveret] viros rei publice amatores et malos sibi in tyranni[233va]de sua faventes et auxiliantespromoverat. veluti de multis tyrannis in historiis legere possumus; ut de Nerone Romanorumimperatore crudelissimo qui parricidia in uxores affines et necessarios suos complura commisittantaque mala perpetravit quod cetera regna ad rebellionem invitavit et tandem hostis a senatuiudicatus in se ipsum quoque manus convertit et sui ipsius carniferx fuit. Similiter satis manifestumest quantum perniciosus bonis viris imperator extitit Domitianus qui nisi solus imperium obtinuissettantam necem bonis civibus et optimis inter nobiles inferre non potuisset. Idem de aliis multisdeclarari posset. Sed hec satis sint Ly. malis] malos NaCa; et malis add. Un. istis] his duobusigitur Ly. casibus] videlicet add. α. uno] principe add. MzLy α. 27 monarchia Ly. insolescentLy; insolesceret α (exc. Ca). mali] scilicet mali Ly; sed malus Mw; scilicet malos Un; scilicet malusVd. boni et mali Ca. quamplurimum] quam- supp. Mw. 28 iure nec de facto NaLy.29 monarcham α (monarcha Mw). 29 – 30 maliciam … propter] om. MzLy α. 30 assumendi] siveadd. α. timeretur] teneretur Un. 31 quod] non add. α. insolesceret et Un. boni turbarentur Ly α(exc. Ca); boni et mali turbarentur and add.: [†Propter quod, si mundus nec de facto nec de iureesset uni principi seculari subiectus, et ex assumptione alicuius ad monarcham mundi, sive propter]malitiam [†assumendi sive proba]biliter timeretur quod non insolescerent [†boni] et mali turbarenturCa. 33 opinionem] apud Ly. istos Ly; illam Ca. ex hiis] om. Na. magis] om. Mw. 34 convicio]em. to conicio Ve; cognosco Ly α. dicunt isti Ca. 34 – 35 malos posse] quod possent malos Un.35 posse insolescere] insolescere posse Ly. orbi] mundi MzLy α. monarchia Ly.35 – 36 premissos] om. α; modos seu add. Ly α.

35Liber 1, Capitulum VI


sos casus possunt reduci: quia secundum eos, ut estimo, numquam minus arcer-entur mali et boni minus quiete viverent sub uno principe quam sub pluribus nisivel propter periculosam rebellionem aut maliciam singularem alicuius multitudi-nis potentis et magne valentis concitare periculosas guerras, vel propter mali-ciam vel ignoranciam aut negligenciam principantis, in quibus casibus secun-40

dum eos si numquam fuisset aliquis de iure princeps tocius mundi, non essetaliquis ad tocius mundi dominium assumendus. Quamobrem noli explicareplures casus in quibus secundum eos minus arcerentur mali et minus quieteviverent boni sub uno domino tocius mundi quam sub pluribus, sed cupio scirean, secundum eos, non obstante malicia cuiuscumque multitudinis nolencium45

obedire uni, et non obstante quod probabiliter appareret quod nullus esset de illisqui possent assumi ad mundi imperium qui vellet et sciret uti iuste et legitimehuiusmodi dignitate, esset aliquis assumendus ad imperatoriam maiestatempostquam de iure aliquis fuisset dominus tocius mundi, sive per eleccionem siveper successionem.50

Magister: De hoc si volueris habebis postea occasionem querendi cum investi-gabimus an Romanum imperium possit destrui vel cassari seu cessare.73

Discipulus: Hoc non obstante dic breviter quid ad hoc isti respondeant.

Magister: | Quidam eorum dicunt quod in predictis casibus esset assumpcioLy f. 233vb

cuiuscumque ad mundi imperium differenda, quia nichil quod est in detrimen-55

tum rei publice est agendum, presertim si ex ordinacione humana et non ex legedivina nec ex lege nature processit; et ideo, quamdiu assumpcio alicuius admundi imperium esset in detrimentum rei publice, sive propter maliciam subdi-torum sive propter insufficienciam assumendi, non esset talis assumpcio atten-

36 estimo] extimo Ve. 36 – 37 arcerentur] artarentur Vd. 38 vel] om. MzLy α. aut] ut Ve.39 volentis MzLy α. 40 aut] vel Ly α. principantis] principis Ly; principatus α (exc. Ca). 41 si] sicLyCa. de iure aliquis Ly α. princeps] ad add. Ly. 41 – 42 non … mundi] om. Ly α. 42 dominium]ad prec. Ca. assumendum α. 43 casus] in casus add. Un. artarentur Vd. minus2] miminus Ly.44 boni viverent LyMw. mundi] orbis Vd. cupio] bene add. Ly α; on margin: Questio Ly.45 alicuiusque Mz. volencium MzMwUn. 46 et non] om. Mw. quod1] om. Ca. apparet MzLyMw.47 posset MzLy α. imperium] et add. Ly. scire Na. 48 aliquis] om. Ca; supp. Mw. imperatoriam]eciam (om. Ly) dignitatem (-te Mw) seu add. Ly α. 49 sive1] om. LyMw. sive2] vel Ly. 51 De hoc]om. Ly. si volueris de hoc α. postea habebis Ly α. querendi] om. Un. 51 – 52 investigabis αp.52 posset Mz. vel cassari] om. Ly; vel cessari Ca. cessare] cassare Na. 53 quod Un. ad] de Ca.responderent Ly; respondent Ca. 54 Quidam] on margin: Responsio Ly. eorum] debent add. Na.casibus] om. Un. 55 deferenda Mz. in] om. Mw. 55 – 56 rei publice detrimentum MzLy α.56 presertim] Postremo Mz. 56 – 57 divina lege Ly. 57 precessit Un. 59 – 60 arcenda Mw.

73) See below, 31.

36 3.2 Dialogus


tanda, quia “quod provisum est ad concordiam” non debet tendere ad noxam, 60

dist. 45a, Licet.74

|Capitulum VII Gs p. 878

Discipulus: Intelligo quomodo isti dicunt malos posse insolescere et bonosturbari magis sub uno principe omnium quam sub pluribus. ˹Ideo dic quomodoad probaciones que adducuntur in contrarium respondetur.

Magister: Ad primam, que in hoc consistit, quod si˺ unus ˹esset princeps etdominus universitatis˺ vivencium, ille esset maxime po˹tencie ad arcendum 5

malos˺ et tuendum bonos, respondetur ˹quod quia nonnumquam aliquis˺ estdominus tocius mundi de iure non d˹e facto,˺ quia multi sunt sibi rebelles, ideopotest accidere quod princeps et dominus tocius mundi sit minoris potencie adcoercendum malos et tuendum bonos quam multi quibus nulli vel non tot rebel-lare nituntur. 10

Ad secundam autem probacionem et terciam, que in hoc consistunt, quod siuniversitas mortalium uni esset subiecta forent pauciores oppressores bonorumminusque essent homines proni ad guerras et bella quam si essent plures nonhabentes superiorem in diversis regionibus dominantes, respondetur quod hecpossent contingere et acciderent si unus iustus et sapiens potenter de facto om- 15

nibus preemineret, sed non est necesse quod semper ex unius dominio de iureminuatur multitudo opprimencium bonos et refrenetur audacia concitandi guer-ras et bella, quia uno de iure omnibus dominante, tam ex singulari maliciaalicuius magne multitudinis hominum iniquorum querencium bonum proprium

60 quia] supp. Mw. concordia Mw. 61 45a] 5 Ve; XCV Ly. Licet] beatum α (c. licet non Ca).

1 Capitulum VII] in quo respondetur ad tres probationes minoris prime rationis capituli primi add.Ly; om. α (8 Ca; supp. Mw; c. 8 supp. Vd). 1 Intelligo] on margin: Cap. VII Ly. 2 turbari] add. etLy αm. 4 Ad] on margin: Ad primam Ly. que] quaque Un. 5 dominus] totius add. Na. universisMw. maxime potencie] potencior MzLy α. 6 timendum Un. quod] om. Mw. quia] om. Ly. 7 sibisunt LyMw. 8 dominus et princeps MzLy α. mundi] de iure non de facto quia multi sunt sibirebelles ideo potest accidere quod princeps et dominus tocius mundi add. Ve. potencie] om. (gap)Un. 9 quibus] ubi Mw. 11 Ad] on margin: Ad secundam et tertiam Ly. autem] om. Ly α. et 3am

probaciones Un. si] supp. Mw. 12 subdita Ve. forent pauciores] pauciores essent Ly α.13 homines proni] proniores ■?■ Ca; pronioris ■?■ Mw. et] supp. Mw; ad add. LyMw.13 – 14 unum (om. Ly) superiorem non habentes Ly α (non habentes unum superiorem Ca).14 dominantes] om. Mw. hec] hic Un. 15 posset αp. accidere et contingere Mz α (exc. Mw).accidere LyMw. sapiens et iustus Ly α. 16 peremineret Na; principaretur LyMw; preeminerent Un.ex] om. Mw. 17 – 21 audacia … quam] om. Mz.

74) D.45 c.6, col. 162.

37Liber 1, Capitulum VIII


et non commune quam ex malicia ignorancia et negligencia unius omnibus20

imperantis, potest augeri tam multitudo opprimencium bonos quam audaciaconcitandi guerras et bella et modis aliis turbandi bonos, a quibus quandoquecessarent si plures non habentes superiorem preessent. Possibile est enim inter-dum eciam paucos moleste ferentes aliquem eis esse prepositum plures populosprovocare ut una cum eis suo superiori rebellent et bonos opprimant, guerras et25

prelia faciendo. Potest eciam | evenire ut simul uno existente domino tociusLy f. 234ra

mundi stulto vel deside aut contra bonos tyrannice seviente mali sint audacioresad opprimendum bonos et concitandum guerras quam si plures sapientes et iustidiversis regionibus presiderent. Quare contingere potest quod magis insolescentmali et boni minus quiete vivent si unus universitati mortalium dominetur quam30

si plures superiorem non habentes diversas regerent regiones.

Capitulum VIIIDiscipulus: Dic quomodo, secundum istos, valeat sustineri quod non semperexpediat universitati vivencium unum principem secularem preesse, non ob-stante quod sicut spiritualia per clericos ita temporalia per laicos disponuntur, exquo secunda allegacio supra, c. 1o, adducta nititur concludere quod, sicut unus5

princeps ecclesiasticus preest omnibus aliis in spiritualibus, ita semper expeditunum principem secularem in temporalibus omnibus presidere.

Magister: Ad hoc dupliciter respondetur, uno modo quod non ˹est simile Responsio adracionem 2am

capituli primipositam

omni˺no de presidente in spiritualibus ˹et de preside˺nte in temporalibus. Quiaquod in spiritualibus ˹unus presi˺deat universis fidelibus, eciam si totus10

˹mundus˺ esset conversus ad fidem, est immediate ˹ex speciali˺ ordinacione

20 et1] om. ω. et2] vel Vd. 21 vigeri αp. 22 concipiendi Ca. alii Ly. perturbandi Vd. bonos] om.Na. quandoque] etiam add. Ly. 23 si] om. Ly; et Mw. superiores Ve. preessent] presidentem Ly.enim] et Mz; eciam Ly α. 23 – 24 interdum] quod inter Ly. 24 eciam] om. Ly α (et Mw). aliquid Ly.esse eis Na. esse] om. MzLy α. propositum Ly. 25 provocare ut] provocarent Ly. suo] ut Ly; om.α. despiciant Mw; opprimunt Un. 25 – 26 bella et guerras Vd. 26 prelia] bella NaLy α. etiampotest Ly. ut] vel Ve. uno simul Un. 27 stulti Un. deside aut] desideant Ca. aut] tam Ve.sevientes Ca; sevient Un. sint] eciam α (sint eciam Ca). 28 concidendum Un. 29 presiderent]presidentes essent Ly. insolescerent Vd. 30 boni] om. MzLy α. vivant Ly; viverent Vd; boni etadd. Mz; boni add. Ly α. universis Mw.

1 Capitulum VIII] in quo respondetur ad secundam rationem capituli primi add. Ly; om. α (9 Ca;supp. Mw; c. 9 supp. Vd). 2 Dic] hic Un; on margin: Cap. VIII Ly. 3 vivencium] mortalium Ly α.principem] om. MzLy α. 5 unus] om. Mw. 6 preesse debet Vd. semper] om. Ly. 8 Text onmargin: Responsio prima ad secundam racionem c. I Ly; om. α. respondetur dupliciter Vd. non]om. Un. 8 – 9 omnino simile Ly. 9 presidente2] in temporalibus add., but canc. Ve. 10 universitatifidelium Mw. 11 ordinacione] om. Na.

38 3.2 Dialogus


divina et non ex ordinacione humana, ut ex sacris canonibus qui ponuntur indecretis, dist. 21a, c. Quamvis,75 et dist. 22a, c. Omnes76 ˹et˺ c. Sacrosancta,77 etin aliis locis quampluribus, colligi ˹potest, e˺t ideo, nisi deus aliter ordinaret etho˹c fidelibu˺s ˹reve˺laret, omnes fideles, eciam si universi mortales suscepis- 15

sent fidem, debent uni summo ˹pontifici˺ in spiritualibus obedire, quia non est inpotestate hominum divinam ordinacionem aliqualiter immutare; sed quod unusprinceps secularis in temporalibus toti mundo presideat est ex ordina˹cionehumana,˺ que, quando non est de iure divino nec de iure nature, potest licite perhomines immutari, quia omnis res per quascumque causas nascitur per easdem 20

dissolvitur, Extra, De regulis iuris, Omnis.78 Quamobrem, antequam unus prin-ceps secularis cunctis mortalibus presideret, poterant licite qui volebant ex causaiusta et racionabili non consentire quod aliquis assumeretur ad imperium tociusmundi; quia quando libertati seu potestati vel iuri aliquorum detrahitur, “om-nium consensus est requirendus” et habendus, dist. 54a, c. 1o.79 Similiter, si ex 25

causa aliqua unum principem ad monarchiam mundi assumi esset in detrimen-tum notabile boni communis, non esset pro tunc aliquis ad imperium promoven-dus.

Aliter posset dici quod, quamvis Christus ordinaverit quod omnes fidelesdebeant uni summo pontifici obedire, quia tamen ista ordinacio Christi fuit 30

affirmativa et non negativa, et ideo obligat semper non tamen pro semper,80 nonest necesse quod omni tempore omnes fideles uni pape obe|diant; cum eciam Ly f. 234rb

hoc non sit possibile, eo quod necesse est sedem illam sepe vacare. Et ideo,quamvis omnes fideles semper debeant esse parati pro loco et tempore et mododebito uni summo pontifici obedire, tamen eleccio summi pontificis, quando 35

sedes vacat, ex causa racionabili et manifesta potest differri ad tempus, et non

12 ex ordinacione] om. Ly. qui] que Ca. 13 21a] 11 Ve. c1] om. αp. 22a] 55 Ve. 14 quamplurimisMzLy α. 15 omnes] om. Un; supp. Vd. 16 deberent MzLy α. uno MzLy. 17 quod] si Mw. 18 est]om. Un. 19 quando] canc. Ve; quia LyCa. non] modo Mw. est] om. Un. de1] ex Mz αp.20 mutari Ly; immutare Un. nascatur Un. 21 resolvitur Ly. 22 presideret] presideat Mz α (exc.Ca). poterat α (poterit Un). que Un. volebat αp. 25 sensus Mz. c. 1o] supp. and c. 11 add. ■†(f.193rb)■ Un. 1o] ita add. Ly; ita α (exc. Un). 26 aliqua] ad add. Vd. monarcham α. mundi] quiadd. ■†■ Un. assumerent Mz. est Un. in] om. Mw. 27 boni] om. Na. aliquis] om. Mz. adimperium aliquis LyMw. 29 Aliter] on margin: Responsio secunda Ly. possit Mz; potent Ly; potestCa. quod2] supp. Ca. 30 tamen] cum α (exc. Ca). fuerit Un. 31 et2] om. MzLy α. et ideo] om. αm.ideo] bene Ly; non canc. Mw. ad semper sed (om. Ca) non (tamen add. Ca) pro semper et sic(supp. Ca) Ly αm. 32 omni] eam Un. omnes fideles omni tempore LyMw. obediat Un. 33 ideo]om. MzLy α. 34 debeant esse semper LyMw. 35 uni] om. Ly. eleccio tamen Ly αm. 36 rationabilicausa Ly. deferri Ly. ad tempus defferri Ca. et2] om. Ly.

75) D.21 c.3, col. 70. 76) D.22 c.1, col. 73. 77) D.22 c.2, coll. 73–4. 78) X 5.41.1, col. 927.79) Gloss on D.54 c.1, s.v. qui aliquid, col. 366. 80) Cf. 1 Dial. 4.26 (Gs 464 51–2; Ly 31va1); 6.39(Gs 538 55–6; Ly 66ra3–4); 3.1 Dial. [Prologus].58 –9, p. 116; Brev. 3.8.9–10, p. 181.

39Liber 1, Capitulum VIII


solum ad parvum sed eciam ad magnum tempus, ut sicut ex causa aliquandodilata est huiusmodi eleccio per plures dies, interdum per plures menses, non-numquam vero per plures annos (unde et aliquando per sex annos sedes illavacabat),81 ita ex causa licite posset differri per centum annos vel ducentos vel40

plures; et consimiliter de assumendo ad mundi imperium posset dici.

Discipulus: Adverto quod ista ultima responsio quantum ad aliqua propor-cionabiliter dicit de assumendo ad sum|mum sacerdocium et ad imperium pro-Gs p. 877bis

movendo, quia ita potest ex causa differri sublimacio unius sicut alterius. Sedvellem scire an sicut fideles non possunt statuere quod numquam aliquis in45

summum pontificem eligatur, ita mortales non valeant ordinare quod numquamaliquis ad mundi imperium exaltetur.

Magister: Respondetur quod nec possunt, nec umquam licite poterunt, mortalesstatuere quod numquam aliquis ad tocius mundi imperium sublimetur, quianichil statui licite potest in perpetuum duraturum quod adversatur illi quod50

regulariter est expediens bono communi, licet in casu posset bono communinocere. Sed unum principem cunctis mortalibus presidere est regulariter expedi-ens bono communi cunctorum mortalium, licet possit in casu nocere. Ergo ab-solute quod numquam aliquis ad imperium provehatur statui minime potest, licetcum aliquibus modificacionibus aut specificacionibus seu condicionibus hoc55

posset licite ordinari quod ad tempus nullus promoveretur ad huiusmodi digni-tatem.82

37 ad1] om. Ly. ad2] om. LyMw. tempus] om. Ly α. sicut] sic Ly αp. aliquando] rationabili LyMw.38 est] om. Ly α. huius Un. interdum] aliquando Ly. 39 et] om. MzLy α. sedes illa per sex annosLy α. 40 licita LyMw. potest MzLy αm. deferri Ly; defferri Un; em. from deferri Vd. per] ad Ly.centum] em. from CC Un. vel1] per add. CaUn. ducentum Ly. vel2] an Ve; aut Na; per add. MzCa.41 ad] om., in add. Mw. mundi] om. α. potest Ly αm. 42 Adverto] adverte α (exc. Mw). 43 ad2]om. Ly. 44 ex causa potest Ly α. deferri LyUn; em. from deferri Vd. sicut] ex causa add. αp. Sed]on margin: Questio Ly. 45 scire] om. Un. sicut] sint Un. aliquis] ad mundi imperium add. Mw.46 obligatur Ve. 48 Magister] om. Ve; on margin: ■†■ ω Mz, Responsio Ly. requiritur Un. nec1]non Ca. potuerunt Ly α. 49 tocius] om. Ly α. sublimaretur MzLy α. 50 potest statui licite Vd. inperpetuum] imperium Mz. 51 est regulariter MzLy α. 51 – 52 regulariter … presidere] om. Ca.51 possit Na. 53 posset MzLy α. 54 promovetur Ly; promoveatur α. 55 cum] tamen CaVd. aut]em. from an Ve. seu condicionibus hoc] que Un. 56 potest Mw. licite posset Ly. promovetur Mz;promoveatur Ca. huius Un.

81) Cf. 1 Dial. 5.28 (Gs 497 40–1; Ly 47va); CB 6.6, p. 283.35–7; IPP 20.27–9, p. 315; presumablyreferring to Liberius: cf. Martini Oppaviensis Chronicon, ed. WEILAND (MGH SS 22), p. 416.30–41.82) Cf. Brev. 4.13.13–8, pp. 218–9; OQ 3.11.22–7, p. 113.

40 3.2 Dialogus


Capitulum IXDiscipulus: Narra quomodo regulariter, licet non in omni casu, sit expedienscunctos mortales uni principi seculari subesse, non obstante quod expediens sitcuilibet uni regno parciali unum regem habere, et idem iudicium sit habendumde toto mundo et parte sicut idem iudicium est habendum in magnis et in parvis, 5

super quibus fundatur racio tercia supra pro prima opinione in primo capitulorecitata.83

Magister: Dupliciter respondetur, uno modo quod non semper simile iudiciumResponsio adracionem 3am

c. 1i positam est habendum de toto et parte, sicut nec semper idem iuris est in parvis et inmagnis. Quia sepe quantitas rei diversitatem iuris inducit, Extra, De simonia, 10

Etsi questiones,84 et 12a, q. 2a, c. Terrulas85 et c. Bone rei,86 et 1a, q. 1a, Iudices.87

Unde et nonnumquam magna nocent et non parva; nam et “modicum quid nonnocet”, ut notatur in Glossa prologi Decretalium88 et Extra, De rubricis, Sipropo|nente.89 Sed quando eadem est racio de toto et de parte, de magnis et de Ly f. 234va

parvis, tunc simile iudicium est de eis habendum et idem iuris est in eis,90 quia 15

“ubi est eadem racio, ibi debet esse idem ius”, Extra, De constitucionibus,Translato.91 Nunc autem non semper est eadem racio de toto mundo et unoregno parciali, quia, sicut insinuatum est prius, potest contingere, propter singu-

1 Capitulum IX] Respondet tertie rationi primi capituli add. Ly; om. α (supp. Mw; c. 10 supp. Vd).2 Discipulus] om. Ca. Enarra αm; on margin: Cap. IX Ly. quomodo] quo Un. 3 obstante quod]absolute quia Un. 4 uni] om. Ly α. habere unum regem Ly. habere] supp. Mw. et] cum Ly αm onmargin Vd. iudicium] om. Ly. sit iudicium habendum αm (sit habendum iudicium Mw).habendum] parciale, supp. on margin: habendum Na. 5 mundo] om. MzLy α. et1] de add. Ly α.parte] iudicium add. Ly. parvis et in magnis Un. in2] om. Vd. 6 tertia ratio fundatur Ly. primo]secundo Vd. c. 1o Na. capitulo] argumento Un; datur racio in primo capitulo add. Ca. 8 Text onmargin: Responcionem ad racionem 3m c. 1i positam Na; om. Mz α; Prima responsio Ly. semper]pro add., but canc. Mw. 8 – 9 est semper consimile iudicium Ly. 9 et1] de add. Ly α. semper] em.from per Mw. idem] om. Na. idem iuris] insuper αp (idem add. Un). est2] om. Mz. 9 – 10 magniset in parvis Ly α. 9 in2] om. Ca. 10 Quia] semper add. Na. quantitas rei sepe Ca. simonia] c.supp. Mw. 11 et1] om. Mz. 12a] 15 Ve. 2a] 3 Ve. c1] om. Vd. c Terrulas et] om. Ly. Terrulas](gap) -las Mz; causas Ca; tertulas Vd. 1a2] 2 Mw. Iudices] supp. Mw. 12 Unde et] Deinde Ly;Iudices (om. αp) enim α. et1] om. Mz. magna nocent] negant magna Mw. nocent] negant α. et etparva non Na. modicum] mundus α. quid] quod MzLy α. 13 nocet] quod add. Un. in Glossa]om. Ca. et] supp. Na. rubricis] rescriptis (c. add. αm) Ve αm. 14 proposicione MzLy. quando] em.to et Ve. est eadem Ly α. parte] et add. MzLy α. de4] om. Mz. 15 simile] filie Vd. est iudiciumMz. de eis est LyMw. iuris] ius Ly α. 17 Nunc … est] Numquam autem vel (supp.) non semperVe. est semper Ly. et] de add. Ly α. uno] mundo add., but canc. Mw. 18 parciali] particulariMzLy α. prius] superius Ly α.

83) Cf. above, 1 [#27, 28, 29]. 84) Gloss on X 5.3.18, s.v. modici pretii, coll. 1617–8. 85) C.12q.2 c.53, col. 704. 86) C.12 q.2 c.74, col. 712. 87) Gloss on C.1 q.1 c.23, s.v. quinque suntoboli, col. 671. 88) Gloss on X [Prologus], s.v. in iudiciis, col. 5. 89) Cf. gloss on X 1.3.42, s.v.minus competens, col. 82. 90) Cf. 3.1 Dial. 2.30.73–6, p. 235. 91) Gloss on X 1.2.3, s.v. quodde uno, col. 16.

41Liber 1, Capitulum X


larem et insolitam iniquitatem alicuius multitudinis prepotentis vel insufficien-ciam assumendi, quod unum preficere omnibus erit in detrimentum boni com-20

munis, et unum preficere uni regno parciali erit ad utilitatem incolarum eiusdemregni; et ideo in tali casu non est similiter iudicandum de toto mundo et unoregno parciali.

Aliter dicitur quod eciam sepe non expedit quod uni regno unus rex prefi-ciatur, imo sicut quandoque diversi episcopatus sunt uniendi 16a, q. 1a, c. ˹Et25

temporis qualitas,92 ita interdum expediret reipublice diversa regna uniri etunum˺ super ˹plura regna regnare; et quando non esset˺ unus princeps ˹mundi,quanto plura˺ regna unirentur tanto utilius ˹rege˺rentur, si aliquis iustus ipsa adutilitatem ˹commune˺m non ad commodum proprium gubernaret.

Capitulum XDiscipulus: Prolixe tractare raciones residuas pro prima opinione supra 1o c.allegatas fastidium forte legentibus generaret. Ideo si ad ipsas una possit dariresponsio, libenter audirem.

Magister: Nonnullis apparet quod responsione unica dissolvuntur, eo quod5

omnes concludunt regulare esse quod esset expediens totum mundum uni prin-cipi seculari subesse, quod tamen fallit in casibus; de quibus casibus illeraciones non concludunt.

19 solitam Na. 19 – 20 insufficiencia Un. 20 quod] quia Na. preficere] perficere Un. est Mz.21 et] om. Mw. preficere] perficere Un. particulari Ly. est Mz. 22 et1] om. Ca. est] semper add.Ly. mundo] om. Un. et2] de add. Ly α. 24 Aliter] on margin: Responsio secunda Ly. quod2] om.Mz. rex] om. Vd. 24 – 25 proficiatur Mw. 25 sunt episcopatus uniendi αp (sunt uniendi episcopatusUn). 1a] 3 Vd. c] om. MzLy α. 26 qualitatis Un. ita] sic Ly; om. Mw. expediret (expediet Mz)interdum MzLy α. 27 unum] semper add. Na. 28 iustus ipsa] papa Vd. 29 commodum proprium]propriam MzLy α.

1 Capitulum X] in quo datur responsio generalis ad omnes rationes residuas capituli primi scilicet IIIIusque ad finem capituli et hoc applicando solutionem singulis Ly; om. α (supp. Mw; c. 11 supp. Vd).2 Prolixe] on margin: Cap. X Ly. residuas raciones LyMw. 3 legentibus] om. α. Ideo] ad add.Mw. una] om. Vd. possit dari una Ca. posset Ly α (exc. Ca). 5 racione Ly αp. dissolventur Ca.7 casibus2] om. Vd. ille] iste LyCa.

92) C.16 q.1 c.48, col. 776.

42 3.2 Dialogus


Discipulus: Ista responsio nimis generalis michi videtur, et ideo nullo modoracionabilis apparebit nisi ad raciones illas specialiter applicetur. Ipsam ergo ad 10

raciones illas breviter nitere applicare.

Magister: Quarta racio supra c. 1o adducta, que fundatur in hoc, quod cumArgumentumad racionem

4am universi mortales possint communionem in temporalibus habere adinvicem, nonoptime gubernabuntur nisi uni principi seculari sint subiecti, et ideo expeditomnes uni imperio subiacere, per hoc excludi videtur, quod nequaquam omnes 15

valentes communionem habere adinvicem non optime gubernabuntur nisi uniprincipi sint subiecti. Ideo in casu non expedit omnes uni imperio subiacere,quia in casu optimus modus gubernandi mortales perperam impeditur; et ideo,quia interdum, propter singularem maliciam subditorum vel propter iniquitatemaut insufficienciam ad imperium assumendi, universitas mortalium optime gu- 20

bernari non potest. Ideo in aliquibus casibus melius est, relicto optimo regimine,pro eo quod haberi non potest, diversas provincias diversis | principibus subi- Ly f. 234vb

acere quam in multorum perniciem unum principem sibi mundi dominium ven-dicare, eciam eligentibus illis qui, si communitas mortalium esset bene dis-posita, et de iure et de facto dignum et ydoneum ad mundi imperium deberent 25

provehere.

Quinta vero racio, que in hoc consistit, quod si universitas mortalium uniResponsio adracionem 5am

fuerit principi seculari subiecta, efficacius tolletur inter mortales discordia quamsi fuerint plures principes superiorem non habentes, per hoc eliditur, quodquamvis regulare sit efficacius discordias tolli per principatum unum quam per 30

plures, hoc tamen fallit in casibus de quibus dictum est prius.

9 responsio] michi add. LyMwUn. michi] esse LyMwVd; om. Un. et] om. Ly. 10 rationalis Ly;racio αp. applicetur specialiter MzLy αm (applicetur singulariter Mw). Ipsam] Illam Ly α.10 – 11 breviter ad omnes alias (illas αp) Ly α. 12 Text on margin: om. Ve α; Ad racionem 4am Mz;Ad quartam Ly. racio] responsio Ca. cum] omnes add. Ly α (exc. Vd). 13 mortales] qui add. Ca.possunt MzLy α. habere] om. Na. 14 et ideo] non Ve. 15 omnes1] omnia Ly α. imperio uni Ca.15 – 16 per … valentes] sed per hoc nequaquam excludi (concludi Ly) videtur quod omnes volentes(exc. Ca) Ly α. 16 adinvicem habere communionem Ca. adinvicem habere MzLy α. 17 principi]seculari add. Ly αm. Ideo] Iam Vd. Ideo … subiacere] om. Ca. uni] principi add., but canc. Mw.18 quia] quare Ly. mortales] om. Vd. perperam] propter iram MzLy α (propter istam Un; proptercausam aliquam Vd). 19 quia] om. LyCa; supp. Vd. interdum quia α (exc. Ca). propteriniquitatem] propinquitatis Ly. 20 aut] an Ve. ad] om. αp. 21 potest] valet Ly α. 22 pro] om. Ly.diversis Mw. 23 pernicie Ve; provinciam α (exc. Mw; provincia Un; em. to perniciem Vd). mundi]om. Na. 23 – 24 vindicare Mz. 24 eciam] et Ly α. qui] om. αm. si] om. Na. mortaliumcommunitas Vd. 25 – 26 promovere deberent MzLy α. 27 Text on margin: om. Ve α; Ad 5am

racionem Mz; Ad quintam Ly. que] om. α. in] om. Mw. 28 subiecta seculari Un. tolleretur Mz.quam] quod Mz. 29 per] ad Ly. elicitur Ly αp; em. to elicitur Mw. 30 regulare] secularis Na. tollidiscordias MzLyMw. unum] unius LyMw. 31 de] in Vd.

43Liber 1, Capitulum X


Sexta racio, que ex hoc virtutem habere videtur, quod iurgia et litigia equius Ad racionem6am

deciduntur si omnes mortales habuerint unum iudicem supremum quam sifue|rint plures iudices supremi, evacuatur per hoc, quod hoc habet regulariterGs p. 878bis

veritatem quando omnes obedirent uni et de iure et de facto, fa˹llit tamen in35

casibus de quibus sepe mencio˺ pri˹us est habita.

Ad septimam racionem, que fundatur in hoc,˺ quod si universitas mortalium Ad racionem7am

˹esset uni subiecta non˺ solum inferiores sed eciam su˹periores, eciam reges,˺ sideliquerint poterunt legitime casti˹gari,˺ quod non contingeret si plures essentprinci˹pes˺ superiorem non habentes, respondetur per hoc, quod hoc regulariter40

verum est, quando nulla multitudo potenter ˹rebella˺ret contra principem mundiqui potenter et iuste regnaret; fallit tamen quando dominus mundi de iure taliternon regnaret.

Octava racio, que fundatur in hoc, quod inter universos mortales talis debet Ad racionem8am

esse connexio quod quilibet respectu alterius sit superior vel inferior, ut collig-45

itur ex auctoritate Gregorii et Bonifacii pape, per hoc dissolvitur, quod absquetali connexione cunctorum mortalium universitas mortalium non erit optimoregimine gubernata, et ideo inter omnes mortales talis deberet esse connexio, etper consequens omnes mortales, si optime (quantum permittit condicio mortal-ium) essent dispositi, uni principi deberent esse subiecti; sed quia talis connexio50

de facto per maliciam impeditur, ideo in casu potest contingere quod eciam talisconnexio cunctorum mortalium, eciam de iure, non existat.

Nona racio, que consistit in hoc, quod plures principes dominari mortalibus Ad racionem9am

ordinavit deus propter peccata hominum punienda, et per consequens tale do-minium plurium principum non est optimum, bene concludit quod dominium55

unius principis super totum mundum est melius dominio plurium principum

32 Text on margin: om. Ve α; Ad 6am racionem Mz; Ad sextam Ly. racio] est add. Un. haberevirtutem Mw. equalis Ca. 33 habeant LyMw; haberent Ca. summum Mz. quam] aliter α (exc.Mw). 34 supremi] summi Mz; supremum non habentes Ly; supremum, supp. on margin: nonhabentes Vd. regularitatem Na; regularem Ly α. 35 et de iure] om. α. et2] tamen add. Ca.36 prius mencio habita est Mz; facta est mencio superius Ly α (˹†˺ superi˹†˺ Ca; est facta menciosuperius Mw). 37 Text on margin: Ad 7am racionem Mz; Ad septimam Ly; om. α. septimam] aliamMw. si] om. Mw. 38 eciam2] et Vd. rex Mw. 39 delinquerent Ly; delinqueret Mw. essent pluresLy α (essent Vd). 40 per hoc] om. LyMw. hoc2] om. MzLy α. 41 quando] em. from quod Mw.bellaret Mz. 43 regnat MzLy α. 44 Text on margin: Ad 8am racionem Mz; Ad octavam Ly; om. α.racio] responsio Mz. 45 quod quilibet] qualis esset (est Mw) LyMw. alterius] si add. LyMw.47 mortalium2] universitas mortalium add. Na; om. Ly α. est MzLy α. 48 ideo] per consequens Ca.omnes] om. MzLy α. debet esse talis Ca. debet MzLy α. 48 – 49 et2 … mortales] om. Ca.49 omnes] om. α. optime] in add. Vd. 49 – 52 mortalium … cunctorum] om. αm (supp. andmortalium essent dispositi add. Mw). 50 dispositi] mortalium add. Mw. principi] om. Un. 51 defacto] om. MzLyMw. potest in casu MzLyMw. 52 eciam] et αm. 53 Text on margin: Ad 9am

rationem Mz; Ad nonam Ly; om. α. 54 – 55 dominium … quod] om. α. 56 plurium principumdomino Ly.

44 3.2 Dialogus


superiorem non habencium; quia tamen, propter indignitatem hominum iusto deiiudicio, tale dominium de facto haberi non potest, ideo in casu expediens estquod eciam de iure cesset ad tempus tale dominium, ut nullus de facto ad taledominium sublimetur. 60

Decima racio, que consistit in hoc, quod si non expedit universitati mortaliumAd racionem10am

uni imperatori subesse, | aut hoc esset propter insufficienciam humanam aut Ly f. 235ra

propter nimiam potenciam temporalem talis imperatoris, ex insufficienti divi-sione procedit, quia propter neutrum illorum accideret, sed propter insolitam etsingularem maliciam subditorum, vel quia pro aliquo tempore determinato non 65

constat quod posset inveniri aliquis ydoneus pro huiusmodi dignitatem.

Ad undecimam racionem, que consistit in hoc, quod si non semper esset expe-Ad racionem11am

diens unum imperatorem cunctis mortalibus dominari, hoc esset quia contra iusnaturale aut contra ius positivum, respondetur quod cum ius naturale sit naturalepreceptum (sicut colligi potest ex Glossa que ponitur dist. 1a, Ius naturale),93 70

sicut naturalis precepti potest esse duplex differencia, ita iuris naturalis potestduplex differencia inveniri. Preceptum autem naturale quoddam est absolutum,absque omni condicione, modificacione, specificacione seu determinacione,sicut: “Non coles deos alienos”,94 “Non mechaberis”,95 “Non falsum testimoniumdices”,96 “Non mencieris”, ˹et huiusmodi.˺ Quoddam autem non est absolutum, 75

˹sed cum ali˺qua condicione, modificacione, specificacione ˹seu d˺etermina-cione, sicut: “Uti alieno eciam invito ˹domino,˺ si fueris in extrema necessitate

57 non] om. CaUn. quia tamen] quod quandoque Ly. hominum] eciam add. Mz; et add. Ly α.59 et ad tempus cesset Ly. nullius Vd. 60 sublevetur Ly α. 61 Text on margin: Ad 10am racionemVeMz; Ad decimam Ly; om. α. racio] responsio Mz. 62 esset] om. Ly. insufficienciam]influentiam Ly. hominum Ly α. aut2] an Ve. 63 temporalem talis] om. Vd. imperator Mz.63 – 64 derisione Ve. 64 sed] vel Ly. 66 constaret Na. possit MzLy α. pro] ad MzLy α. dignitateNa. 67 Text on margin: Ad 11am racionem Mz; Ad undecimam Ly; om. α. racionem] om. Un. estMw. 67 – 68 expediens esset Ca. 68 dominari mortalibus Ca. quia] om. MzLy α. 68 – 69 naturaleius Mz. 69 aut] vel Mz α. aut … naturale2] om. Un. ius1] om. Ly. cum] om. Vd. naturale2] om.Ve. sit] ius add. α. naturale3] om. Ca. 71 potest esse] est potest esse Mz; est Ly α (om. Ca).duplex] est add. Ca. differentia duplex LyMw. 71 – 72 differencia duplex potest LyMw; duplexdifferencia potest α (exc. Mw). 72 duplex] esse add. Mz. quoddam naturale α. quoddam] quodMz. est] et α. 73 condicione] om. αm. modificacione condicione αp. specificacione] om. Ly.74 Non1] talis domini add., but canc. Ca. deum alienum Ly α. 74 – 75 Non3 … dices] om. Ly αm.75 Non mencieris] om. MzLy α. Quoddam] quod Mw. est non Mz. est] om. ω. 76 sed] om. Mw;† Ca. condicione] om. Ca. modificacione condicione Mw. modificacione] vel add. LyMwUn; seuadd. CaVd. 76 – 77 determinacione] declaratione LyMw. 77 sicut] non add. Mw. Utere ω Un.alieno] re aliena αm. eciam] om. MzLy α.

93) Gloss on D.1 c.7, s.v. ius naturale, col. 5. 94) Cf. Exod. 20:3; 23:24; Deut. 5:7; 2 Kgs. 17:38.95) Exod. 20:14; Mat. 5:27; Lk. 18:20; cf. Deut. 5:18. 96) Mat. 19:18; Lk. 18:20; cf. Exod.20:16; Deut. 5:20.

45Liber 1, Capitulum XI


constitutus”,97 “Abscide […] unum membrorum tuorum pro sanitate corporisconservanda”,98 et consimilia. Sic est duplex ius naturale, quoddam absolutum,quoddam cum aliqua condicione, modificacione, specificacione seu determina-80

cione.99 Contra ius naturale primo modo dictum non potest esse unum imper-atorem cunctis mortalibus presidere, quia tunc in nullo casu umquam possetaliquis imperator licite universis mortalibus presidere. Sed unum imperatorempresidere cunctis mortalibus potest esse contra ius naturale secundo modo dic-tum, quia racio naturalis dictat quod non debet unus imperator dominari cunctis85

mortalibus quando huiusmodi dominium esset in detrimentum et perniciemreipublice et boni communis. Et ideo huiusmodi dominium est regulariter ius-tum et expediens et consonum iuri naturali, sed in casu potest esse iniquum etiuri naturali secundo modo dicto contrarium.

Capitulum XIDiscipulus: Audivi quomodo respondetur ad raciones quibus videtur posseprobari quod semper et in omni casu sit expediens unum principem secularemcunctis mortalibus in temporalibus dominari. Nunc audire desidero quomododissolvuntur raciones supra c. 2o adducte, quibus videtur posse ostendi quod5

numquam expediat universitati mortalium in temporalibus uni principi secularisubesse.

78 Abscinde MzLy α (Abscindere Ca). suorum Mw. sanitate] salute Mz. 79 absolutum] et add.Ly. 80 quoddam] quod Mz; naturale add. αp. aliqua condicione] om. α. condicione] om. Ly.modificacione condicione Mz. modificacione] vel add. Ly α. 80 – 81 seu determinacione] ethuiusmodi Ly α. 81 potest] oportet LyCa. esse] om. Ly. 82 ullo Na. umquam] om. Mw.83 imperator aliquis Ly. licite] om. Ly. presidere mortalibus Ca. Sed] esse add. α. 84 presidere]om. α. cunctis mortalibus presidere Ly. naturale] morale Ca. 85 racio naturalis] racionalis Ve;naturalis racio Mw. dictat] dicat Ve; indicat Mz. 86 esset] om. Un. et] supp. Mw. 87 Et ideo] Itaetiam Ly. ideo] ita Mz α. regulariter est MzMw; regulariter esset Ly α (exc. Mw). regularitatemNa. 88 consonum] racioni et add. LyMw. 89 secundo] om. Mz. modo] dicente add. Mw. dictomodo Mz. dictum VeCa.

1 Capitulum XI] in quo respondetur ad rationes capituli secundi huius Ly; om. α (11 Ca; supp. Mw;c. 12 supp. Vd). 2 Audivi] om. Mz; Dudum Un; on margin: Cap. XI Ly. quomodo] quo Mw. 3 et]supp. Na; om. Ve. 4 presidere vel dominari in temporalibus Ly. 5 II c. Ly. posse] om. Un; probariseu add. Ly α.

97) Cf. OND 3.418–22, p. 322; 11.637–9, p. 422; 61.39–43, p. 559; 65.185–6, p. 577; Brev.2.24.12–4, p. 160; further, regarding the tradition of in extrema necessitate, cf. X 5.41.4, col. 927;Sext. 5.12.3, col. 1113; glosses on D.1 c.7, s.v. communis omnium, col. 6 and D.47 c.8, s.v.commune, col. 305. 98) Cf. Mat. 5:30. 99) Cf. Brev. 2.24.5–18, p. 160.

46 3.2 Dialogus


Magister: Ad primam illarum racionum, que in hoc consistit, quod divisioResponsionesad argumentac. 1 posita et

primo adprimum

regnorum a deo, qui optime omnia regit, processit, respondetur quod deus aliquafacit propter peccata malorum plectenda, et illa expediunt quando puniendi sunt 10

mali; sed sepe, quando non sunt puniendi mali, non expe|diunt sed contraria. Ly f. 235rb

Divisio autem regnorum fuit a deo in penam peccati malorum, et ideo, quandonon essent sublimandi reges ad puniendum peccata que impii commiserunt sedad utilitatem bonorum et ad preservandum a malis committendis, esset expedi-ens quod omnia regna essent uni principi supremo subiecta. 15

Ad secundam racionem, que fundatur in hoc, quod deo displicebat peticioAdargumentum

secundum populi Israelitici, qui iustissimis legibus utebatur, quando petebat regem sibidari, multipliciter respondetur. Uno modo quod illa peticio populi non ideodisplicebat deo quia petebant malum, sed quia mala voluntate et mala intencionepetebant. Mala quidem intencione petebant, quia ideo petierunt regem super se 20

ut in hoc infidelibus essent similes. Unde et dixerunt, ut legitur 1o Regum 8o:Regum

“Constitue nobis regem ut iudicet nos, sicut et universe habent naciones”.100 Etpost, eodem capitulo, sic legitur: “Noluit autem populus audire vocem Samuelis,sed dixerunt, ˹‘Nequaquam, rex˺ enim erit super nos, et erimus nos q˹uoquesicut˺ omnes gentes’”.101 Mala enim voluntate | ˹petebant˺ regem, quia tamquam Gs p. 879

ignari et stulti pet˹ierunt re˺gem ut hac occasione regimen Samuelis, qui eosius˹tissime˺ rexerat, declinarent; quod deus ipse, qui corda ˹intu˺ebatur eorum,testatus fuit, ut videtur, cum dixit Samueli: “Iuxta omnia opera sua que fecerunt,a die qua eduxi eos de Egypto usque ad diem istum, sicut dereliquerunt me et

8 Text on margin: om. Mz α; Ad primam Ly. primum Na; istam Mz. illarum racionum] racionemMzLy α. 9 a deo] per deum supp. Mw. omnia optime Vd. regit] et disponit add. Ly α. processit]etc. Ly. 10 fecit Ly. complectenda Mz α (com- canc. Mw). 11 sed sepe] em. from et Mw. sepe]om. Ca. sunt] peni (?) ■†■ add. Na. puniendi sunt α. sunt … non2] supp. Mw. expedit Mz.12 autem] om. MzVd. 13 punienda Un. impii] imperii Un. 14 ad2] conservandum et add. Ly. amalis committendis] conalis (!) committere Un. 15 uni principi supremo essent Ca. 16 Text onmargin: om. VeMz α; Ad secundam Ly. in hoc fundatur Ca. 17 regnum Mz. 18 respondeturmultipliciter Ca. Uno] on margin: Prima responsio Ly. non ideo illa (ista Ca) peticio populi (om.LyMw) Ly α (non ideo om. Un). non] om. Na. 19 displicebat deo] om. Na. 19 – 20 intencione …quidem] om. Mw. 20 quidem] quod Un. petebant2] om. Ca; petebat Mw. ideo] non α (em. to ideoCaVd; exc. Mw). petierunt] petebant Ly α (petebat Mw). super] supra Ly α. 21 essent similesinfidelibus MzLy α. legitur] habetur Ly αm. Text on margin: om. MzLy α. 8o] om. Mz.22 Constituite Ca. et] om. Un. 23 post … legitur] sequitur Ly α. sic] om. Na. 24 rex enim erit]erit rex Vd. enim] om. Ly. erit … nos1] super nos erit Ly. 25 enim] in ω; autem Mz; eciam Ly α.regem] eciam Un. 25 – 26 quia … regem] om. Mw. 26 ignoti Mz α (exc. Mw). petebant αp. hac]om. Ca. 27 declinaret Un. intrebatur Un. 28 detestatus Ca. fecerit Un. 29 istum] hanc Ly α.sicut] om. Mz. delinquerunt VeCa.

100) 1 Sam. 8:5. 101) Ibid., 8:19–20.



servierunt diis alienis, sic faciunt eciam tibi”.102 Ex quibus verbis colligitur quod30

voluerunt inique declinare regimen Samuelis.

Discipulus: Non videtur quod desiderabant abiicere regimen Samuelis sedfiliorum suorum, qui iniusti et iniqui fuerunt, et ideo merito repellendi. Namibidem sic legitur: “Factum est autem, cum senuisset Samuel, posuit filios suosiudices Israel.”103 Et post: “Et non ambulaverunt filii illius in viis eius, sed decli-35

naverunt post avariciam, acceperuntque munera et perverterunt iudicium. Con-gregati ergo universi maiores natu Israel, venerunt ad Samuelem in Ramatham,dixeruntque ei: ‘Ecce, tu senuisti, et filii tui non ambulant in viis tuis. Constituenobis regem, ut iudicet nos’”.104 Ex quibus verbis colligitur quod contentabanturde regimine Samuelis, sed displicebat eis regimen filiorum eius.40

Magister: Respondetur quod quamvis noluerunt expresse dicere sibi displicereregimen Samuelis, tamen innuebant quod displicebat eis cum dixerunt: “Ecce, tusenuisti”, quasi dicerent: “Amodo non es aptus ad regendum”; quod autemallegaverunt maliciam filiorum eius non fuit nisi ad palliandum suam malamvoluntatem, quia principaliter intendebant abiicere Samuelem, quod ex verbis45

dei superius allegatis datur intelligi.

Discipulus: Ad istam racionem unam responsionem audivi. Nunc dic aliam.

Magister: Aliter respondetur quod, quamvis, ut sepe dictum est prius, regular-iter ex|pediat ut rex in temporalibus dominetur, tamen in casu non expedit.Ly f. 235va

Quando autem expedit, et quando non expedit, licet sepe lateat homines, et50

precipue imperitos et malos, hoc tamen deum (cui nuda et aperta sunt omnia)numquam latet. Et ideo, cum lateret illos petitores quod non expediret eis regemhabere, peticio eorum deo displicuit, quia absque hoc quod interrogarent eum

30 faciant Mw; serviunt Un. etiam facient Ly. tibi] om. Mz. 31 regnum Mw. 32 Non] on margin:Obicitur Ly. quod] ipsi add. MzLy α. 33 iniqui] impii Ly α. merito] fuerunt add. MzLy α.depellendi Ly. 34 est] supp. Mw. autem] nunc Ca. Samuel] om. Un. 35 Israel] insimul Mw. Et2]eum Mw. filii illius] om. Ca. illius] eius MzLy α (exc. Ca). sed] et Ly. 36 -que] om. Ve. et] om.Mw. 37 ergo] vero αm. Ramatha MzLy α. 38 servivisti Ve. 38 – 39 Constitue nobis] ecce nobisconstitue regem iudicem scilicet Un. 39 nobis] iudicem scilicet add. α (exc. Mw). iudicem seuregem Ly; regem seu iudicem Mw. ut] qui Mz. contentabatur Ve; contentebantur Ca;contendebantur Un. 40 de] in Ly. eius] suorum LyMw. 41 Respondetur] on margin: RespondeturLy. noluerint Na. sibi] om. Ve. displicere] om. Un. 42 innuerunt αm. quod displicebat eis]verbis Ly α. eis] omnibus Mz. dixerint Ve. Ecce] om. Ly. 43 dicerent] non add. Na.44 declinaverunt Un. polliandum Ca. 46 allegatis] om. Mz; dictis Ly α. 47 racionem] audivi dariadd. Ca. audivi] om. Ca; dari add. Ly α (exc. Ca). dicit Mw. 48 Aliter] on margin: Secundaresponsio Ly. est] om. Mz. prius] plus Ly α (exc. Ca). 49 expedit MzCa. 50 expedit2] om. Ly α.licet] sed Mz. et2] vel Mz α (exc. Mw). 51 sunt et aperta LyMw. omnia] om. Mz; vera add. MzLyα. 52 petitores] peritiores Ly α. 53 deo] om. αp. hoc] eo Ca.

102) Ibid., 8:8. 103) Ibid., 8:1. 104) Ibid., 8:3–5.

48 3.2 Dialogus


qui ordinaverat eos aliter regi quam per regem, sciens quod non expediret eisregem habere, regem indiscrete et impudenter ac importune petebant: non enim 55

debebant petere mutacionem modi regendi ˹a deo ordinati antequam os dominiinterrogassent ‒ quamvis habere regem non sit regulariter malum; imo regular-iter est bonum et in casu˺ malum.

Tercia ˹racio, que in hoc˺ fundatur, quod illud regimen est melius ˹quod˺Adargumentum

3m magis assimilatur regimini quod fuisset si homines in statu innocencie perman- 60

sissent, qui unum imperatorem omnium minime habuissent, per hoc excluditur,quod propter diversitatem inter statum innocencie et statum nature lapse, nonsemper illud regimen est melius in statu nature lapse quod magis assimilatur illiregimini quod fuisset in statu innocencie, sicut nec regimen illud est melius instatu nature lapse quod magis assimilatur regimini quod erit in statu glorie, quia 65

tunc melius esset quod quilibet regeret seipsum et quod nullus super alios reg-imen seu prelacionem haberet, quia regimen seu prelacio non erit in statu glorie.

Quarta racio, que consistit in hoc, quod unum imperatorem cunctis mortalibusAdargumentum

4m dominari est contra ius gencium, quod est ius naturale, et per consequensnumquam est expediens sive licitum, per illa que dicta sunt in precedenti capit- 70

ulo videtur posse refelli. Nam illud quod est contra ius gencium, licet quan-doque sit iniquum, non tamen semper est iniquum, imo quandoque est regular-iter equum et in casu iniquum, pro eo quod ius gencium, saltem quo ad multa,non est ius naturale absolutum, absque omni condicione, modificacione, deter-minacione vel specificacione, sed est ius naturale condicionatum, modificatum 75

vel cum specificacione aliqua seu determinacione. Nam sicut habetur in De-cretis, dist. 1a, Ius gencium: “Ad ius gencium spectant bella et captivitates et

54 aliter] taliter Mz; alicui α (exc. Ca; al. aliter supp. Mw). per] om. Un. 55 regem2] om. LyCa. et]om. Ca. imprudenter MzLy α. petebant] regem add. Ly. 56 petere debebant Ca. regendi] em.from agendi Mw. ordinati a deo Ly α († Ca). os domini] deum Ly. 57 habere regem] om. Mw.imo] ideo Mz. 59 Text on margin: om. Mz α; Ad tertiam Ly. 60 assimiletur Ca.60 – 61 remansissent LyMw. 61 qui] quia Ly α. 62 conversitatem Mw. statum2] om. MzLy α.statum nature] supp. Ve. 63 – 64 est … illud] om. α. 65 regimini] illi quod fuisset si homines instatu innocencie permansissent sicut nec regimen illud est melius in statu nature lapse quod magisassimilatur regimini (illi add. Un) add. α (supp. Mw). erit] est MzLy α (supp. Mw). statu2] natureadd. MzLy. 66 regeretur Un. 66 – 67 regimen super alios Ly α. 67 seu1] et Mw. 68 Text onmargin: om. Mz α; Ad quartam Ly. Quarta racio] Ad 4m racionem (om. Ly) LyMw. 70 licitum] hecadd. Ly. 71 repelli LyMwVd. 71 – 72 quandoque] ipsum Ly α. 72 est1] sit α. imo] primo Mw. -que] om. MzMwUn. 73 equum] et licitum add. LyCa. 74 absolute Ca. modificatione velconticione Ly α. 75 sed] si Na. condicione Mw. 76 vel … determinacione] specificatum seudeterminatum (vel cum specificatione aliqua seu distinctione add. Ly) Ly α. 76 – 77 Decretis] in add.Un. 77 et1] om. MzLy α. et2] om. Ly.



servitutes”,105 que tamen non sunt de iure naturali absoluto, absque omni condi-cione, modificacione, specificacione seu determinacione, quia tunc contrarianumquam essent licita, quia illa que sunt contra ius naturale absolutum80

numquam sunt licita, sed semper sunt illicita et indispensabilia, Extra, De con-suetudine, Cum tanto,106 dist. 9a, § 1a.107 Licet itaque unum imperatorem omnibusdominari, bella et captivitates ac coniugia inter alienigenas sint interdum de iuregencium, et ideo valeant pertinere ad ius naturale condicionale seu modificatumvel cum aliqua specificacione aut determinacione. Non tamen sunt semper in-85

iqua, quia non spectant ad | ius naturale absolutum, quod non variatur sed im-Ly f. 235vb

mutabile et immobile perseverat, dist. 5a, § 1a,108 et dist. 6a, § Hiis ita.109

˹Quinta racio, fundata in hoc, quod mortalium quidam sunt˺ fideles, qui˹dam Adargumentum5minfideles, qui non debent idem˺ iugum ducere nec adinvicem ˹communionem

seu pacifi˺cam societatem habere nec ad eundem ˹iudicem˺ pro iudicio suscip-90

iendo recurrere, et per consequens ˹non˺ debent uni imperatori subesse, multi-pliciter videtur posse elidi. Primo quia, licet fideles non deberent ducere iuguminfidelium cum infidelibus, nec deberent cum infidelibus communionem seupacificam societatem habere quando infideles impugnarent fideles vel aliquidfacerent in contumeliam creatoris aut niterentur trahere fideles ad peccatum95

mortale, nec fideles deberent recurrere ad iudicem infidelem pro iudicio sube-undo, esset tamen licitum infidelibus ducere iugum fidelium cum infidelibus etcum eis communionem et pacificam societatem habere quando nichil malimolirentur, et cum eis ad iudicem fidelem pro iudicio suscipiendo recurrere; etideo, licet non esset licitum fidelibus uni imperatori infideli omnium mortalium100

78 absolute LyCa. absque] ab Mz. 78 – 79 condicione … determinacione] modificatione etc. (eciamLyCa) Ly α. 81 sed … illicita] om. Mw. sunt2] om. αp. 82 Cum] c. α. Cum tanto] causato Ly.tanto] et add. Ly α (dist. 2 Un). §] supp. Mw. § 1a] quod Ly; c. cum Ca. 83 et] ac Mz; om. Ly.ac] atque Ly α. iurgia Ly; coniurgia α. sint] em. from sicut Ve; stat α. 84 et] licet add. Vd. etideo] em. from non Mw. valeant] em. to videtur Ve. pertinencia Mw. 85 tamen] om. Ve. sunt]om. Mz. 86 sed] om. Ca. 86 – 87 immutabile et immobile] invariabile LyMw. 87 5a dist. Ca. § 1a]licet add. Ly; c. (om. Mw) Si licet αm. 6a] 18 Ca. § Hiis] om. Ca. 88 Text on margin: om. Mz α;Ad quintam Ly. fundatur Vd. 89 infideles] sunt prec. Ly. idem] illud Mz; em. from unum Mw.90 pacificam] apostolicam Ve. nec] ut Un. 91 recurretur Un. 92 elidi] concludi αp. Primo] onmargin: Responsio prima Ly. deberet Un. iugum ducere Vd. 93 nec … infidelibus2] om. Un.debeant Ly. 94 societatem pacificam MzLy α. habere] supp. Mw. 95 in] supp. Mw. contumeliam]imperatoris vel add. Ly αm; imperatorii (imperatori Vd) vel alius add. αp. curatoris Ly; creatori Vd.fideles trahere Ly α. 96 ad iudicem] adinvicem Ca. iudicem infidelem] iudicium infidelis si Ly.97 licitum] esset add. Ly; eciam add. α (exc. Mw). infidelibus1] fidelibus LyMzCaVd. fidelium]infidelium LyMw. 98 eis] in add. Ly. pacificam communionem et Mz. et] seu Ly α. 99 cum]tamen Mw. eis] supp. Mw. ad iudicem] adinvicem Ca. fidelium Ly α. sustinendo Ly.100 omnium mortalium infideli MzLy α.

105) Cf. D.1 c.9, col. 3. 106) X 1.4.11, col. 41. 107) Cf. rather gloss on D.5 d.a.c.1, s.v. hacqua, col. 18. 108) Cf. D.5 d.a.c.1 § 1, col. 7. 109) Cf. D.6 d.p.c.3 § 1, col. 11.

50 3.2 Dialogus


subesse, esset tamen tam fidelibus quam infidelibus licitum uni imperatori fidelisubesse. Secundo quia, licet fideles non debeant idem iugum spirituale ducerecum infidelibus, possunt tamen licite ducere cum eis idem iugum temporale ‒unde et multi sunt fideles tam in novo quam in veteri testamento ‒, idem iugumtemporale ducendo cum infidelibus, principi infideli obedierunt. Fideles eciam 105

licite communionem et pacificam societatem possunt habere cum infidelibus,sicut et multi sancti habuerunt, licet non in peccato et contra | honorem dei. Gs p. 880

Licet eciam in casu fidelibus ad iudicem infidelem pro iudicio suscipiendorecurrere, exemplo multorum sanctorum qui hoc fecerunt. Et ita posset esseexpediens in casu quod eciam unus imperator infidelis cunctis mortalibus 110

presideret. Tercio quia accidit quod quidam sunt fideles et quidam infideles;aliquando enim omnes mortales fuere fideles, et adhuc posset contingere.

Sexta racio in hoc consistens, quod nullus est sufficiens ad gerendam curamAdargumentum

6m cunctorum mortalium, per hoc refellitur, quod, licet nullus sit sufficiens adgerendam cunctorum curam absque omni periculo, dispendio et incommodo 115

omnium subditorum, multi tamen habent ad hoc sufficienciam quam condicionature lapse permittit; propter quam utilius est universitati mortalium unisubesse quam pluribus. Sic eciam, licet nullus sit sufficiens sine omni defectu adregendum unum regnum, eciam parvum, utilius tamen est uni regno parciali unidomino quam pluribus subiacere. Unde et Salomon, licet adverteret quod nullus 120

posset ˹populum Israe˺liticum digne absque omni defectu, in ˹nullo def˺iciens,iudicare, regnum tamen non renuit, sed ˹sapien˺ciam ad regendum perfeccius etdignius ˹po˺stulavit.110

101 esset] debet Mz; videtur Ly. 101 – 102 esset … subesse] om. αm. 101 infidelibus quam fidelibusMzLy. fideli] supp. Na. 102 Secundo] Secunda racio αp (on margin: responsio Vd); on margin:Responsio secunda Ly. licet] om. Ly. fideles] om. Ca. debent MzLy α. 103 cum eis ducere Ly α.idem] illud Mz. 103 – 104 temporale … iugum] om. VeMz. 104 sunt] fuerunt LyMw. fideles]fuerunt add. Ca. tam] quam Un. 105 ducendo] ducentes LyMw. infideli] infidelis Ca.obedierunt] em. to obedienciam Ve; obedientes Ly α (obediant Un). 107 et2] nec Ly α. 108 Licet]Sed αp. fidelibus] fideles Ly; licet add. Vd. ad iudicem] adinvicem CaUn. infidelem] infideliumMz. 110 eciam] om. Mw. 111 Tercio] tum Ly. quia] quod Mz. sunt] sint Na; em. from sicut Ve.infideles] alii Ly; supp. Mw. 112 aliquando] alii Ly. enim] autem MzLy α. omnes] om. Ly; supp.Mw. fuere] fuerunt Mz α (exc. Mw). potest Mw. 113 Text on margin: om. Mz α; Ad sextam Ly.consistens in hoc Ca. consistens] est add. Vd. 113 – 114 sufficiens … sit] om. Un. 113 gerendumLy α (exc. Un). 114 repellitur Vd. quod] quid Mz; quia Vd. licet] supp. Mw. 115 gerendum Ly α.curam cunctorum (mortalium add. Ca) Ly α (exc. Un). 116 ad hoc (huc Mw) habent Ly αm. quam]quantum Mz. 118 nullus] unus Mw. esset Un. defectu] dispendio MzLy α. 119 eciam] om. MzLyα. est tamen Ly α (exc. Mw). 121 populum Israeliticum posset LyMw. digne] et add. Mz α; om.Ly. defectu] discoi. (?) ■†■ Un. 122 regnum] regimen MzLyMw. tamen] cum Un. non] om. Ca.

110) Cf. 3 Kgs. 3:9; 2 Chr. 1:10.

51Liber 1, Capitulum XII


Capitulum XIIDiscipulus: | Ad motivum pro tercia opinione supra c. 3o recitata, quod scilicetLy f. 236ra

expediret mundo unum principem ecclesiasticum non secularem presidere,responde.

Magister: Motivum illud consistit in hoc, quod sapiencia, que maxime est nec-5 Responsio

essaria presidenti sive in temporalibus sive in spiritualibus, magis in ecclesiasti-cis quam in secularibus invenitur; ad quod respondisti quod in ecclesiasticisinvenitur maior sapiencia de divinis, non de humanis. Quam responsionemaliqui improbare nituntur per hoc, quod secundum legem divinam rex debet essealiis pericior, eciam in hiis que ad legem divinam spectant, in qua debet con-10

tinue meditari. Sed alii hanc obieccionem conantur excludere, asserentes quod,quamvis ex precepto quod habetur Deuteronomio 17o, ut allegatum est, debeatrex legere legem dei omnibus diebus vite sue111 (congruis videlicet horis), magistamen ad leccionem huiusmodi sacerdotes ex dei precepto tenebantur; et ideo,quamvis rex non debuerit totaliter sapiencie divine esse ignarus, non tamen15

tenebatur sacerdotes in sapiencia divina precellere, presertim cum sapienciamdivinam publice docere non debeat, quia nullus rex debet sibi predicacionisofficium usurpare, quod tamen officium ad sacerdotes spectat.

Discipulus: Adhuc videtur illa responsio posse impediri et quod principalemotivum concludat. Nam ille est magis ydoneus in temporalibus presidere qui20

non solum in sapiencia divina sed eciam in sapiencia humana et pericia negocio-rum secularium alios debet precellere, quia maxime ad sapientem pertinetpresidere, teste Salomone, qui Proverbiorum 1o ait: “Intelligens gubernacula Proverbia

possidebit”,112 qui eciam 17o c. ait: “Servus sapiens dominabitur filiis stultis”.113

1 Capitulum XII] in quo respondetur ad rationem capitulo tertio pro opinione tertia inductam add.Ly; om. α († Ca; supp. Mw; 15 supp. Vd). 2 Ad] on margin: Cap. XII Ly. quod scilicet] an Ly.3 mundo] per add. MzUn. principem] scilicet add. MzLy. ecclesiasticum] om. α. 4 responde] om.MzLy α. 5 Text on margin: ■†■ Na; om. VeMzLy α. 6 spiritualibus sive in temporalibus Mz α (sivein temporalibus supp. Mw). in3] om. Un. 8 maior] om. αp. 8 – 9 maior … nituntur] om. Ve.8 responsionem] racionem Mz. 9 nituntur] et add. Mw. 10 eciam] om. LyMw. debet] esse add.Un. 12 Deuteronomio] om. (gap) Mz. ut] et Un. deberet Ly; debet α. 13 legem dei legere Ca.vite sue] om. Un. videlicet] et add. Vd. 14 tamen] om. Mz. leccionem] vacacionem αp.huiusmodi] huius VeUn. sacerdotis Un. ex] om. Ly. dei] om. Mw. 16 tenebantur MzMw.sapienciam divinam Mz; divina sapientia Ca. 16 – 17 precellere … divinam] supp. Mw. 16 cum] inMz. 16 – 17 divinam sapienciam Ca. 17 non] om. Un. debeat Un. 17 – 18 usurpare sibi officiumpredicationis Ly. 18 tamen] om. Ca. 19 Adhuc] on margin: Obicitur Ly. illa] ista MzLy α (exc.Mw). responsio posse] racio Un. et] eciam α. 19 – 20 et … Nam] Quoniam Ly. 20 ille] iste Ca.in] omnibus add. Un. 21 et] om. Mw. 23 Salomone] om. Un. qui] om. Ly α. 1o] qui add. Ly αm;saltem qui add. αp. Text on margin: om. VeMzLy α. 24 possidebit] em. from possidebunt Mw. quieciam] om. Vd. ait] om. Vd. filiis stultis] super stultos Mz αm; super stultis Ly; super stultum αp.

111) Cf. Deut. 17:19. 112) Prov. 1:5. 113) Ibid., 17:2.

52 3.2 Dialogus


Sed prelati ecclesiastici non solum in sapiencia divina sed eciam in sapiencia 25

humana et pericia negociorum secularium alios debent precellere, dist. 39a, §1a,114 et c. 1o, ubi Gregorius, loquens de episcopo constituendo, ait: “Hoc tem-pore talis in regiminis arce debet constitui qui non solum de salute animarum,verum eciam de extrinseca utilitate et cautela, sciat esse sollicitus”.115 Et 16a, q.1a, c. Nulli episcoporum, sic legitur de episcopo: “Cum sit optimus prospector, 30

ita prospiciat ut universe sibi commisse oves a se maxime alantur atque in ne-cessitatibus adiuventur”.116 Ex quibus colligitur quod prelati ecclesiastici debentalios in pericia ˹secula˺rium nego˹ciorum˺ precellere. Quare non princeps secu˹-laris, sed˺ ecclesisticus, debet, non immerito, propter maxima˹m periciam˺eciam in temporalibus, cunctis mortalibus presi˹dere.˺ 35

Magister: Respondetur tibi quod, quamvis propter maliciam aut negligenciamlaicorum sepe fuerit opportunum ut prelati ecclesiastici dispensacionem quarun-dam temporalium rerum susciperent, et ideo tunc negociorum secularium debe-bant habere noticiam, non tamen excellentissimam huiusmodi negociorum peri-ciam debent habere, sed eis sufficit mediocris. Propter quod, ut lex testatur, et 40

notatur in Glossa, dist. 37a, c. 1o, “opprobrium est” prelatis ecclesiasticis “sivelint esse periti disciplinarum forensium”;117 unde et leges civiles prohibenturaudire, Extra: “Ne monachi | vel clerici secularibus se negociis immisceant”, Ly f. 236rb

Super specula.118 Cum enim nemo perfectissimam noticiam civilium legum etsecularium negociorum una cum perfectissima noticia literarum sacrarum possit 45

acquirere, et ideo prohibeantur monachi et clerici leges audire ut plenius sacrepagine insistatur, restat quod prelati ecclesiastici non debent in pericia secular-ium negociorum alios superare, cum in noticia scripturarum sacrarum precelleredebeant universos. Quare regulariter prelatus ecclesiasticus non debet in tempo-

25 eciam] om. Ve. 26 debent precellere alios Vd. debent] debet Mz. §] c. Ca. 27 loquens … ait]om. Na. episcopo] optimo α. 28 in] om. Ly. arce] arte Ly. solum] om. Un. 29 eciam] in Ve.30 sit] om. Mw. perspector MzUn. 31 perspiciat CaUn. commisse] om. Mw. alatur Mw.32 adiuvantur αp. colligitur] verbis sequitur Ly α. 33 alios] illos Mz; aliis αp. nego˹ciorumsecula˺rium Ly α. non] solum supp. Mw. 34 sed] non Un. 36 tibi] om. LyMw; on margin:Respondetur Ly. propter] om. Un. 38 susciperent] recipiant MzLy α. 38 – 39 debeat Mz; debent Lyα (deberent Mw; debeant Vd). 39 huiusmodi] huius VeUn. negociorum] negociorum seculariumnoticiam seu add. Ca. 41 37a] 3 Mw; 17 αp. 42 periti] parati Un. disciplinarum] discipulorum Ca.42 – 43 audire prohibentur Ca. 43 clerici vel (supp. Mw) monachi Ly αm. vel] et MzUn. secularibus… immisceant] om. Ly αm. negociis se Mz αp. misceant Un. 45 noticia perfectissima αp. noticia]scientia Ly; om. Mw. sacrarum literarum Ly α. 46 prohibentur LyCa. ut] et Un. 47 insistant Ly.in pericia] impericia Mz. 47 – 48 negotiorum secularium LyMw. 48 cum in] qui Mw. sacrarumscripturarum (literarum Ly) Ly α. 49 debent Ca. universis Mz.

114) Cf. D.39, d.a.c.1, col. 144. 115) D.39 c.1, col. 144. 116) C.16 q.1 c.62, coll. 781–2.117) Gloss on D.37 c.1, s.v. episcopus gentilium, col. 239. 118) X 3.50.10, col. 660.

53Liber 1, Capitulum XIII


ralibus mortalibus prefici universis, “ne”, ut testatur beatus Petrus, secundum50 Petrus

quod legitur in Decretis, 11a, q. 1a, c. Te quidem: “prefocatus presentibushominum curis”, non possit “verbo dei vacare”.119 Licet ergo, in aliquo casu,quando non inveniretur aliquis laicus ydoneus, posset ad tempus aliquis ecclesi-asticus curam omnium gerere in temporalibus, hoc tamen regulariter sustinerinon debet, eo quod iuxta apostolicam sentenciam ecclesiastici tali cure et sollic-55

itudini circa temporalia, nisi ex singulari causa et quantum minus possunt, seimplicare non debent. Cui concordat beatus Petrus, qui, ut legitur in Decretis, Petrus

11a, q. 1a, c. Te quidem, in ordinacione Clementis ait: “Te quidem oportet irrep-rehensibiliter vivere et summo studio niti ut omnes vite huiusmodi occupacionesabiicias: ne fideiussor existas, ne advocatus licium fias, neve in aliqua occupa-60

cione inveniaris mundani negocii occasione perplexus”.120

|Capitulum XIIIGs p. 883

Discipulus: De ista materia plurima poterunt legentes invenire in tractatu Depotestate pape et cleri.121 Ideo ad motivum adductum supra c. 4m pro quartaopinione te converte, et recita quomodo respondetur ad ipsam.

Magister: Motivum illud, ad probandum quod illud regimen mundi est opti-5

mum quod est plurium sapientum simul, in hoc consistit, quod quando pluresregunt simul, pauciores errores accidunt et peccata. ˹Ad quod respondetur quod Responsio ad

argumentumc. 4o positumillud motivum videretur probabilitatem habere si errores et peccata in regendo˺

ex so˹la impericia vel defectu con˺silii sani contingerent, ˹et si unus˺ princeps

50 testatur] et add. Ve. beatus] om. Un. Text on margin: om. MzLy α. 51 Te] om. MzLy α (supp.MwUn). quidam LyVd. prefocatus] preuocatis Mz α (exc. Ca); prenotatis Ly. 52 casu] intemporalibus add. MzLy α. 53 non] om. Un. possit Mz. 54 in temporalibus] om. MzLy α.55 – 56 sollicitudini] soli (gap) Mz. 56 et] in add. MzLy α. 57 Text on margin: om. MzLy α. 58 11a]X Ly. q] om. Ly. Te1] om. Ly αm (supp. Mw). ordine Ly. 58 – 59 irreprehensibilem Mz. 59 et …niti] om. Vd. nitere Mw. huiusmodi] huius MzLy α (eius Un); et summo studio niti add. Vd.60 neve] ne MzLy α. in] om. Ly αm. aliqua] cautione add. Ly; caucioneve add. αm. 61 perplexus]perplexitatis αp.

1 Capitulum XIII] inquo respondetur ad rationem ca. iiii pro quarta opinione inductam add. Ly; om.α (c. 16 supp. Vd). 2 Discipulus] om. Ca. De1] on margin: Cap. XIII Ly. plurima] supp. Mw.invenire legentes Ca. invenire] om. Ly. 3 cleri] invenire add. Ly. 4m c. Mz. 5 Magister] om. αm

(supp. Mw). ad probandum] aprobandum Ve. mundi] tuum Mz. 7 et peccata] om. Na. Text onmargin: om. MzLy α. 8 videtur MzLy α († Ca). 9 sani] solum MzLy α (solis Un). contingerent]contingere Un.

119) C.11 q.1 c.29, col. 634. 120) C.11 q.1 c.29, col. 634. 121) Cf. 3.1 Dial. 2.[11–]13, pp.185–7, 356–7.

54 3.2 Dialogus


secularis absque consilio ˹sa˺pientum sibi subditos gubernare deberet. Sed quia 10

errores et peccata in regendo non ex sola impericia, sed eciam ex mala voluntateet negligencia, eveniunt, et princeps sibi subiectos regere debet de consiliosapientum, nec est aliquis promovendus ad principatum nisi qui est melior etprudencior aliis et de quo probabiliter estimetur quod (quando oportet et expe-dit) velit requirere consilium sapientum, ideo regulariter principatus unius virtu- 15

osi et prudentis prevalet principatui plurium virtuosorum et sapientum. Quiaenim mortales proni sunt ad discordiam et ad querendum que sua sunt, non quesunt boni communis, ex quibus turbacio tranquillitatis et pacis, corrupcio iusti-cie | et alia infinita mala proveniunt, ab hiis maxime qui habent super alios Ly f. 236va

potestatem; quando autem essent plures rectores quorum nullus esset alio supe- 20

rior, facilius accideret discordia quam si unus esset superior aliis (eo quod nullusdiscordat a seipso); facilius eciam plures qui a superiori refrenari non possentquererent propriam utilitatem quam si unus dominaretur aliis; ideo regulariterminus timendum esset de turbacione pacis et corrupcione iusticie ac aliis malisque ex defectu boni regiminis provenire noscuntur si unus esset rector quam si 25

plures simul essent rectores quorum nullus esset superior alio, presertim cumfacilius sit populo emendare unum rectorem si taliter exorbitaverit ut sit corri-gendus, vel eciam amovendus, quam plures.

Nec obstat quod veritas iusticie que a multis queritur facilius invenitur,122 etquod “salus est ubi sunt multa consilia”,123 quia, sicut dictum est, princeps virtu- 30

osus et sapiens, quando expedit, requirit consilia sapientum et facit veritatemqueri a pluribus: qui multo melius potest regere consiliarios querentes veritatem,et modum debitum querendi et pandendi pro loco et tempore quod unicuiquevidetur eis imponere, quam possent ipsimet consulentes si nullus haberet potes-tatem super alium, presertim cum unus rector habens super omnes consiliarios 35

10 sapiencium Un. debent Mz. quia] quod Un. 12 subditos NaLy αm. debet regere Ly α.13 sapientis Ly. 15 recipere αp. sapiencium Un. 16 principatui] principatu Mz α (exc. Un); sedadd. αp. 17 enim] tantum add. LyMw. sunt2] inique add. Mz; nimis et add. Ly; inique et add. Mw.17 – 18 sunt2 … sunt] non sunt sed Ca. 18 turbacio] om. Ve. 18 – 19 iusticie] om. (gap Mz) MzLy α.19 infinita mala] mala quasi infinita Ly α. perveniunt αm. habent] om. Ly αm. 20 potestatem]habent add. Ly αm (habent potestatem Mw). nullus] unus Mw; nullius Vd. esset] om. Mz. essetalio] altero esset Ly. 22 qui] quia Ve. 23 quererent] requirerent Mz; haberent αp. utilitatem]voluntatem Mz α. 23 – 25 si … noscuntur] om. αp. 24 et] ac Ly. corrupcione] turbacione Mz; om.Ly αm. ac] et MzLy. 25 rector] om. Mz. si2] om. Un. 26 essent simul rectores Ly α (essent rectoressimul Vd). 27 – 28 puniendus Ly. 28 eciam] om. Ca. 29 Nec] non αp. obstat] obte Vd. 30 sunt]om. LyMw. multa sunt Mz. 31 facit] secundum add. MzLy α (exc. Ca). 32 qui] que Un. multo]om. Vd. potest] querere et add. α. 33 et pandendi] om. Ly. tempore] quam add. Mz. 34 eis]civiliter αp. 35 – 36 consiliarios … regendi] om. Un.

122) Cf. D.20 c.3, col. 66; gloss on X 1.29.21, s.v. plurimorum, col. 344. 123) Prov. 24:6; cf.ibid., 11:14.

55Liber 1, Capitulum XIV


potestatem de modo regendi consiliarios possit unumquemque eorum requirereet cuius consilium viderit sanius acceptare. Et ideo quamcumque expediat ver-itatem in causis arduis queri a pluribus, utile est ut unus super omnes alios con-sulentes querentes veritatem habeat potestatem. Hinc ˹est quod quamvis, utallegatum est supra c. 4o, Romani fecerint sibi curiam et quotidie consulerunt40

320˺ consilium agentes de mu˹ltitudine, ut habetur˺ 1o Macchabeorum 8o,tamen, ut ibidem legitur, ˹commiserunt˺ uni homini magistratum suum, etomnes ob˹ediebant˺ uni.124 Regulariter ergo melius est quod unus v˹irtuo˺sus etprudens habeat mundi imperium quam plures.

Capitulum XIVDiscipulus: Hactenus inquisivimus an toti generi humano expediat unum imper-atorem seu principem secularem universo orbi preesse, et aliqualiter exquisitetractavimus opinionem dicentem quod regulariter est expediens ut omnes mor-tales uni principi seculari in temporalibus sint subiecti. Nunc autem intendo5

tecum investigare (quamvis breviter) quibus excellenciis seu graciis, virtutibuset moribus imperator mundi debeat prefulgere. Estimo autem quod fides, peri-cia, iusticia, veritas, potencia, divicie, liberalitas, et fortitudo in imperatoremundi maxime requiruntur. Ideo de istis aliqua breviter interrogare propono.Quero ergo primo an imperator mundi veram fidem et catholicam teneatur10

habere?

Magister: Nonnullis apparet quod interrogacio tua dubitacionem non habet,cum quili|bet mortalis adultus habens usum racionis teneatur esse fidelis, preser-Ly f. 236vb

tim si de fide potuerit informari. Sed forsitam querere intendebas an aliquis

36 potestatem] habet add. αm. regendi] consulendi Ly. possit] possent Mw; posset αp. 37 cuius]eius Mz. sanius] om. Mz. quantumcumque MzLyVd; em. to quantumcumque αm. 38 ardua Mz.queri] et add. Ve ■†■Na. alios omnes α (exc. Vd). 39 querendi LyCa. veritatem] om. Mw. ut]vel Un. 40 fecerunt MzLy α († Ca; exc. Un). curam Mz. et] ut LyVd; † Ca. consulerint Ve;consulerent Ly α († Ca). 41 320] Recenti viginti Ve; XXXII Ly; 330 Mw; † Ca; 32 αp. agentes] om.Mw. 8o] 9 Un. 42 quesierunt Un. suum] summum Ly αm. 44 prudens] providens Ly.

1 Capitulum XIV] ubi incipitur investigare quibus virtutibus debeat pollere imperator et primo defide add. Ly; om. α (supp. Mw; c. 17 supp. Vd). 2 Discipulus] om. Ca. Hactenus] on margin: Cap.XIV Ly. toto ω. 3 preessem Un. exquisito Vd. 4 pertractavimus LyCaVd; pertractemus Mw;pertractamus Un. opinionem] apud Vd. 5 seculari principi LyMw. seculari] om. αp. autem] om.Vd. 6 tecum] te Mw. 7 – 8 iusticia veritas pericia MzLy α. 8 divicie] om. Na. 9 aliqua] aliqualiterMw. breviter interrogare aliqua Un. 10 Quero ergo] om. Ly. ergo] om. αm. 13 quilibet] quibusUn; eciam add. MzLy α. adultus mortalis Vd. 14 de] om. Mw. poterit Mz. forsan MzLy α.

124) Cf. 1 Macc. 8:15–6.

56 3.2 Dialogus


possit esse verus imperator qui non habeat veram et catholicm fidem; de quo 15

sunt opiniones diverse et adverse.

Capitulum XVDiscipulus: De isto secundo inquiram postea aliqualiter exquisite,125 ideotranseo ad periciam necessariam imperatori. Et primo cupio scire an imperatormundi, si fuerit catholicus, teneatur habere periciam scripture divine.

Magister: Circa hoc sunt diverse opiniones, una quod imperator catholicus 5■†■

periciam legis divine et literarum sacrarum debet habere. Quia non minorisperfeccionis debet esse imperator catholicus in novo testamento quam fuerit rexin veteri testamento. Sed rex in veteri testamento debuit habere periciam liter-arum sacrarum, et in lege divi|na continue meditari.126 Ergo imperator catholicus Gs p. 884

perfeccius ista debet habere. 10

Iterum, ad imperatorem catholicum spectat fidem christianam, que in sacrisArgumentum■†■ literis continetur, defendere et impugnatores ipsius ulcione debita castigare.

Nullus autem defendere debet quod ignorat. Ergo imperator catholicus debetliterarum sacrarum habere periciam.

Alia est opinio quod, quamvis deceat imperatorem catholicum aliquarum 15Opinio ■†■

literarum sacrarum ˹hab˺ere noticiam, ut saltem sciat legere et ˹legendo˺ intel-ligere literaliter scripturas sacras, ˹tamen non est˺ simpliciter necessarium sibipericiam talem habere, pro ˹eo quod ab˺sque tali pericia potest temporalia

15 posset Ly α. habet Mz α. 16 sunt] multe add. Ly.

1 Capitulum XV] c. 25 Ve; inquirit utrum imperator debeat habere notitiam scripturarum etrespondet secundum diversas opiniones add. Ly; om. α (15 Ca; supp. Mw; c. 18 supp. Vd).2 Discipulus] supp. Mw; De isto et cetera add. Un. De] on margin: Cap. XV Ly. isto secundo] istaduo Ca. aliqualiter postea Ly. inquisite Un. 4 si] om. Un. 5 Text on margin: ■†■ Na; om. VeMzα; Opinio prima Ly. imperator] mundi si fuerit add. MzLy. 6 literarum] scripturarum Un.sacrarum literarum Ly αm. Quia] on margin: Probatur primo Ly. minoris] in nominis Un.7 imperator] om. Mz. 9 continue] contingent Un. meditare Mw. 10 perfectus Na αm. debet istaMzLy α. 11 Text on margin: ■†■ Na; om. VeMz α; Secundo Ly. Iterum] Item MzLy α. 12 debitaulcione Vd. 13 Nullus] nullius Vd. debet1] potest Ly αm. 13 – 14 debet2 … habere] perfeccius debetista habere secundum literarum sacrarum MzLy. 14 sacrarum literarum αm. habere] noticiam add.Un. 15 Text on margin: ■†■ Na; om. VeMz α; Opinio 2a Ly. decet αp. aliquarum] aliqualemMzLy α (exc. Mw). 16 noticiam] periciam Ly αm. ut] vel Vd. sciat] om. αp. et] vel MzLy α.17 non tamen Ly; † Ca. necessarium sibi] sibi necessarium Ly α. 18 habere] om. Mz.

125) Cf. below, 25. 126) Cf. Ps. 1:2.

57Liber 1, Capitulum XV


utiliter ˹et˺ iuste disponere, quod solummodo ad imperatorem dinoscitur per-tinere.20

Discipulus: Numquid imperator debet habere periciam legum civilium?

Magister: Una est opinio quod sic, quia cum imperator sit supremus iudex in Opinio ■†■

temporalibus, non minorem periciam legum secundum quas est ferenda senten-cia debet ipse habere quam iudices inferiores. Sed iudices inferiores tenenturhabere noticiam legum civilium, secundum quas iudicare tenentur. Ergo multo25

magis debet imperator legum civilium habere periciam.

Alia est opinio quod imperator non tenetur de necessitate legum civilium Opinio ■†■

habere periciam, licet valde conveniens sit et utile ut pericia tali non careat.Multi enim fuerunt imperatores et reges iusti, imo sancti, qui legum civiliumpericiam minime habuerunt, qui tamen omnino didicissent leges, si de necessi-30

tate ad earum noticiam obligati fuissent. Nec est simile de imperatore aut rege etaliis iudicibus inferioribus; quia enim imperator in imperio mundi et rex inregno suo solutus est legibus,127 nec tenetur de necessitate iudicare secundumleges (quemadmodum iudices inferiores iuxta leges de necessitate iudicaretenentur), ideo non requiritur tanta noticia legum in imperatore aut rege sicut in35

inferioribus iudicibus.

| Discipulus: Ex predictis probabile michi videtur quod decet promovendum inLy f. 237ra

imperatorem et regem tam sanctarum scipturarum quam legum civilium profun-dam habere noticiam, et quod talis, si inveniretur, ante omnes alios, ceterisparibus, esset promovendus in imperatorem, et eciam in regem (quando per40

eleccionem, non per successionem, debet quis regni gubernacula suscipere). Sednumquid si promotus in imperatorem vel regem non esset profundus in noticiascripturarum sacrarum et legum civilium, deceret eum insistere studio pro huius-

19 solomodo Mw. 21 Numquid] on margin: Questio Ly. debet habere periciam] tenetur noticiamLy. habere] supp. Mw. civilium] habere add. Ly. 22 Text on margin: ■†■ Na; om. VeMz α;Responsio secundum duas opiniones prima Ly. opinio est Mw. cum] supp. NaMw. supremus]summus MzLy α. 25 noticias CaUn. 27 Text on margin: ■†■ Na; om. VeMz α; Secunda Ly.27 – 28 Alia … periciam] om. Mz. 27 opinio] que potest add. Mw. imperator] om. LyMw.28 periciam habere α (exc. Mw). 29 enim] non add. Ca. iusti] om. αp. imo] et Ca. qui] per Un.30 omnino] om. Mw. si de] fidei αp. 31 aut] et α. 32 in1] om. Ve. in imperio] om. Mz.33 iudicare] de necessitate add. Un. 34 iuxta] secundum LyMw. iuxta leges] vix Vd. leges2] tamenadd. Mz. 35 tenentur] et add. Ve. requiritur] quod add., but canc. Mw. 37 michi probabile LyCa.promovendum] per modum Ve. in] om. Ly. 38 et] om. Mw. sanctarum scipturarum] sacrarum Mz.civilium] om. Ly. 39 habere] habentem Mz. 40 eciam] tunc Ly. quando] non add. Na.41 suscipere] possidere (gap add., seu suscipere supp. in gap) Vd. Sed] on margin: Questio Ly.42 vel regem] om. α. 43 scripturarum sacrarum] sacrarum scriptuarum (literarum Vd) Ly α. eum]desistere vel add. Ly α. 43 – 44 huiusmodi] huius Un.

127) Cf. Dig. 1.3.31, p. 6.

58 3.2 Dialogus


modi excellenti noticia acquirenda, vel eciam, si esset excellens in tali noticia,deceret eum circa meditacionem huiusmodi assidue occupari? 45

Magister: Respondetur quod laudabile esset in imperatore et rege vacare cumdiscrecione huiusmodi studio quantum posset, ita tamen quod per tale studiumnon impediretur a cura sibi commissa. Negligere autem sibi subiectos vel reg-imen imperii, aut regni alii committere, ut tali studio insistatur, in imperatore etrege est reprehensibile et dampnabile reputandum, quia talis curam debitam 50

subditis non impendunt, et de eis verificatur illud Apostoli, “Qui ˹suorum, et˺Paulus

maxime domesticorum, curam non habet, f˹idem negavit˺ et est infideli dete-rior”.128 Si enim prela˹tus ecclesiasticus˺ propter utilitatem subditorum contem-pla˹tivam vitam˺ debet nonnumquam pretermittere et active int˹endere,˺ ut exsacris canonibus colligitur 8a, q. 1a, c. Olim129 et c. In scripturis130 et c. Qui epis- 55

copatum,131 multo forcius imperator aut rex debet omittere tale studium ut reg-imen debitum, non solum per alios sed eciam per seipsum, subiectis impendat.

Discipulus: Numquid imperator debet habere excellentem noticiam seculariumnegociorum?

Magister: Respondetur quod ille qui ceteros antecellit in pericia secularium 60

negociorum et qui alios in sensu naturali et discrecione ac industria naturali etiudicio racionis excedit ceteris paribus debet ante alios in imperatorem et regem(qui per eleccionem ad regni gubernacula assumitur) promoveri. Sensus enimnaturalis et excellens racionis iudicium in taliter promovendo omni literature,facundie, eloquencie, experiencie et memorie, quantumlibet excellenti, videtur 65

45 deceret eum] debeat LyMw. huiusmodi] huius Ve αp. 46 Respondetur] on margin: ResponsioLy. in] om. LyUn; supp. Mw. imperatori aut regi Ly; imperatorem et regem Un. et] aut Mw.47 huiusmodi] om. Ca; huius Vd. potest Mw. per] om. Mz. 48 cura] om. Ly; causa Ca.commissis Ly. Negligentes Ve. subditos Ly α. vel] om. Mz; et Ly αm. 48 – 49 regimen] regni Ly.49 regni] regnum Ly. alteri LyMw. insistat Ly. in] em. from ut Ve; om. Mz. et] aut Mz.51 impendunt] impendit Ly α (impedit MwUn). eis] ipso MzLy α. Text on margin: om. VeMzLy α.52 negavit] † Ca; non habet Mw. 53 – 54 vitam contemplativam LyMw. 54 vitam] non add. Ca.numquam Ca. intermittere Un; dimittere Vd. 55 1a] 6a (supp. on margin: 1a) Un. c3] supp. Mw.55 – 56 episcopatum] et add. Mz α. 56 aut] an Ve; autem Un. dimittere CaVd; admittere Un. ut] etVd. 57 subditis Ly αm; om. Vd. impendere Vd. 58 Numquid] on margin: Questio Ly.58 – 59 negociorum secularium Vd. 60 – 61 Magister … negociorum] om. Un. 60 Respondetur] onmargin: Responsio Ly. ceteris Mw. in pericia] impericia Ve. 61 qui] per Un; om. Vd. et2] om.Ca. et2 … naturali2] om. Ly. 62 excellit α. paribus] em. from partibus Mw. in] supp. NaMw; om.Ve. et] aut MzLy. 64 in taliter] intelligitur Mz; intelligit quod in Ly. omni] om. LyMw; cum α(exc. Mw). 64 – 65 literatura facundia eloquancia experiencia et memoria MzLyCa. 65 quamlibetMz; quilibet Ly. excellens LyMw.

128) 1 Tim. 5:8. 129) C.8 q.1 c.8, col. 592. 130) C.8 q.1 c.9 § 1, col. 592. 131) C.8 q.1 c.11,col. 594.



preferri debere, licet in promovendo ad officium temporale, presertim brevitempore duraturum, excellenti racionis iudicio interdum tam litteratura quamexperiencia deberet anteferri. Postquam autem ad imperium vel regni gubernac-ula fuerit quis assumptus, pericie secularium negociorum et noticie iuris nat-uralis, et precipue illius circa quod contingit errare aut dubitare eciam eruditum70

et cuius noticia ad suum spectat officium, principaliter debet insistere et magisquam noticie scripturarum sacrarum vel secularium scienciarum aut legumquarumcumque, nisi per eas magis quam per alium modum valeat periciamsecularium negociorum acquirere.

Discipulus: Quare dicitur quod insistendum est noticie iuris naturalis circa quod75

contingit errare aut dubitare eciam eruditum? Videtur enim quod nullum est taleius | naturale. Omnis enim ignorancia iuris circa quod contingit errare peritosLy f. 237rb

videtur excusare contra facientem; ideo enim ignorancia facti excusat quiaeciam peritos fallit, ut notat Glossa, dist. 38a, c. 1o.132 Ergo si circa ius naturalecontingit errare peritos, ignorancia talis iuris excusare valeret.80

Rursus, omnis ignorancia probabilis excusat, sed ignorancia que potest in-veniri in peritis potest esse probabilis, ergo aliqua ignorancia iuris naturalisexcusaret: cuius contrarium notat Glossa, dist. 38a, c. 1o,133 et Gracianus 1a, q. 4a,§ Notandum, dicit quod “ignorancia iuris naturalis […] omnibus adultis damp-nabilis est”.134 ˹Ex quibus videtur colligi posse quod nullum est ius naturale circa85

quod contingit errare, aut eciam dubitare, perit˺os.

Magister: Respondetur quod iura naturalia reperiuntur in triplici differencia. Ius naturale esttriplexQuedam enim sunt principia per se nota, vel a talibus principiis in moralibus per Primum

se notis sumuntur vel respondent; et circa talia iura naturalia nemo potest errarevel eciam dubitare. Ipsa tamen ignorare potest, quia potest de ipsis non cogitare90

66 proferri Un. licet] cum Ly. presertim] etiam Ly. brevi] uni Un. 66 – 67 tempore brevi Ca.67 iudicio racionis LyMw. tam] quam Un. 68 debent Mz; debeat Ly. vel] ad add. MzLy α. regni]mundi Ly α. 70 illius] ius Un. contigit Ve; est Mz α. eciam] et Mz. 71 et2] om. Mz. 72 sacrarum]sanctarum Mz. secularium] singularium Ca. 73 magis per eas LyMw. periciam] supp. Na.74 negociorum] om. LyMw. 75 Quare] on margin: Obicitur primo Ly. circa] et Vd. 76 enim] om.Na. 77 iuris] naturalis add. Ca. 78 contra] om. Vd. ideo] non Vd. 79 peritos] om. Mw. si] sicVe. circa] contra Mz. 81 Rursus] on margin: Secundo Ly. 82 ergo] ideo Ly. 83 excusat Ve. 38a]30 MzLy; § supp. Un. q] supp. on margin: q. IIII § Un. 4a] om. Ve; 1 Ly; 48 Mw; c. 48 αp. 84 §] c.Ve; qui Ly. quod] omnis add. MzLy α. naturalis] om. Un. 84 – 85 dampnato Ca. 86 aut] et eciamUn. eciam] om. LyMw; † Ca. dubitare eciam αp. 87 Text on margin: om. Mz α; Respondetur Ly.in] om. Un. triplici] duplici MzLy α. 88 Text on margin: om. VeMz α; Divisio iuris naturalis Ly.Quedam enim sunt] om. Un. a] ex Ly α (casibus add. Mw). in moralibus] immobilibus Ly α (†Ca). 89 sumuntur vel respondent] sequuntur vel (em. from et Mw) sumuntur MzLy α. naturalia]om. Ly. 90 ignorare] quis add. Ca. 90 – 91 non cogitare et] om. Ly αm.

132) Cf. gloss on D.38 d.a.c.1, s.v. cum itaque, col. 250. 133) Ibid. 134) C.1 q.4 d.p.c.12 § 2,col. 422.

60 3.2 Dialogus


et numquam cogitasse; et talis ignorancia neminem excusat, quia talia iura nat-uralia, licet quis antea numquam cogitaverit ea, statim occurrunt quando secun-dum ea quis tenetur aliquid facere vel omittere, nisi absque omni deliberacioneet regula racionis velit quis ad actum procedere vel actum talem omittere; quareignorancia talis iuris in tali casu ex dampnabili negligencia vel contemptu pro- 95

cedit, et ideo non excusat. Si enim quis ex aliqua occasione temptetur occiderealiquem innocentem qui numquam nocuit, statim, si deliberare velit, eciambreviter, an debeat occidere eum, | occurret quod non debet ipsum occidere; et Gs p. 885

ideo, si absque omni deliberacione ipsum occidit, talis ignorancia ipsum nonexcusat. 100

Alia sunt iura naturalia que ex primis principiis iuris patenter et absque magnaSecundum

consideracione eliciuntur, quemadmodum in scibilibus quedam conclusiones exprimis principiis patenter et absque magna consideracione concluduntur, eciama minus eruditis; et talis ignorancia iuris naturalis non excusat, quia quilibetpotest absque magno studio statim scire illa iura naturalia. Et de tali ignorancia 105

iuris naturalis intelliguntur dicta maiorum.

Alia sunt iura naturalia que a paucis, et peritis, et cum magna attencione etTercium

studio et per multa media colliguntur ex primis iuribus naturalibus, circa queeciam periti habent interdum opiniones contrarias, quibusdam putantibus ea esseiusta et quibusdam iniusta; et ignorancia talis iuris naturalis excusat, precipue in 110

omittendo aliquid facere quod tamen faciendum esset si non ignoraretur ius, nisisit ignorancia affectata135 vel crassa et supina.136 Talium ergo iurium naturaliumnoticie acquirende debet imperator insistere diligenter, quia alia iura naturalia(scilicet, primo modo et secundo modo dicta) sibi leviter quando erit necesse91 cogitasse] cogitare MzLy α; on margin: al. cogitasse Vd. 92 numquam antea Ca. numquam]non Na; iniqua Mz; inique αp. ea] om. Mw. statim] quod supp. Ve. occurrunt] committit Mz;cognoscit Ly α. 93 quis] aliquis MzLy α. aliquid] aliud Na. facere aliquid LyMw. deliberacione]dilatione Mw. 94 procedere] em. from producere Un. quare] quia Ly. 95 iuris] om. αp. ex] om.Un. 96 quis] om. Mw. temptatur Ve; nitetur Ly. 98 occidere eum] ipsum occidere Ly. eum]ipsum Mz α. occurret] ostendit Mz αp; concludit Ly αm. 99 ipsum1] om. Vd. occiderit Ly α(occiderint Un). 101 Text on margin: om. MzLy α. patentis ω. magna] deliberatione seu add. Ly.102 conclusiones] questiones α. 103 magna] om. Vd. 104 a minus] om. (gap) Un. minus] non Vd.iuris naturalis] om. Mz. 104 – 105 potest quilibet Ly α. 105 illa iura naturalia scire Ly.106 naturalis] om. Ly. maiorum] om. (gap) Mz; maioris Un. 107 Text on margin: om. MzLy α. et1]eciam MzLy. 108 media] tempora Ca supp. Mw; om. (gap) Un; que Vd. colliguntur] alliguntur hocCa. circa] om. Ve. 109 interdum habent MzLy α. 110 iusta et quibusdam] om. Un. et1 … iniusta]om. Na. quibusdam] ea esse add. Ly α (exc. Un). precipue] presertim Mz. in] om. Ve.111 ignoraret MzLy α. ius] om. MzLy α. 112 esset Vd. crassa et (vel Mw) affectata LyMw. etsupina] om. Ly. 113 alia] illa MzVd. naturalia] om. Ly α. 114 dicta] om. Vd. sibi] om. LyVd;supp. Mw. est Mz; em. from est Mw. necesse] sibi add. Ly α.

135) Cf. Thomas Aquinas, Summa theologiae, 1a2ae q.94 a.4. 136) Crassa et supina: cf. Dig.22.6.6, pp. 293–4.



occurrent. Ut autem huiusmodi iurium et secularium negociorum periciam per-115

fectam acquirat, expedit ut quamplures consiliarios | secum habeat sapientes,Ly f. 237va

exemplo Romanorum, qui, ut allegatum est prius, constituerunt 320 qui quotidieconsulebant, consilium agentes de multitudine. ˹Quia teste Salomone, Prover-biorum 15, “Dissipantur cogitaciones ubi non est consilium, ubi vero plures˺ Proverbia

consiliarii sunt, conf˹irmantur”;137 et Proverbiorum 11o ait˺ quod est “salus ubi120 Proverbia

multa con˹silia sunt”.138

Discipulus:˺ Doctrine sapientis obviare videtur im˹peratorem debere˺ haberemultos consiliarios, quia Ecclesiastici 6o sic h˹abetur,˺ “Multi pacifici sint tibi, et Ecclci

consiliarius sit tibi unus de mille”.139

Magister: Respondetur quod consilium de diversis et ex diversis causis requir-125

itur. Aliquando enim requiritur consilium de secretis que periculosum est rev- Sex modiquerendiconsiliumelare nisi fidelibus et amicis ac discretis. Interdum autem requiritur consilium de

publicis et de illis que absque periculo revelari possunt infidelibus, inimicis etfatuis. Iterum, quandoque requiritur consilium aliorum ut consiliariorum habea-tur consensus, quo habito illud quod deliberatum est efficitur magis autenticum,130

et cum maiori veneracione, amore, reverencia vel timore ab aliis suscipitur.Quandoque autem requiritur consilium ut querens consilium illud quod deliber-atum est per consiliarios exequatur. Nonnumquam requiritur aliquorum consil-ium ut querens consilium noticiam iuris vel facti quod ignorat per eorum re-sponsionem acquirat, qua habita quid agere debeat animadvertat. Aliquociens135

vero requiritur aliquorum consilium ut querens consilium probet et experiaturipsorum consiliariorum discrecionem vel prudenciam aut fidelitatem vel affec-cionem seu voluntatem vel erga se vel erga alios.

115 occurrent] ostendent Mz αp; ostendentur Ly αm. Ut] nec LyCa. autem] om. Ly α. et]naturalium Un. negociorum secularium Vd. 115 – 116 periciam et perfectam noticiam Ly;perfectam periciam (noticiam CaVd) α. 116 acquiri Ly α. ut quamplures] ut eciam plures Mz α(exc. Mw); eciam ut plures Ly; ut (em. from nec Mw) et plures Mw. 117 est allegatum Ly. 320]recentos XX Ve; XXXII LyUn. 118 consulebant] et add. MzLy α. 119 Text on margin: om. MzLy α.120 11o] 2o αp; † Ca. Text on margin: om. MzLy α. 121 consilia] supp. Mw. sunt consilia Ly.122 Doctrina MzLy α; on margin: Obicitur Ly. obviare] obicere Mz. debere] om. MzLy α († Ca).123 legitur Ly α († Ca). Text on margin: om. MzLy α. tibi] om. Vd. 124 tibi sit Ly α (exc. Ca).tibi unus sit Mz. de] in Mw. 125 Respondetur] on margin: Respondetur Ly. concilium Un.126 Text on margin: Sex modis querendi consilium hic vide Ve; om. MzLy α. consilium] om.MzCa. que] quod LyCa. periculosa sunt Mz. 127 autem] om. Ly α. 128 et1] vel MzLy α.inimicis] immiment Ca. 129 Item Ca. requiritur quandoque VeCa. ut] tot Mz add. Ly.consiliatorum α. 129 – 130 habeantur Ve αp. 130 efficiatur Ly. 131 maiore Un. veneracione]ordinatione et Ly α. amoris Ly. 132 Quando Vd. 132 – 133 consilium1 … aliquorum] om. Mz.133 – 134 consilium aliquorum Un. 135 Aliquociens] multotiens Ly. 136 consilium aliquorum Ly α.137 ipsorum consiliariorum] eorum consilia et eorum MzLy α. 138 erga1] contra MzLyUn.

137) Prov. 15:22. 138) Ibid., 11:14, 24:6. 139) Ecclesiasticus 6:6.

62 3.2 Dialogus


Quando ergo requiritur consilium de secretis que periculosum est revelare,pauci debent esse consiliarii, quia solummodo probati, fideles, amici et discreti. 140

Quando eciam requiritur consilium ut deliberatum per consiliarios execucionimandetur, requirendi sunt pauci, quia solummodo sapientes, fideles et amici. Etin hiis duobus casibus intelligenda est auctoritas Ecclesiastici superius allegata.Quando autem requiritur consilium de publicis vel de illis que possunt absquepericulo revelari, et requiritur consilium solummodo ut habeatur consiliariorum 145

consensus, quo habito illud quod deliberatum fuerit efficiatur magis autenticum,vel ut querens consilium per responsionem consiliraiorum noticiam iuris velfacti quod ignorat acquirat, vel ut ipsorum experiatur et probet discrecionem seuprudenciam et fidelitatem aut affeccionem vel voluntatem, multi debent esseconsiliarii. Imo in tali casu quandoque non erit absurdum eciam consilium im- 150

peritorum vel malivolorum requirere, quia quandoque sapiens ex eorum respon-sione (eciam ipsis nolentibus et decipere intendentibus) quid sibi erit agen|dum Ly f. 237vb

prospiciet, quemadmodum non solum ex bonis operibus sapientum, sed eciamex malis operibus fatuorum, sapiens accipit disciplinam, teste Salomone, quiProverbiorum 24o ˹ait: “Per ag˺rum hominis pigri transivi et per vineam ˹viri 155Proverbia

stu˺lti, et ecce totum repleverant urtice, operuerant superficiem eius spine, etmaceria lapidum ˹destru˺cta erat; quod cum vidissem posui in ˹corde meo˺ etexemplo didici disciplinam”.140

Capitulum XVIDiscipulus: Licet de pericia vel prudencia necessaria imperatori possemus, utarbitror, magnum volumen efficere, tamen ad presens predicta sufficiant. Ideo

139 ergo] sibi Mz. que] quod MzLyCa. 140 fidelis Mz; om. Vd. 141 eciam] autem MzLy α. ut]aut Un. 142 demandetur LyMw. fideles sapientes Ly. 142 – 143 Et in] tantum Mz prec. Ly.143 duobus hiis αp. 144 illis] hiis Ly. absque] sine Ly α. 145 et] om. LyMw. 145 – 146 consensusconsiliariorum (em. from consiliorum) Vd. 146 quod] om. Ve. fuit αp. 147 per] racione add. Ca.148 acquirat] om. Na; requirat Mw. experiatur] habeat experientiam Ly. 149 et] vel MzLy α. aut]et prec. Ca. 150 Imo] numero MzLy. quandoque] eciam add. Ly. est MzLy α. eciam] om. Ly.150 – 151 imperitorum] impiorum LyMw. 151 malivolorum] malignorum MzMw. 152 ipsis] nocereadd. Ly. volentibus MzLyMw. et] vel MzCaVd; om. Un. incendentibus Ve. est Mw.153 perspiciet Ve; prospiciat Mz. 154 teste] om. Ca. qui] om. Ly α (testante Ca). 155 24o] quiadd. Ly α († Ca). Text on margin: om. VeMzLy α. viri] scelerate supp. Mw. 156 et1 … operuerant]om. Ca. operuerant] apparuerunt Mz; operuerunt Ly. 157 lapidem Ca. quod] et Un. tamenvidisse Ca.

1 Capitulum XVI] om. Ve; supp. on margin: c. 16 Na; inquirit de iusticia quomodo in ipsoimperatore vigere debeat add. Ly; om. α (16 Ca; c. 19 supp. Vd). 3 – 4 Ideo … ut] om. Un.

140) Prov. 24:30–2.

63Liber 1, Capitulum XVI


ad iusticiam, que necessaria est imperatori, ut estimo, me converto. Cupio autemscire an imperator debeat semper et in omni casu rigorem iusticie exercere.5

Magister: Respondetur quod imperator quandoque debet iusticiam totaliterpretermittere vel differre ad tempus, interdum vero decet eum, imo de necessi-tate tenetur, rigorem iusticie mansuetudine temperare; quandoque autem denecessitate salutis tenetur rigorem iusticie exercere.

Discipulus: Ista ut puto possent innnumeris racionibus et auctoritatibus demon-10

strari, sed eas abbreviacionis causa dimittamus; et de uno tantummodo ad pre-sens cupio sentencias diversas audire, an videlicet apud imperatorem in ex-ercendo iusticiam omnes pene pro quocumque crimine sint arbitrarie, ut liceat eipenam pecuniariam vel aliam pro quocumque crimine infligere.

Magister: Circa hoc diverse reperiuntur sentencie. Una est quod apud imper-15 Opinio

atorem omnes pene sunt arbitrarie, ut liceat ei in quocumque casu proquocumque crimine quodcumque genus penarum infli|gere. Que videtur hacGs p. 888

racione posse fulciri. Ubi pena non est taxata in iure, que pena sit infligenda Argumentum

arbitrio iudicis inferioris committetur: nec irracionabiliter, quia ex quo non estius expressum secundum quod debeat punire, relinquitur quod secundum arbi-20

trium suum punire debet. Sed imperator est supra omnia iura positiva. Ergosecundum nullum ius positivum punire tenetur, et per consequens, quan-documque tenetur punire crimen alicuius, pro suo arbitrio poterit quodcumquegenus penarum infligere. Alia est sentencia quod non semper imperator ex- Opinio 2a

ercendo iusticiam potest quodcumque genus penarum pro suo arbitrio pro omni25

crimine infligere: pena enim pecuniaria non semper debet imperator esse con-tentus sed aliam tenetur infligere; similiter eciam non semper debet sufficere

4 est necessaria Ca. 5 debet α. 6 quandoque] om. Vd. debet quandoque LyMw. 7 vel] supp. Mw.8 – 9 tenetur … salutis] om. Ve αm. 8 temperare mansuetudine MzLy αp. 10 Ista] on margin: QuestioLy. possunt (possent Mw) ut puto LyMw. 11 eas] om. LyMw. abbreviacionis] abunacionis Un;em. from abunacionis Vd. omittamus Ly α. et] om. MzLy α. tantummodo] quo add. Un.11 – 12 cupio ad presens MzLy. 13 – 14 ei … pecuniariam] primo omnimodam penam Un.14 pecuniariam penam Ly α (exc. Un). 15 Text on margin: om. Mz α; Responsio Ly. Una] onmargin: Prima opinio Ly. apud] canc. Ve. 15 – 16 imperatorem] om. ω. 16 sint arbitrate Un. in]pro Ly. in … casu] om. MwUn. casu] et add. Ly. 17 crimine] in quocumque casu add. Un. Que]on margin: Probatur ratione Ly. 18 posse] om. NaLy α. Text on margin: om. MzLy α.19 committitur MzLy α (obmittitur Ca). irracionabiliter] cui racionabiliter Un. 20 secundum quoddebeat] sed quem debet Mz. 20 – 21 suum arbitrium Ly α. 21 debet] debeat MzLy α. superMzLyMw. 22 secundum] si Mz. nullum] nomen Ca. tenetur punire Ly. 22 – 23 punire …quandocumque] om. Un. 22 tenetur] crimen alicuius (pro suo arbitrio add. Ca) add. Ly αm

22 – 23 quandocumque] om. Ly; quando Mw. 23 punire tenetur α punisse Mz. arbitrio] et add.LyMw. 24 Text on margin: om. VeMz α; Secunda opinio Ly. 24 – 27 Alia … infligere] om. Mz.25 potest] pp. Un. 26 pecuniaria] om. (gap) Un. semper debet imperator] debet semper Ly. 27 aliaUn. tenetur] debet LyMw.

64 3.2 Dialogus


sibi infligere penam verberum vel deportacionis vel proscripcionis vel exilii, sedtenetur penam mortis vel mutilacionis aut incarceracionis seu detencionis per-petue | imponere. Et sepe huiusmodi penam nec racione amicicie nec racione Ly f. 238ra

consanguinitatis nec racione nobilitatis nec alia occasione licet sibi remittere.Cuius racio assignatur, quia sicut ubi certa pena non est statuta in iure iudexRacio

inferior debet procedere “equitate servata”, Extra, De transaccionibus, capituloultimo,141 ita imperator, quia est supra iura positiva et non est super equitatemnaturalem, si in exercendo iusticiam non vult ex causa infligere penam statutam 35

in iure, tenetur de necessitate infligere penam “equitate servata”, secundum˹quod bonum commune et˺ salutem subditorum bonorum precipue viderit postu-lare. Sepe autem, absque dispend˹io˺ boni ˹communis˺ et periculo obedienciumet bonorum, pen˹a pecu˺niaria vel deportacionis aut proscripcionis ˹vel˺ exiliimalefactorem minime castigaret, teste Ambrosio, qui in libro De officiis (et 40Ambrosius

ponitur in Decretis, 23, q. 4, c. Est iniusta) ait: “Si quis latronem, filiis depre-cantibus motus et lachrimis coniugis eius inflexus, absolvendum putat cui adhuclatrocinandi aspiret affectus, nonne innocentes tradet exicio, qui liberat multo-rum exicia cogitantem?”142 Hinc eciam Ieronimus, ut legitur dist. 45a, loquens deIeronimus

illis qui parcunt malis, ait, “Dum parcunt uni, universe ecclesie moliuntur inter- 45

itum. Que ista bonitas est? Que ista misericordia est uni parcere et omnes indiscrimen adducere?”143 Ex quibus colligitur quod si imperator infligendo regivel principi malefactori consanguineo vel aliter sibi coniuncto, aut alii, cui as-piret affectus turbandi imperium aut bonum commune vel innocentes, solummodo penam pecuniariam, vel aliam quamcumque per quam a prosecucione 50

male voluntatis perfecte minime reprimatur, peccat mortaliter et dampnabiliter

28 penam] scilicet add. Ly α (exc. Ca). verberum] verborum ωCa; verberis αp. prescripcionis Ve.28 – 29 vel3 … mutilacionis] supp. Mw. 29 mutilacionis] multacionis Na; militacionis Un.detencionis] on margin: al. deportacionis Ve. 30 racione2] om. Ly. 31 nobilitatis] voluntatis MzLyα. nec2] aut Ly; aliqua add. MzLy α. 32 Text on margin: om. VeMz α; Probatur ratione Ly. certa]om. (gap Un) αp. 34 positiva iura Ly αm. supra Un. 35 si] scilicet Ly. in] om. Ve.35 – 36 iusticiam … necessitate] ■†■ Ca. 37 – 38 bonorum … postulare] sepe viderit (vidit αp)postulare et precipue bonorum Mz αp; viderit postu˹lare et maxime˺ bonorum Ly αm. 38 bonicommunis] comunitatis Mz; ˹communis˺ boni Ly α (exc. Un). 39 et] om. MzLy α. prescripcionis ωMw. 40 Text on margin: om. VeMzLy α. 41 23] em. from 32 Un. Est] om. α; et prec. Ly. filiis]suis Mz α (exc. Ca). 41 – 42 deprecantes Na; depredantis Ca. 42 coniuges Mz; coniunctis Ly. cui]ac Ly; et prec. Mz. 43 nonne] ut/ne Mz αp. exicio] exilio αp. 44 exiciam αp. Text on margin: om.VeMzLy α. 45a] 46a αm; 25 Vd; sed illud supp. Un. 45 illis] istis MzLy α. parcunt2] parcant Mz.uni] om. Vd. 46 est1] om. Na. misericordia] minima Ve. parce Mz. 47 si] unus add. Na.infligendo] inferendo LyMw; om. Ca. 48 aliter] alicui Ly α. alii cui] alieno Ly. 48 – 49 aspiret]appareret MzLy α. 50 pecunariam penam Na. pecuniariam] om. Mz; pecunialem Ly α (em. frompecunialem Mw). quamcumque] om. Mz. persecucione MzLyMwUn. 51 minime perfecte MzLy α.reprimeretur Ly.

141) X 1.36.11, col. 210. 142) C.23 q.4 c.33, col. 915. 143) D.45 c.17, col. 166.

65Liber 1, Capitulum XVI


transgreditur equitatem quam sequi tenetur. Tenetur ergo in huiusmodi casuhuiuscemodi malefactori, sive fuerit rex sive princeps consanguineus vel alius,penam mortis corporalis aut incarceracionis perpetue, aut aliquam aliam penamper quam a malis operibus et potencia malefaciendi penitus reprimatur, in-55

fligere.

Discipulus: Videtur quod imperator valeat licite tam gravem penam, eciam eiqui incidisset in crimen lese maiestatis vel aliud quodcumque flagicium com-mississet, remittere, quia iudex in puniendo debet “in humaniorem partem dec-linare”, Extra, De transaccionibus, capitulo ultimo,144 et sentencia “que miseri-60

cordiam vetat” fugienda est, dist. 50a, Ponderet.145 Potest ergo imperator licitecuicumque flagicioso facere misericordiam, ei penam mortis et quamcumquealiam remittendo.

Magister: Respondetur quod si imperator quemcumque criminosum cognoveritperfecte emendatum ita ut deseruerit omnem voluntatem malefaciendi, nec65

aliquis prosequitur contra eum | iniuriam suam, potest ei imperator omnemLy f. 238rb

penam remittere. Si autem non fuerit emendatus perfecte, sed probabiliter time-tur quod habita facultate intendit iterare vias suas malas et se consuetis cri-minibus, vel aliis, implicare, non licet imperatori ei omnem penam corporalemremittere, nec licet ei talem misericordiam facere, quia talem misericordiam70

faciendo ˹non declinaret in humaniorem partem nec esset misericors sed essetcrudelissimus et inhumani˺ssimus ˹ac impiissimus reputandus, test˺e beatoAugustino, qui ˹Ad Lotharium, ut˺ habetur 23, q. 5, c. Qui viciis, ˹ait: “Qui˺viciis nutriendis parcit et favet ˹ne˺ contristet peccancium voluntatem, tam nonest misericors, quam qui non vult rapere cultrum puero ne audiat plorantem”.14675

52 Tenetur] om. MzLy α (exc. Ca). ergo] om. Ve. huiusmodi] huius Ve. 53 huiuscemodi] om. αm.malefactor MzLy. princeps] et add. Un. alius] alienus Ly. 54 mortis corporalis] corporalem αp.55 malefaciendi] mala faciendi Ly. 55 – 56 infligere] debet prec. LyMw. 57 Videtur] on margin:Obicitur Ly. 58 qui] et (si add. Vd) αp. quodcumque] om. Vd. 58 – 59 commississet] commissumLy α. 59 debet] om. Na. 60 capitulo] om. Mz. 61 vetat] vocat Mz. pondere Ly.61 – 62 cuicumque licite Mz. 62 misericordiam facere Ly. et] vel MzLy. 63 aliam] ei add. Un.64 Respondetur] hic prec. MzLy α; on margin: Respondetur Ly. 65 deservierit Ca; deseruit Mw.66 prosequetur Un. contra] aeȝ ■†■ Un. 67 emendatum Ve. probabiliter] et add. Mz.68 – 69 criminibus] itineribus Ly α. 69 ei] om. Mz. 70 ei liceat Ly. talem1 … quia] om. Un.71 esset2] om. LyMw; † Ca. 72 et] om. Mw; † Ca. humanissimus ac piissimus Na. impiissimus]impius Ly α († Ca). beato] om. MzLy α. 73 Lotharium] lucarium Mz; lucanum LyMw; † Ca;luconum Un; luiconum Vd. 23] om. Ca. 5] om. (gap) Mz; II Ca; em. from 3 Un. viciis] om. (gap)Mz. 74 parcet Ly. voluntates Vd. tam] canc. Mw; cum Un. 75 est] tam supp. Mw. quam]quamquam Ve. non] om. Mz. rapere] recipere Ve; em. from capere Na; accipere Ly; om. Mw.cultrum] rapere supp. Mw. ne] vel Ca. plorantem] et non timet ne vulneratum doleat vel extinctumsupp. Mw.

144) X 1.36.11, col. 210. 145) D.50 c.14 § 6, col. 183. 146) C.23 q.5 c.38, col. 941.

66 3.2 Dialogus


Cui concordat Ieronimus qui super Isaiam, et imponitur eisdem causa et ques-Ieronimus

tione, c. Non est, ait: “Non est crudelis qui crudeles iugulat”.147 Talis ergo mis-ericordia est iniusta misericordia, ut ait Ambrosius;148 imo est impiissima mis-ericordia, et deterior adulterio, rapina, furto et aliis criminibus quam plurimisque apud omnes enormia reputantur. 80

Discipulus: Ista sentencia videtur michi apparenciam aliqualem habere. Ideorecita quomodo ad motivum alterius sentencie, quod eciam non omni caretapparencia, respondetur.

Magister: Respondetur quod iudices inferiores ubi non est ius expressum nonpossunt nec debent pro libito suo punire secundum suum arbitrium, sed in tali 85

casu pene sunt taliter arbitarie ut equitas servetur, ut scilicet puniat iudex talipena que magis expedit rei publice et conservacioni iusticie et qua delinquensefficacius corrigatur; quia secundum Augustinum, ut habetur in Decretis, 23, q.5, c. Prodest, “et plectendo et ignoscendo hoc solum bene agitur, ut vitaAugustinus

hominum corrigatur”.149 90

Capitulum XVIIDiscipulus: Si de aliis virtutibus et moribus quibus decet imperatorem ornaritractaremus diffuse, opus nimis prolixum faceremus. Ideoque, cum, ut arbitror,

76 Cui] eciam add. MzLy α. Text on margin: om. VeMzLy α. et1] ea Ca. imponitur] ponit Mz;legitur Ly α (allegat Ca). 76 – 77 questione et causa Mw. 76 – 77 causa … c] (gap) c. 1 Mz; c. et q. 1c. Ly; (quia prec. Un) causa 1 c. (XXIII q. V supp. Un) αp. 77 est1] crudelis supp. Mw. crudelis Na.ergo] enim Un. 78 est iniusta] ergo iniuste Un; iniusta est Vd. misericordia1] om. α. 79 adulterio]et add. LyMw. rapina adulterio Vd. rapinis Ly. pluribus Vd. 81 videtur … habere] videturaliqualiter habere apparenciam Ly; michi videtur aliqualem apparenciam habere Mw. aliqualem]om. Ca. Ideo] om. LyMw. 82 quomodo] quem Mz. sentencie] respondetur add. Ly.82 – 83 apparencia caret Ly α. 83 respondetur] om. LyUn. 84 Respondetur] on margin: Ad rationemprime opinionis Ly. iudices] om. Un. 85 pro … punire] per libitum sine amorem Mz. punire] om.Na. suum] om. LyMw. 86 pene] om. Ly; bene α. sunt] debent MzLy α. arbitarie] arbitrari MzLyαm; arbitrare (em. to -ri Vd) αp. ut scilicet] ita quod Mz. iudex puniat Ly. 87 et2] om. α.delinquentes αp. 88 corrigantur Un; corriguntur Vd. habetur] dicitur LyMw. 89 c] om. Ly α (exc.Vd). Text on margin: om. VeMzLy α. cognoscendo Un; agnoscendo Vd. bene] licite Ly.90 corrigatur] et cetera add. Mz; bene prec. Ly.

1 Capitulum XVII] om. Ve α (17 Ca; c. 17 supp. Mw; c. 20 supp. Vd); in quo consequenter succinctequerit de aliis virtutibus si debeant inesse imeratori add. Ly. 2 Si] on margin: Cap. XVII Ly. decet]debet αp. imperator Vd. 3 diffuse] om. Mz. facerem Ve. cum ut arbitror] arbitror quod Ly; cum(em. to tamen Mw; ut add. Un) arbitror (quod add. αm) α. ut] supp. Na.

147) C.23 q.5 c.28, col. 938. 148) Cf. C.23 q.4 c.33, col. 915. 149) C.23 q.5 c.4 § 1, col. 930.

67Liber 1, Capitulum XVII


ista duo, scilicet pericia seu discrecio sive prudencia et iusticia,150 sint maximenecessaria imperatori ad regendum utiliter sibi subiectos -- imo quasi videntur5

sufficere, cum | ista ab aliis quando erunt opportuna separari non possunt, bre-Gs p. 885bis

vissime de aliis transeamus, ut ad latenciora et que minus discussa sunt ab aliiscicius veniamus, presertim cum in opere De optimo genere addiscendi, tractatuDe modo addiscendi moralem philosophiam et tractatu De modo addiscendilegalia,151 qui eos habuerint, potuerint quamplurima de virtutibus necessariis10

rectoribus invenire. Primo itaque de veracitate quam decet imperatorem tenerebreviter videamus. Dic igitur, secundum aliquam sentenciam, an imperator tantadebeat veracitate fulgere ut, sicut non licet ei aliquod falsum asserere vel aliquiddolose seu fraudulenter promittere quod non intendat solvere, sic non liceat eipromissum aliqualiter revocare vel non complere seu differre.15

Magister: Putant qui|dam, quamvis imperator nec male promissa, nec illa queLy f. 238va

promisit licite et postea perpenderit incipere esse nociva, debeat solvere sedteneatur rescindere (sicut et erubescere minime debet si quis melius illorum queprius dixit invenerit ip˹sis competentem correccionem imponere, nec debet˺expe˹ctare ut ab aliis corrigatur), tamen alia promis˺sa non debet aliqualiter20

˹revocare nec absque˺ causa ˹manifesta˺ differre. Cavere ecia˹m debet ne citovel˺ leviter aliquid asserat vel promittat n˹isi certus˺ sit quod sit asserendum velpromittendum.

Discipulus: ˹De˺ potencia diviciis et liberalitate simul videamus, an sint imper-atori opportune. Videntur enim divicie repugnare liberalitati, quia ad liberalem25

spectat effundere divicias, per quod divicie evacuantur.

4 scilicet … iusticia] om. αm. seu] et MzLy. sive … iusticia] om. Ly. et] vel Un. sunt VeLy αm.5 subtiliter αp. 6 cum] tamen Ly α (em. to cum Vd). erant Ly; on margin: al. ■†■ Mw. possint Ve.7 de aliis] om. Ly. tranabimus Mz. 8 optimo] oportuno Ca. addiscendi] dicendi Ly; et supp. Ve.8 – 9 tractatu … addiscendi2] om. Ly α (supp. Mw). 10 eos habuerunt Na; habuerint eos MzLyCa;habuerunt eos α (exc. Ca). potuerunt Ly α. 11 rectoribus] plurima add. α. Primo] vero add. Un.veritate Ve. quam] quandocumque Ly. decet] oportet α. 12 breviter] om. α. videam Ve. Dic] D.(=Discipulus?) Mw. secundum] an per Ly α. aliam Mz. an] om. Ly α. tanta] om. LyMw.13 debeat] tamta supp. Mw. veritate Ve. aliquid Ca. 14 committere αp. non1] om. Na. intenditMzLy α. solvere] em. from salvere Vd. sic] si Mw. ei] supp. Na. 15 promissum] vel commissumadd. α. vel non complere] om. αm. diffinire Ly. 16 promissa] solvere add. MzLy α (exc. Ca).17 incipere] om. MzLy α. debeat] teneatur Ly. 18 prescindere Mz. sicut] sic Vd. quis] quid Ve;aliquid MzLy α. illorum melius MzLy α. 18 – 19 que prius dixit] om. Vd. 19 dixit invenerit] om.Un; gap add. αp. ipsis] om. Ly. imponere] (eis prec. Ly) impendere Ly α († Ca). 20 tamen] cumUn. 21 manifesta causa Mz α. cito] supp. Mw. 22 leviter] supp. Mw. 24 videam Un.25 opportune] optime CaUn; om. Vd.

150) prudencia et iusticia: cf. Marsilius of Padua, DP D.1 c.14, § 2, p. 78, coll. 15–24. 151) Notidentified.

68 3.2 Dialogus


Magister: Nonnulli existimant quod sine istis non potest bene administrariimperiale officium. Si enim iurisdiccio sine […] coercione nulla est152 censendaExtra, De officio delegati, c. Pastoralis,153 et c. Ex literis,154 multo magis imperi-alis auctoritas absque coercione nullum est; coercio autem sine potencia exerceri 30

non potest; ergo potencia in imperatore requiritur. Potencia autem maximeroborari videtur per divicias, eo quod potencia absque amicis, vel saltem obedi-entibus, non videtur posse persistere. Amici autem et obedientes diviciis ac-quiruntur, teste Salomone, qui Proverbiorum 19o ait, “Divicie addunt amicosProverbia

plurimos, a paupere autem et hii quos habuerit separantur”;155 et eodem capitulo 35

ait, “Multi colunt personam potentis et amici sunt dona tribuentis; fratres ho-minis pauperis oderunt eum, insuper et amici procul recesserunt ab eo”;156 etEcclesiastis 6o c. sic legitur: “Utilior est sapiencia cum diviciis […] sicut enimEcclesiastes

protegit sapiencia, sic protegit pecunia”,157 et c. 10o dicitur quod “pecunie obe-diunt omnia”;158 divicie ergo sunt imperiali excellencie opportune propter am- 40

icos et obedientes acquirendos. Sed amici et obedientes nequaquam diviciisacquiruntur et tenentur nisi liberaliter effundantur; si enim divicie non effundan-tur, non addunt amicos. Si autem per prodigalitatem irracionabiliter consuman-tur, amici cito perduntur. Ergo liberalitas pro amicis et obedientibus acquirendiset tenendis imperiali maiestati opportuna videtur. 45

Discipulus: Est fortitudo necessaria imperatori?

Magister: Fortitudo que est virtus anime debet in imperatore precellere, sedfortitudo corporalis que est robur corporis non est ita necessaria in imperatore;quamvis enim valde deceat imperatorem fortitudine corporali et arte preliandipollere, non est tamen simpliciter necessaria, nec aliis excellenciis preferenda, 50

27 Magister] om. Ca. estimant LyCa. illis Mz. 28 Si enim] quia Ly α. 29 literis] bonis et Vd.30 nulla MzLy α. potencia] nulla est nec add. Ca. 31 non] om. Ca. 32 potencia] ponitur Mz.34 19o] om. Ve; 59 αp. Text on margin: om. MzLy α. adducunt Mz. 34 – 35 plurimos amicos Un.35 a1] et Na. habuit MzLy α (habet Mw). eodem] 7o MzLy α. 36 personam] potenciam Mz.tribuentis] em. from tribuentibus Ve; vel add. αp. 37 et insuper Un. 38 6o] 7o Mw. c] om. Ly α(exc. Mw). sic] om. MwVd. Text on margin: om. VeMzLy α. 39 sapiencia] om. Ca. sic] enimadd. Un. 39 – 40 omnia obediunt Mz. 40 opportune excellencie Ca. opportune] optime Ly.41 acquirendo Ly. obedientes et amici Vd. et2] supp. Na. 42 – 43 si … effundantur2] om. Ly α.43 non] nec Ly αm. adducuntur amici Mz. Si autem] et nisi Ly αm (nisi Ca); et iam αp.irracionabiliter] om. LyMwVd. 43 – 44 cunsumuntur Mz α (exc. Mw). 45 maiestati imperiali MzLyα. opportuna] optima Ve. 46 Est] ne add. Ly α. fortitudo] sic add. Ly αm (supp. Mw).46 – 48 necessaria … fortitudo] supp. Mw. 46 in imperatore αm (supp. Mw). 47 est que Ve. anime]in ea add. Mz. in imperatore] imperator Mz. 48 corporalis] corporis Un. corporis robur Ly αm.49 deceat valde Na. decet α (exc. Mw). 50 pollere] precellere MzLy α. tamen est Ca. nec] ■■■

152) Cf. Dig. 1.21.5., p. 17 via gloss on X 1.29.28, s.v. Si coercitionem, col. 363. 153) X 1.29.28,col. 172. 154) X 1.29.29, col. 174. 155) Prov. 19:4. 156) Prov. 19:6–7. 157) Ecclesiastes7:12–3. 158) Cf. ibid., 10:19.

69Liber 1, Capitulum XVIII


sed sapiencie iusticie et aliis virtutibus postponenda, teste Sapiente, qui Sapien-cie 5o ait: “Melior est sapiencia quam vires, et vir prudens magis quam fortis”;159 Sapiencia

et Ecclesiastis 9o ait Salomon: “Dicebam ego meliorem esse sapienciam fortitu- Ecclesiastes

dine”,160 et post, eodem capitulo: “Melior est sapiencia quam arma bellica”;161 et Proverbia

Proverbiorum 16o ait: “Melior est paciens viro forti, et qui dominatur animo suo55

expu˹gnatore ur˺bium”.162

|Capitulum XVIIILy f. 238vb

˹Discipulus: Postquam˺ disputative et recitative quesivimus ˹an˺ expediatmundo uni imperatori subesse et quibus virtutibus imperator ˹mundi˺ debeatprepollere, ad Romanum imperium descendamus, ˹in˺quirentes primo a quoRomanum processit imperium, utrum videlicet fuerit ab hominibus vel a deo.1635

Magister: Una est opinio quod imperium Romanum fuit a deo institutum et non Opinio 1a

ab hominibus. Alia est quod fuit ex hominibus scilicet a populo Romano. Tercia Opinio 2a

|Opinio 3aest quod verum imperium Romanum fuit a papa. Dicunt enim quod Constanti-nus Magnus postquam fuit conversus ad catholicam fidem illam inordinatampotestatem, qua forte antea illegitime utebatur, humiliter ecclesie resignavit,10

scilicet summo Pontifici, et recepit intus a Christi vicario, successore videlicet

51 sed] nec MzLyCaVd; ut MwUn. sapiencie] et add. Mz α (exc. Mw). preponenda MzLy α. 52 5o]7 MzLy α (6 Mw). Text on margin: om. MzLy α. est] om. ω. vires] vir α (exc. Mw). 53 Text onmargin: om. MzLy α. sapienciam esse meliorem Ly α. 54 Text on margin: om. MzLy α. 55 16o]XIIIo Mz; XIX Ly; 15 α (19 Mw; 19 em. from 15 Vd). paciens] sapiens Mz α (em. to paciens Mw);sapiens add. Ly. 56 expugnatore] expugnator est Vd.

1 Capitulum XVIII] tractat questionem secundam huius libri utrum scilicet Romanum imperiumfuerit a deo vel ab hominibus et ponit tres opiniones quarum tertiam prosequitur et eam probatdecem rationibus capitulis sequentibus ad quas etiam respondetur prima vero opinio probatur ca.xxvi huius et secunda xxvii add. Ly; om. α (18 Ca; c. 18 supp. Mw; c. 21 supp. Vd). 2 et recitative]om. Ly. expediret Ly. 3 virtutibus] debet add. Ca. 3 – 4 debet precellere Mz α (precellere Ca);precellere debet Ly. 4 querentes Mz. 5 videlicet] scilicet Mz. fuerit] om. Vd. vel a] an ex Mz.6 Text on margin: Racio pro imperio Romano Mz; om. α (Prima opinio Mw). imperium] Romanumprec. Vd. Romanum] om. Ly α. constitutum Ly. 7 Text on margin: om. Mz α (2a opinio Mw);Secunda Ly. fuit] sit Mz. ex] ab Mz αm. ex … Romano] primo institutum a deo et tamen perhomines scilicet per Romanos Ly. scilicet] et α (om. Ca). scilicet … Romano] om. Ca. a] om.Un. populo] papa Mz α (om. Ca). 7 – 8 Romano … papa] om. Mw. 7 Text on margin: om. Mz α;Tertia Ly. Tercia] opinio add. Ly. 8 quod verum] utrum αp. Dicit Mz. 9 fidem catholicamLyMwVd. 10 qua] que Un. forte] foret canc. Ve; foris Mz. illegitime] allegative Ly. 11 scilicet]Constantinus α. et … a] om. Vd. intus] iterum Ly αm. vicario] om. Mz. videlicet] scilicet Ly α.

159) Wis. 6:1. 160) Ecclesiastes 9:16. 161) Ibid., 9:18. 162) Prov. 16:32. 163) Here and inthe following, cf. OND 93.696–760, pp. 687–9; OQ 2.1.15–54, pp. 68–70.

70 3.2 Dialogus


beati Petri, ordinatam divinitus potestatem imperii, qua deinceps ‘ad vindictammalefactorum laudem vero bonorum’164 legitime uteretur, et qui prius abute-batur potestate permissa, deinde fungeretur auctoritate concessa.165 Dicunt ergoisti quod antequam Constantinus reciperet Romanum imperium a successore 15

beati Petri non fuit verum imperium sed usurpatum ab hominibus et permissuma deo, non concessum nec ordinatum a deo.

Discipulus: Quia constat michi quod ista ultima opinio fuit cuiusdam qui erat demaioribus prelatis mundi, ideo ipsam volo tecum magis exquisite disputandodiscutere, allegando pro ipsa et contra ipsam ac allegacionibus respondendo, ut 20

studiosi occasionem accipiant intelligendi catholicam veritatem que plurimos,eciam qui literatissimi reputantur, forte latet. Primo ergo pro ipsa studeas alle-gare.

Magister: Ista opinio que videtur sentencialiter in Glossis super Decreta etDecretales sepius recitari et eciam approbari quampluribus racionibus fundatis 25

in dictis maiorum videtur posse probari. Unde et Glossa dist. 96a, c. Cum adGlossa

verum aliquas raciones pro ipsa videtur innuere quarum una potest sic formari:ab illo est verum im|perium Romanum qui potest imperatorem deponere, sed Gs p. 986

sicut insinuat Glossa predicta, papa “deponit imperatorem”166 (15a, q. 6a, c. Aliuset c. Iuratos).167 Ergo verum imperium Romanum est a papa. 30

Discipulus: Ista allegacio videtur aperte deficere et Glossa allegata videtur maleallegare capitula que adducit. Primum enim capitulum non loquitur de imper-atore Romano sed de rege Francorum. Verba enim illius capituli sunt hec: “Aliusitem Romanus pontifex, Zacharias nomine scilicet, regem Francorum non tam

12 beati] om. MzLy α. qua] quia Ve. 13 bonorum] beatorum Ve. legitime] om. Vd.13 – 14 abutebatur] utebatur MzLy α. 14 auctoritate] permissa seu add. Un. 16 fuit] em. from fueritVe; om. LyMw. imperium] habuit add. Ly. sed] om. ω (ymo supp. Ve). 17 a deo2] om. MzLy α.18 constat … qui] supp. Mw. michi] om. Un. ista] om. Un. cuiusdam] unius Ca; eiusdem αp.qui] quod Un. 19 maioribus] tocius add. Ly α (exc. Ca) mundi prelatis Ly α. 20 pro] quod Na.ac] eciam add. MzLy α. 21 que] quam Ve. 22 eciam] om. Ly. qui] supp. Mw. reputantur] em.from reputantes Ve; vocantur MzLy α. pro ipsa] quod ipsi (domino supp.) Ve; om. (gap) Mz.24 Ista] on margin: Probatur 3a opinio Ly. que] supp. Mw. supra MzLyMwVd. Decretum Ly α.25 quampluribus] quam consimilibus Mz; quamplurimis Ly. 26 Text on margin: om. MzLy α.27 – 28 aliquas … perium] om. Mz α; ab eo est imperium Ly. 27 videntur Ve. innuere] imminereNa. 28 Romanum] potest add. Vd. 29 imperatorem] om. Mz. 15a] 5 Ca. Alius] aliis Mz α (em. toalius Un). 30 Iuratos] supp. Mw. Romanum imperium Mz. 31 Ista] on margin: Obiectio Ly.32 adducit] adduxisti Ca; adducam αp; Et ideo qualiter ad hec respondetur manifesta. Magister: (onmargin: Responsio) Dicitur quod capitulum add. Ly. Primum] cam 19 prec. Mw. enim] eciam αp.enim capitulum] om. LyMw. non] supp. Ve. loquitur] legitur α (exc. Mw). 33 capituli illius Ve.34 item] ecclesie Mz; om. Ly α. nomine] om. LyCaUn.

164) 1 Pet. 2:14. 165) Cf. Innocent IV (?), Eger cui lenia, ed. HERDE, in: DA 23 (1967), pp.521–2. 166) Gloss on D.96 c.6, s.v. usurpavit, col. 618. 167) C.15 q.6 c.3 and 5, col. 756.



pro suis iniquitatibus quam pro eo quod tante potestati erat inutilis a regno35

deposuit et Pipinum, Karoli im|peratoris patrem, in eius loco substituit om-Ly f. 239ra

nesque Francigenas a iuramento fidelitatis absolvit.”168 In quibus verbis deimperatore nulla fit mencio. Ergo per illud capitulum non potest probari quodimperium Romanum sit a papa licet videatur posse probari quod regnum Fran-corum sit a papa.16940

Magister: Si concedatur quod regnum Francorum sit a ˹Papa videtur˺ posseconcludi quod Romanum imperium sit ˹a papa, quia non˺ est maior racio deregno Francie quam ˹de Romano˺ imperio.

Discipulus: Ad istam obieccionem ˹diversi˺ diversimode respondere conantur.Dicunt enim ˹quidam˺ quod non est simile de Romano imperio et de r˹egno˺45

Francie quia magis ut dicunt potest subesse regnum Francie pape quam Ro-manum imperium. Nam ut dicunt regnum Francie fuit antiquitus tam de iurequam de facto subiectum Romano imperio et adhuc est de iure, teste GlossaExtra, Qui filii sunt legitimi, Per venerabilem que cum dicit papa: “Cum rex”,scilicet Francie, “superiorem in temporalibus minime recognoscat”,170 ait: “De50

facto de iure tamen subest Romano imperio”,171 et Glossa dist. 2a, Ius Quiritumait: “Imperator est princeps tocius mundi […] ff. ad legem Rodiam […] quilevande172 […] Qui ergo non vult esse sub Romano imperio nec hereditatemhabere potest.”173 Et Glossa Extra, De privilegiis, Super specula asserit man-ifeste quod leges Romanorum imperatorum de iure debent ab omnibus observari55

licet de facto non ab omnibus observentur.174 Ex quibus aliisque quampluribuscolligitur quod regnum Francie de iure est subiectum Romano imperio. Quare

35 inutili Un. a regno] a recto Mz; a rege depositus Un. 36 disposuit Mz. papinum Un.imperatoris] et add., but canc. Mw. locum Ly. 39 Romanum imperium MzVd. posse] om. Ly.41 Magister] Discipulus LyMw; on margin: Replica Ly. conceditur Mz α; concedetur Ly. regimenCa. sit a Papa] om. Un. 42 imperium Romanum Mz α (exc. Ca). racio] em. from regno Ve.43 regno Francie] rege Francorum Un. de] a Mz. 44 Discipulus] Magister LyMw; on margin:Responsio prima Ly. illam αm. obieccionem] om. Na. conantur respondere Ly α. 45 quidam] om.Mw. 45 – 48 Romano … subiectum] om. αp. 45 regno] om. Mz. 46 subesse] esse Mw. Francie2]subditum supp. Mw. 48 quam] tam Na. 49 sint αp. que cum] ubi MzLy; qui cum αm. Cum] om.αm. 50 scilicet] om. Ly αm. superiorem] om. Vd. ait] om. Ly. 51 facto] et add. α. de iure tamen]tamen et de iure Ly. 52 ff] et prec. Mz. 52 – 53 ff … levande] om. (long gap) Vd. 52 ad legemRodiam] om. Ca. Rodiam] em. from Romanam Ve; Romanorum Un; l. add. MzLy; de iac. add.Mw. 53 lavande ω; dicitur add. MzLy. 54 Et] ibidem prec. Ly. Extra] om. Vd. De] primis add.MzLyMwUn. Super] c. prec. MzLy. specula] om. (gap) αp (supp. on margin Un). 55 debent deiure LyMw. omnibus] em. from hominibus Na. 56 ab omnibus non Mz. aliisque] et aliis αm; aliisUn.

168) C.15 q.6. c.3, col. 756. 169) Cf. Brev. 6.2.1–10, p. 250; OQ 2.9.14–5, p. 85. 170) X4.17.13, col. 715. 171) Gloss on X 4.17.13, s.v. minime recognoscat, col. 1543. 172) Cf. Dig.14.2.8, p. 188. 173) Gloss on D.1 c.12, s.v. quod nulli, col. 7. 174) Cf. gloss on X 5.33.28, s.v.non utuntur, col. 1832.

72 3.2 Dialogus


imperator Romanorum cui est subiectum potest committere pape sicut et aliispotestatem deponendi regem Francie pro diversis iniquitatibus. In quibus nonposset committere pape potestatem deponendi imperatorem. Quare saltem ex 60

commissione imperatoris et Romanorum potest regnum Francie esse magissubiectum pape quam Romanum imperium. Quod confirmatur per hoc quodimperator Romanorum non est magis subiectus pape quam principes qui de iuresubsunt imperatori. Si ergo rex Francie de iure subest imperatori, imperator nonest magis subiectus pape quam rex Francie, ut videlicet papa possit deponere 65

imperatorem et non regem Francie.175

Aliter dicunt quidam quod papa auctoritate papali nec imperatorem nec regemFrancie potest deponere nisi pro heresi, tamen papa auctoritate Romanorumposset pro quibusdam aliis causis deponere imperatorem et auctoritate Franco-rum posset pro quibusdam causis deponere regem Francie et hoc Glossa super 70Glossa

preallegatum capitulum sencire videtur. Que super verbo deposuit ait: “diciturdeposuisse quia deponentibus consensit”,176 recipiendo scilicet ab eis potestatemdeponendi. Et ideo quasi una cum eis deposuit.177

Aliter dicitur quod Zacharias papa deponendo regem Francie misit falcemsuam in messem alienam178 potestatem videlicet usurpando sibi ex officio suo 75

nullatenus competentem, quod et alii summi pontifices in preiu|dicium laicorum Ly f. 239rb

sepe facere dignoscuntur, teste Glossa que Extra, De foro competenti c. Si quis

58 Romanorum] Romanus Ly. cui est subiectum] om. αm. 58 – 59 sicut … Francie] om. Vd. 59 In]pro α (exc. Vd); vel prec. Vd. 60 posset] possit Mz; potest Mw. Quare] qualiter Ve. 61 et] om. Un.magis esse Ca. 62 confirmat Ve. 63 princeps MzLy α. 64 subest MzLy α. imperatori1] imperatoradd. Ca. Si … imperatori2] om. Un. de] om. Ca. imperator] om. Ca. 65 – 66 ut … Francie] om.Ly. 67 Aliter] on margin: Responsio secunda Ly. Quidam alii dicunt Mw. nec imperatorem] om.Vd. 68 tamen] licet αp. 69 – 70 posset … Francorum] om. Ca. 70 posset] potest Ly; om. Mw. pro]om. Ly. quibusdam] aliis add. MzLy α. Francorum MzLy α; verba enim illius capituli add., butcanc. Ca. hoc] hec Ly. Text on margin: om. VeMzLy α. super] om. Ca. 71 c. allegato Ly; c.preallegato α (c. preallegatum Mw). 73 Et] om. Ly. Et ideo] Ideoque αm. quasi] om. αm; quia αp.74 Aliter] on margin: Zacharias papa Mz; Responsio tertia Ly. Francorum Ly α. misit] messemsuam in add. Ca. 75 videlicet] om. Ly; scilicet Vd. suo] om. LyMw. 77 sepe] om. Ly. que] quiCa; om. Un. c1] om. Ve.

175) Therefore, cf. below, 19–22, 30, 2.1, 2.29 [185, 191, 202, 236, 405, #423, ##706]; 1 Dial. 6.9passim (Gs 515; Ly 55rb–va); CB 6.6, pp. 280.31–281.12; Brev. 4.1.27–30, p. 194; 4.14.1–39, pp.219–20; 6.1.26–31, p. 247; 6.2.3–18, pp. 250–1; OQ 2.12.29–30, p. 91; IPP 17.3–7, p. 311; 19.3–7,p. 312; 20.6–17, p. 314. 176) Gloss on C.15 q.6 c.3, s.v. deposuit, col. 1443. 177) Cf. 1 Dial.6.9 (Gs 515 41; Ly 55va); OND 93.735, p. 688; OQ 1.12.84, p. 51; 2.9.20–1, p. 85; Alleg. 5.221, p.436; Marsilius of Padua, De translatione imperii, edd. JEUDY / QUILLET, Oeuvres Mineurs, pp. 400,402; Quoniam Scriptura, ed. DOLCINI, Marsilio e Ockham, p. 417. 178) X 1.6.34, col. 80; cf.Deut. 23:25; C.6 q.3 c.1, col. 562; Bernard of Clairvaux, De consideratione ad Eugenium papam,1.6.7, edd. LECLERCQ / ROCHAIS, p. 402.17–8.



clericus ait: “Papa sive sint negligentes”, scilicet laici in exhibendo ˹iusticiam Glossa

clericis, “sive non quotidie concedit literas clericis contra laicos superquacum˺que que˹stione et ita usurpat iurisdiccionem˺ aliorum, contra illud80

˹quod dicit˺ supra ˹capitulo proxi˺mo, c. ‘Novit’”,179 ˹ubi sic l˺egitur: “Non putetaliquis quod iurisdiccionem illustris regis Francorum perturbare aut minuereintendamus, cum ipse iurisdiccionem nostram nec velit nec debeat impedire.”180

Magister: Dixisti motiva aliquorum quare Glossa male allegat c. Alius.181 Nuncdic quare videtur quod Glossa eadem male allegat c. Iuratos.18285

Discipulus: Hoc videtur quibusdam quia illud capitulum nullam facit men-cionem de imperatore sed de quodam milite, qui vocabatur Hugo, cui iuraverantquidam alii milites,183 nec papa ibi deposuit dictum Hugonem a dignitate velpotestate sua sed tantum mandavit ut preciperetur militibus ne servirent Hugonipredicto. Hoc autem non fuit deponere dictum Hugonem quia quando dominus90

aliquis excommunicatus est vasalli sui ei obedire seu communicare non debentet tamen propter excommunicacionem dominus non deponitur a dominio suonec eciam tollitur obligacio qua vasallus ei tenetur, teste Glossa que 11a, q. 3a, c.Iulianus ait: “Verum est quod excommunicacio non tollit obligacionem qua estvasallus obligatus domino, sed tantum effectum obligacionis. Unde domino95

absoluto statim tenetur ei obedire.”184 Propter predicta et alia plura nonnullisapparet quod per illa capitula probari non potest quod papa deponat vel de-ponere posset imperatorem. Videtur eciam aliquibus quod ad papam non spectatde iure deponere imperatorem quia non maiorem potestatem habet papa super

78 Text on margin: om. MzLy α. sint] sicut secundum MzUn; simpliciter add. Vd. 79 literas]literatis αp. 80 questione] literas add. Vd. illud] om. LyMw. 81 dicit] dicitur α († Ca). c. proximosupra (super LyMw) MzLy α. c] verbo MzLy; eodem c. Ca; (scilicet ca. supp.) eodem Mw; 6 Un.loquitur Ly α; Magister add. αp. 82 illustris] om. αp; istius prec. Ly αm († Ca). turbare MzLy α. autminuere] minime Ly. 83 contendamus Mz; intendimus αp. nec1] nullomodo αp. 84 Magister]Discipulus Ly α (exc. Ca). male Glossa Ly. Alius] em. from aliis Un. 85 videtur quod] om. Ly α.eadem Glossa Ly αm. 86 Discipulus] Magister Ly α (exc. Ca); on margin: Respondetur pro c.Iuratos Ly. 88 deposuit] om. Vd. a] de Ly. vel] a add. Un. 89 sua] deposuit Vd. ne] ut non Ly α.90 dictum] predictum MzLy α (exc. Vd). quando] cum Ly; dum α. 91 est] om. Mw. 92 tamen] om.Mw. propter tamen Un. excommunicacionem] suam add. MzLy α. 93 obligacio qua vasallus] obhoc quod (quia Un) a vassallis α. tenetur] debetur Vd. c] supp. ■■■ Un 198rb. 94 qua] quia Un.94 – 95 vasallus est Ly α. 95 domino1] suo add. Ly α. 96 statim] om. LyMw. ei obedire tenentur Ly.Propter] Secundum α; Sed prec. Ly. et] supp. Mw; nonnulla add. Ly. nonnulla Mz. 97 per quodVe. per] om. Un. illud capitulum Ly α. deponat vel] om. MzLy α. 97 – 98 possit deponere Vd.98 possit MzLy α. imperatorem] quoniam ut add. Ly. eciam] om. Ly. 99 quia non maiorem] om.Un. papa] om. Ly. supra α (exc. Un).

179) Gloss on X 2.2.5, s.v. de consuetudine, col. 544. 180) X 2.1.13, col. 243. 181) C.15 q.6 c.3,col. 756. 182) Ibid., c.5. 183) Cf. Brev. 6.2.9–10, p. 250. 184) Gloss on C.11 q.3 c.94, s.v.obediebant, col. 1263.

74 3.2 Dialogus


imperatorem et Romanum imperium quam super alios reges et alia regna que- 100

cumque quia si maiorem potestatem haberet super imperatorem quam superalios reges aut haberet talem potestatem a iure divino aut a iure humano: non aiure divino quia in tota scriptura divina non legitur quod aliqua potestas sittributa pape super imperatorem Romanum que non sit sibi concessa super aliosreges; nec habet talem potestatem spiritualem super imperatorem a iure humano 105

quia non videtur quod aliquis sibi dederit vel dare potuerit huiusmodi potes-tatem, quia si aliquis sibi dedit vel dare potuit huiusmodi potestatem aut fuitimperator aut inferior imperatore; sed imperator non potuit dare pape talempotestatem super imperatorem et non super alios reges.185 Tum quia non magispotest imperator subicere imperatorem pape quam alios reges. Tum quia non 110

habet imperium par imparem. Tum quia si imperator qui dedit talem potestatempape super | imperatorem non fuit | subiectus pape et imperator sequens fuit Ly f. 239va

|Gs p. 887subiectus pape, ˹imperator sequens non fuit verus successor˺ quia ˹quando suc-cessor est magis subiectus quam pre˺decessor non est vera suc˹cessio in iusalterius˺ et ita imperator sequens non esset ˹verus imperator.˺ Et per consequens 115

imperator qui taliter subiugasset Romanum imperium pape fuisset destructorimperii quantum in se fuisset et per consequens nichil egisset quia nullus imper-ator valet destruere imperium et quicquid ageret ad destruccionem imperii deiure non teneret sed eciam per successorem esset de iure et de facto in irritumrevocandum. Nec aliquis inferior imperatore dedit vel dare potuit pape talem 120

potestatem super imperatorem, ex quo imperator eam dare non potuit. Propterhec nonnullis apparet quod racio ista est invalida ad probandum quod verumRomanum imperium est a papa. Aliam ideo recita racionem ad probandumidem.

100 – 101 quam … imperatorem] om. Na. 100 – 101 quecumque regna Ly α. 102 potestatem talemMzMw. a1 … non] om. Mw. 103 divina scriptura Un. 104 tributa] tradita LyMw. sibi] ibi Mz.105 talem] om. LyMw. spiritualem super imperatorem] om. Ly αm. a] om. Un. 107 quia] quod Ve.aliquis] quis Mw. sibi] om. VeLy. potuerit Mw. 108 sed] non Ly α. imperator2] quia add. Ly α.pape] om. MzLy αm. 109 Tum] om., cum supp. Un. 109 – 110 potest imperator magis MzLy.110 Tum] cum Un. 111 habet] om. Un. par] per Ly. imparem] imperatorem Ly α (exc. Vd) add.Mz. Tum] cum Un. 112 – 113 pape1 … subiectus] om. Un. 112 non] nec Vd. fuit1 … sequens] om.α. et] supp. Mz. sequens] sapiens Mz. 115 et] om. Ly. 117 se] est vel add. Ly α (exc. Vd).fuisset] est Vd. 117 – 118 imperator] non supp. Mw. 118 et] quia αp. egerit LyMw. 118 – 119 nonteneret de iure Ly αm. 119 esset per successorem Mz α (exc. Mw). esset] suum LyMw. in] om. Vd.irritum] esset add. Ly. 120 – 121 talem potestatem pape Ly. 121 dare non potuit eam Ly α. 122 hocMzLy α. racio] em. from enim Mw. ista] illa Ly α. 123 imperium Romanum Ly. a] supp. Mw.Aliam] Discipulus prec. MwVd. 123 – 124 Aliam … idem] om. Ly. 123 ideo] igitur Mz α. recita]om. αm. racionem] vel racionem add. Mz; dic add. Ca. 124 idem] gap add. Ca; adducas add. Mw.

185) Cf. above [175].

75Liber 1, Capitulum XIX


Capitulum XIXMagister: Aliam racionem innuit Glossa ubi prius186 que potest sic formari. Ab Argumentum

illo est imperium cui date sunt claves celestis et terreni imperii; sed beato Petroet per consequens successoribus eius date sunt claves celestis et terreni imperii.Unde Nicolaus papa,187 ut legitur dist. 22a, c. 1o, sic dicit: “Illam”, scilicet Ro-5 Nicolaus

manam ecclesiam, “solus ipse instituit et fundavit et supra petram fidei moxnascentis erexit, qui beato Petro eterne vite clavigero terreni simul et celestisimperii iura commisit.”188 Ergo Romanum imperium est a papa.189

Discipulus: Ista racio fortis michi videtur et tamen si aliqui respondere nitanturad ipsam enarra.10

Magister: Nonnulli190 ipsam multipliciter conantur refellere quia dicunt quod si Responsio adargumentumauctoritas Nicolai in qua fundatur racio ista intelligatur sicut intelligunt qui eam

adducunt plures absurditates imo errores aperti sequuntur. Prima absurditas siveerror est quod omnia regna sunt a papa et quod nullus est verus rex nisi quiregnum suum suscipit a papa. Nam in tota scriptura divina vel in quacumque15

scriptura autentica nullatenus invenitur quod Christus aliter commiserit beatoPetro iura Romani imperii quam iura aliorum regnorum.191 Si ergo per auctori-tatem illam potest ostendi quod Romanum imperium est a papa et quod non estverus imperator nisi qui recipit imperium a papa, ut tenet opinio in cuius fulci-

1 Capitulum XIX] adducit aliam rationem probantem quod imperialis potestas sit a papa ad quametiam respondetur et obicitur. Discipulus: Aliam ergo racionem ad probandum idem adducas add.Ly; om. α (c. 22 supp. Vd); on margin: Cap. XIX Ly. 2 Magister] em. from D. Ve; om. Ca;Discipulus Un. Text on margin: om. VeMz α; Secunda ratio Ly. 3 illo] enim (gap add. Mz) add.MzLy. celestes NaUn. 3 – 4 sed … imperii] om. Mz. 4 eius] suis Ly α (om. Un). celestes Na.celestis … imperii] et celestes et terrene Un. 5 22a dist. LyMw. sic] sicut Mz. Text on margin: om.VeMzLy α. Illam] eciam Mz; Christus LyCa; ius α (exc. Ca). scilicet] om. Ly α. 5 – 6 RomanumUn. 6 constituit MzLy α. 7 Petro] om. Ca. clavigero eterne vite simul terreni Ly α. 8 Ergo …papa] om. αm. 9 Discipulus] om. Ca; Magister Un. michi] om. αp. nitantur respondere LyMw.9 – 10 ad ipsam respondere nitantur Mz. 11 Magister] Discipulus Un. Text on margin: om. Mz α;Responsio Ly. ipsam] om. Na. ipsam multipliciter conantur] volunt eam Ly; ipsam nituntur α(nituntur ipsam Mw). multipliciter] modo Mz. repellere LyVd. si] om. Ly. 12 ista] si add. LyMw;sic add. α (exc. Mw). intelligatur] intelligitur αp. sicut] eam add. Mz α. intelligunt] eam illi add.Ly; illi add. α. eam] ea Ve. 13 imo] certe add. Ly. aperte errores Ca. aperte MzLy α. Prima] onmargin: Prima absurditas Ly. 14 error] errore Ca. 15 suscepit Ca. scriptura divina] scriptura Mz;sacra scriptura Ly α. in2] om. NaLy. 16 aliter] aliquando plus Mz; plus add. Ly. 17 ergo] om. Un.17 – 18 illam auctoritatem Ca. 18 illam] aliam Mz. ostendi potest Ca. 19 suscipit LyMw. ut] sicutLy α. in] om. Na.

186) Cf. above, 18 [166]. 187) Rather, Peter Damian (see following note). 188) D.22 c.1, col.73; Cf. Die Briefe des Petrus Damiani, ed. REINDEL (MGH Briefe d. dt. Kaiserzeit 4,2), pp. 233,542; cf. Mat. 16:18–9. 189) Regarding this assumption, cf. OND 93.696–701, p. 687; Brev.6.1.9–11, p. 247; OQ 2.1.15–19, pp. 68–9. 190) In the following, cf. Brev. 6.1, pp. 247–50; OQ2.7, pp. 80–2. 191) Cf. above, 18 [175].

76 3.2 Dialogus


mentum hec racio est adducta, sequitur quod omnia regna alia sunt a papa et ita 20

alii reges non sunt veri reges nisi regna sua a papa suscipiant. Quare, cum nullivel pauci suscipiant regna sua a papa, nulli vel pauci sunt veri reges.

Discipulus: Satis videntur reges | suscipere sua regna ˹a papa ex˺ quo parati sunt Ly f. 239vb

ei obedire qui eciam ˹si placeret˺ pape parati essent resignare ˹regna˺ sua pape etipsa ab eo recipere. 25

Magister: Istud ˹mult˺i negarent. Unde et de rege Francie ˹specia˺liter papa,Extra, Qui filii sunt legitimi, Per venerabilem, testimonium perhibet quod supe-riorem in temporalibus non recognoscit.192 Rex ergo Francie non est verus rexnec umquam fuit aliquis qui putavit se in temporalibus superiorem non habere.

Discipulus: Nunc michi videtur quod auctoritas Nicolai superius allegata potest 30

in preiudicium regum et specialiter regis Francie intelligi. Sed queso dic quid illiqui dictam auctoritatem Nicolai pape et opinionem pro qua adducitur intelliguntsicut verba prima facie sonant, et qui eciam arbitrantur, quod sic iura omniumregnorum Christus commisit beato Petro, quod omnes reges tenenturrecognoscere papam superiorem eciam in temporalibus senciunt, de rege Fran- 35

cie et de aliis regibus et principibus qui in temporalibus papam superioremminime recognoscunt, an scilicet eorum error sit talis quod sit inter heresescomputandus?

Magister: Dicunt nonnulli quod si opinio predicta vera est error ille debet interError 1us

hereses computari quia secundum opinionem illam ex scriptura sacra colligitur 40

20 hec] ista Mz. hec racio] om. Ly α. adducta] ista (illa Ca) racio add. Ly α. regna alia] alia regnaLyCa. alia] om. MwUn. ita] om., sic supp. Mz. 21 sua regna α. 22 pauci1] sunt qui add. Ca. suaregna suscipiant Ly αm. papa] ex quo parati sunt ei obedire add. Un. veri] om. Un. 23 Discipulus]Magister Un. sua regna suscipere LyMw; sua regna recipere α (exc. Mw; regna sua recipere Vd).24 ei] sibi LyMw. preparati Ly. essent parati Mz. sua regna Ly α. 25 recipere] suscipere vel prec.Mz; suscipere Ly. 26 Magister] Discipulus Un. Multi istud LyMw. et] om. Ly. Francie] om. Mz.papa] ut notatur Ly. 27 Extra] d. add. Mz; De electione add. Ly; dis. α (exc. Vd). Qui] que Ve.sunt] suum Ve; sint αp. legitimi] c. add. MzLyVd. 28 Rex ergo] et tamen rex Ly. non2] om. Ly.29 non] om. MzLy. 30 Discipulus] Magister Un. videtur michi Ly. Nicolai] in casu α (insuperibus casu Un). superius] prius MzLy. 31 regum] om. Ve. dic] ibi add. MzLy α. quid] om.Na; quod Un; quomodo Vd. 32 qui dictam auctoritatem] per auctoritatem predictam Ly.auctoritatem dictam (illam Ca) α. Nicolai] in casu α. opinionis αm; opi. αp. 33 sicut] sic Ve; etadd. MzLy α; illud prec. Mz. prima facie] om. Ly α. qui] que Ly. quod sic] sicut Ly. sic] sicutMw. 34 commisit] pape scilicet add. Vd. 35 senciunt] om. (gap Mz) MzLy; sumunt α. 36 de] om.Vd. qui] eciam add. LyMw. 36 – 37 minime superiorem α (exc. Mw). 36 – 37 minime recognoscuntsuperiorem LyMw. 37 scilicet] om. Ca. hereses] hereticos αm. 39 Magister] Discipulus Un. Texton margin: om. MzLy α. predicta opinio Ly α. vera est] sit α. ille] iste MzLy; om. α. 40 sacrascriptura Ly α.

192) Cf. X 4.17.13, col. 715.

77Liber 1, Capitulum XIX


quod Christus sic iura omnium regnorum beato Petro commisit quod omniaregna vera et legitima sunt a summo pontifice et summus pontifex eciam intemporalibus est superior omnibus regibus;193 sed omnis error qui obviat scrip-ture divine est inter hereses numerandus.194 Quare si predicta assercio quodscilicet aliquis rex non debet recognoscere in temporalibus superiorem in terris45

est contra scripturam divinam est hereticalis censendus.

Discipulus: Numquid secundum istam opinionem rex Francie et alii tenentesassercionem predictam sunt inter hereticos numerandi?

Magister: Sed illa assercio est hereticalis et rex Francie vel alius non tenet eampertinaciter non est hereticus reputandus. Si autem sit hereticalis et rex Francie50

vel alius pertinaciter adhereret eidem hereticus est censendus. Qualiter autemdebet de pertinacia quis convinci in primo tractatu huius Dialogi libro quarto estaliqualiter indagatum.195

Discipulus: Recitasti secundum opinionem quorundam unam absurditatemincludentem quamplures sequentem ex auctoritate Nicolai pape intellecta ut ista55

opinio eam intelligit. Nunc dic an secundum aliquos aliqua alia absurditas seuerror sequatur ex eadem secundum illum intellectum.

Magister: Alia absurditas secundum quosdam sequitur ex ipsa, scilicet quod Error 2us

regnum celeste sit a papa, quia ita asserit illa auctoritas quod Christus commisitbeato Petro iura celestis imperii sicut terreni. Si ˹ergo ex illa auctoritate˺ potest |Ly f. 240ra

concludi quod terrenum imperium ˹est a papa,˺ eadem racione concludetur ex

41 Christus] om. α. sic] si Ca; sicut Mw; omnia add. Ly α. regnorum] et add. Ve. commisit beatoPetro MzLy α (Christus commisit b. Petro Ca; commisit Christus b. Petro Mw). quod2] et prec. Vd.42 vera regna Un. a] beato Petro add. MzLy. eciam] non supp. Ve. 44 numerandus] annotandusMw. Quare … assercio] Sed assercio scilicet Mz; asserere autem Ly αm; assero αp. 45 scilicet] om.MzLy αm; si αp. superiorem in temporalibus Vd. 46 divinam] et per consequens add. MzLy α.hereticalis est Mz. est hereticalis censendus] hereticum (est add. Ly) censendum Ly α.47 Discipulus] Magister Un. 48 assercionem predictam] istam assercionem MzLy α (affliccionemUn). numerandi] em. from narrandi Ve. 49 Magister] Discipulus Un. Sed illa] Si ista MzLy α. sitLyMw. et] quod Un; em. (?) ■■116vb■■Vd. 50 est] propterea add. Ly. 52 debet] om. ω; debeatLy α. quis de pertinacia LyMw. convinci] convincit Ve. primo] de add. Mw. quarto] † Na; 8 α(exc. Ca). 54 Discipulus] † Na; Magister Un. secundum opinionem] om. Un. quorundam]aliquorum Ca. 55 quamplures includentem Ly. sequentes ■■■ MzLyCa. ista] illa Mw. 56 Nunc]autem add. Ly α. secundum aliquos (alios LyMw) dic an Ly α. 57 illum] om. Ly; eundem Mw.intellectum] eundem add. Ly. 58 Magister] Discipulus Un. Text on margin: om. Mz α; Absurditas2a Ly. 59 regnum] regimen α (exc. Mw). ita] iste Un. illa] ista LyMw. 60 Si] Sic Un. illa] istaMzLy α († Ca). 61 est] sit MzLy α († Ca). concluditur MzLy.

193) Cf. Brev. 6.1.32–41, pp. 247–8. 194) Cf. below, 25 [299]; 1 Dial. 2.11 passim (Gs 418–9; Ly9va–10ra); OND 82.26–7, p. 643; 124.33–5, p. 847; 124.127–32, p. 849; CB 2.4, p. 217.30–4; 6.7, p.289.9–11. 195) 1 Dial. 4 (Gs 445–467; Ly 22ra–32va).

78 3.2 Dialogus


ipsa quod c˹eleste˺ imperium est a papa, quod videtur absurdiss˹imum.˺ Tumquia antequam esset papa fuit celeste imperium. Tum quia sine auctoritate papemulti recipiuntur in celesti imperio. Tum eciam | quando sedes vacat multi re- Gs p. 888bis

cipi˹untur˺ ad celeste imperium. 65

Discipulus: Audivi quomodo aliq˹ui˺ moliuntur ex auctoritate Nicolai pape196

intellect˹a˺ prout eam intelligit opinio in precedenti capitulo recitata pluresabsurditates et errores concludere. Nunc dic quomodo isti illam auctoritatemintelligunt ex quo potero advertere quomodo ad allegacionem que fundatursuper ipsam respondere nituntur. 70

Magister: Dicunt quod sicut Nicolaus per imperium celeste non intelligit im-perium quod possidet ecclesia triumphans, quia illud regnum non datur a papased a deo, licet papa habeat claves illius et sit claviger, non dominus, illius im-perii, sic per terrenum imperium non intelligit imperium temporale quod pos-sidet imperator, sed per celeste imperium intelligit bonos in ecclesia militante et 75

per terrenum imperium intelligit malos super quos papa noscitur potestatemhabere.197

Aliter dicitur quod Nicolaus papa non dicit commissum beato Petro dominiumterreni et celestis imperii sed iura,198 et ideo terrenum imperium non est a papa.Et tamen papa habet aliquod ius in terreno imperio quando a christiano guber- 80

natur: Tum quia habet potestatem spiritualem super imperatorem. Tum quiahabet ius percipiendi carnalia ab imperatore cui ministrat spiritualia, iuxta illud

62 ipsa] ista Vd. est] sit MzLy α. absurdum αp. Tum] Cum VeMzUn. 62 – 64 Tum … imperio]om. αm. 63 antequam] ante Christum MzLy; ante Christus αp. esset] ecclesia (et supp.) Ve. fuit]em. to fuerunt Ve; supra MzLyUn; scilicet Vd. Tum] Cum VeUn. 64 Tum] Cum MwUn. eciam]quod add. Ly; quia add. Vd. 64 – 65 recipiuntur2] ■†■ 47v Ve; recipiantur NaMw; † Ca.66 Discipulus] Magister Un. aliqui] em. from aliquo Ve. pape Nicolai Vd. 67 eam] om. Ly α.68 isti] illi Un. 69 intelligant Mz. advertere] adducere Ly. 71 Magister] Discipulus Un; onmargin: Responsio prima ad auctoritatem Ly. sicut] om. Na. Nicolaus] papa add. LyVd. 72 quia]quod Na. regnum] regimen Mz αp. 73 habet CaUn. illius2] em. from ius Mw. 74 sic] sicut Mw.74 – 75 imperium2 … intelligit] om. Na. 75 per] tale add. Ly. intelligit] supra Ly. bonos] imperiumMw; tantum add. Mz. militante] em. from militantem Ve. et] om. Ly. 76 supra Ve. 78 Aliter]Alio Mw; on margin: Responsio secunda Ly. dicit] fuit em. from debet Ve; om. Un; vult quoddominus Vd; quod add. MzLy. commissum] commisit MzLy α; a supp. Ve. beato] om. α.79 celestis et terreni MzLy. imperium terrenum Ca. 81 Tum1] Cum Un. supra Mw. Tum2] CumUn. 82 praecipiendi Na; participandi MzLy. imperatore] imperio Ly. cui] om. (gap) Un; quia sibiVd.

196) Cf. above [187, 188]. 197) Cf. 1 Dial. 6.9 (Gs 515 50–1; Ly 55va); OND 93.712–23, p. 688;Brev. 6.1.67–77, 91–5, p. 249; OQ 2.7.62–70, pp. 81–2. 198) Cf. Brev. 6.1.94–5, p. 249.

79Liber 1, Capitulum XX


apostoli 1a Corinthiorum 9o : “Si nos vobis spiritualia seminamus non magnumest si nos carnalia vestra metamus.”199

Capitulum XXDiscipulus: Aliam allegacionem pro opinione predicta adducas.

Magister: Aliam racionem innuit Glossa dist. 10a, c. Quoniam idem.200 Ex quaracio talis potest sumi. Ab illo est Romanum imperium qui transfert et transferre Argumentum

potest Romanum imperium de una domo vel gente ad aliam. Sed papa transtulit5

imperium de Grecis in Germanos: Extra, De eleccione, Venerabilem.201 ErgoRomanum imperium est a papa.

Discipulus: Ista racio videtur insolubilis et tamen cupio scire an aliqui nitanturipsam refellere.

Magister: Putant aliqui quod ex ista racione intellecta ut eam quidam intelligunt10

sequitur absurditas manifesta, quod videlicet papa potest transferre quecumqueregna christianorum et aliorum de domo in domum et de gente in gentem et itaposset transferre regnum Francie de Francis in Anglicos vel Theutonicos autHispa|nos vel alios, secundum quod transtulit imperium Romanum de Grecis inLy f. 240rb

Germanos. Quod autem absurditas ista sequatur probant per quoddam ˹funda-15

mentum per quod multi nituntur probare quam plura circa materiam istam. Estautem hoc funda˺mentum ˹quod eciam tactum est prius, quod scilicet˺ nullam

83 Corinthiorum] ad Cor. MzLy α (exc. Ca). 9o] 1 Vd. non] mirum add. αm. 83 – 84 magnum est]est mirum Ly. 84 est] om. MzCa. nos] om. Ly α. vestra] bona αm. metamus] etc. add. Mz.

1 Capitulum XX] adducit tertiam rationem ad probandum tertriam opinionem ca. xviii postiam, adquam respondetur et obicitur add. Ly; om. α (20 Ca; supp. Mw; c. 23 supp. Vd); on margin: Cap. XXLy. 2 Discipulus] supp. Mw. Aliam] on margin: Responsio tertia Ly. 3 10a] 14a Mw. Ex] extraVe. 4 summi Ve; fieri αp. Text on margin: om. VeMz α. transferet Un. transfert et] om. Na.transferri Ve. 5 Romanum imperium] om. Ly αm. domo vel] om. Ly α. aliam] Romanumimperium add. Ca. 6 in] ad Ly α. Germanos] Romanos MzLy α (em. to Germanos Mw).Venerabilem] c. prec. Mz; per prec. Vd. 7 imperium Romanum LyMw. 8 nituntur α. 9 ipsam]eam Ly. 10 Putant] on margin: Impugnatio rationis Ly. quod] supp. Mw. ista] om. Ly. eamquidam] aliqui eam Ly; eam aliqui Mw; quidam eam αp. 11 – 12 regna quecumque MzCa;quodcumque regnum αp. 12 et2] om. Mz αp. 13 posset] potest LyMw; on margin: Absurditassequens ex ratione Ly. de Francis] de Francigenis Mz αp; om. Ly αm. vel] et MzLy α. aut] ad Ve.14 Romanum imperium MzLy α. Grecia Mz. 15 Germanos] Romanos MzLy α (em. to GermanosMw; Romanis Un). absurditas ista] ista absurditas Ly α. probantur Ve; probatur αp. 16 plura]multa Mz. 17 autem] eciam αp. eciam] est Un; om. Vd. scilicet quod MzLy.

199) 1 Cor. 9:11. 200) Gloss on D.10 c.8, s.v. discrevit, col. 43. 201) Cf. X 1.6.34, col. 80.

80 3.2 Dialogus


potestatem specialem ˹dedit Christus beato˺ Petro super Romanum imperium˹quam˺ sibi non dederit super regnum Francie et alia regna quecumque.202 Quodduobus modis ostendere moliuntur. 20

Primo sic: In tota scriptura sacra ubi fit mencio de potestate collata a ChristoRacio 1a

beato Petro nulla fit mencio specialis de Romano imperio nec ab illa potestatealiquod regnum eximitur. Cum enim dixit Christus beato Petro: “Quodcumqueligaveris super terram“203 etc., et cum iterum dixit: “Pasce oves meas”,204 nonplus a tali potestate eximitur regnum Francie vel aliquod aliud quam Romanum 25

imperium.205 Eodem modo in omnibus auctoritatibus quibus probatur potestaspapalis: Cum scilicet dicitur Genesis 1o: “Fecit deus duo luminaria magna”206Genesis

etc, per que intelliguntur regnum et sacerdocium; et cum dicitur Ieremie 1o:Isayae

“Ecce constitui te hodie super gentes et super regna”;207 et cum dicitur Luce 22o:Luce

“Ecce duo gladii hic”,208 et in consimilibus nulla fit mencio specialis de regno 30

Francie vel alio ut intelligatur specialiter exemptum a quacumque potestate databeato Petro a Christo magis quam Romanum imperium. Ergo nullam potestatemaccepit beatur Petrus a Christo super Romanum imperium quam non accepitsuper Franciam et alia regna. Quare si ex potestate data beato Petro a Christopapa potest transferre Romanum imperium de gente in gentem poterit eadem 35

potestate transferre regnum Francie de gente in gentem.

Secundo probant idem sic: Non fuit maior potestas data beato Petro superRacio 2a

Romanum imperium quam super partes Romani imperii vel super regna queerant subiecta Romano imperio. Sed quando Christus dedit beato Petro potes-tatem papalem regnum Francie, sicut et alia regna, erat pars Romani imperii vel 40

18 specialem] spiritualem MzLy. 19 quam sibi non] quin († Ca) illam Ly αm. sibi] illi αp. deditMz. Francie] et Un. regna] signa Mz. 20 ostendere] ostenditur Na. 21 Text on margin: om. Mz α;Probatur primo Ly. sic] ostenditur Mz; om. CaVd; probatur prec. LyMw. potestate] pape add. Ly α.illata Un; sibi add. Ly α. a] supp. Ve. 22 beato Petro] om. Ly α. fit] sit Ve. 23 regimen MzVd.dicit Ca. 24 super terram] om. Ly αm; ligatum erit et in celis add. αp. et] om. Ly. cum] tum Un.25 tali] om. Ca. 26 Eodem modo] et idem MzLy; et ideo α (em. to et idem Mw; et a deo Un).27 papalis] specialis pape Ly α (pape specialis Vd). scilicet] enim Ly α. scilicet dicitur] diciturenim Ca. Text on margin: om. MzLy α. magna luminaria Vd. 28 intelligunt Mz α; intelligit Ly.et1] om. ω. cum] tamen Ca. Text on margin: om. VeMzLy α. 1o] 10o α (exc. Vd). 29 gentes]gentem α. Text on margin: om. VeMzLy α. 30 Ecce] om. Un. duo] 2o Mw. similibus Ly. fit] sitNa. mencio] hic add. α (exc. Ca). 30 – 31 regno … alio] aliquo regno Ly; quocumque regno α.31 ut] nec LyCa; et Un. intelligitur Ly α. exceptum CaUn. quacumque] om. Ly. potestate] supp.Mw. 32 beato] om. Ly α. 32 – 33 Ergo … imperium] om. MzLy α. 33 quam] quod Ly. accepit2]acceperit MzLyCaVd. 34 beato] om. Vd. 36 in gentem] om. Ca. 37 Text on margin: om. MzLy α.probantur Ve; probat α (exc. Vd). beato Petro data Ly α (exc. Ca). 39 Romano imperio subiectaCa. beato] om. Vd. Petro] pape add. Na. 39 – 40 papalem (em. from papa Mw) potestatem α.40 sicut … regna] om. αm. erat] fuit MzLy.

202) Cf. above, 18 [175]. 203) Mat. 16:19. 204) Jn. 21:17. 205) Cf. CB 6.6, p. 281.1–5.206) Gen. 1:16. 207) Jer. 1:10. 208) Lk. 22:38.

81Liber 1, Capitulum XX


subiectum Romano imperio. Ergo non maiorem potestatem recepit beatus Petrusa Christo super Romanum imperium quam super regnum Francie.

Discipulus: Forte dicerent aliqui quod dum regnum Francie erat subiectumRomano imperio omnem potestatem quam habuit papa super Romanum im-perium habuit eciam super regnum Francie. Sed modo non habet eam quia reg-45

num Francie non est subiectum Romano imperio.

Magister: Ista responsio multis videtur absurda. Tum quia per rebellionemregni Francie vel exempcionem papa non debuit aliqua potestate privari. Tumquia potestas quam habet papa ex ordinacione Christi non potest mutari necauferri ab eo | per aliquem inferiorem Christo. Tum quia tunc papa qui fuit postLy f. 240va

rebellionem vel exempcionem regni Francie non fuisset equalis potestatis cumpapa qui precessit et ita non fuisset verus successor.

Discipulus: Recitasti quomodo illa racio impugnatur, nunc narra quomodorespondetur ad ipsam.

˹Magister: Respondetur ad ipsam quod per qualem auctoritatem˺ pap˹a55 Responsio adargumentumZacharias deposuit regem Francie et˺ Pipinum sustituit, ˹ut allegatum est

supra,˺209 per talem vel consimilem t˹ranstulit˺ imperium ˹Romanum˺ de Grecisin Germanos. Reg˹em autem Francie˺ non deposuit auctoritate vel potestate sibidata ˹a Christo˺ sed vel hoc fecit auctoritate Fran|corum, qui sibi illa vice auc-Gs p. 891

toritatem et potestatem talem dederunt, vel sicut dicit glossa super illud capit-60

ulum Alius: “Dicitur deposuisse quia deponentibus consensit.”210 Sic papa nonauctoritate vel potestate sibi data a Christo sed auctoritate Romanorum, qui papetamquam persone excellencionri inter Romanos talem potestatem dederunt illa

41 subiectum] subditum Mw. recipit Ca. 43 Forte] on margin: Evasio absurditatis Ly. dicunt Mz.dum regnum] dominium regni Ly αm. 44 imperio] et add. Ly αm (supp. Mw). 47 Ista] on margin:Replica Ly. responsio] racio Mw. videtur] esse add. α (exc. Mw). Tum] Cum Un.48 excepcionem Mz αp. Tum] Cum Un. 49 potestas] ponentes MwUn. quam] quod Mw. habet]habuit α (exc. Vd). non] nec Un. mutari] em. from imitari Mw. 50 inferiorem] em. fromsuperiorem Ve. Tum] Cum Un. 51 vel exempcionem] om. Na. excepcionem MzLy αp. 52 ita] sicMz. fuit Ly. successor] eius add. Ly. 53 illa] ista Mz α. illa racio] om. Ly. pugnatur Ve.55 Text on margin: om. VeMz α; Responsio ad rationem Ly. ad ipsam] om. Ly α († Ca). per] supp.Mw; om. Un. qualem] potestatem et add. MzLy α († Ca). 56 Francie] om. Un. sustituit] em. tosubstituit Na; instituit MzLy α (et instituit Un). 57 per] om. Un. Romanum († Ca) imperium MzLyα. 58 Germanos] Romanos Mz α (exc. Ca; em. to Germanos Mw). autem] -que Ly α († Ca).59 sed] om. Mw. vel hoc] hec Ly. 60 et potestatem talem] talem vel potestatem Mz. dederunttalem LyCa. sicut dicit glossa] secundum glossam Ly. 60 – 61 illo (illud Un) capitulo αp. 61 Sic]Sed Ca. non] canc. Mw. 62 auctoritate1 … sed] om. Mw. qui pape] om. MzLy α. 63 tamquam] etquam Un.

209) Cf. above, 18 [168]. 210) Gloss on C.15 q.6 c.3, s.v. deposuit, col. 1443.

82 3.2 Dialogus


vice, transtulit imperium de Grecis in Germanos, vel potest dici transtulisse quiatransferentibus consensit.211 65

Discipulus: Ista responsio videtur fundari in illa opinione que ponit quod papaaliquam potestatem habet a Christo immediate, scilicet potestatem in spiritual-ibus et ius percipiendi carnalia necessaria sibi pro sustentacione sua, et ex-ercendo officio suo aliquam habet a consiliis generalibus, aliquam a congrega-cione fidelium, saltem per tacitum consensum ipsorum, aliquam a diversis gen- 70

tibus vel imperatoribus aut principibus vel aliis fidelibus. De qua opinionepotero invenire quamplurima in tractatu De potestate pape et cleri.212 Ideo adpresens quamplures impugnaciones istius responsionis omittam et unam addu-cam que talis est:

Quando aliquid dicitur fieri a sede apostolica non intelligitur fieri per aliquam 75

potestatem concessam persone pape solum modo sed intelligitur fieri auctoritateofficii commissi sibi a Christo. Decretalis autem illa Venerabilem dicit sedemapostolicam transtulisse imperium de Grecis in Germanos. Verba enim dictedecretalis sunt hec: “Illis principibus ius et potestatem eligendi regem in imper-atorem postea promovendum recognoscimus, ut debemus, ad quos de iure et 80

antiqua consuetudine noscitur pertinere, presertim cum ad eos ius et potestashuiusmodi ab apostolica sede pervenerit que Romanum imperium in personammagni Karoli a Grecis transtulit in Germanos.”213 Ergo papa auctoritate officiicommissi sibi a Christo transtulit Romanum imperium.

64 imperium] Romanum prec. MzLy α. Germanos] Romanos Mz α (exc. Ca; em. to Germanos Mw).65 transtulentibus Un. 66 responsio] racio α. fundata Ve. illa] ea Mz; ista αp. 67 aliquam] veramMz; om. Ly. potestatem habet] habet veram potestatem Ly. scilicet] et Mz; secundum Ly.68 perturpandi Mz. pro] sub Ca. sua] om. Ly. 68 – 69 et2 … suo] om. α. 69 officia sua MzLy.habet aliquam Ly. habet] om. Vd. a1] om. Un. conciliis LyUn. generalibus] et ius percipiendicarnalia necessaria sibi pro sustentacione sua aliquam habet a consiliis generalibus add. Ca; habetadd. Vd. aliquam2] auctoritatem MzLy. a2] om. Ve. 70 assensum Ly. aliquam] om. Ly. 71 aut] aVe. aliis fidelibus] huiusmodi Ly α. 72 poteris Ly. quamplurima] om. Ca. cleri] quamplurimaadd. Ca. 73 istius] illius MzLyMw. 75 Quando] on margin: Obiectio contra responsionem Ly.aliquid] aliud Na. fieri dicitur Ly α (dicitur om. Ca). apostolica] et add. Ve. 76 concessam] om.Mz; per se add. Un. pape] proprie Mz. modo] om. Ly; supp. Mw. 77 commissi … Christo]concessi a Christo sibi et commissi Ly; sibi a Christo commissi Ca; intelligitur (em. from concessisibi) a Christo sibi commissi Mw. illa] ista Ca. 78 Germanos] Romanos Mz α (em. to GermanosMw). dicte] om. Ly αm. 79 Istis MzLy α. ius] et prec. MzLy α. et potestatem] potestate Mw. in]et Ca; supp. Mw. 80 promovendi cognoscimus LyMw. ut] et Ca. et] de add. αm. 81 consuetudineantiqua Un. 82 huiusmodi] om. Na; apostolica prec., but canc. Mw. ab … pervenerit] a sedeapostolica (supp. Mw) provenerit LyMw. persona Mw. 83 Germanos] Romanos Mz α (em. toGermanos Mw). 84 sibi commissi Ca. transtulit] in Romanos add. Ca.

211) Cf. below, 30; OND 93.740–2, p. 688; CB 6.13, pp. 295.14–296.8; OQ 2.10.14–37, pp. 86–7;4.6.72–97, p. 138; 4.9.117–24, p. 150; Marsilius of Padua, DP D.2 c.30, § 8, pp. 600–1. 212) 3.1Dial. 1.10–11, 16–17, pp. 146–50, 155–60. 213) X 1.6.34, col. 80.

83Liber 1, Capitulum XXI


Magister: Respondetur ad impugnacionem istam quod sepe sedes apostolica85

accipitur pro papa et sepe illud quod fit a papa inquantum persona dicitur fieriab apostolica sede. Et ideo quia papa habens potestatem a Romanis transtulitimperium sedes apostolica dicitur transtu|lisse imperium.Ly f. 240vb

Capitulum XXIDiscipulus: Adhuc allegaciones alias pro opinione predicta discuciamus.

Magister: Pro eadem opinione allegatur aliter214 sic: Ab illo habet imperatorRomanum imperium a quo postquam ˹electus est ex˺aminatur, confirmatur,inungitur, consecratur ˹et coronatur˺ et cui iurat. Sed imperator Romanus5

˹postquam est el˺ectus examinatur a papa confirmatur, inungitur, consecratur ˹etcoronatur et ei iurat,˺ Extra, De eleccione, Venerabilem215 et dist. 63a, Tibi˹domino.˺216 Ergo imperator imperium habet a papa.

Discipulus: Ista ˹responsio vide˺tur includere multas. Dic ergo ˹secundum˺aliquam sentenciam an per hoc quod electus in imperatorem examinatur a papa10

possit ostendi quod imperator recipit imperium a papa.

Magister: Dicunt quidam quod non.217 Nam et littere legati examinari debent abillis ad quos mittitur, dist. 97a, Nobilissimus, ubi dicit glossa: “Legati sine per- Glossa

iculo non recipiuntur. Unde maior in eis est facienda examinacio.”218 Et tamenlegacionis officium non est ab ipsis. Ergo per examinacionem probari non potest15

85 Respondetur] on margin: Responsio ad obiectionem Ly. apostolica sedes Ly α. 86 illud] idMzMw. fit] supp. Na. persona] papa LyMw. dicitur] debet Mz. 86 – 87 ab apostolica sede fieri αp

(ab apostolica fieri sede Un). 87 a sede apostolica MzLy. papa] om. ω. 88 imperium2] om. α.

1 Capitulum XXI] tertiam rationem adducit ad probandum id quod prius que etiam impugnatur et adeam respondetur add. Ly; om. α (c. 24 supp. Vd). 2 Discipulus] om. Ca; on margin: Cap. XXI Ly.predicta] om. αp. 3 eadem] ista Mz. aliter] Augustinus MzLy; argumentum α. 4 examinatur] om.Na. confirmatur examinatur Mz. 5 ungitur α; et add. Mz αm; et prec. LyMw. et1] om. Mz. iniuratNa. 6 examinetur Mw. 6 – 7 confirmatur … iurat] confirmatur consecratur et huiusmodi α (etconsecratur [†...†]i Ca; consecratur et (supp.) huiusmodi Mw; consecratur et confirmatur ethuiusmodi Un; confirmatur consecratur et huiusmodi Vd). 7 Extra] exempla Ca. De] supp. Mw.Venerabilem] c. prec. MzLyMw. 8 domine αp. 9 responsio] racio VeLy α († Ca). multas]particulas add. Ly α. ergo] quod add. Mw. 10 aliquam] aliam Na. in] supp. Mw. 11 imperiumrecepit (recipit Mw) LyMw. 12 Dicunt] on margin: Impugnatio rationis, Prima Ly. littere] om. Ly.13 mittuntur MzLyVd. Text on margin: om. NaMzLy α. Ligati Un. 14 in eis maior Ly α (exc. Vd).in eis facienda est maior Vd. facienda est MzCa.

214) Following the reading of MzLy, cf. Augustinus of Ancona, Summa de ecclesiastica potestate,Rom 1479, Q. 41 art. 2–3, fol. 135rb–136ra. 215) X 1.6.34, col. 80. 216) D.63 c.33, col. 246.217) Cf. OQ 2.11.1–52, pp. 88–90. 218) Gloss on D.97 c.3, s.v. signatis, col. 631.

84 3.2 Dialogus


quod examinatus habet officium suum ab examinante. Licet eciam examinareliteras papales Extra, De crimine falsi, Ad falsariorum219 et tamen examinatoreshuiusmodi non habent super literas examinatas aliquam potestatem. Ergo perhoc quod electus in imperatorem examinatur a papa inferri non potest quodimperator habet imperium a papa. Examinatur igitur electus in imperatorem a 20

papa non ut papa conferat sibi imperium sed ne papa et alii habeant pro imper-atore illum qui non est electus legitime et per consequens qui non est verusimperator, quemadmodum volentes uti litteris papalibus examinant eas ne lit-teras falsas pro veris recipiant.

Discipulus: Video quare dicitur quod per examinacionem probari non potest 25

quod imperium sit a papa. Nunc refer quid dicitur de confirmacione.

Magister: Dicitur quod in nulla scriptura autentica antiqua invenitur quod im-perator fuerit confirmatus a papa. Unde nec in decretali Venerabilem220 quemagis sonare videtur quod imperium sit a papa de confirmacione non fit mencio.Unde dicitur quod antiquitus imperator non confirmabatur a papa. Si autem 30

postea aliquis fuit confirmatus a papa ex simplicitate et humilitate imperatorisprocessit non tamen potuit legem successori suo imponere.221

Discipulus: Numquid per inunccionem, consecracionem et coronacionem os-tendi potest quod imperium sit a papa?

Magister: Dicitur quod non, quia alii reges inunguntur, consecrantur et coro- 35

nantur ab archiepiscopis et episcopis regnorum suorum et tamen non habent | ab Ly f. 214ra

ipsis regna sua.222

Discipulus: Nonne per iuramentum potest ostendi quod imperium sit a papa?

16 quod] quia Mw. examinatus] non add. Ly. Licet eciam] Tum quia licet Ly; sed et licet (supp.)Mw. 17 Ad] et Ly; c. prec. Mz. 19 quod1] quia Mw. in] supp. Mw. 20 imperium habet Mz.igitur] per hoc add. Vd. 21 papa2] om. Ca. 22 illum] unum Ly α. 23 eos CaUn. 25 Vides Ca.26 Nunc] Hec Ve; om. Un. refert VeMw. 27 Dicitur] on margin: Secunda Ly. autentica] om. Ca.antiqua] canc. Mw. 28 – 31 fuerit … aliquis] om. Mz. 28 Unde] om. Un. nec] et Ly. 29 non fitmencio] fit sermo ■■■ ω. 30 imperator antiquitus Ly α. 31 aliquis postea Ly α. confirmatus fueritLyMw. papa] sed add. Mz. humilitate vel simplicitate Vd. et] vel Ly α. 32 successori] imperatoriLy. suo] om. LyMw. 33 inunccionem] et add. Un. et] om. LyMw; confirmacionem add. αp (prec.Vd). 35 Dicitur] on margin: Tertia Ly. inunguntur] et add. Ca. 36 ab1] ad add. Ve. 37 sua regnaLy. sua] om. Mw. 38 Nonne] Nunquid, on margin: Quarta Ly. iuramentum] suum add. Ca.

219) X 5.20.7, col. 820. 220) X 1.6.34, coll. 79–82. 221) Cf. OND 93.743–7, pp. 688–9; CB 6.6,p. 285.10–13; 6.13, p. 297.16–26; OQ 2.12.21–7, p. 91; Quoniam Scripturam, ed. DOLCINI, Marsilioe Ockham, p. 416; Marsilius of Padua, De translatione imperii, edd. JEUDY / QUILLET, OeuvresMineurs, pp. 430, 432; Marsilius of Padua, DP D.2 c.26, §§ 4–5, pp. 489–92. 222) Regarding thisassumption, cf. below, 22 [249]; Brev. 5.7.82–91, p. 235; OQ 1.12.52–4, p. 50; 2.11.1–52, pp.88–90; 6.2.19–29, p. 166.



Magister: Dicitur quod non, quia non potest probari quod aliquis imperatorprestiterit aliud iuramentum pape quam illud quod fecit Oto imperator Iohanni.40

Sed iuramentum Otonis non fuit iuramentum fidelitatis et subieccionis quodprestat vasallus domino suo pro feudo quod recipit ab ipso. Ad quod ˹proban-dum tam iu˺ramentum Otonis predicti quam iur˹amentum quod˺ prestat vasallusdomino suo add˹ucitur. Iuramentum˺ autem Otonis, ut habetur dist. 63a, c. Tibi˹domino,˺ tale fuit: “Tibi domino Iohanni pape ego ˹rex˺ Otho promittere et45 Forma

iuramentiimperatorisOtonis

iurare facio per ˹patrem˺ et filium et spiritum sanctum, per hoc lignum vivificecrucis ˹et˺ per has reliquias sanctorum quod, si permittente ˹domino˺ Romamvenero, sanctam Romanam ecclesiam et te rectorem ipsius exaltabo secundummeum posse, et numquam vitam aut membra neque ipsum honorem quem habesmea voluntate aut meo consilio aut mea exhortacione perdes. Et in Romana50

civitate nullum placitum aut ordinacionem faciam de omnibus que ad te aut adRomanos pertinent sine tuo consilio. Et quicquid de terra sancti Petri ad meampacem venerit tibi reddam. Cuicumque regnum Italicum commisero iurare |Gs p. 890

faciam illum, ut adiutor tui sit ad defendendum terram sancti Petri secundumsuum posse.”223 Forma autem qua iurat vasallus domino suo ut dicit Hostiensis55

est hec: “Iuro ego ad sancta dei ewangelia quod a modo in antea ero fidelis Formaiuramentivasallatushuic, sicut debet esse vasallus domino suo, nec illud quod michi sub nomine

fidelitatis commiserit pandam alii, me sciente, ad eius detrimentum.”224 Aliamformam novam ponit idem Hostiensis que talis est: “Ego Ticius iuro supersancta dei ewangelia quod ab hac hora in antea usque ad ultimum diem vite60

mee ero fidelis tibi Gaio domino meo contra omnem hominem.”225 Ex istisformis iurandi nonnullis apparet quod iuramentum Otonis imperatoris non fuit

39 non quia] om. Un. non2] supp. Mw. 40 aliud] em. from ad Ve; aliquod LyVd. Octo VeCaUn;Otho MzLyMw; Otto Vd. Iohanni] pape add. Ca. 41 iuramentum1] et add., but canc. Mw. OctonisVeCaUn; Othonis MzLyMw; Ottonis Vd. quod] sicut Ca. 42 feudo] pseudo Ca; ferendo αp.recepit Ly. 43 Octonis VeCaUn; Othonis MzLyMw; Ottonis Vd. 44 adducuntur LyMw; † Ca;adducantur αp. Octonis VeCaUn; Othonis MzLyMw; Ottonis Vd. ut] om. MzLy α. 45 fuit] fit α.Text on margin: om. MzLy α. 45 – 46 promitto et iuramentum LyCa. 46 et1] om. Ly. vivifice]universe Mz αp. 47 domino] deo Ly. 48 et] per Mz. 49 numquam] om. Ly. 50 mea2] meoconsensu aut Ly; om. Mw. 50 – 51 civitate Romana Ca. 51 ad2] om. Ly α. 52 consilio tuo Ly. Etquicquid] om. Mz α (supp. Mw). de] si Mz. Petri] si add. α. meam] nostram Ly. 53 pacem]potestatem Ly αm. pervenerit Ly. Cuicumque] et prec. Ly. Italie Ca. 54 illum] aliam Un. tuiadiutor Ly αm. tui] cui canc. Ve. defendendam Na. secundum] iuxta Mz; meum vel add. Ly α.55 posse suum Mz. 55 – 56 est hec ut dicit Hostiensis (Ostiensis Un) MzLy α. 56 Text on margin:om. MzLy α. ad] super Ly. in] om. Ly. 57 huic] tibi Ly α. illud] id Ve. 58 commiseris Ly α.59 novam] om. LyMw. Ostiensis Un. Ticius] Titius LyVd; Cicius Un. super] ad LyMw; supra α(exc. Mw). 60 sanctam Ca. hac] om. Ca. ad] om. Ly. 61 Gayo VeLy; om. α. Ex] De Ly.62 formis] ceus (?) Mz. Octonis VeCaUn; Otthonis Mz; Othonis LyMw; Ottonis Vd.

223) D.63 c.33, col. 246. 224) Henricus de Segusio Cardinalis Hostiensis, Summa aurea, Lyon1537, liber 3, De feudis, Quid sit fidelitas, fol. 153va. 225) Ibid., fol. 153va–b.

86 3.2 Dialogus


iuramentum fidelitatis. Tum quia in illo iuramento de fidelitate nulla fit mencio.Tum quia esto quod per aliqua verba eiusdem iuramenti aliqua fidelitas debeatintelligi per nulla tamen verba posita in iuramento illo intelligitur fidelitas illa 65

quam debet vasallus domino.226 Non enim omnis fidelitas est fidelitas quamdebet vasallus domino suo. Nam nonnumquam quis debet servare fidelitatemhosti suo quia fides hosti servanda est, 23a, q. 1a, Noli.227 Et tamen fidelitas illaquam debet vasallus domino suo non est hosti servanda.

Discipulus: Videtur quod iuramentum Ottonis fuit iuramentum fidelitatis ex hoc 70

quod iuravit sibi quod numquam vitam aut membra aut honorem perderet suavoluntate, consilio vel exhortacione. Hoc autem spectat ad iuramentum fideli-tatis, 22a, q. ultima, c. De forma, ubi sic legitur: “Qui domino suo fidelitatem˹iurat ista sex in | memoria semper habere debet incolume, tutum, honestum, Ly f. 241rb

utile, facile, possibile; incolume videlicet ne sit in dampnum domino suo de˺ 75

corpore suo.”228 ˹Ex quibus verbis˺ colligi potest ut videtur quod qui ˹iuratalicu˺i quod non erit in dampnum sibi de ˹vita et membris˺ iurat sibi fidelitatem.Hoc autem continetur in predicto iuramento Ottonis. Ergo iuravit pape fideli-tatem.

Magister: Respondetur quod non omnis qui iurat alicui ne sit ei in dampnum de 80

corpore suo iurat sibi fidelitatem quam debet vasallus domino suo. Nam sicutlegitur 1o regum, 30o c., David iuravit puero Egipcio qui ducturus eum erat adAmelechitas qui percusserant Siceleth quod non occideret eum et non tradereteum in manus domini sui et tamen David non iuravit puero illi fidelitatem quam

63 illo] isto MzCa. nulla fit mencio de fidelitate Ly α. 64 aliqua1] alia Mz. aliqua2] alia Mz. debetMz α. 65 verba tamen LyMw. isto iuramento MzCa; illo iuramento Ly α (exc. Ca). 66 debet]habet Ly. vasallus] supp. Vd. domino] suo add. Mz α. omnis] om. Na. 67 suo] om. MzLy. Nam]om. Na. 68 servanda est] est servanda Ly. 23a] 13 αp. illa] ista Mz. 69 debet] scilicet add. α.suo] om. LyUn. 70 Videtur] on margin: Objicitur Ly. Octonis VeUn; Otthonis Mz; Othonis LyMw.72 voluntate] vel add. α. 73 Qui] supp. Mz; quod prec. MzMw. 74 semper in memoria LyUn.75 facile] om. α († Ca; supp. Mw). possibile facile Ly. possibile] posse Mz αp; † Ca; se add., butcanc. Mw. videlicet] vide αp. 76 ut videtur colligi potest Ve. ut videtur] om. NaLyMw. 77 quod… membris] ne sit ei (sibi Ca) in dampnum de corpore († Ca) suo Ly αm. erit] sit Mz; om. αp. sibi1]suum αp (sui Un). et] de αp. 78 continetur] concipitur Mz. Octonis VeCaUn; Otthonis Mz;Othonis LyMw. 80 Respondetur] Dicitur Ly α; on margin: Respondetur Ly. ei] om. Mw. in] om.■■■ ω. 82 30o] 3 αp. c] om. Ly αm. Egipcio] em. from Egicio Ve; Egipto Na; Egypto Ly.83 Amelechias Ve; Amalechitas MzLy α. percussit LyMw; percusserat α (exc. Mw). Sicelech Ve;Sichelet Ly; Sichelec Ca; Sychelet Mw; Sichelech αp. occidet Mz. traderet] tradet que Mz.84 manum Ly; manu Mw. illi puero Ly. illi] illo Mz; om. Un.

226) Cf. OQ 2.12.14–20, pp. 90–1; further: Lupold of Bebenburg, Tractatus de iuribus regni etimperii Romanorum, c.9, edd. MIETHKE / FLÜELER (MGH Staatsschriften 4), pp. 318–23. 227)C.23 q.1 c.3, § 1, col. 892. 228) C.22 q.5 c.18, col. 887; cf. Hostiensis, Summa aurea, fol. 153va

(as cited above [224]).



debet vasallus domino suo.229 Et per consequens ex hoc quod Otto iuravit pape85

quod sua voluntate aut consilio non perderet vitam et membra non exhibuit sibiiuramentum fidelitatis; imo quamvis iurasset sibi quod nichil mali ei umquamfaceret non posset concludi quod iurasset sibi fidelitatem quam debet vasallusdomino suo. Nam taliter iuravit Ysaac Abimelech regi Palestinorum cuius tamennon erat vasallus nec iuravit ei fidelitatem quam debet vasallus domino suo licet90

iuraverit ei quod nichil noceret sibi, et Abimelech consimiliter iuravit Ysaac, sicenim legitur Genese 26o: “Ad quem locum cum venissent de Geraris Abimelech Genesis

et Ochoras amicus illius et Phicol dux militum, locutus est eis Ysaac: ‘Quidvenistis ad me hominem quem odistis et expulistis a vobis?’, qui responderunt:‘Vidimus dominum esse tecum et idcirco nunc diximus, sit iuramentum inter nos95

et ineamus fedus, et non facias nobis quicquid mali.’”230 Et post: “Surgentesmane iuraverunt sibi mutuo.”231 Ex quibus verbis colligitur quod Ysaac iuravitalii cuius non erat vasallus et econverso quod non nocerent sibi. Et per conse-quens licet Otto iurasset pape quod non foret sibi in dampnum nec de corporesuo nec de secreto vel municionibus neque de iusticia sua neque de possession-100

ibus neque de quocumque pertinente ad ipsum non posset ex hoc concludi quodiurasset sibi fidelitatem quam debet vasallus domino suo quia non continetur iniuramento quod usque ad ultimum diem vite sue foret sibi fidelis contra omnemhominem, sicut vasallus domino suo.

Discipulus: Videtur quod Otto imperator poterat iurare fidelitatem et subiec-105

cionem pape absque hoc quod iuraret sibi fidelitatem quam debet vasallusdomino suo. Nam sicut habetur Extra, De iureiurando, Ego episcopus, “episcopiiurant fidelitatem domino pape”232 et tamen ˹non iurant sibi illam fidelitatem

85 vasallus debet Ly. Octo VeCaUn; Octho Mz; Otho LyMw. 86 et] aut MzLy α. 87 numquam Na.88 sibi] ei Ly α. sibi fidelitatem] fidelitatem ei αp. 89 – 90 Nam … suo] om. MzLy. 89 AbymelechVeMw. 91 iuraverat Un. ei] fidelitatem add., but canc. Ve. sibi noceret Ca. sibi] ei Vd. et] om.Ly. Abimalech Mz; Abimeleth Ly; Abymelech Ca. similiter LyVd. Ysaach Na; Ysaak Mz. sic]em. from sibi Ve; si Un. 92 enim legitur] legitur enim Ly. Text on margin: om. MzLy α. cum] om.Un. Gerariis MzLy; Gerasis α. Abimalech Mz; Abimeleth Ly; Abymelech Mw. 93 Achor Mz;Achosat Ly; Octhos Ca; Ochos Mw; Otthom Un; Octhom Vd. ad amicos MzLy α. illius] om. αp.Plucol ω; Phycol Vd. militum] exercitus Ly α. eis] omnis Ca. Ysaach Na; Ysaak Mz. 95 nunc]ut Mz; om. αp. dicimus Ca. sic CaUn. 96 ineamus] iuremus Ly. et2] ut Mz. post] statim sequiturMz. 97 Ysaach Na; Ysaak Mz. 98 alii] illi MzLy α. non2] om. Ly. nocet Mz; noceret Ly α. sibi]ei Ly α. 99 Ottho Mz; Otho LyMw; Octo CaUn. foret] om. Ly; supp. Mw. 100 nec] vel Un. de1]om. Ly; de corpore nec prec., but canc. Mw. vel municionibus] om. Mz. imunicionibus Mw. sua]om. Vd. de3] om. Ly. 102 quia] quod Ly αm. 103 quod usque] quousque LyMw. usque] om. Na.104 – 106 vasallus … debet] om. α. 105 Discipulus] Sed, on margin: Iterum obijcitur Ly. Octo Ve;Otho MzLy. 107 suo] om. Vd. iureiurando] em. from iurando Ve. 108 iurant1] illam add. Ly. noniurant tamen Vd. sibi] om. Mw.

229) Cf. 1 Sam. 30:11–6. 230) Gen. 26:26–9. 231) Ibid., 26:31. 232) Gloss on X 2.24.4, s.v.ego N. episcopus, col. 798.

88 3.2 Dialogus


quam debet va˺sal˹lus domino suo quia episcopi non sunt vasalli pape, sicut necpapa est˺ dominus episcoporum, iuxta illud ˹beati Petri: “Neque dominantes˺ in 110

clero.”233

Magister: Respondetur quod sermo est de iu˹ramento quod˺ dicitur deberi fieriab imperatore racione imperii R˹omani,˺ quod dicitur esse a papa quia diciturquod nullus est verus imperator Romanus nisi recipiat Romanum imperium apapa. | Ex quo concluditur quod imperator debet infeudari a papa et per conse- Ly f. 241va

quens imperator est vasallus pape. Ex quo sequitur quod si debet iurare pape proRomano imperio debet sibi iurare fidelitatem quam debet vasallus domino suo.

Discipulus: Videtur quod Otto iuravit pape Iohanni fidelitatem illam quamdebet vasallus domino suo quia vocat eum dominum suum cum dicit: “Tibidomino meo Iohanni pape”,234 etc. 120

Magister: Respondetur quod sicut ibi Otto vocat papam dominum ita eciampapa vocat imperatorem dominum suum, 11a, q. 1a, Sacerdotibus.235 Ergo sicutex tali modo loquendi non potest concludi quod papa est vasallus imperatoris itaex modo tali loquendi Ottonis non potest ostendi quod imperator est vasalluspape. Dicitur ergo quod Otto vocat papam ‘dominum’ non quia papa sit domi- 125

nus eius temporalis sed propter prerogativam officii et dignitatis, quemad-modum sepe domini temporales voc‘dominum’ant eciam mendicantes religiososdominos propter prerogativam sanctitatis et religionis non quia reputent sevasallos eorum. Qui eciam modus loquendi sepe legitur in scripturis divinis.

Discipulus: Numquid tenebatur Otto eciam requisitus iurare pape Iohanni? 130

109 suo] om. Ly. 110 episcoporum] ipsorum LyMw. 112 Magister] om. Ca; on margin:Respondetur Ly. sermo est de] supp. Mw. debere MzLy α. 113 quod] quia Un. 114 percipiat Ly.115 concluditur quod] sequitur quod si debet iurare quod Un. 116 vasallus] domini add. Vd.iurare] iuramentum prestare Ly. iurare pape] vitare papam Ca. pro] quod Mw. 118 Videtur] onmargin: Replica tertia Ly. Octo VeCaUn; Octho Mz; Otho LyMw. illam] om. Un. 119 suo] om.Ly. 120 meo] om. MzLy α. pape] om. CaVd. etc] om. Ly αm. 121 Respondetur] om. Un; onmargin: Responsio Ly. ibi] om. Na. Octo VeCaUn; Octho Mz; Otho LyMw. eciam] om. Ly.122 papa] om. Mw. 11a] 2 α (em. to XI Un). Ergo] Discipulus prec. MwUn. 123 possit α (exc. Vd).124 Octonis VeCaUn; Otthonis Mz; Othonis LyMw. ostendi] concludi MzLy α. 125 Dicitur] om.MzLy α (Magister Mw; imperatoris Un). quod ergo Mz α. Octo VeCaUn; Ottho Mz; Otho LyMw.dominum] suum add. LyMwUn. non] est add. Ly α. sit] est MzLy α. 125 – 126 eius dominus Ly α(exc. Ca). 126 eius] suus Mz. perrogativam Ve; prerogacionem Mz α (exc. Ca). 127 sepe] em.from possepe Ve; om. Vd. mendicantes] et add. Ve. 128 dominos … religionis] om. Un.perrogativam Ve. quia] om. Na. reputant MzLy α. 129 legitur sepe Mz α. scriptura divina Mz.130 Numquid] on margin: Questio Ly. Octo VeCaUn; Otho MzLyMw. eciam] non add. LyCa.inrequisitus Mw. iurare] domino add. MzLy α. 130 – 131 pape … iuravit] om. Un. 130 Iohanni]om. Ly α.

233) 1 Pet. 5:3. 234) D.63 c.33, col. 246. 235) C.11 q.1 c.41, col. 638.

89Liber 1, Capitulum XXII


Magister: Respondetur quod Otto spontanea voluntate iuravit pape et ad taleiuramentum cogi non potuit quod tali racione probatur: Non plus ex ordinacione Responsio

Christi tenetur imperator pape pro Romano imperio quam rex Francie etquicumque alii pro regnis suis.236 Sed rex Francie et multi alii reges non tenenturiurare pape nisi voluerint. Ergo nec imperator.237 Et ex hoc concluditur quod135

imperator non habet imperium a papa nec est vasallus eius quia vasallus teneturiurare domino suo potissime si fuerit requisitus.

|Capitulum XXIIGs p. 891

Discipulus: Tange breviter aliquas alias raciones pro sepe dicta opinione.

Magister: Alia racio est hec: Papa supplet defectum imperii vacante imperio, Argumentum

Extra, De foro competenti, Licet.238 Ergo imperium dependet a papa.

Discipulus: Dic breviter quomodo respondetur ad racionem istam.5

Magister: Dicitur quod sicut papa ex auctoritate sibi data a Christo non intro- Responsio

mittit se de temporalibus vacantibus aliis regnis multis nec eciam est tutor here-dum aliorum regnorum qui sunt infra etatem legitimam sic papa auctoritatepapali sibi data a Christo non intromittit se de imperio vacante imperio,239 sedquod intromittit se – si rite faciat intromittit se – auctoritate Romanorum vel10

electorum, ad quos ˹vel ad cunctos electores spectat principaliter s˺uppleredefectum imperii ˹vacante˺ imperio, ˹qui potes˺tatem suam transferre | possuntLy f. 241vb

in ˹papam.

131 Octo VeCa; Ottho Mz; Otho LyMw. pape] Iohanni add. MzLy α. et] om. Ly. tale] autem add.Ly. 132 cogi] colligi em. to constringi Ve. Text on margin: Racio Ve; om. MzLy α. Non] Namprec. MzLy. 134 alii1 … multi] om. Un. 135 voluerit Ly. imperator] debet add. αp. 135 – 136 Et …non] om. Mw. 136 est] supp. Ve. eius vasallus Ca. 137 potissime … requisitus] om. αm.

1 Capitulum XXII] ponit duas alias rationes idem probantes quod prius ad quas etiam respondeturadd. Ly; om. α (22 Ca). 2 Tange] Pange αm; on margin: Cap. XXII Ly. aliquas] om. MzUn. alias]om. Ve. raciones] Magister add. Un. 3 Text on margin: om. Mz α; Quarta ratio Ly. hec] om.MzLy α (quod Vd). vocante Un. 4 competenti] om. Un; c. add. MzLy; cum add. αp. 5 quomodo]ergo qro. (=quero?) ■■■ (f. 200va) Un. illam racionem LyMw; istam racionem Ca. illam Mz.6 Text on margin: Racio Ve; om. Mz α; Respondetur Ly. Dico Ca; Videtur αp. a] domino seu add.Ca. 7 nec eciam] nec em. from eciam Mw. 7 – 8 heredum] om. MzLy. 8 qui] que αp. qui sunt] velheredum eorum MzLy. papa] ex add. Ca. 9 imperio2] illo Ly α. 10 intromittit1] intromittat Ly. si]om. αp. faciat] et add. Ve. 11 vel ad cunctos] om. Mz. vel … electores] om. Ly α. specialiterMzLy α. 12 imperio ˹vacante MzLy α. possent Ly αm; posset αp (em. to possent Vd).

236) Cf. above, 18 [175]. 237) Cf. OQ 2.12.27–31, p. 91. 238) X 2.2.10, col. 251. 239) Cf. OQ2.15.1–21, p. 93.

90 3.2 Dialogus


Discipulus: A˺liam racionem adducas.

Magister: Alia racio talis est: ˹Papa habet˺ utrumque gladium, materialem 15Argumentum

scilicet et spiritualem.240 ˹Ergo i˺mperium est ab ipso.

Discipulus: Dic quomodo respondetur ˹ad racionem istam.˺

Magister: Dicitur quod papa non habet utrumque gla˹dium,˺241 teste NicholaoResponsio

papa qui ut legitur 33a, q. 2a, c. Inter ˹hec˺ loquens de ecclesia ait: “Gladium nonhabet nisi spirituale. Non occidit sed vivificat.”242 20

Discipulus: Glossa respondet ibidem quod ecclesia non habet gladium nisispirituale “quoad execucionem”243 habet, tamen gladium materialem quasi re-conditum in vagina cuius execucionem imperatori committit: “In gremio enimfidelis ecclesie ambo gladii sunt reconditi. Unde quisquis ibidem non fueritneutrum habet. […] Quod probatur per hoc quod dominus non dixit Petro: 25

‘Abice gladium’, sed dixit: ‘Converte gladium tuum in vaginam’,244 ut scilicetPetrus non per seipsum sed per imperatorem potestatem gladii exerceret. Potes-tas enim gladii materialis apud ecclesiam est implicita sed per imperatorem quieam recipit explicatur. […] In cuius signum summus pontifex quando coronatcesarem exhibet sibi gladium in vagina contentum. Quem acceptum princeps 30

eximit et vibrando innuit se illius exercitum accepisse.”245

Magister: Ista racio a nonnullis qui eam hereticalem reputant multipliciterreprobatur.

14 Adducas aliam rationem Un. 15 Text on margin: om. NaMz α; Quinta ratio Ly. racio] om. Ca.talis] om. MzLy α. materialem] naturalem Un. 17 Dic] Dicit Mw. racionem] om. Ly α. 18 Texton margin: om. Mz α; Respondetur Ly. Nicolao LyMwVd; Nycolao Un. 19 papa] om. MzLy α.33a] 30 LyCa. hec] ubi add. Mz; hoc Ly; † Ca; hos Un. 20 nisi] in Ve. spiritualem MzLy α.21 Glossa] on margin: Evasio Ly. gladium nisi] nisi gladium Mz. 22 spiritualem MzLy α. quasigladium materialem Mz. materiale Na. 22 – 23 reconditum] tenditum Un. 25 dixit] dicit LyCa.26 gladium1] tuum add. Ca. dixit] om. Ly αm. tuum] om. Ly α (exc. Vd). 27 exerceret]communicet Ly α (supp. on margin: exerceret Vd). 29 eam] eum Mz. recepit Ly. In] on margin:Probatur Ly. 30 vaginam ω. acceptum] antequam Mz. 31 eximit] evaginat Ly. et] eciam Mz.exercitum] executionem MzLy; exercicium α (exc. Un). 32 Ista] Illa Mz. a] om. Un.32 – 33 multipliciter reprobatur] om. Un. 33 improbatur Ly.

240) Cf. AP 6.4–72, pp. 246–8. 241) Cf. Brev. 5.5.37–45, p. 230; OQ 2.13.1–29, pp. 91–2;8.6.63–146, pp. 201–4. 242) C.33 q.2 c.6, col. 1152. 243) Gloss on C.33 q.2 c.6, s.v. gladium,col. 2172. 244) Cf. Jn. 18:11; Mat. 26:52; conflation as in: Bernard of Clairvaux, Deconsideratione ad Eugenium papam, 1.6.7, edd. LECLERCQ / ROCHAIS, p. 454.8. 245) Cf. InnocentIV (?), Eger cui lenia, ed. HERDE, in: DA 23 (1967), p. 522–3; further, cf. Bartholomew of Lucca,Determiantio compendiosa, c.6, ed. KRAMMER (MGH Fontes iuris 1), pp. 17.30–18.6.

91Liber 1, Capitulum XXII


Discipulus: Quare ista opinio hereticalis putatur inferius dices cum recitabisquare opinio quam modo tractamus hereticalis estimatur. Ideo breviter narra35

quomodo ista responsio reprobatur.

Magister: Improbatur primo sic: Rex Francie et alii reges quamplures non 1o

recipiunt gladii potestatem a papa. Immo eciam quando regnare incipiunt ipsamde nullo requirunt nec pro coronacione nec pro aliqua potestate concedendaipsis. Ergo nec imperator recipit gladii potestatem a papa.40

Secundo quia extra ecclesiam est potestas gladii. Aliter enim nullus paganus 2o

fuisset verus princeps.

Tercio quia quando Christus dixit Petro: “Converte gladium tuum in vagi- 3o

nam”;246 Petrus non fuit papam nam post resurreccionem factus fuit pastor licetprius fuerit apostolus, dist. 50a, Considerandum247 et c. Fidelior.248 Ergo per illa45

verba non potest ostendi quod potestas gladii data fuit pape a Christo.

Quarto quia alii reges accipiunt coronam ab archiepiscopis vel episcopis reg- 4o

norum suorum per quam designatur regalis auctoritas et eciam potestas tempo-ralis et tamen illam non habent ab archiepiscopis et episcopis.249 Omnem enimgladii potestatem et administracionis temporalis habent ante coronacionem50

quam habent post250 et multo minus recipiunt in coronacione quam electi confir-mati in consecracione qui tamen ante consecracionem consequuntur omnia quesunt iurisdiccionis, Extra, De translacione episcoporum, c. 11o.251

Quinto quia electus in imperatorem a˹nte coronatur in regem˺ quam coronetur 5o

in imperatorem a pa˹pa. Omnis autem˺ rex habet potestatem gladii materia˹lis.55

34 Quare] Quia Ly. ista] illa LyMw. opinio] em. to racio Vd. 34 – 35 hereticalis … opinio] om. Ly.34 reputatur Mz α. 35 estimatur] reputatur Vd. 36 ista] illa LyMw. responsio] om., racio supp. Mz;racio Ly α. improbatur MzLy α. 37 Text on margin: om. Mz α; Respondetur improbando, PrimoLy. 38 – 40 gladii … recipit] om. Na. 38 Immo] om. LyMw. 39 aliqua] alia MzLy α. 40 potestatemgladii Un. 41 Text on margin: om. Mz α. gladii potestas Ly αm. Aliter] Aut αp (em. to Aliter ■■■Vd). 42 vere Ly α. 43 Text on margin: om. Mz α. quia] quod Mw. quando] om. αp (cum supp.Vd). dixit Christus Vd. dicit αm. 44 Petrus non fuit] non fuit Petrus Mz α. Petrus … nam2] om.Ly. papam] tunc add. Vd. pastor] ecclesie add. Vd. 45 fuerit] fuit LyMwUn; om. Ca.Considerandum] c. prec. Mz. c Fidelior] confidebor Un. 46 fuit data MzLy α. 47 Text on margin:om. Mz α. quia] quod Mw. episcopis vel archiepiscopis Ly αm. 48 per] propter Mw. regalis] om.Ly. auctoritas regalis α. 49 illam] illa Mz; illi Ly. episcopis vel archiepiscopis LyCa. et2] vel Lyαm. episcopis] regnorum suorum (dominium add. Ly) add. Ly αm. enim] supp. Mw. 50 et] om. Vd.administracionem Ly. temporalem LyCa. 51 minus] magis Ly. in] om. (mit Verw.zeichen. Prüfen!f. 164va) ■■■ Mw. coronacione] confirmacione α (confirmacionem Mw). electi] clerici Ly.51 – 52 confirmati] consumati Ca. 52 qui] et Ly. consequitur NaMw; consequentur Mz. omnia]om. Mw. 53 episcoporum] prelatorum Vd. 54 Text on margin: om. Mz α. quam] antequam Vd.coronetur] om. Ly. 55 papa] coronetur add. Ly. materialis] tempora[†] Ca.

246) Cf. Jn. 18:11; Mat. 26:52. 247) D.50 c.53, col. 198. 248) Ibid., c.54. 249) Cf. above, 21[222]. 250) Cf. below, 2.29. 251) X 1.7.1, col. 96.

92 3.2 Dialogus


Ergo antequam˺ imperator accipiat a papa gladium in | vagina ˹contentum˺ habet Ly f. 242ra

eciam quo ad execucionem gladium m˹aterialem.˺

Capitulum XXIIIDiscipulus: Ista responsio apparenter refellitur ad quam ˹postea˺ forte red-ibimus. Ideo tange aliam racio˹nem˺ ad conclusionem eandem.

Magister: Alia racio talis es˹t:˺ Ab illo est potestas Romani imperii qui aArgumentum

Christo recepit potestatem ligandi omnia et solvendi. Sed talem potestatem dedit 5

Christus beato Petro qui ut legitur Mattheo 16o dixit ei: “Tu es Petrus et superMatthei

hanc petram edificabo ecclesiam meam et porte inferi non prevalebunt adversuseam et tibi dabo claves regni celorum et quodcumque ligaveris super terram eritligatum et in celis et quodcumque solveris super terram erit solutum et incelis.”252 Ergo beatus Petrus omnia potuit. Et per consequens potuit dare imper- 10

atori imperium.

Discipulus: Quamvis de fundamento istius racionis plura poterimus invenire intractatu De potestate pape et cleri,253 tamen hic breviter dic an omnes consen-ciant quod absque omni excepcione papa omnia possit. Videtur enim quod siccum Innocencius tercius hoc videatur expresse, sencire et dicere qui ut habetur 15

Extra, De maioritate et obediencia, c. Solite ait: “Nec illud tamquam notissimumInnocentii

omittamus quod dominus dixit ad Petrum et in Petro dixit ad successores ipsius:

56 recipiat Ly α. a papa] om. Ca. 57 eciam] em. to iam Vd.

1 Capitulum XXIII] adducit sextam rationem ad idem: ubi etiam propter illam rationem determinaturquod papa non potest omnia sine omni exceptione add. Ly; om. α (on margin: 23m cam Mw).2 responsio] ratio, on margin: Cap. XXIII Ly. repellitur Vd. quam] om. Un. 3 eandemconclusionem Ly α. 4 Text on margin: om. VeMz α; Sexta ratio Ly. illo] ipso Ly. 5 recepit]suscepit Mz; recipit α (exc. Mw). 6 beato] om. Mz. dicit Ly. Text on margin: om. VeMzLy α.6 – 9 et … terram] etc. usque Ca. 7 – 9 petram … terram] etc. usque Ly. 7 – 9 edificabo … terram]etc. usque Mw. 7 adversus] om. Na. 9 et1] om. Na. 10 omnia] supp. Mw. Et … potuit2] supp. Mw.dare] omnia prec., but canc., above: dedere Mw. 10 – 11 imperium imperatori Ly α. 12 illiusMzLyMw. potuerimus Mz; potuimus αp. 13 De potestate] om. αp. dic breviter hic Ly α.13 – 14 consenciunt Ly. 15 hoc … habetur] videtur (videatur Ca) hoc consencire et dicere (legereUn) sicut legitur Ly α. 16 Solet MzLy; em. from Solvite Vd. Text on margin: om. MzLy α. Nec]Nunc vis non (om. Mw) LyMw; Ne Ca. illud] id VeMz. 17 dominus] deus MzLy α. dixit1] dicitLyCa. in Petro] etiam Petrus Ly. dixit2] dicit Ly αm. ipsius] eius Ly α.

252) Mat. 16:18–9. 253) Cf. 3.1 Dial. 4.12–9, pp. 328–41.

93Liber 1, Capitulum XXIII


‘Quodcumque ligaveris super terram erit ligatum et in celis’ etc., nichil excip-iens qui dixit: ‘Quodcumque ligaveris’ etc.”254

Magister: Dicere quod papa sine omni excepcione omnia possit multi reputant20

heresim, eciam loquendo de illis que fieri possunt ab homine. Tum quia nichilpotest quod est contra ius divinum vel ius naturale. Tum quia multa non potestque nec sunt contra ius divinum nec contra ius naturale, immo quorum multa abaliis fieri possunt.

Discipulus: Quod papa non possit omnia que sunt contra ius divinum vel ius25

naturale non dubito. Ideo de illis nullum ponas exemplum sed breviter tange |Gs p. 892

aliqua alia exempla que alii adducunt ad probandum quod papa non potest om-nia que nec sunt contra ius naturale nec contra ius divinum.

Magister: Primum exemplum est quia papa non potest instituere sibi succes- 1m

sorem qui post ipsum sit papa, 8a, q. 1a, § Hiis omnibus.25530

Secundum est quia quod infideles suscipiant fidem non est contra ius divinum 2m

vel naturale sed consonum. Et tamen papa non potest cogere infideles susciperefidem, dist. 41a, De Iudeis256 et 23a, q. 5a, Ad fidem257 et c. Quia nos.258

Tercium est quia non potest compellere aliquem absque culpa intrare reli- 3m

gionem, 20a, q. 3a, Presens.25935

Quartum est quia non potest precipere alicui absque culpa et causa patenti 4m

quod servet virginitatem, teste Ambrosio qui ut legitur 32a, q. 1a, c. Integritas

18 erit … celis] om. αm. ligatum … celis] om. Ly. et in celis] om. αp. nichil] vel αp.18 – 19 accipiens ω. 19 qui] cum Ly; quia Ca; quod Mw. dicit LyCa. etc] om. α (exc. Vd).20 Dicere] on margin: Papa non potest omnia Ly. omni] causa Un; om. Vd. omnia] om. Un.reputant] quod pars affirmativa est heretica add., but canc. Mw. 21 Tum] Cum MwUn.22 – 23 contra … nec2] om. Na. 22 vel] contra add. Mz. 23 immo] om. MzLy α. 25 omnia] illaMzLy α. vel] et α; contra add. Mz. 26 non ponas exepmlum de illis Ly. nullum] non Ly α.ponans Mz. 27 aliqua] om. Mz. alia] om. Ly α (a Un). 28 naturale … divinum] divinum necnaturale Ly; divinum nec contra ius naturale α. 29 Text on margin: om. VeMz α (primo supp. Vd);Probatur exemplis, Primum exemplum Ly. quia] quod MzLy α. sibi instituere (substituere MzLy)MzLy α. 30 §] s. MzUn; c. Ly αm; supp. Vd. 31 Text on margin: om. VeMz α (2o supp. Vd).infidelis suscipiat (recipiat Mz) MzVd. suscipiunt Ly. 32 vel] nec MzUn. Et tamen] Sed Vd.fideles Mz; infidelem Ca. 33 41a] 35 MzLy; 45 α. et1] 2 ω. 23a] 13 LyMw. 34 Text on margin:om. Mz α (3o supp. Vd). quia] quod MzLy α. 35 20a] 2 αp. 3a] c. add. MzLy α. 36 Text on margin:om. Mz α (4o supp. Vd). est] om. Ca. quia] quod MzLy α (supp. Mw). percipere Ve. alicuiprecipere Ly. alicui] supp. Mw. 37 quod] quis add. Ly. 32a] 23a Vd.

254) X 1.33.6, § 6, col. 198. 255) C.8 q.1 d.p.c.7, col. 591. 256) D.45 c.5, coll. 161–2. 257)C.23 q.5 c.33, col. 939. 258) C.23 q.4 c.43, col. 923; cf. gloss on D.45 c.1, s.v. fidem, col. 285.259) Cf. C.20 q.3 c.4, § 1, col. 850.

94 3.2 Dialogus


ait: “Sola est enim virginitas que suaderi potest imperari non potest. Res magisAmbrosius

est voti quam precepti.”260

Ex quibus verbis sumitur quintum exemplum, quod scilicet nichil 405m

˹supererogacionum potest papa precipere alicui sine culpa et absque causa,261 utnec continenciam nec ieiunia nisi racione delicti vel ex causa patenti˺ possit˹alicui precipere,262 dist. 74a,˺ | Gesta, ubi dicit beatus ˹Gregorius: “Sicut˺ iustum Ly f. 242rbGregorius

est ut nemo crescere compellatur ˹invi˺tus, ita censendum puto ne quisquaminsons ab ordinis sui ministerio deiciatur iniuste.”263 Ex quibus verbis sic argui- 45

tur: Papa de plenitudine potestatis non potest deicere aliquem iniuste. Ergo necde plenitudine potestatis potest aliquem invitum compellere crescere nisi racionedelicti vel ex causa.

Sextum est quia papa non potest dispensare cum monacho ut habeat proprium6m

vel contrahat matrimonium, Extra, De statu monachorum, Cum ad monas- 50

terium, ubi sic dicitur: “Abdicacio proprietatis sicut et custodia castitatis adeoest annexa regule monachali ut contra eam nec summus pontifex possit licen-ciam indulgere.”264

Septimum est quia papa absque causa non potest in quocumque voto dispen-7m

sare, teste Glossa Extra, De voto et voti redempcione, c. Non est voti. Que ait 55

super verbo adimplere: “Non est securus quoad deum cum quo papa dispensat

38 Text on margin: om. MzLy α. est enim] (est canc. Ve) enim est VeMz; autem est Ly; est Mw.imperari] vero add. Ca. imperari non potest] om. Na. 38 – 39 est magis Vd. 39 voti quam precepti]voluntati quam potestati Mz; voluntati quam precipienti α (volentis quam precipientis Ca; voluntatiquam presidenti Mw; em. to voluntati quam presidenti Un). 40 Text on margin: om. Mz α (5o supp.Vd). quibus verbis] verbis istis LyMw. quod scilicet] supp. Mw. 41 supererogativum MzLy α (†Ca). papa] om. MzLy α († Ca). ut] om. Ly α († Ca). 42 ieiunium Ly. nisi] non Un. ex] om. Ly.posset Ly. 43 dist. 74a] 74a dist. (c. add. MzLy) MzLy α. Text on margin: om. MzLy α.44 crescere] credere Ly; crescem α (exc. Ca). ne] om. Un. 45 insons] om. (gap) Mz; inscis ■■■(Koll. S. 215) α (iustius Ca). ordine αm. sui] seu α (om. Vd). 45 – 46 arguitur sic Vd. 46 potest]iustum add. Ca. deicere] em. from dicere Mw. aliquem] om. αm. iniuste aliquem Ly. 47 crescere]credere Ly; crescem α (exc. Mw). nisi] non Un. 49 Text on margin: om. Mz α (6o supp. Vd). quia]quod MzLy α (exc. Ca). 50 monachorum] c. add. MzLy. 51 ubi] nisi Mw. dicitur sic Mz. sicut]om. MzLy αm; subest αp (em. to obedit Vd). 52 annexa] adiuncta Ly. monachi MwUn. 54 Text onmargin: om. Mz α (7o supp. Vd). est] om. Un. quia] quod MzLy α. 55 – 56 Non … adimplere]supp. Mw. 55 Que] ubi Mz. 56 Non est] In vero Mz. securus] secutus Un; absolutus Vd.

260) C.32 q.1 c.13, col. 1119. 261) sine culpa et absque causa: cf. i.a. below, 23, 29 [276, 400];3.1 Dial. 1.16.30–2, p. 156; OND 2.156–7, p. 302; 61.58, p. 559; OQ 1.7.56, p. 35; 1.11.17, p. 45;further: Sext. 5.12 ad fin., reg. 23, col. 1122; glosses on X 1.2.2., s.v. culpa caret, col. 15; X 4.13.11,s.v. sine sua propria culpa, col. 1507; D.22 c.6, s.v. priusquam, col. 134. 262) Regarding thisassumption, cf. below, 2.27, 3.7 [■■660, ■■766]; 1 Dial. 7.67 (Gs 730 48–50; Ly 160ra); 3.1 Dial.1.16.30–1, p. 156; 17.43–4, p. 158; CB 6.3, p. 275.3–10; Brev. 2.17.7–93, pp. 146–8; 5.2.23–36, p.222; OQ 1.7.40–3, p. 35; IPP 3.24–8, pp. 286–7; Alleg. 7.36–43, p. 444. 263) D.74 c.2, col. 262.264) X 3.35.6, col. 600.



nisi subsit causa dispensandi, sicut nec dicitur absolutus qui causam excommu-nicacionis supprimit. Habebit tamen excepcionem quoad ecclesiam ille cum quosine causa dispensatum est; quoad deum sibi allegacio non valebit.”265

Octavum est quia papa non potest alienare predia et possessiones ecclesie nisi60 8m

ex causa et debito modo,266 12a, q. 2a, c. Non liceat, ubi Symachus papa sic ait:“Non liceat pape predium ecclesie alienare quoquo modo”,267 scilicet ad plac- Symachus

papaitum suum, licet in casu debito modo possit alienare. Nec papa hic imponitlegem successori suo sed ostendit quid de iure non potest, ut dicit Glossa dist.40a, Si papa.26865

Nonum est quia quondam non potuit papa cogere subdiaconos ad continen- 9m

ciam269 secundum beatum Gregorium qui ut habetur 27a, q. 2a, c. Multorum270 etdist. 31a, c. Ante triennium271 reprobat constitucionem predecessoris sui. Qui utdicit Glossa super c. Ante triennium ordinavit ut subdiaconi qui non promiserantcontinenciam “vel contenti essent uxoribus suis tantum vel beneficiis […].70

Postea idem” predecessor Gregorii, scilicet Pelagius, “fecit constitucionem in Pelagius papa

qua precise prohibuit ut subdiaconi nullo modo amodo commisceri deberentuxoribus suis.”272 De qua constitucione scribit beatus Gregorius dicens: “Antetriennium omnium ecclesiarum subdiaconi Sicilie prohibiti fuerant”, scilicet aPelagio papa, “ut more Romane ecclesie suis uxoribus nullatenus commisceren-75

tur. Quod michi durum atque incompetens videtur ut qui usum continencie noninvenit neque castitatem promisit compellatur a sua uxore separari ac per hoc,quod absit, in deterius cadat.”273 Ubi Glossa in assignando casum illius capituli

57 causa subsit Mz. causa] cum Un. sicut] sed Mz. nec] non Ly α. causam] tamen αm; cum αp.58 supprimit] om. α. tamen] om. α. ille] ita Ca. 60 Text on margin: om. Mz α (8o supp. Vd).quia] quod MzLyCa. et] neque Mz. 61 Non] et prec. Mw. Symachus] si monachus Un. sic] om.Ly. 62 Text on margin: om. MzLy α. licet Mz α. predium] presidium Mw. 63 licet] sed MzLy α.casu] et add. MzLy α. posset Ly α (potest Mw). 64 quid] quia Mz; quod αp. 65 40a] 10 prec. Un; c.add. MzLyMw. Si papa] om. Ve. papa] non potest add. MzLy α. 66 Text on margin: om. Mz α (9o

supp. Vd). quia] quod MzLy α. papa] om. MzLy α. dyaconos α (exc. Ca). 67 qui ut habetur] utlegitur Ly α. 2a] et Mw. Multorum] supp. Ca. et] om. Na. 68 31a] 3 α (37 Mw; em. to 31 Un).triennium] qui add. Ly. antecessoris Ly. 70 suis] om. Ca. beneficiis] privarentur add. Ly.71 idem] ibidem Ly α. scilicet Pelagius] om. Ly. Text on margin: om. MzLy α. 72 amodo nullomodo Mz. amodo] om. Ly. debent Mz. 74 triennium] olim add. Ly. subdiaconi] om. αm.prohibite αm. 75 uxoribus suis Mz. uxoribus] suis add., but canc. Mw. 75 – 76 miscerentur MzLy α.76 michi] tamen Ca. atque … videtur] videtur atque incompetens (em. from inpetens Mw) Ly αm.incompetens] impotens Un. usum] votum Mw. incontinentie Ly. 77 invenerit Ve; omisit Mw.ac] ne Mz. 78 illius] huius MzLy α.

265) Gloss on X 3.34.5, s.v. adimplere, col. 1280. 266) Cf. CB 6.4, pp. 275.34–276.12; Brev.2.10.9–10, p. 128; OQ 1.6.95–8, p. 32. 267) C.12 q.2 c.20, col. 693. 268) Gloss on D.40 c.6,s.v. a nemine, col. 259. 269) Cf. CB 6.3, p. 274.25–33; Alleg. 7.24–30, pp. 443–4. 270) C.27q.2 c.20, col. 1068. 271) D.31 c.1, col. 111. 272) Gloss on D.31 c.1, s.c. Ante triennium, coll.195–6. 273) D.31 c.1, col. 111.

96 3.2 Dialogus


loquens ˹de illa constitucione Pelagii pape dicit sic: “Sed illa constitucio˺ fu˹itGlossa

iniqua quod aliquis qui non promisit continenciam˺ cog˹eretur continere. Re- 80

tractatur hec a Gregorio et sta|tuitur˺ hic quod si qui subdiaconi modo sunt non Ly f. 242va

˹cogantur continere˺ nisi velint. Si qui autem in futurum s˹unt ordinan˺di nonadmittantur nisi promittant continen˹ciam.”˺274 Et Glossa super verbo durumdicit sic: “Statu˹tum˺ Pelagii fuit contra ewangelium ex quo excipitur sola forni-Glossa

cacio […]. Et ideo reprobatum fuit.”275 85

Discipulus: Si istud quod precepit Pelagius papa erat contra ewangelium istudexemplum non probat quod papa non possit omnia que non sunt contra ius di-vinum et ius naturale.

Magister: Respondetur tibi quod illud statutum Pelagii fuit tam contra ewan-gelium quam contra libertatem sive ius illorum subdiaconorum et uxorum ipso- 90

rum, quia voluit cogere subdiaconos continere, non obstante ewangelio et nonobstante libertate sive iure tam subdiaconorum quam uxorum eorundem. Inpotestate enim subdiaconorum de consensu uxorum suarum fuit continere nechoc erat contra ewangelium. Sed illam potestatem subdiaconorum et uxorumipsorum non potuit ab eis auferre papa Pelagius, ut testatur Gregorius. Ergo non 95Gregorius

potuit omnia que non sunt contra ius divinum et contra ius naturale. Et ex istasentencia Gregorii concluditur quod papa nichil potest contra libertatem et iuscuiuscumque christiani eciam in spiritualibus nisi racione delicti vel ex causamanifesta, quia nullus potest privari iure suo et libertate sua sine culpa et absquecausa.276 Et ideo nisi racione delicti vel ex causa non potest alicui precipere nec 100

79 illa1] ista Mz. pape] om. Ly αm († Ca). Text on margin: om. MzLy α. illa2] ista Mz.80 promiserit Ly α (exc. Un; † Ca). 81 hec] hoc Mz; hic Ly α († Ca). a Gregorio] Gregorius αp.et] om. Un. constituitur Ly α († Ca). hic] om. Mz; hoc CaVd; hec Un. diaconi Ly α. modo] nonLy. 82 Si] Sed Mw. autem] sunt supp. Mw. sunt] om. LyMw. 83 admittantur] ordinentur Vd.nisi] em. from nec Ve. (illud Ca) verbum α. 84 sic] Si Ly. Text on margin: om. MzLy α. 86 Si]on margin: Obiectio Ly. istud1] illud Mz; constat Ly α. quod] illud quod add. LyCa. preceptumPelagii pape Vd. erat] fuit MzLy α. istud2] illud MzLy α. 87 potest Ly α. non3] om. Mz. 88 et ius]vel MzLy α. 89 Respondetur] on margin: Responsio Ly. tibi] om. Ly α. illud] istud Ly.90 libertatem] veritatem Ca. sive ius] sigius canc. Ve; tamen visus (sic supp. Mw) αm; tamen ius αp

(et ius Vd). 90 – 91 ipsorum] suarum Ly α. 91 voluit] noluit Na; supp. Mw. cogere voluit Ly.91 – 92 non obstante2] om. Ly. 95 ipsorum] suarum MzLy α. ab] om. Mz. Pelagius papa Ca. Texton margin: om. MzLy α. Ergo] om., et supp. Ve. 96 non] om. Ly. Et] om. Un. 97 concluditGregorius Ly; concluditur Gregorii (em. from -ius) Mw. nichil] vel Un; non Vd. 98 cuiuscumque]unius MzLy α. nisi] non Un. ex] om. LyMw. 99 quia] quoniam Ly. nullus] em. to nullum Ve;nullum MzLy α. privare (privar. Ve) MzLy α. 100 causa1] om. Un; manifesta prec. Vd. delicti] em.from debiti Mw. alicui] alteri Un. precipere] continenciam add. MzLy. nec] om. Vd.

274) Gloss on D.31 c.1, s.c. Ante triennium, col. 196. 275) Gloss on D.31 c.1, s.v. durum, col.196. 276) Cf. above [261].



ieiunium ad quod non tenetur nec elemosinam ad quam non tenetur absqueprecepto suo nec ad aliquod consimile.

Discipulus: De hoc sicut et de aliis in tractatu De potestate pape et cleri plurimapoterimus invenire.277 Ideo breviter tange plura exempla!

Magister: Decimum est quia non potest cogere aliquem semper nolentem105 10m

suscipere prelacionem, ut notatur in glossa 23a, q. 4a, c. Displicet.278

Undecimum quia non potest statuere ne de heresi accusetur, teste glossa que 11m

dist. 40a, c. Si papa querit: “Numquid papa possit statuere ne possit accusari deheresi?” Et respondens ait: “Non, quia per hoc periclitaretur tota ecclesia.”279 Etracione consimili non posset statuere ne possit qualitercumque accusari de alio110

crimine quia non potest statuere ne possit de illo crimine accusari pro quo potestdeponi. Sed pro alio crimine quocumque potest in casu papa deponi, teste glossaibidem que ait: “Certe credo quod si notorium est crimen eius quodcumque etinde scandalizatur ecclesia et incorrigibilis sit quod inde possit accusari”,280 etper consequens iudicari quia accusacio coram iudice fieri debet. Ergo non potest115

statuere ne possit de quocumque crimine accusari et iudica˹ri.

Duodecimum est secundu˺m quosdam quia non potest compellere ˹aliquem ad 12m

co˺nfitendum peccatum quod alteri ˹confessus est˺ qui absoluere potuit, quiaconfessio ˹peccatoris est quod˺dam ˹sacramentale˺ divino imperio sub|iacensGs p. 893

non hu˹mano.˺120

101 ad1 … elemosinam] om. Na. 101 – 102 ad1 … consimile] nec eleemosynam ad quod non tenetursine consensu suo nec aliquid simile Ly. 101 non1] supp. Mw. nec] ad Un. 101 – 102 absqueprecepto] absque consensu Mz; sine consensu α. 102 ad] om. Mz αm. aliquid α (exc. Vd). simileMz α. 103 et sicut LyCa. plurima] plura MzLy α. 105 Text on margin: om. Mz α (10o supp. Vd).quia] quod MzLy α. semper] subdiaconum MzLy; om. α. volentem Un. 106 23a] 21 α (em. to XXIIIUn). 107 Text on margin: om. Mz α (11o supp. Vd). quia] quod MzLy; est prec. Ly α. testanteMzLyMw. 108 40a] 86 α (em. to XL Un). 108 – 109 possit2 … heresi] de heresi accusetur Ly αm.109 periclitaretur] particulariter Ve. Et2] Ex Ca. 110 consimili racione Ly α. posset] potest Mw.alio] aliquo Mz; illo LyMwUn. 111 quia … accusari] om. MzLyMw. ne] quod non α (exc. Mw).accusari de illo crimine α (exc. Mw). 112 crimine] casu α. crimine quocumque] quocumque casuVd. papa in casu potest Ca. 114 inde scandalizatur ecclesia] in scandalum ecclesie Ly. inde2]deinde Un. 115 potest] posset Mz α (exc. Ca). 116 possit] posset α. de] pro Ly α. 117 Text onmargin: om. Mz α (12o supp. Vd). secundum aliquos est Mz. secundum quosdam] om. LyMw.quosdam] aliquos Mz α (alios Vd). quia] quod MzLy α. 119 peccatoris] om. MzLy α. est quoddamsacramentale] sacramentale quodam Mz; sacramentalis cuidam Ly; sacramentale (est add. Vd)quoddam (est supp. Mw) α (˹† ... †˺dam Ca). subiacet Mz; est add. LyCa.

277) Cf. 3.1 Dial. 1.16.29–1.17.54, pp. 156–8. 278) Gloss on C.23 q.4 c.38, casus, col. 1749.279) Gloss on D.40 c.6, s.v. a fide devius, col. 260. 280) Ibid.

98 3.2 Dialogus


Tercium decimum est quia papa non potest compellere aliquem ˹ut c˺ontrahat13m

matrimonium.281 Cuius racionem reddunt ˹ali˺qui dicentes quod secundum eaque ad naturam corporis pertinent homo homini obedire non tenetur sed soli deoquia omnes | homines natura sunt pares, puta in hiis que pertinent ad corporis Ly f. 242vb

sustentacionem et prolis generacionem, sicut de matrimonio contrahendo vel 125

virginitate servanda aut aliquo alio huiusmodi.

Quartum decimum est quia papa in temporalibus legitimare non potest, ut14m

notatur Extra, Qui filii sunt legitimi, Per venerabilem.282

Quintum decimum est quod includit quamplurima est quia papa extra terras15m

sue temporali iurisdiccioni subiectas non potest illa que potest dominus tempo- 130

ralis super servos inquantum servi sunt.

Discipulus: Istud exemplum habet vigorem ex hoc quod non omnes hominessunt puri servi summi pontificis, quia si papa omnia posset que non sunt contraius naturale nec contra ius divinum ipse posset omnia in imperatores et reges acprincipes ac generaliter in omnes mortales que potest quicumque dominus in 135

quemcumque servum suum et ita nullus preter papam esset liber sed omnesessent servi pape.283 Licet autem de isto sicut et de omnibus aliis que spectant adpotestatem pape possumus invenire multa in primo tractatu huius tercie partisnostri dialogi,284 hic tamen breviter conare allegando ostendere quod non omneshomines sunt puri servi pape. 140

121 Text on margin: om. Mz α (13o supp. Vd). Tredecimum Ly. quia] quod MzLy α. 123 nontenetur obedire αp. 124 quia] om. Ly. homines omnes Ve. 125 et prolis generacionem] om. Un.126 aut] et Mz; vel Ly. alio] om. Ly α. 127 Text on margin: om. VeMz α (14o supp. Vd). quia]quod MzLy α. 128 legitimi] c. add. Mz. 129 Text on margin: om. VeMz α (15o supp. Vd). est1] om.MzLyMw; quia papa exra terras add., but canc. Vd. quamplura Ly α. est2] om. CaVd. quia] quodMzLy. terras] om. (gap) Mz; metas Ly; captas α (exc. Vd; cepta, supp. on margin: terras ■■f.165vb■■ Mw). 130 sue] suo α. iurisdiccioni sue temporali Ly. iurisdiccioni] om. α (exc. Vd).illa] ista Mz. potest2] om. Ly. 131 sunt servi α (sunt (supp.) sui et servi Mw). 132 non] om. Vd.homines] om. Na. 134 nec] vel Un. omnia] et sic add. Vd. in] et Ve. ac] om. LyMw.135 dominus quicumque LyMw. 136 preter papam] nisi papa MzLy α. 137 essent] om. Mw. pape]sui MzLy α. Licet] on margin: D[iscipulus] Ve. et] om. MzLy α. omnibus] multis Ly. spectant]om. LyMw. 138 pape] et cleri (spectant add. Ly) add. MzLy α. multa invenire Ly. tractatu primoLy. huiusmodi Na. 139 breviter tamen hic Ly. tamen breviter] breviter tamen Mz α (exc. Ca).conaris Ve. conare allegando ostendere] allegare conare Ly α. omnes] supp. Ve.

281) Cf. 3.1 Dial. 1.7.44–5, p. 135; 1.16.31–3, p. 156; 1.17.46–8, p. 158. 282) Cf. gloss on X4.17.13, s.v. beati Petri, col. 1542. 283) Cf. CB 4.12, p. 262.16–32; 6.4, p. 275.16–27; AP2.68–83, p. 232; Brev. 2.3.42–59, pp. 114–5; OQ 1.6.24–35, pp. 29–30; Consult. 269–73, p. 285;IPP 1.36–42, pp. 283–4; 11.12–6, pp. 302–3. 284) Cf. 3.1 Dial. 1.5–8, pp. 130–41.

99Liber 1, Capitulum XXIV


Magister: Hoc multipliciter videtur posse probari. Primo sic: Reges et principes 1

ac alii laici habent proprietatem rerum temporalium. Servus autem nichil habetproprium. Ergo non omnes sunt servi pape.285 Secundo sic: Differencia est inter 2

servos ecclesie et aliorum. Ergo non omnes homines sunt servi summi pontif-icis. Tercio sic: Non omnem eandem potestatem habet papa in terris sue iuris-145 3

diccioni subiectis et in aliis sue iurisdiccioni temporali non subiectis. Ergo nonomnes homines sunt puri servi summi pontificis. Quarto sic: Aliqui sunt qui non 4

habent dominos principales, Extra, De hereticis, Excommunicamus.286 Ergo nonomnes homines sunt servi pape. Quinto sic: Si omnes homines essent puri servi 5

pape, papa posset ad libitum alienare quamlibet rem temporalem. Ergo posset ad150

libitum alienare predia ecclesie contra illud 12a, q. 2a, Non liceat pape.287 Sexto 6

sic: Papa non debet dominari super clerum iuxta illud Petri: “Non dominantes inclero.”288 Ergo clerici non sunt puri servi summi pontificis.

Capitulum XXIVDiscipulus: De ista materia habebo postea occasionem loquendi. Ideo brevitercomple raciones pro opinione quam nunc discutimus.

Magister: Quod imperium sit a papa tali racione probatur: Imperium fuit a Argumentum

Christo quia ipse fuit non solum sacerdos sed eciam fuit rex omnium temporal-5

141 Magister] supp. Ve. Text on margin: om. VeMz α; Quod christiani non sunt puri servi pape,Probatur primo Ly. probari posse Na. Primo] om. Mw. et] om. αm. 142 ac] om. Mw.proprietatem] potestatem Na. nichil] non Ly α. 143 omnes] homines add. Ly α. sunt] puri add. Lyα. Text on margin: om. VeMz α. sic] om. Ly αm. 144 aliorum] alios α. Ergo] om. Un. homines]om. Mz. summi] om. α (exc. Vd). 145 Text on margin: om. VeMz α. sic] om. Ly αm. terris]cunctis MzLy α. 146 aliis] illis Un. 147 homines] om. LyMw. puri] om. Ly αm. summi] om. α.Text on margin: om. VeMz α. sic] om. α (exc. Vd). sunt2] domini principales add. Ly α.148 principales] om. Ly α. hereticis] c. add. Mz. 149 homines1] om. MzCa. Text on margin: om.VeMz α. sic] om. Ly α (exc. Ca). homines2] om. Un. servi puri Mw. 150 papa] non add. Ca.papa posset] supp. Mw. ad libitum1] om. Vd. Posset ergo Un. posset2] non potest Ca.151 alienare] quamlibet rem temporalem Ergo posset ad libitum alienare add. Ve. ecclesie] quod estadd. Ly. 2a] c. add. Mz. licet Ca. Text on margin: om. VeMz α. 152 illud] canonice add. Ly α.Non] Neque Mz. 153 puri] om. LyMw.

1 Capitulum XXIV] adducit quattuor rationes probantes quod imperialis potestas fit a papa: ad quasetiam respondetur add. Ly; om. α (24 Ca; c. 27 supp. Vd). 2 De] on margin: Cap. XXIIII Ly. habeoLy α. postea habebo Mz. loquendi] tecum add. Vd. 3 discussimus Ly. 4 Quod] Quia Vd; onmargin: Septima ratio Ly. sit] si Ve. racione] supp. Mw. Text on margin: om. VeMzLy α. 5 quia]qui Vd. ipse] om. αp. non solum fuit MzLyVd.

285) Cf. ibid., 1.8.6–17, pp. 139–40. 286) X 5.7.13, § 3, col. 788. 287) C.12 q.2 c.20, col. 693.288) 1 Pet. 5:3.

100 3.2 Dialogus


ium, in cuius ˹signum ipse aliqua fecit˺ in quantum imperator et ali|qua in quan- Ly f. 243ra

tum s˹acerdos, ut notat˺ Glossa, dist. 10a, c. Quoniam idem.289 Ergo a papa q˹uiest vicarius˺ Christi in terris est imperium.

Discipulus: D˹ic quomodo˺ respondetur ad racionem istam.

Magister: Dupliciter respon˹detur:˺ Uno modo quod hereticum est dicere quod 10Responsio

Christus inquantum homo m˹ortalis˺ fuit rex in temporalibus.290

Discipulus: De hoc satis habe˹re poterimus˺ in tractatu tercio secunde partishuius Dialogi. Ideo dic q˹uomodo˺ aliter respondetur.

Magister: Aliter respondetur quod vicarius non semper habet omnem potes-tatem quam habet ille cuius est vicarius. Et ideo licet Christus fuisset rex in 15

temporalibus et ab eo fuisset imperium ex hoc concludi non posset quod im-perium est a vicario Christi.291

Discipulus: Aliam racionem allega!

Magister: Alia racio est hec: Sacerdos veteris legis fuit supra reges, teste deoqui dixit Ieremie prophete et sacerdoti Ieremie 1o: “Ecce constitui te hodie super 20

gentes et super regna”292 etc. Ergo multo magis summus sacerdos nove legis estsupra imperium.

Discipulus: Narra quomodo respondetur!

6 ipse] om. α († Ca). in quantum1] sicut Mz α; ut Ly. 6 – 7 in quantum2] sicut Ly. 7 sacerdotes Ly.c] et Mw. a] om. Ly; supp. Mw. 8 Christi] et add., but canc. Ve. imperium] dominus imperii Ly.9 istam] om. Mw. 10 Dupliciter Magister Ca. Text on margin: om. Mz α; Respondetur primo Ly.11 Christus] et add., but canc. Ve. rex in temporalibus2] in temporalibus rex LyMw. 12 haberepoterimus] habebimus Ly α († Ca). tercio secunde] tertie MzUn; tertio tertie Ly. 13 huius] om. αp.Dialogi huius Ca. Dialogorum Vd. dic] dicit MwUn. quomodo] em. from quod Mw († Ca).14 Aliter] on margin: Secundo Ly. respondetur] sic add. MzLy. non (om. Ca) semper vicariusMzLy α. habet] istam potestatem vel add. Mz. 15 fuisset] fuerit Na. 16 potest Mw. 17 essetLyUn; sit Vd. vicariis Ly; em. from vicarii Mw. 19 hec] om. Ly α; on margin: Ratio octava Ly.super LyMw. reges] et regna add. Ly. 19 – 21 teste … gentes] om. Mz. 20 dicit αm. 21 etc] em. toteste deo qui dixit Ieremie prophete et sacerdoti Ieremie 1o Ecce constitui te hodie [...] ■■f.259vb■■ Mz; om. Ly α. 22 super LyMw. 23 respondetur] ad hanc add. Ly.

289) Gloss on D.10 c.8, s.v. sic actibus, col. 43. 290) Cf. 3.1 Dial. 1.9.8–13, p. 141; OND 93passim, pp. 670–705; CB 1.15, pp. 207.3–208.19; Brev. 2.9.3–7, p. 127; 4.8.115–8, p. 210; AP2.204–8, p. 236; OQ 1.4.110–4, p. 26; 1.6.36–84, pp. 30–1; 1.13.5–9, p. 55. 291) Cf. below,3.22–3 [■■883, ■■906]; Brev. 2.22.7–19, p. 158; 5.2.23–58, pp. 222–3; 5.8.98–112, pp. 238–9; AP4.61–70, p. 241; 6.143–81, pp. 250–1; OQ 1.13.10–32, p. 56; Consult. 262–77, p. 285. 292) Jer.1:10.

101Liber 1, Capitulum XXIV


Magister: Multipliciter respondetur.293 Uno modo quod sacerdos veteris legisnon fuit supra regem nisi in spiritualibus ‒ non in temporalibus! Et ideo summus25

pontifex est supra imperatorem in spiritualibus ‒ non in temporalibus!

Aliter dicitur quod summus sacerdos nove legis non assimilatur summo sacer-doti veteris legis. Et ideo esto quod summus sacerdos veteris legis fuisset supraregem ex hoc inferri non posset quod summus sacerdos nove legis esset supraimperatorem.30

Aliter dicitur quod licet Ieremias fuit sacerdos non tamen fuit summus sacer-dos. Et ideo per auctoritatem illam non potest probari quod imperium est asummo sacerdote nove legis, nisi eciam posset per eandem probari quod im-perium est a sacerdote inferiori summo pontifice, quod tamen non est verum.

Discipulus: Adducas aliam racionem.35

Magister: Alia racio talis est: Summum sacerdocium et imperium intelliguntur Argumentum

per solem et lunam de quibus dicitur Genesis 1o: “Fecit deus duo luminariamagna”294 etc. Ergo sicut luna recipit lumen a sole ita imperator recipit potes-tatem a summo sacerdote.295

Discipulus: Qualiter respondetur ad istam racionem?40

Magister: Respondetur quod licet per solem et lunam intelligatur summum Responsio

sacerdocium et imperium, non tamen omni eodem modo se habet imperium adsummum sacerdocium quo se habet luna ad solem.296 Hoc enim dato concludere-tur oppositum conclusionis racionis prefate. Tum quia sicut luna non est a solesed ambo sunt a deo ita imperium non esset a sacerdocio sed ambo essent ab45

24 Multipliciter] om. Mz; on margin: Responsio prima Ly. modo] sic add. Ly α. 25 super LyMw.reges Ly. spiritualibus] et add. Ly α. 25 – 26 Et … temporalibus] om. Un. 26 pontifex] sacerdosMzLy α (exc. Un). super Ly αm. spiritualibus] et add. Ly α (exc. Un). 27 Aliter] Alio modo MzLyα; on margin: Secunda Ly. assimiletur Ca. 28 Et … legis2] qui et si Ca. super LyMw. 29 posset]potest MwMz. super LyMw. 31 Aliud Mz; on margin: Tertia Ly. fuit1] fuerit NaVd. sacerdos1 …fuit2] om. Ca. 32 istam Mz. est] sit MzLy α. 33 nove] veteris Mw. eundem Mz; racionem add. Lyα. 34 est2] om. ω. verum] est supp. Ve. 36 Text on margin: om. NaMz α; Nona ratio Ly.37 Genesis] em. from gentes Mw. 38 Ergo] om. Un. 39 summo sacerdote] papa Ly α. 41 Text onmargin: om. NaMz α. lunam] et lunam add. Mz. intelligantur NaLy; intelliguntur MzMw.42 omnino ■■■ LyCaUn. 42 – 43 imperium2 … habet] om. Un. 43 Hoc] Quo Vd.43 – 44 concludetur αm. 44 prefacte VeMz. quia] tunc add., but canc. Ve. 45 esset] est Ly. a2]summo add. MzLy α. sacerdote Vd. ambo2] sunt vel add. Ly.

293) In the following, cf. Brev. 5.10.1–80, pp. 244–6; AP 6.79–103, pp. 248–9; OQ 1.10.1–28, p. 41.294) Gen. 1:16. 295) Cf. X 1.33.6, § 4, col. 198; Henricus de Segusio Cardinalis Hostiensis,Summa aurea, Lyon 1537, l. 4, Qui filii sint legitimi, Qualiter et a quo filii legitimi, foll. 215vb–6ra.296) Cf. Brev. 5.6.1–25, pp. 231–2; AP 6.203–31, p. 252; Alleg. 3.368–401, pp. 410–1.

102 3.2 Dialogus


alio. Tum quia tunc sicut luna habet aliquam virtutem et potestatem quam nonhabet a sole, scilicet super aquas et humores, ita imperator haberet aliquampotestatem quam non haberet a papa. Ideo dicitur quod quantum ad aliquid estsimile | de sole et luna et de papa ˹et imperatore et quantum ad aliquid non est Gs p. 896

simile. Quantum ad hoc enim est simile quod sicut sol est dignior et nobilior 50

luna sic summum sacer˺docium ˹est dignius et nobilius˺ | imperio, quemad- Ly f. 243rb

modum ˹spiritualia sunt˺ digniora temporalibus.

Iterum sicut luna ˹reci˺pit lumen a sole ita in multis imperator debet ˹re˺ciperedireccionem a papa quando est catholicus, bonus et sapiens, scilicet in causisdei. Quantum autem ad multa alia non est simile, sicut dictum est supra. 55

Discipulus: Adhuc aliam racionem adducas.

Magister: Alia racio talis est: Ecclesia est unum corpus; ergo habet unum caput.Argumentum

Sed imperator non est caput. Ergo papa est caput ecclesie. A capite autem de-rivatur virtus in membra. Ergo imperator qui est membrum ecclesie ‒ non caput‒ virtutem recipere debet a papa tamquam a capite. Ergo imperium est a papa. 60

Discipulus: Dic qualiter respondetur ad hoc.

Magister: Respondetur quod papa est caput ecclesie que est congregacio fi-Responsio

delium. Et ideo in spiritualibus imperator subest pape. Et ideo aliquam direc-cionem et virtutem spiritualem recipere debet a papa. Sed quia papa non estcaput in temporalibus ideo imperator in temporalibus non subest ei nec im- 65

perium recipere debet ab ipso.

46 Tum] est non quia tunc Un. tunc] om. Na α (exc. Un). sicut] em. from tunc sil Mw. aliquam]aliam Mz. et] aliam add. Mz; aliquam add. Ly α. 47 supra Ly. habet LyMw. aliam MzLy. 48 quiUn. habet LyMw. 49 et1] de add. α. de papa et imperatore] imperatore et sacerdote summo Mz.papa] summo pontifice Ly α. et4] om. Un. 50 enim ad hoc Ly α († Ca). enim] non Ve. quod] etMz; quia Ly α († Ca). nobilior et dignior LyMw (†Ca). notabilior Ve. 51 nobilius et dignius Ly.53 Item VeLy αp. ita] sic MzLy α. debet recipere] om. Vd. 55 dei] divinis MzLy α. supra] om.MzLy α. 57 Text on margin: om. Mz α; Ratio decima Ly. est2] habet Un. 58 papa] non add. ω.59 virtus] vultus Mz αp. qui] om. MzLy α. ecclesie] et add. Ly αm. caput] et per consequens add.MzLy α. 60 recipere debet virtutem Ly. debet recipere αm. a1 … est] om. Mw. tamquam] sicut.MzLy α. a2] ex Mz. 61 qualiter] quomodo MzLy α. 62 Text on margin: om. Mz α. congregacio]cognitio Un. 63 subest imperator Ly α. 63 – 64 Et2 … spiritualem] Ergo illam (aliquam Mw)virtutem spiritualem et directionem LyMw. 63 – 64 Et2 … papa1] om. Mz. 65 in1 … imperator] om.Mz. in temporalibus imperator Vd.

103Liber 1, Capitulum XXV


Capitulum XXVDiscipulus: Aliquantulum diffuse arguendo et respondendo tractavimus opin-ionem terciam supra capitulo 17o recitatam. Nunc autem desidero scire quo-modo reprobatur.297

Magister: Illa opinio duo dicit: Primum est quod imperium est a papa. Secun-5

dum est quod nullum potest esse verum imperium nisi a papa. Primum dicuntquidam esse falsum. Secundum autem dicunt esse hereticum.298

Discipulus: Tractemus primo secundum et narra quare aliqui dicunt illud essehereticum.

Magister: Quod sit hereticum quidam sic nituntur ostendere. Quod repugnat10 Racio

scripture divine est hereticum reputandum.299 Sed non posse esse verum im-perium nisi a papa repugnat scripture divine. Nam per scripturam divinam con-stat ut dicunt aperte quod plures pagani fuerunt veri imperatores.300 Hoc enim deOctoviano testatur ewangelista cum dicit Lucas 2o: “Exiit edictum a cesare Lucas

augusto ut describeretur universus orbis.”301 Ex quibus verbis colligitur quod15

Octovianus, de quo fit ibi sermo, fuit verus imperator.302

Item Matthei 22o dixit Christus Iudeis: “Reddite que sunt cesaris cesari.”303 Ex Mattheus

quibus verbis datur intelligi quod ille erat verus cesar et tamen non habuit im-perium a papa; ymo fuit infidelis et paganus. Ergo verum imperium, verumdominium temporale, vera iurisdiccio temporalis et vera potestas gladii materi-20

1 Capitulum XXV] em. from c. 24 Mz; in quo improbatur opinio tertia supra ca. XVIII recitata et iamin precedentibus capitulis probata: ubi probatur illud dictum opinionis scilicet quod nullumimperium potest esse verum imperium nisi a papa esse hereticum add. Ly; om. α (25 Ca; cam 25m

supp. Mw; c. 28 supp. Vd). 2 Aliquantulum] on margin: Cap. XXV Ly. respondendo et arguendoLy α. retractavimus Ve. 3 17o] 18 Ly α. pretactam Mz. Nunc] Non Un. 4 reprobatur]improbatur MzLy α. 5 Ista MzLy α. 6 nullum] non Mz. 6 – 7 quidam (quidem Vd) dicunt esse Ly α(quidam esse dicunt MwUn). 8 Tractes MzLy α. quare] quomodo Mz; qualiter Ly α. dicunt aliquiLy. 10 Quod1] Quid Un. nituntur sic MzLyVd. Text on margin: om. Mz α; Prima ratio Ly. Quod2]Quid Un. 12 divine scripture Ly. divinam] om. Ly. 13 sunt Mz. enim] eciam LyMw. 13 – 14 deOctoviano] om. MzLy α. 14 ewangelista] om. Vd. cum dicit] om. Ly α. Luce LyCa. Text onmargin: om. MzLy α. 15 ascribatur Un. universis Un. verbis] om. Ly. 16 Octavianus VeLyVd.quo] om. Un; quibus Vd. fit ibi] ibidem fit Ly. 17 22o] 12 Mw. dicit LyCa. Text on margin: om.MzLy α. cesari] et que sunt dei deo add. MzUn; etc. add. MwVd. 18 erat] fuit MzLy; est α. tamen]om. Ve. non] habet nec add. Mz. 19 paganus et infidelis Ly α. 20 vera1 … et] om. Ca. et] om.Mz. gladii] temporalis seu add. Vd.

297) I.e. in favour for the assumption: Imperium non est a papa. Therefore in the following, cf.below, 28 [385]; Brev. 4.1, pp. 194–8; CB 6.5, pp. 277–80; IPP 19, pp. 312–3. 298) Therefore, cf.i.a. OQ 2.16.12–8, p. 94. 299) Cf. above, 19 [194]. 300) In the following, cf. CB 6.5, pp.277.16–279.26; Brev. 3.2–3, pp. 164–71; 4.7.32–38, pp. 204–5; 4.10.7–43, pp. 212–3; AP2.178–97, p. 235; OQ 1.10.55–129, pp. 42–4; 4.3.41–63, pp. 126–7. 301) Lk. 2:1. 302) Cf.Brev. 4.1.12–3, p. 194. 303) Mat. 22:21.

104 3.2 Dialogus


alis fuit et esse potest apud infideles et extra ecclesiam catholicam, licet infide-les nonnumquam | et forte ut plurimum tali potestate legitima abutantur. Sed ex Ly f. 243va

abusu utentis inferri non potest quod dignitas vel potestas sit minus vera, testeAugustino qui ut habetur in decretis 14a, q. 5a, c. ˹Neque enim ait: “Nec tiran-Augustinus

nice˺ factionis ˹perversitas laudabilis erit si regia clemen˺cia tirannus subditos 25

˹tractet. Nec vituperatur ordo˺ regie potestatis si rex crudeli˹tate tyrannicaseviat.˺ Aliud namque est iniusta potestate velle iuste ˹uti, et˺ aliud iusta potes-tate iniuste velle uti.”304 Ex ˹quibus˺ verbis datur intelligi quod vera potestate etv˹ero˺ dominio potest quis abuti, et ita ex abusu infidelium probari non potestquod apud eos non sit verum dominium nec vera potestas gladii materialis.305 30

Discipulus: Quantum ad quid isti impugnatores reputent opinionem predictamhereticam ut puto intelligo. Ideo solummodo auctoritates quibus probare conan-tur quod apud infideles fuit verum dominium temporale et vera potestas gladiimaterialis adducas.

Magister: Ad hoc adducunt auctoritates tam veteris quam novi testamenti quam 35

eciam auctoritates sanctorum patrum et maiorum. Abraham enim ut habeturGenesis

Genesis 23o noluit gratis recipere speluncam duplicem ut sepeliret in ea uxoremsuam sed emit eam ab Effron infideli,306 quod tamen non fecisset si Effron in eaverum ius nullatenus habuisset. Iacob eciam fidelis recognovit quod Labaninfidelis verum dominium aliquarum temporalium rerum habebat cum dixit ei, 40

ut habetur Genesis 31o: “Quicquid tuorum apud me inveneris aufer.”307 Et post:Genesis

“Quid invenisti de cuncta substancia domus tue.”308 Et post: “Oves tue et capretue steriles non fuerunt arietes gregis tui non comedi.”309

22 plurimi MwUn. 23 utentis] om. Ly. inferri] infici Ve. vel potestas] om. Un. 24 habetur] legiturLy α. in decretis] in decretu Ca; inde citatis dectetis Mw; om. Un. 14a] IX Mw; 24 αp. Text onmargin: om. MzLy α. 25 factionis] persecucionis MzLy α (persec˹† Ca). erit] om. MzLy α († Ca).tirannus] tirannice Ly α. 26 si] sed Mz. 27 est] supp. Mw. iuste] iusti Mz. 27 – 28 uti … velle] om.Un. 27 iusta] em. from in Mw. 27 – 28 iusta potestate] iuxta potestatem Ca. 28 quibus] hiis Ly.intelligi datur αm. 29 dominio vero Mz. 31 impugnantes Ly αm. reputant MzLy α. 33 quod] quiaVe. fuit] sit Ly. gladii] scilicet add. α (exc. Un). 34 adducas] om. Mw. 35 Ad] on margin: Minorprobatur auctoritatibus veteris testamenti Ly. 36 eciam] om. Ca. Text on margin: om. MzLy α.habetur] legitur Mz. 37 23o] 12 Mz. ea] eam α. 38 ab] supp. Mw. Effron1] Effrem Mz. Effron2]Effrem Mz. eam Ca. 39 recognovit] indicavit Ly. Labam LyMw. 40 rerum temporalium MzLy α.dicit LyCa. ei] eis Mz. 41 habetur] legitur Ly α. 31o] 32 Ca; 23 Mw; 3 αp. Text on margin: om.MzLy α. Quicquid] Eadem quid Ca. tuorum] tuum Ly α. inveneris aufer] om. αp (gap Un; esseagnovimus Vd).

304) C.14 q.5 c.9, §§ 2–3, col. 740. 305) verum dominium: cf. below, 27 [374]; CB 6.5, p.277.29–278.5; Brev. 3.12.51–9, p. 186; 4.10.1–4, p. 212; AP 2.183–5, p. 235; OQ 1.10.62–72, p.43; 2.13.16–8, p. 92. 306) Cf. Gen. 23:8–16. 307) Gen. 31:32. 308) Ibid., 31:37. 309)Ibid., 31:38.



Item Genesis 39o scribitur: “Benedixitque dominus domui Egypcii propter Genesis

Ioseph et multiplicavit tam in edibus quam in agris cunctam eius substan-45

ciam.”310 Ergo iste infidelis habuit verum dominium rerum.

Item 41o c. Ioseph loquens de legitima potestate Pharaonis ait: “Omne frumen-tum sub Pharaonis potestate condatur.”311 Et 47o c. scribitur: “Emit ergo Iosephomnem terram Egypti, vendentibus singulis possessiones suas pre magnitudinefamis subiecitque eam Pharaoni et cunctos populos eius.”312 Et post: “En ut50

cernitis et vos et terram vestram Pharao possidet.”313

Item Deuteronomii 2o c. legitur quod deus dedit quibusdam infidelium verumdominium terrarum. Ubi sic scribitur: “Transibitis per terminos fratrum vestro- Deuteronom.

rum filiorum Esau qui habitant in Seir; et timebunt vos. Videte ergo diligenterne moveamini contra eos; neque enim dabo vobis de terra eorum quantum55

potest unius pedis calcare vestigium quia in possessionem Esau dedi montemSeyr. Cibos emetis ab eis pecunia et comedetis. A|quam emptam haurietis etGs p. 897

bibetis.”314 Et post: “Dixitque dominus ad me: ‘Non pugnes contra Moabitas necineas adversus eos prelium; non enim dabo tibi quicquam de terra eorum quiafiliis Loth tra|didi in possessionem.’”315 Et post: “Locutus est dominus ad meLy f. 243vb

dicens: ‘Tu transibis hodie terminos Moab urbem nomine Ar, ˹et ascende˺ns invicinia filiorum Amon cave ne pugnes contra eos nec movearis ad prelium. Nonenim dabo tibi de terra filiorum Amon quia filiis ˹Loth dedi˺ eam in posses-sionem.’”316

44 39o] 32 Mw. scribitur] subditur Mz; om. Ly α. Text on margin: om. MzLy α. domui] dominiVe. 45 eius] om. Mz α. 46 isti (exc. Un) infideles habuerunt αp. rerum] temporalium add. Vd.47 Omne] Ecce Mw. 48 potestate Pharaonis Vd. c] om. Ly. scribitur] om. αm. Emit ergo] om.(gap) Ve; Emit enim ibi Mz. ergo] om. αp. 49 omnem] om. Mz; totam Un. 50 famis] famas Un. -que] om. Mz. Et] om. Ve. Et post] om. MzUn. post] sequitur Ly. post En ut] em. from ne Mw.En] Er Mz; Si Ca. ut] vos add. α. 51 cernitis] emtis Un; emitis Vd. et2] om. Un. possidebit Mz.52 Deuteronomii] di. ut’u ■■202va■■ Un; 1 prec. αp. c] om. Ly αm. scribitur Ly α. infidelium]infidelibus Ly αm; om. αp. 53 legitur Ly α. Text on margin: om. MzLy α. per] om. Ly. 54 habitabitCa; habitavit MwVd. Seir] se Ca; Seb Un; Seyr Vd. timebit αm; tenebit αp. vos] nos Mz. 55 dabovobis enim Mw. vobis] nobis Ve. 57 Seyr] Seir NaLyUn; om. (gap) Ca. emtis Un; emetes Vd.57 – 58 Aquam … bibetis] om. Un. 58 me] Moysen Ly; em. to Moysem Mw. pugnabis Ly.59 quicquam] quid Mw; quidquid Un. 60 tra|didi] gap add. NaVeMz. postea Ve. me] Moysen Ly.61 hodie] om. Vd. Har Ca. ascendes MzLy αp. in] om. Un. 62 viciniam MzVd. 62 – 63 filiorum… terra] om. Ca. 63 enim] om. Ve. Lot Na. eam] supp. Na; eo Un; om. Vd.

310) Ibid., 39:5. 311) Ibid., 41:35. 312) Ibid., 47:20–1. 313) Ibid., 47:23. 314) Deut.2:4–6. 315) Ibid., 2:9. 316) Ibid., 2:17–9.

106 3.2 Dialogus


Item ut legitur 3i ˹Regum 9o˺ Salomon dedit Hyram regi Cyri qui non est ˹de˺ 65Regum

filiis Israel sponte 20 oppida in terra Galilee; ˹q˺ui tamen non dedisset ei spontesi ille non fuisset capax veri dominii quarumcumque temporalium rerum.317

Item 3i Regum 19o precepit dominus Helie prophete ut ungeret Azael regemRegum

super Syriam qui tamen erat infidelis.318 Constat autem quod regnum datum adeo est verum regnum. Ergo infidelis fuit capax veri regni et veri dominii ac 70

vere potestatis temporalis.

Item 2i Paralipomenorum c. ultimo et 1i Esdre 1o sic legitur: “Suscitavit domi-Paralipom.Esdras nus spiritum Cyri regis qui iussit predicari in universo regno suo eciam per

scripturam dicens: ‘Hec dicit Cyrus rex Persarum: Omnia regna terre deditmichi dominus deus celi et ipse precepit michi ut edificarem ei domum in 75

Iherusalem.’”319 De quo eciam dicitur Ysaie 45o c.: “Hec dicit dominus christoYsaias

meo Ciro cuius apprehendi dexteram ut subiciam ante faciem eius gentes etdorsa regum vertam.”320

Item Thobie 2o legitur quod cum Anna uxor Thobie “edum caprarum detulis-set domui cuius cum vocem balantis vir eius audisset dixit: ‘Videte ne forte 80

furtivus sit; reddite eum dominis suis quia non licet nobis aliquid ex furto autedere aut contingere.’”321 Ex quibus verbis colligitur quod infideles inter quoshabitabat Thobias habebant verum dominium rerum.

65 Text on margin: om. MzLy α. 3i] et Ca. 9o] quod Mw; † Ca. Hyram] ne prec., but canc. Na;Yram MzMw; Hiram Ly; Iram CaUn; terram Vd. Cyri] Tyri MzLy α (Tiri Ca). qui] quod Un; queVd. 66 qui] que MzLyVd. 67 veri] alicuius MzLy α. quarumcumque] aliquarum MzLy α. rerumtemporalium Mz. 68 Text on margin: om. NaMzLy α. 19o] 9 Ly; ius αm; c. add. αp. HelyeLyMwVd. ungeret] vinceret Ca. Asael Mz; Azabel Ca; Azahel Mw; in add. Ly α. 69 SiriamVeMzMw. autem] om. Mz. 70 capax] caput Mz. veri1] om. α. ac] aut Ly αm. 72 2i] et Mw. Texton margin: om. MzLy α. 1i] om. MzCa; primo Mw. Esdre] c. add. MzLy α. 1o] et Ve.72 – 73 dominus] deus Mz. 73 Tiri Mz; Tyri LyCaUn; Syri Vd. iussit] misit MwVd. predicare αp.eciam] non Mz; ut αp. 73 – 74 eciam … dicens] om. Ly αm. 74 Hec] Hoc LyMw. Tirus rex MzUn;rex Tyrus Ly; Tyrus rex Ca; rex Cyrus Mw; Syrus rex Vd. terrarum Mz. 74 – 75 terre … deus] om.Ca. 75 dominus] om. Mz. deus] om. α. celi] et terre add. MzVd; terre et prec. α (exc. Vd). etipse] om. Un. 76 Hierusalem Ly. eciam] enim Un. dicitur eciam Vd. Ysaye Ve; Esa. Ly. c] om.Ly αm. Text on margin: om. VeMzLy α. dixit Ca. christo] domino Mz αp; meus domino LyMw;deus meus Ca. 77 Tiro MzCaUn; Tyro Ly; Cyro Mw; Syro Vd. apprehendum αm. gentis Ly.78 vertar Na. 79 2o] et Ve αm. Thobie2] Tobie Mz. 80 domi VeMw; domum Mz. cuius] eius Ly.cum] tamen CaUn; om. Mw. vocem] eius add. α. valantis Mw. dicit Ca. Vide Vd. 80 – 81 fortefurtivus sit] furtivus sit sed pocius Mz; sit furtivus sed Ly; sed add. α. 81 aliquid … aut] aut (om.CaVd) de furto aliquid Ly α. 83 Thobias] supp. Mw; Tobias Vd.

317) Cf. 3 Kgs. 9:11. 318) Cf. ibid., 19:15. 319) 2 Chr. 36:22–3; Ezra 1:1–2. 320) Isa. 45:1.321) Tob. 2:20–1.



Item Danielis 2o c. dixit Daniel ad regem infidelem Nabugodonozor: “Tu rex Daniel

regum es et dominus celi regnum fortitudinem et imperium et gloriam dedit tibi85

et omnia in quibus habitant filii hominum et bestie agri et volucres celi dedit inmanu tua et sub dicione tua universa constituit.”322

Item 5o c. sic legitur: “Deus altissimus regnum et magnificenciam, gloriam ethonorem dedit Nabugodonozor patri tuo.”323 Ex quibus verbis colligitur quodNabugodonozor habuit verum regnum et imperium. Non enim dat deus falsum90

imperium et regnum sed verum.

Item Herodes fuit infidelis et tamen erat verus rex Iudee. Unde de eo diciturMatthei 2o: “Cum ergo natus esset Iesus in Bethleem Iude in diebus Herodis Matth.

regis.”324 Et Luce 1o sic legitur: “Fuit in diebus Herodis regis Iudee sacerdos Lucas

quidam nomine Zacharias”325 etc.95

Et Matthei 17o legitur Christus interrogasse Petrum dicens: “‘Quid tibi vide- Matth.

tur, Symon? Reges terre a quibus accipiunt tributum vel censum: a filiis suis anab alienis?’, et ille dixit: ‘Ab alienis.’ Dixit illi Iesus: ‘Ergo liberi sunt filii.’”326

Ex quibus verbis col|ligitur quod alieni non sunt liberi a tributo sed filii. Et perLy f. 244ra

consequens alieni de iure debent tributum. Ex quo sequitur quod reges eciam100

infideles sunt veri reges quia de illis loquebatur Christus.

Item Luce 3o sic habetur: “Venerunt autem et publicani ut baptizarentur, et Lucas

dixerunt ad illum”, scilicet Iohannem Baptistam: “‘Magister, quid faciemus?’ Atille dixit ad eos: ‘Nihil amplius quam quod constitutum est vobis faciatis.’”327

84 Text on margin: om. MzLy α. 2o] om. Na. c] om. Ly αm. dicit LyCa. infidelem] infidelis Un.Nabugo.zor ω; Nabugodonosor Mz; Nabuchodonosor Ly; Nabugoor α (Nabugod Ca; Nabuchor Un).Tu] Cum Mw. 85 et2] om. Ca. et gloriam] om. Mz. dederit Mw. tibi] om. α (exc. Ca); in manutua add. Vd. 86 et3] om. Ly. et volucres] volucresque Mz α. 86 – 87 dedit … tua1] om. Vd.87 universa sub dicione (iurisdiccione αm) tua Ly αm. dicione] iurisdiccione Mz α. 88 Item] ibidemadd. Mz. Dominus MzLy. magnificenciam] et add. Vd. 89 Nabugodonosor Mz; NabuchodonosorLy; Nabug. αm; Nabuch. Un; Nabugo. Vd. verbis] om. Ly αm. colligitur] apparet Ca.90 Nabugozor Ve; Nabugodonosor Mz; Nabuchodonosor Ly; Nabug. αm; Nabuch. Un; Nabugo. Vd.dedit Mz. dominus Ca. 92 Item] on margin: Probatur auctoritatibus novi testamenti Ly. fuit] eratLy. fidelis Mz. erat] fuit Mz. Iudeorum Mz. 93 2o] 3 αp; c. add. Ly α. Text on margin: om. MzLyα. ergo] om. Ly αm. Betheleem Ve; Bethlem Mz. in2] et ω. 93 – 94 in2 … Fuit] om. αm.93 – 94 diebus … in] om. Na. 94 Luce 1o] om. Mz. sic legitur] dicitur Ly αp. Text on margin: om.NaMzLy α. Iudee] om. Ly αm. 95 Zacharias nomine Ca. Zacharias] om. (gap) Un. etc] om. Ly αm.96 Et] Item MzLy α; Matth. prec. (taken from margin) Ve. Christum MzLy α. Text on margin:written in text before Et Ve; om. MzLy α. 97 Simon Ly; in add. MzMw; an add. αp. censum] anadd. Ca. suis] om. Un. an] vel Mz α. 98 ille dixit] dicit ille Iesus Ca. dixit] dicit Ly αm. Dixit]dicit Ly αm; et prec. MzLy α. 99 verbis] om. CaVd. 102 habetur] legitur Ly α. Text on margin: om.VeMzLy α. autem] ergo Un. et1] om. MzLy α. 103 ad illum] illi LyMw. scilicet] om. Ca. IohanniBabtiste LyMw. 104 dicit LyCa. ad eos] om. LyMw. quod] om. Na. est] supp. Mw.

322) Dan. 2:37–8. 323) Ibid., 5:18. 324) Mat. 2:1. 325) Lk. 1:5. 326) Mat. 17:24–5.327) Lk. 3:12–3.

108 3.2 Dialogus


Publicani ergo licite receperunt illa que constituta erant eis, que tamen ab infi- 105

delibus constituta fuerunt.

Item ibidem subiungitur: “Interrogabant autem illum et milites dicentes:‘Quid faciemus et ˹nos?’, et ait illis:˺ ‘Neminem concuciatis neque calumpniamf˹aciatis, et˺ contenti estote stipendiis vestris.’”328 Si au˹tem contenti˺ debebantesse stipendiis que a paganis p˹rincipibus˺ receperunt, ipsi principes infideles 110

verum dominium illorum que da˹bant˺ militibus habuerunt, quia non licet mil-itibus recip˹ere˺ stipendia ab hiis qui nichil habent sed usurpant solummodotyrannice aliena.

Item Iohannis 19o dixit Christus Pilato: “Non haberes in me potestatem ullamIoh.

nisi tibi esset datum desuper.”329 Potestas autem desuper data est legitima et non 115

usurpata. Ergo Pilatus habuit legitimam potestatem licet non legitime utereturea.330

Item ad Romanos 13o ait apostolus: “Omnis anima potestatibus sublimioribusPaulus

subiecta sit. Non est enim potestas nisi a deo; que autem sunt, a deo ordinatasunt.”331 Ubi apostolus de potestatibus infidelibus loqui videtur, de illis videlicet 120

quibus Romani prestiterunt tributa. Dicente apostolo: “Ideo enim tributa presta-tis.” Et post: “Reddite ergo omnibus debita. Cui tributum, tributum, cui vectigal,vectigal.”332 Romani autem non reddebant tributa nisi cesari et subditis eius quierant infideles. Ergo infideles ibi habuerunt potestatem ordinatam a deo et itahabuerunt veram potestatem temporalem. 125

Item 1a Corinthiorum 7o ait apostolus: “Unusquisque in qua vocacione voca-Paulus

tus est, in ea permaneat. Servus vocatus es? Non sit tibi cure.”333 Ante voca-

105 licite] om. αp. receperunt] poterant facere Ly. illa] ea MzLy α. 106 fuerunt constituta LyMw.fuerunt] em. from erant eis Ca. 107 Item] ibi Mz α (exc. Mw; sibi Ca); om. LyMw. subiungit MzLyα. Interrogabunt ω. autem] nunc canc. Mw. et illum Vd. dicentes milites Mw. 109 et] set Mz.estote] stote Ve. 109 – 110 esse debebant Mz. 110 esse] de add. α. infideles] om. Ly α. 111 que]qui VeMwUn. 111 – 112 recipere stipendia militibus Vd. 114 19o] 10o αp. dicit Ly. Christus] om.Na; Iesus MzLy. Pylato LyCaVd. Text on margin: om. MzLy α. in me] om. Na. 115 data (datumαp) esset (est Un) tibi Ly α. data desuper Ca. 116 Pylatus Ly αm. potestatem legitimam Mw.legitime] em. from legitimam Ca. 118 Text on margin: Apostolus Na; om. MzLy α. 119 subiecta]subdita MzLy α; est add. Ca. est] om. Ve. enim] om. Mw. 120 infidelium LyCa. loqui videturinfidelibus (and again loqui vir add., but canc.) Mw. loquitur Mz. illis] aliis α. scilicet Un.120 – 121 quibus videlicet Na. 121 Romani] om. Vd. Dicente] enim add. Ly α. 122 post] primo αp.ergo] supp. Na. tributum2] om. Un. 123 qui] quia Mw. 124 ibi] eciam MzLy. habuerunt ibi α(exc. Mw). 126 1e ad Chorinthios MzLy α (et ad {1a supp.} Corinthios Mw). 7o] 11 Ve. Text onmargin: om. MzLy α. qua vocacione] ea (supp. Mw) vocacione in qua αm. 127 in ea] om. Ca. es]om. Ca; est Un.

328) Ibid., 3:14. 329) Jn. 19:11. 330) Cf. 1 Dial. 6.4 (Gs 511 15–7; Ly 53va); CB 6.5, p.278.29–32; Brev. 4.10.20–2, p. 213; OQ 3.12.189–96, pp. 118–9. 331) Rom. 13:1. 332) Ibid.,13:6–7. 333) 1 Cor. 7:20–1.



cionem ergo ad fidem est aliquis servus, et per consequens alius est verus domi-nus eius.

Item 1a Thimothei 6o dicit apostolus: “Quicumque sunt sub iugo servi dominos130 Paulus

suos omni honore dignos arbitrentur, ne nomen domini et doctrina blaspheme-tur. Qui autem fideles habent dominos, non contempnant quia sunt fratres sedmagis serviant quia fideles.”334 Ubi apostolus inter servos habentes dominosinfideles et servos habentes dominos fideles videtur distinguere et dominosinfideles precipit honorari. Quod minime faceret nisi aliqui infideles essent veri135

domini.

Item beatus Paulus asseruit se esse civem Romanum, sicut patet Actuum 16o Paulus

et 22o.335 Non fuit autem civis Romanus nisi auctoritate et concessione Romano-rum cum eciam tunc non fuisset Rome. Ergo Romani habuerunt verampote|statem qua poterant aliis civilitatem Romanam concedere.Ly f. 244rb

Item ut legitur Actuum 24o Paulus dixit ad Lisiam paganum: “Ex multis annis Actus

esse te iudicem genti huic sciens, bono animo pro me | satisfaciam.”336 UbiGs p. 898

Paulus paganum esse verum iudicem recognovit.

Item ut habetur Actuum 25o Paulus cesarem verum iudicem reputavit cum Paulus

appellavit ad ipsum dicens: “Ad tribunal cesaris sto. Ubi me oportet iudicari.”145

Et post: “Cesarem appello.”337

Item beatus Petrus epistola 1a c. 2o ait: “Subiecti estote omni creature propter Petrus

deum, sive regi quasi precellenti, sive ducibus tamquam ab eo missis.”338 Tuncautem nulli christiani erant reges et duces. ˹Ergo beatus Petrus regibus etducibus infidelibus christianos voluit esse subiectos quare infideles verum do-150

minium habuerunt.

128 alius] aliquis MzLyCa. verus] om. Ly. 130 1e Thimotheum (Thymo. LyMw) MzLy α. dicitapostolus] om. Ly α. Text on margin: om. VeMzLy α. 131 omni] cum ω. arbitrantur α. nomen]alii Un. doctrina] eius add. Ca. 132 – 133 dominos … habentes] om. αp. 134 fideles α. et1 …fideles] om. Ly. dominos fideles] infideles dominos Na. infideles Na α. et2] dominos fideles etservos habentes add. Ly. 135 infideles1] fideles Mz. 135 – 136 essent veri domini] supp. Ve.135 vere Ly α (exc. Vd). 137 Text on margin: om. MzLy α. patet] om. Mw. 16o] em. from 18 Ve.138 et1] om. Ca. 139 cum] om. Un; date Vd. tunc] om. Un; quod Vd. 141 ut] om. Na. Text onmargin: om. MzLy α. dicit LyCa. Lysiam Ve. 142 esse] ego Mw. te esse Ca. huic] hoc Mz. prome bono animo Mz. satisfacis Mz; satisfaciens α (satisfacies Mw). 143 esse] om. Ly. verum]iterum Ve. 144 ut] om. Na. legitur MzLy α. Text on margin: om. VeMzLy α. 25o] et 5o Mw.Paulus] om. MzLy α. 145 ad ipsum appellavit Mz. oportet me LyMw. iudicari] em. from inedicariMw. 147 ait] om. Ly αm. Text on margin: om. MzLy α. estote] em. from stote Ve; estoti Mz.omni] humane add. Mz. 148 quasi] tamquam MzLyMw. 149 Ergo] Et ita Ly.

334) 1 Tim. 6:1–2. 335) Cf. Acts 16:37, 22:25–7. 336) Ibid., 24:10. 337) Ibid., 25:10–1.338) 1 Pet. 2:13–4.

110 3.2 Dialogus


Item ibidem subdit beatus Petrus:˺ “Servi, ˹subditi˺ estote ˹in omni timorePetrus

dominis,˺ non tantum bonis et modestis ˹sed eciam dis˺colis.”339 Quibus verbisinnuit quod eciam ˹discoli˺ veri possunt esse domini et quod est eis obediendum.

˹Hoc˺ eciam quampluribus sanctorum testimoniis ut quibusdam apparet posset 155

ostendi sed adducam pauca.340 Ait igitur Ambrosius ut habetur in decretis 11a,q. 3a, c. Iulianus: “Iulianus imperator, quamvis esset apostata, habuit tamen subAmbrosius

se christianos milites quibus cum dicebat: ‘Producite aciem pro defensione reipublice’, obediebant ei.”341 Et Augustinus eisdem canonibus, 11a q., c. Iulianusde eodem ait: “Iulianus extitit infidelis imperator. Nonne extitit apostata et 160Augustinus

iniquus, ydolatra? […] Ubi veniebatur ad causam Christi non agnoscebant nisiillum qui in celo erat. Quando volebat ut ydola colerent et thurificarent, pre-ponebant ei deum. Quando autem dicebat: ‘Producite aciem! Ite contra gentemillam!’, statim obtemperabant et distinguebant dominum eternum a dominotemporali.”342 Iulianus ergo quamvis apostata fuit verus dominus et verus imper- 165

ator.343

Discipulus: Istud videtur nimis absurdum, quod videlicet apostata et hereticusfuerit verus imperator et verus dominus rerum temporalium cum heretici nullamrem temporalem de iure possideant, ut colligitur manifeste ex sacris canonibusdist. 8a, Quo iure,344 Extra, De hereticis, Excommunicamus,345 23a, q. 7a, per 170

totum.346 Iulianus ergo non fuit verus imperator nec verus dominus rerum tempo-

152 beatus Petrus] om. Ly α († Ca). Text on margin: om. MzLy α. estote subditi α (estote ˹†˺ Ca;estote Un). estote] em. from stote Ve. 153 modestis et bonis Vd. Quibus] In prec. Ly α.154 innuitur α. possunt esse veri MzLy. et] om. Un. eis est MzVd. 155 quamplurimis MzLy α.156 Ait igitur Ambrosius] Unde Ambrosius ait Ly. igitur] g’g. (=Gregorius) Ve. ut habetur] om.Mz. 11a] 13a Ly α (em. to XI Mw). 157 3a] 15a MzMwVd; 1a LyCa; 5a, on margin: XI q. III Un.Text on margin: om. VeMzLy α. Iulianus2] apostata add. Mz; om. LyUn; om., ait Iulianus supp. Mw.158 quibus] qui Mz α (exc. Vd). cum] tamen α (exc. Ca). dicebant MwUn. Producte Un.158 – 159 pro … publice] rei publice defensione et Vd. 159 obediebant] em. from obediant Ve. eiobediebant Ca. eisdem … Iulianus] om. MzLy α. 160 de eodem ait] de (in Ca) eisdem ait deeodem Ly α (de eisdem ait αp). Text on margin: om. MzLy α. extitit1] erat Mz. infidelis] em. fromIsrael Mw. Nonne] om. Vd. extitit2] et add. Vd. 161 agnoscebat α (exc. Vd). 162 in celo] om. Un.et] ut MzLy α (exc. Vd). 162 – 163 proponebant Mz. 163 ei] eisdem Mz; om. Ly. deum] om. MzUn;Christum Vd. dicebant Mz. aciem] eciam Ca. Ite] tunc Mz. 164 illam] illi Vd. et distinguebant]om. MzLy α. dominum] deum Mw. a] cum Ly αm. 164 – 165 temporali domino (distinguentes add.)Vd. 165 temporali] recognoscentes add. Ly. fuerit Ly αm. 165 – 166 imperator] erat add. MzLy α.167 Istud] on margin: Obicitur Ly. quod] quia Ca. et] om. Ly. 168 fuit Mz α. rerum] om. Mz.rerum temporalium] in temporalibus Ly α. 170 Quo] c. Ly α (exc. Vd; c. Quo {supp. Mw} αm; c.Quo em. from Quo quasi Un). iure] et add. Ly. Excommunicamus] et add. Ly. 171 – 174 non …ecclesia] om. Un. 171 – 172 temporalium rerum Ca.

339) Ibid., 2:18. 340) Cf. CB 6.5, pp. 279.4–280.20; Brev. 3.4, pp. 172–5; AP 2.178–83, p. 235.341) C.11 q.3 c.94, col. 669. 342) Ibid., c.98, § 1, col. 671. 343) Cf. 1 Dial. 6.67, 68 (Gs 57837–8; 581 56–60; Ly 84vb; 86va); CB 6.5, p. 279.8–21; Brev. 3.4.25–34, pp. 172–3. 344) D.8 c.1,§ 2, col. 13. 345) X 5.7.13, § 3, col. 788. 346) C.23 q.7, coll. 950–3.



ralium. Quod glossa super preallegatum capitulum Ambrosii Iulianus insinuarevidetur dicens: “Iulianus adhuc tollerabatur ab ecclesia ne suscitaret scandalumadversus christianos.”347 Ergo Iulianus quamvis tolleraretur ab ecclesia non fuitverus imperator.175

Magister: Respondetur quod non est de iure divino quod heretici nichil pro-prium habent et quod nullam habent dignitatem secularem sed de iure humano.Et ideo antequam heretici per iura humana privarentur dominio temporaliumre|rum habebant verum dominium temporalium rerum. Et ideo quia temporeLy f. 244va

Iuliani apostate et heretici non fuerunt privati temporalibus rebus Iulianus fuit180

verus imperator et verus dominus temporalium rerum. Postea autem per humanaiura imperatoris et pape fuerunt heretici privati dominio temporalium rerum. Etideo ex tunc non fuerunt veri domini huiusmodi rerum. Et pro illo temporeloquuntur canones sacri, non autem pro tempore quando fuit Iulianus.

Ad Glossam autem adductam dupliciter respondetur. Uno modo quod Iulianus185

tollerabatur verus imperator ab ecclesia et non habens imperium solummodousurpatum.348 Aliter dicitur quod glossator ibi non habuit memoriam rerumgestarum tempore Iuliani, quia Iulianus, ut legitur in diversis scripturis autenti-cis, suscitavit scandalum q˹uod potuit adversus christianos. Et ideo non toleraviteum ecclesia ne suscitaret scandalum adversus christianos. Sed toleravit eum˺190

quia ˹de facto non potuit eum privare imperio. Et si˺ per sentenciam priva˹sset,illa privacio non profuis˺set sed nocuisset ecclesie.

Discipulus: A˹liqua alia dicta ma˺iorum pro eadem assercione adducas.

172 supra Ve. capitulum] tantum Ca. Iulianus] om. LyMw. 173 Adhuc Iulianus Ly. ne suscitaret]non suscitans α (non suscitando Ca; em. to ut non suscitaret Vd). 174 tolleraretur] adversuschristianos (supp. Mw) add. Ly α. 175 imperator] nec aliquam habuit dignitatem secularem add.Mz; et quod plus fuit (supp. Mw; est Ly) nullam habuit dignitatem secularem add. Ly α.176 Respondetur] on margin: Respondetur Ly. est] om. Un. nichil] in Un. 177 habent1] habeantLy. et … secularem] om. MzLy α. 178 – 179 rerum temporalium MzLy α. 179 verum dominiumhabebant Ca. rerum temporalium Ly α. 180 et heretici] om. Mz. fuerunt] apostate heretici add.Mz. temporalibus] talibus Mz. rebus] om. Ly. 181 verus1] om. Un. rerum temporalium Ly α.182 imperatores Mz. heretici fuerunt MzLy α. rerum temporalium MzLy α. 183 veri] neque ω;om. Ca. huiusmodi rerum] huius rerum Ve; temporalium rerum Ly α (rerum temporalium Un).illo] isto Mz. 184 loquitur canon Ly. sacri] om. Ly α. autem] tamen Ly. quando] quo Ly.185 autem] om. Un. 186 solummodo] verum sed solum Ly; solum Mw. 189 – 190 adversus …scandalum] om. MzLy α. 190 – 191 christianos … potuit] supp. Mw. 190 Sed] ecclesia add. MzLy.toleravit] tolerant Un. eum2] ecclesia add. Vd. 191 non potuit eum de facto MzLy. imperio]officio imperii Mw; † Ca. 192 illa privacio] iam primo MzLy. profuisset] processisset α († Ca;profecisset Vd). 193 alia] om. LyMw; † Ca.

347) Gloss on C.11 q.3 c.94, s.v. obediebant, col. 1263. 348) Cf. Brev. 3.4.35–41, p. 173.

112 3.2 Dialogus


Magister: ˹Hoc ex˺ Legenda sancti Mauricii et sociorum eius co˹lligitur˺ in qualeguntur sic dixisse: “Milites sumus, imper˹ator,˺ tui sed tamen servi, quod 195

libere confitemur, dei. Tibi miliciam debemus sed illi innocenciam.”349 Et tamenille imperator, scilicet Maximianus, extitit infidelis.

Item Paulus et Iohannes, ut legitur in Legenda ipsorum, dixerunt Iuliano apos-tate: “Non facimus tibi hanc iniuriam ut preponamus tibi qualemcumque per-sonam”, scilicet secularem, “dominum tibi preponimus qui fecit celum et ter- 200

ram.”350 Ergo isti sancti Iulianum apostatam reputaverunt verum imperatorem.

Capitulum XXVIDiscipulus: Quamvis ista opinio que ponit quod imperium est a papa essetamplius discucienda, et specialiter quo ad hoc quod ponit quod imperium modoest a papa quia tamen de hoc et de aliis que opinio ista includit erit aliquandooccasio loquendi quando tractabimus alias opiniones, ideo breviter videamus de 5

opinione illa que ponit quod imperium Romanum est institutum a deo et non abhominibus.351 Pro qua allegare conare.

Magister: Pro hac opinione adducitur auctoritas Iohannis pape, qui ut habetur inProsecucioprime

opinionis c. 8o

positedecretis dist. 96a, c. Si imperator ait: “Habet”, scilicet imperator, “privilegiapotestatis sue que pro administrandis legibus publicis divinitus consecutus 10

est.”352 Ubi dicit glossa super verbo divinitus: “Non ergo a papa. Nam imperium

194 sancti] om. Vd. et sociorum] sociorumque Mz. 195 legitur Vd. dixisse sic Mz α. imperator]scilicet add. Un. sed] om. Mw. quod] quem Ly. 195 – 196 dei quod libere confitemur Vd. 196 dei]dicitur ω; deo Mz; dici Un. milicia Un. debemus miliciam Ly αm. sed illi] illi autem Mz. tamen]om. Ly α. 197 ille] iste Mz; om. Ca. extitit infidelis] fuit fidelis Mz. 198 Item] et add. Mw.ipsorum] eorum Ly α. 199 faciemus MzLy αm; faciamus Un. hanc] aut Un; om. Vd. 201 verumimperatorem reputaverunt Mz.

1 Capitulum XXVI] ubi probatur opinio prima supra c. XCIII recitata scilicet quod imperiumRomanum est institutum a deo add. Ly; om. α (c. 29 supp. Vd). 2 Quamvis] on margin: Cap. XXVILy. ista] illa Ly. 3 distinguenda Mw. modo] non Mz; om. Ly αp; Iuliani αm. 4 ista opinio Mz; illaopinio LyMw. ista] est Ve. erit] est Mw. aliquando] autem quando Un. 5 opiniones alias Un.6 illa] ista MzMw. Romanum] om., non supp. Vd; non add. Ca. a deo et non] om. MzLy α.8 Magister] om. Ve. Text on margin: om. MzLy α. hac] ista MzLy; illa Mw. 11 Non] est add.LyVd. 11 – 12 Nam … deo] sed a solo deo imperium Mz.

349) Passio Acaunensium martyrum, c. 9, ed. KRUSCH (MGH SS rer. Merov. 3), p. 36; BoninusMombritius, Sanctuarium seu vitae sanctorum, Paris 1910, vol. 2, p. 282.37–8. 350) BoninusMombritius, Sanctuarium seu vitae sanctorum, Paris 1910, vol. 1, p. 572.7‒9. 351) Therefore andin the following, cf. Brev. 4.2.1–31, pp. 199–200. 352) D.96 c.11, col. 341.

113Liber 1, Capitulum XXVI


a solo deo est, ut 23a, q. 4a, Quesitum,353 nam ‘a celesti maiestate’ habet gladiipotestatem, c. De veteri iure enucleando, lib. 1o, in principio,354 quod concedo devero imperatore.”355

Item eodem capitulo Iohannes papa loquens de imperatore ait: “Neque contra15 Johannes

eum”, scilicet deum, “tendat abrumpi, a quo omnia constituta sunt, et contraillius | beneficia pugnare videatur a quo propriam consecutus est potestatem.”356Ly f. 244vb

Item beatus Ciprianus, ut habetur dist. 10a, c. Quoniam idem, et Nicholaus CiprianusNicholauspapa, ut legitur dist. 96a, c. Cum ad verum, eandem sub eisdem verbis dicunt

sentenciam dicentes: “Idem mediator dei et hominum, homo Christus Iesus,20

actibus propriis et dignitatibus distinctis officia potestatis unius cuiusque dis-cernit.”357 Ubi dicit glossa: “Ymo videtur quod non discernit sed confudit | cumGs p. 899 Glossa

ipse unus et idem […] utrumque officium gessit per se, ut notaret, quod de eo-dem fonte processerunt. […] Nam dicit lex quod summa a deo nobis dona con-cessa sunt, scilicet sacerdocium et imperium, in authentico, Quomodo oportet25

episcopos, in principio, collectione 3a.358”359

Item Innocencius papa, ut habetur 23a, q. 4a, c. Quesitum, loquens de potestat-ibus secularibus ait: “Meminerant enim”, scilicet maiores, “a deo potestates has Innocencius

fuisse concessas et propter vindictam noxiorum gladium fuisse concessum et deiministerio esse datum in huiusmodi iudices. Quomodo igitur reprehendetur30

factum ˹quod auctore domin˺o videtur esse concessum?”360 Ex quibus verbis˹colligitur quod˺ potestates seculares sunt a deo. Ergo potestas ˹imperialis˺

12 est] supp. Mw. Quesitum] om. Vd. nam] non α (exc. Mw). 12 – 14 nam … imperatore] om. Ly.12 maiestate] supp., manifeste add. Mw. habet] sed Un. 15 Text on margin: om. MzLy α. 16 deumscilicet Ca. abrumpi] om. Ly. 17 videntur Ly α. 18 Text on margin: om. MzLy α. Cyprianus α.c] om. MzLy αm. Nicolaus LyMwVd. 19 eandem] tandem αp. dicunt] om. Ly. 20 homo] om. Mz.Christus Iesus] om. MzLy α. 21 dignitate Ly. unius cuiusque] quocumque MzCa; utrumque Ly;quoque Un; quoquomodo Vd. 21 – 22 unius cuiusque discernit] (quocumque discrevit supp.) ergodiffert Mw. 21 cuiuscumque Ve. 21 – 22 discernit … non] om. MzCa. 22 Ubi] et Ly; ut α (exc.Ca). Text on margin: om. VeMzLy α. quod] contra quia Ly. discrevit MzLy. confundit α.23 unius Ve. 24 nobis a deo Mz. vobis Na. 24 – 25 concessa] data Ly. 25 et] aut Un. in] om. Mzα. authentico] quorum add. α. Quomodo oportet] om. αp. 26 collectione] colla. Ly. 3a] 1a LyMw.28 Text on margin: om. VeMzLy α. Meminerat ω; Mensurant Mz α (Mensuravit Ca). maioresscilicet Ly. 28 – 29 a … et2] sive et (om. Vd) αp. 28 potestatem Mz. 29 fuisse1] sibi Ly αm.concessum] permissum Ly. 30 ministerio] iudicis Mz. iudices] vindices Ly. reprehenditur Ly α.31 domini Vd. 32 imperialis] secularis Ly.

353) Cf. C.23 q.4 c.45, col. 924. 354) Cf. Cod. 1.17.1, p. 69. 355) Gloss on D. 96 c.11, s.v.divinitus, col. 622. 356) D.96 c.11, col. 341. 357) D.10 c.8, col. 21; D.96 c.6, col. 339. 358)Cf. Nov. 6.[Praefatio], p. 35–6. 359) Gloss on D.96 c.6, s.v. discrevit, col. 618. 360) C.23 q.4c.45, col. 924.

114 3.2 Dialogus


potissime est a deo. Hec omnia confirmantur ˹per˺ apostolum dicentem ad Ro-manos 13o: “Non est potestas nisi a deo.”361Paulus

Discipulus: Dic breviter quomodo ista opinio improbatur. 35

Magister: Improbatur per hoc quod quia non legitur ubi deus per se ipsum etnon per alium constituerit imperatorem, ideo ista opinio eadem facilitate con-tempnitur qua probatur.

Discipulus: Dic quomodo respondetur ad motiva istius opinionis.

Magister: Unico verbo respondetur quia conceditur quod potestas imperialis et 40

universaliter omnis potestas licita et legitima est a deo, non tamen a solo deo sedquedam est a deo per homines. Et talis est potestas imperialis que est a deo sedper homines.

Capitulum XXVIIDiscipulus: Nunc opinionem secundam tactam supra c. 18o tractemus.

Magister: Illa opinio ponit quod Romanum imperium fuit primitus institutum adeo set tamen per homines, scilicet per Romanos. Hoc testari videtur glossa dist.Persecucio

opinionis 2e

c. 18o posite 17a, § Hinc eciam, que ait: “Habet Romana ecclesia auctoritatem a domino sed 5

imperator a populo”,362 utcumque legimus. Hinc eciam glossa dist. 2a, Lex estconstitucio populi ait: “Olim populus statuit leges sed hodie non quia transtulitGlossa

33 Hec omnia confirmantur] patet Vd. Hec … apostolum] om. (gap) Un. dicentem] om. Ca.33 – 34 ad Romanos] prima prec. Mz; ad Corinth. Ly. 34 Text on margin: om. MzLy α. 35 illaMzLyMw. 36 loquitur Mz. ubi] videtur Un; quod Vd. se] om. MzLy α. 36 – 37 et non] vel Ly; nonMw. 37 constituit Mz. illa Mz. 38 qua] sicut Ly α. 39 Dic] om. MzLy α. illius MzLyMw.40 quia] quod Ve. conceditur] concluditur Mz; cum dicitur Ly αp; tamen quia Mw. 42 quidem Mz.est2] om. Mw. que] canc. Mw. sed] scilicet ω.

1 Capitulum XXVII] in quo probatur secunda opinio supra c. XVIII recitata et hoc rationibus etauctoritatibus sacre scripture add. Ly; om. α (27 Ca; supp. Mw; c. 30 supp. Vd). 2 Nunc] onmargin: Cap. XXVII Ly. secundam tactam] tertiam tractatam Mz; scilicet tertiam tactam Ly; tactamscilicet tertiam α. 18o] 10 α. 3 Ista Mw. ponit] tenet Ly α. primitus] primo MzLy α. 4 set] etMzLy α. per2] om. Ca. Romanos] em. from homines Na; et add. MzLy α. Text on margin: om.MzLy α. 4 – 6 glossa … eciam] om. Mz. 5 § Hinc eciam] om. MzLy α. domino] deo Ly α. 7 ait]om. Ca. Text on margin: om. VeMzLy α. constituit Ly. quia hodie non Mz. non] om. ω. nonquia] om. Ly. quia] quod Ve.

361) Rom. 13:1. 362) Cf. Gloss on D.17 d.p.c. 6, s.v. iussione domini, col. 91. domino: Ockhamtruncates and adapts the gloss, as in Brev. 4.3.11–5, p. 200.

115Liber 1, Capitulum XXVII


hanc potestatem in imperatorem.”363 Ab illo autem est imperium qui imperatoricontulit potestatem condendi leges. Ergo a populo est imperium.364

Item ab illis fuit Romanum imperium qui ceteras naciones sub Romano impe-10

rio subdiderunt et qui dominium gencium subiugatarum cui volebant com-miserunt et modum dominandi ac regendi obedientes Romanis, prout et quandoeis visum fuerat, mutaverunt. Sed hoc fecerunt Romani de gentibus subiugatisab eis. Habetur 1o Machabeorum 8o ubi sic legitur: “Et audivit Iudas nomen Machab.

Romanorum quia sunt potentes viribus.” Et post: “Et au|diverunt prelia eorumLy f. 245ra

et virtutes bonas quas faciunt in Galacia quia obtinuerunt eos et duxerunt subtributum et quanta fecerunt in regione Hispanie et quod in potestatem re-degerunt metalla argenti et auri que illic sunt et possiderunt omnem locumconsilio suo et sapientia et terra que longe er at valde ab eis et reges qui super-bierant qui supervenerant ad illos ab extremis terre contriverunt et percusserunt20

eos plaga magna.”365

Quod autem dominium gencium subiugatarum et obediencium eis cui vole-bant commiserunt insinuatur ibidem cum dicitur: “Et in omnibus istis nemoportabat dyadema nec induebatur purpura ut magnificaretur in ea”,366 et post:“Et committunt uni homini magistratum suum per singulos annos dominari25

universe terre sue et omnes obediunt uni et non est invidia neque zelus intereos.”367

De mutacione autem modi dominandi et regendi obedientes habetur in scrip-turis fide dignis. Aliquando enim habuerunt reges aliquando consules aliquandounum qui mutabatur singulis annis. Ultimo autem elegerunt imperatorem qui30

8 hanc] om. αm. imperatori] imperatorem Ve. 10 Iterum MwUn. imperium Romanum Ly α.naciones ceteras Un. sub] om. MzLy α. Romano] suo Mz. 11 volebant] subdiderunt seu add. Vd.13 fuerat] fuit Ly. mutaverunt] incitaverunt Ly; mutuaverunt Ca. gentibus] enim add. Na; nonadd. Ve. 14 Habetur] enim add. Ly α. 1o] om. ω; 2o Ca; et Mw; super αp. Text on margin: om.VeMzLy α. 15 potentes] supp. Mw. 15 – 16 et virtutes eorum α. 16 et1] om. Na. 17 tributo CaVd.regionem α (exc. Vd). Hyspanie α (exc. Un). 17 – 21 et2 … magna] om. Ly; etc. α. 17 – 18 rediguntMz. 18 que] quia Ve. 19 terram Na. 19 – 20 que longe erat terra Mz. 19 valde] om. Mz.19 – 20 qui superbierant qui] que subiecaverunt que Ve. 22 gencium subiugatarum] subiugatorumLy. cui] cum Ly. 23 commiserint Ve. Et] om. MzLy α. 24 dyademata LyMw. nec … ea] etc. α(om. MwUn). 25 magistratum] etc. de mutacione autem add., but canc. Mw. suum] et infra sinuntLy. 25 – 27 suum … eos] etc. α. 30 Ultimo] om. (gap) Un; Postea Vd. imperatorem elegeruntMzLy α.

363) Gloss on D.2 c.1, s.v. populi, col. 8. 364) Regarding this assumption, cf. below, 29, 2.24, 3.6[■■402, ■■636]; 1 Dial. 6.8 (Gs 514 9–16; Ly 54vb); Brev. 3.14.4–11, p. 189; 4.3.1–17, p. 200;4.6.5–14, p. 203; 6.2.31–3, p. 251; AP 4.33–9, p. 240; OQ 2.6.1–9, 56–69, pp. 76, 78; 4.6.78–84, p.138; 4.9.117–24, p. 150; 8.4.222–5, p. 194; Consult. 206–7, p. 284. 365) 1 Macc. 8:1–4. 366)Ibid., 8:14. 367) Ibid., 8:16.

116 3.2 Dialogus


absque mutacione omnibus imperaret. Ergo a Romanis fuit Romanum imperiuminstitutum.

Discipulus: Non videtur quod a populo Romano fuerit verum imperium sedsolummodo usurpatum. Nam Romani alios oppresserunt. Ergo nequaquamverum imperium sed solummodo tirannicum acquisierunt.368 35

Magister: Adhuc dupliciter respondetur: Uno modo quod Romani cernebantquod necessarium fuit pro utilitate communi tocius mundi unum imperatoremuniversis mortalibus dominari. Ideo qui contradixerunt unitati imperii tamquamimpeditores bo˹ni communis potestate ordinandi de imperio privati fueruntquare potestas˺ ordinandi de imperio ad Romanos et ˹alios in hoc˺ consencientes 40

eis extitit devoluta. Et ˹ex tunc˺ poterant Romani licite contradicentes et re-b˹elles˺ suo imperio subiugare.

Aliter dicitur quod licet Ro˹mani˺ primo et per multa tempora post iniustecompulerunt alios sibi subesse, tamen postquam alii ceperunt consencire do-minio Romanorum. Romani super ipsos verum dominium acceperunt, et ideo 45

postquam totus orbis sponte consensit in dominium et imperium Romanorum,idem imperium fuit verum imperium iustum et licitum.369

Discipulus: Numquid ad hoc quod imperium Romanum super totum mundumesset verum imperium oportuit totum mundum consencire in imperium Ro-manorum? 50

Magister: Respondetur quod teste Glossa Extra, De constitucionibus, Cumomnes, quando aliqui plures sunt unum collegium quantum ad illa que sunt ex

31 Romanum] om. Mz. 33 Non] on margin: Obicitur Ly. populo] papa Un. fuit Mz αp. verum]om. Mw. imperium verum Ly. 34 solum Ve. Nam] Quia Un. 34 – 35 Ergo … acquisierunt] om.LyMw. 34 nequaquam] non fuit Mz. 35 imperium] fuit supp. Ve. solummodo] om. α. tiranniceMz. 36 Adhuc] Ad hoc MzLy α (om. Un); on margin: Respondetur primo Ly. Uno modo] primo Lyα (exc. Vd). quod] quia Vd. 39 impedientes Ly αm. potestatem Mz α (exc. Vd). 39 – 40 potestate… quare] om. Ly († Ca). 40 et] ad add. (and canc. Ve) VeLy αm († Ca). in] ad Mz; supp. Mw.40 – 41 eis consencientes MzLy α. 41 extitit] om. αp. devoluta] est add. Vd. licite] om. Vd.43 Similiter Mw; on margin: Responsio secunda Ly. quod] om. Ly. post] om. Ca; primus Vd.44 alii] om. Mz. 45 Romanorum] subesse add. Mz. Romani] om. Ve; tunc add. Mz. super] se add.Ve. ipsis α (exc. Vd). dominium] imperium Ly. et] om. Ly. ideo] em. from non Mw. 46 sponte]om. (gap) Un; terrarum Vd. concessit MzUn. 47 licitum] bonum Ly αm. 48 Discipulus] canc. Ve;on margin: Queritur Ly. supra Ve. 49 imperium1] om. Ca. oportuit] oporteat αp (em. to oportebatVd). totum mundum consencire] quod totus mundus consentiret Ly α (exc. Vd). in] om. Ly; supp.Mw. imperium2] imperio Ly. 51 Magister] Discipulus Ve; on margin: Respondetur Ly.constitucionibus] et add. Mw. 52 quando] quoniam Ly; supp. Mw. plures aliqui Vd. unum suntLy. unum] om. Un; in Vd. sunt2] que sunt add. Na. 52 – 53 ex necessitate] om. Un.

368) Cf. Brev. 4.9.4–10, p. 211. 369) Cf. Brev. 4.10.53–60, p. 214.



necessitate facienda sufficit quod fiant a maioritate.370 Omnes a˹utem˺ mortalessunt unum corpus et unum collegium ˹et˺ necesse fuit tempore quo Romaniceperunt dominari mundo unum principem, dominari cunctis mortalibus. Ideo55

tunc temporis maior pars mundi eciam aliis contradicentibus poterat imper-atorem preficere toti mundo nec requirebatur consensus omnium, sicut eciamquando reges et principes preficiebantur non fuit necesse quod omnes consen-cirent, sicut eciam si aliqua patria esset invasa ab hostibus posset maior parsquibusdam contradicentibus facere sibi unum caput pro patrie defensione.60

Discipulus: Secundum ista videretur quod Romani iuste et absque peccato sibisubiugaverunt universum | orbem, quod tamen non videtur cum beatus Augusti-Ly f. 245rb

nus reprehendat in eis libidinem dominandi.371

Magister: Respondetur quod si Romani ordinando de imperio ex solo amoreboni communis et rei publice moti fuissent et non ex libidine dominandi nec65

vanam gloriam | intendissent nec aliquam intencionem corruptam habuissent inGs p. 900

hoc absque peccato fuissent et forte aliqui eorum in acquirendo imperium velcooperando acquisicioni imperii minime peccaverunt. Si autem intendebantbonum proprium ut dominarentur aliis vel augerent divicias peccaverunt. Hincbeatus Augustinus, ut legitur in decretis 23a, q. 1a, c. Militare ait: “Militare non70 Augustinus

est delictum, sed propter predam militare est peccatum; nec rem publicamgerere criminosum est, sed ideo agere rem publicam ut divicias augeas, videturesse dampnabile.”372 Ergo a substantia laborare ad subiugandum mundum uni Nota

principi non est peccatum sed hoc facere propter vanam gloriam vel ad incu-

53 fiant] supp. Mw. fiant a maioritate] a maiori parte fiant Ly. maioritate] maiori parte Mz α.54 et2] ita Ly. 55 dominari1 … principem] om. Ly. Ideo] Ergo Ly. 56 poterant Mz αp; potuit Ly;poterunt Mw. 57 perficere Un. requiratur Un. sicut] om. MzLy α. 58 quando] om. Na.perficiebantur Un. 59 ab] de Mz. pars] eciam add. Ly αm. 60 contradicentibus quibusdam Ly.61 Videtur secundum ista MzLy α (Videtur Un); on margin: Obicitur contra rationem Ly. sibi] om.Ly α (exc. Ca). 61 – 62 subiugaverunt sibi Ca. 62 videtur] verum supp. Mw. 63 reprehendit in eosMz. dominandi] etc. add. Vd. 64 Respondetur] on margin: Respondetur Ly. si] supp. Na. 65 et1]om. αp. nec] om. Mz α; aut Ly. 66 vanam gloriam] em. to vana gloria Ve; non add. Ly. 67 forte]supp. Mw. aliqui forte αp. eorum] fuissent add. Mw. 68 cooperando] consenciendo MzLy α.autem] non add. Ca. 69 bonum] supp. on margin: imperium Vd. proprium] commune Mz α; sedadd. Ca. dominarent Un. vel] et Mz. divicias] suas add. α. Hinc] Hic VeMw; Hec Ly.70 Augustinus] et add. α (exc. Ca). habetur Ly. 1a c.] c. 1 em. to 1 c. 1 Un. Text on margin: om.MzLy α. 71 predam] predictam ω αp; predictum Ca. nec] ut Ca. 72 gerere … publicam] supp.Mw. agere] gerere Mz α (supp. Mw). divicie augeantur Mz. 73 dampnabile esse Ca. Text onmargin: om. MzLy α. substantia] simili MzLy α. laborare] em. from labora Mw; em. fromlaborandum Un. mundum] om. NaLy αm (supp. Mw). 74 vel] ut Un.

370) Cf. gloss on X 1.2.6, s.v. constitutum, col. 19. 371) Cf. Augustine of Hippo, De civitate Dei,[Praefatio] and 1.30, edd. DOMBART / KALB (CCSL 47), pp. 1, 31; Brev. 4.11.50–53, p. 217. 372)C.23 q.1 c.5, col. 893.

118 3.2 Dialogus


ciendum timorem aliis vel ex libidine dominandi videtur reprehensibile reputan- 75

dum.

Discipulus: Numquid si Romani in acquirendo imperium habuerunt inten-cionem corruptam ita ut peccarent dampnabiliter fuit imperium taliter acquisi-tum usurpatum et illicitum ‒ non verum ‒ censendum? Videtur quod non eratverum imperium si fuit taliter acquisitum ex intencione corrupta ˹quia nulla res 80

temporalis acquisita illicite transit in verum dominium acquirentis. Quod Au˺-gustinus ˹tractat in epistola ad Vicencium, ut habetur 23a, q. 7a, c. 1o ubi˺ aitquod temporalium dominium ˹cunctorum iustorum sunt et˺ nullo iure impiihabent verum ˹dominium alicuius quia˺ nullo iure habent illa que sunt aliorum,scilicet iustorum.373 85

˹Magister: Respo˺ndetur quod non obstante corrupta intencione Romanorumimperium Romanum acquisitum de consensu populorum fuit verum imperiumquia corrupta intencio non impedit aquisicionem veri dominii. Qui enim emitIsta non sunt

bene dicta deiure rem aliquam mala intencione non propter hoc non acquirit verum dominium rei

empte. Et qui mala intencione recipit rem a donatore qui eam donare potest 90

recipit verum dominium rei donate et ita mala intencio nec in transferente remaliquam temporalem nec in recipiente impedit translacionem vel recepcionemveri dominii.374

De auctoritate autem Augustini dicunt quidam quod aliqui male eam intelli-Augustinus

gunt. Non enim intendit Augustinus quod iure divino cuncta sint iustorum quo 95

ad verum dominium, quia tunc nullus peccator haberet verum dominiumalicuius rei temporalis. Et ita quandocumque aliquis rex, princeps vel alius dives

75 aliis timorem Ca. reprehensibile] dampnabile MzLy α. 77 Numquid] on margin: Replicatur Ly.acquirendo] Romanum add. LyMw. 78 corrupta ut sic Ca. taliter] om. Ca. 79 et] om. Mw.illicitum et Ly. Videtur] ergo prec. Ly; dicitur prec., but canc. Mw. 80 quia] quod Mz. 81 illicite]et iniuste add. MzLy α († Ca). 82 tractat … Vicencium] videtur asserere (gap add. Mz) MzLy α(videtur ˹†˺ Ca). epistola] gap add. Ve. 83 temporalium dominium cunctorum] iure divino cunctaMzLy α (iure divino ˹†˺ Ca). cunctorum] clericorum Ve. sunt] sint Mz. nullo] non Mz. impii]imperii Mz α (exc. Vd). 84 habent1 … iure] om. Ly. dominium] imperium α (†Ca). alicuius] om.Mz α (†Ca). quia] quod Mw; † Ca. 86 Respondetur] on margin: Respondetur Ly. (non obstantecanc.) quod Vd. intencio Vd. 86 – 88 Romanorum … intencio] om. αp. 87 Romanum] om. Ly.88 Text on margin: om. MzLy α. 89 non2] supp. Mw. 91 recipit] tamen add. Mz α; eciam add. Ly.donate] em. from empte Na. ita] illa LyMw. 92 translacionem impedit (donationem supp. Vd)MzLy α. vel] om. LyCa. acceptionem Ly. 94 Text on margin: om. NaMzLy α. dicit Mz. aliquiquod quidam Ly α. eam male Mz. 94 – 95 intelligant (-gunt α) eam Ly α. 95 quod] de add. Ve; inadd. LyMw. sunt MzLy α. quo] quod Un. 96 tunc] cum Un. peccatorum Ly. 97 temporalis] om.Vd. ita] ideo MzLy α. quantumcumque Un. rex] vel add. MzLy α. princeps … dives] aliquisdominus princeps vel alius dominus Ly; alius dominus vel aliquis princeps vel alius dominus Mw.

373) Cf. C.23 q.7 c.1, col. 950. 374) Cf. above, 25 [305]; Brev. 4.11.54–61, p. 217.



peccaret mortaliter verum dominium omnium rerum suarum transiret in iustos etnon remaneret penes aliquem peccatorem. Vult ergo Augustinus quod iure di-vino cuncta sunt iustorum quo ad dignitatem meriti. Hoc est soli iusti sunt digni100

vero dominio temporalium rerum et nullus peccator est dignus quacumque | reLy f. 245va

temporali. Unde indigne possidet quidquid possidet.375

Discipulus: Adhuc videtur quod Romanum imperium antequam illud resignaretConstantinus non fuit verum imperium quia foris omnia edificant ad gehen-nam,376 dicente apostolo ad Romananos 14o: “Omne quod non est ex fide pecca-105

tum est.”377 Ergo extra ecclesiam nulla est a deo ordinata potestas.

Item Constantinus non resignasset pape imperium nisi advertisset quod nonhabuit ante verum imperium. Ergo antea imperium Romanum non fuit verumimperium.

Magister: Respondetur quod istud non est universaliter absque omni excep-110

cione verum: “Omnia que foris sunt edificant ad gehennam.”378 Non enim infide-les peccant mortaliter in omni actu. Obstetrices enim de quibus legitur Exodi 1o

non peccaverunt mortaliter servando mares Hebreorum licet peccaverunt mor-taliter vel venialiter menciendo.379 Multi eciam alii infideles in multis actibussuis non peccant mortaliter. Quod autem dicit apostolus: “Quod non est ex fide115

esse peccatum“,380 dicunt apostolum intelligere quod illud quod fit contra con-scienciam est peccatum sive fiat a fideli sive ab infideli.381

98 omnium] om. Na. 99 remanent Mw. quod] in add. Un. 100 meriti Hoc est] om. αp (nam Un;obtinendi quia Vd). 101 vero] om. αp. rerum temporalium NaVd; temporali Ly. 102 indigne] digneω. 103 Magister Un; on margin: Replicatur primo Ly. illud] aliud Un. 104 foris] sunt supp. Mw;fere Vd. 106 nullam ω (em. to nulla Ve); non Vd. ordinata potestas a deo Ca. 107 Item] onmargin: Secundo Ly. pape] om. LyMw. 108 antea Mz; om. Ly α. Ergo] imperium prec. Ve; peradd. Mz. 108 – 109 Ergo … imperium] om. Un. 108 Romanum imperium Ly α. 110 Magister] om.Ve; Discipulus Un; on margin: Respondetur ad primum Ly. istud] om. LyMw; illud CaVd.universaliter] verum add. Ca. 111 verum] quod add. Ly. 112 enim] autem α (exc. Mw).113 peccaverunt1 … licet] om. LyMw. mores MzUn. licet] sed α (exc. Mw). 114 venialiter] in add.Ly α. eciam] autem Ly α. alii] om. Vd. 114 – 115 actibus suis] aliis actibus Un. 115 apostolus]om. Ca. 116 esse] est Mz αp. esse peccatum] etc. Ly αm. dicunt] dicitur MzLy α. contra] extra Lyαm. 116 – 117 scienciam Na. 117 fidelibus LyMw. ab] om. Vd. infideli] infidelibus Ly.

375) Cf. OND 65.116–24, pp. 575–6; 88.393–404, p. 663; 91.120–6, p. 668; Brev. 3.12.11–31, p.185. 376) Cf. Innocent IV (?), Eger cui lenia, ed. HERDE, in: DA 23 (1967), p. 520; cf. Brev.3.1.18–25, p. 162; further: Innocent III, Deliberatio super facto imperii de tribus electis(1200/1201), in: Regestum Innocentii III papae, ed. KEMPF, no. 29, p. 82. 377) Rom. 14:23.378) See above [376]. 379) Cf. Exod. 1:15–21. 380) See above [377]. 381) Cf. C.28 q.1d.p.c.14, col. 1088; C.33 q.3 d.p.c.44, § 2, col. 1227; Brev. 3.12.64–71, pp. 186–7.

120 3.2 Dialogus


Cum autem dicitur quod Constantinus resignavit imperium dicunt hoc inscripturis antiquis minime inveniri, licet quedam scripture insinuent quod Con-stantinus dederit apostolice sedi imperialem honorem. Nam ut legitur in decretis 120

dist. 96a, Constantinus in gestis beati Silvestri sic habetur: “Constantinus imper-ator quarto die baptismi privilegium Romane ecclesie pontifici contulit, ut intoto orbe terrarum pontifices vel sacerdotes ita hinc caput habeant sicut iudices˹regem. In eo privilegio ita inter cetera legitur: ‘Utile iudi˺cam˹us una cumomnibus satrapis nostris et universo senatu,˺ optimatibus et cum cunc˹to populo 125

imperio Romane˺ ecclesie subiacenti, ut sicut eciam beat˹us Petrus in terris˺filius dei videtur esse constitutus eciam et ipsi pon˹tifices ipsius˺ principis apos-tolorum vicem, primatus potestatem amp˹lius˺ quam terrene nostre imperialisserenitatis mansue˹te˺ habere videtur, concessam a nobis nostroque imperioobtineant, eligentes ipsum principem apostolorum et eius vicarios firmos apud 130

deum esse patronos. Et sicut nostra est terrena imperialis potencia ita eiussacrosanctam Romanam ecclesiam decrevimus et veranciter honorare et am-plius quam nostrum imperium terrenumque tronum sedem sacratissimam beatiPetri gloriose exaltari, tribuentes ei potestatem et gloriam dignitatem et vig-orem et honorificenciam imperialem. Atque decernentes sancimus ut principa- 135

tum teneat tam super quatuor sedes: Alexandriam, Anthiochiam, Ierosolimam,Constantinopolitanam, quam super omnes in universo orbe terrarum dei eccle-sias. Eciam pontifex qui pro tempore sacrosancte Romane ecclesie extiteritcelsior et princeps cunctis sacerdotibus et tocius mundi existat, et eius iudicio

118 Cum] om. αp; on margin: Ad sedundum Ly. autem] Ad aliud (quod supp.) Vd. Constantinus]rex add. Ly α. hoc] om. LyMwVd. 119 antiquis] sanctis Mw; hoc add. Ly. licet] sed LyMw.insinuant Ly. 121 habetur] loquitur Ly α. 122 quarta Ly. die] sui add. Ly. 123 ita hinc] hinc inMz. hinc] hunc Ly; om. α. habeant (habent Mw) caput Ly α. 124 eo] quo LyMw; † Ca. ita] om.Mw; † Ca. una] om. Mz α († Ca). 125 et universo senatu] in universo senatum Mw; † Ca.oportunacibus Ca; optinentibus Mw. cum] om. LyUn. 126 Romano Mz. eciam] supp. Na; om.MzLy α. terris] cunctis Mz α († Ca). 127 filius] em. to vicarius filii Ve; vicarius Mz; vicarius filiiLy. eciam et ipsi] ita et Ly. et] om. α. principes Ca. 128 vicem primatus] in terris principatus Ly.primatis Na. prima potestate Mw. nostre] om. Vd. 128 – 129 imperialis nostre serenitatis Ly.128 – 129 serenitatis imperialis Mz α. 129 mansuete] em. to mansuetudo Ve; mansuetudo Ly.videtur habere Ca. concessa Un. 130 obtineat Mz. eligentes] nobis add. Ly. et] vel Ly. firmos]summos α (exc. Ca; suos Un). 131 ita] om. Mw. eius] eciam Mz α. 132 sanctam Ly. et1] om. αm.veranciter] veneranter Ly. honorari Mz. 133 terrenum quia Un. sanctissimam Na;sacrosanctissimam MzLy α. 134 graciose Ve. exaltare α. et1] om. Mz α. gloriam] et add. MzLy α(exc. Ca; et honorem add. Un). et2] om. Un. 135 sancimus] statuimus Ca. 136 tam] eam αp (em. totam Vd). supra Ly α (exc. Ca). Alexandrinam Ly α (Alexandrina Un). Anthiochenam Ly α(Anthiocenam Ca; Anthionam Vd). Ierosolomitanam Mz; Hierosolymitanam Ly; IherosolimitanamCa; Ierosolimitanam Mw; Ierosonam Un; Ierosolominam Vd; et add. MzCaVd. 137 quam] etiam add.Ly. 137 – 138 ecclesias dei MzLy α (ecclesia dei Ca; em. from ecclesia dei Mw; ecclesiam dei Un).138 per tempora Ly. ecclesie Romane Mw. 139 exstat Mz; existet αp. iudicio] iurisdiccio ω.

121Liber 1, Capitulum XXVIII


que ad cultum dei et | christianorum stabilitatem procuranda fuerint disponan-Ly f. 245vb

tur.’ Et infra: ‘Ecclesiis beatorum apostolorum Petri et Pauli pro continuacioneluminariorum possessionum predia contulimus.’”382 Et infra: “‘Ecce tampalacium nostrum quam Romanam urbem et omnes Ytalie sive occidentaliumregionum, provincias, loca, civitates beato Petro et beato Silvestro concedimusatque relinquimus et ab eo et successoribus eius per pragmaticum constitutum145

decrevimus disponenda atque iure sancte Romane ecclesie concedimus per-agenda.’”383 Ex quibus verbis colligitur quod Constantinus non resignavit papeimperium tamquam non habens ius et potestatem legitimam retinendi imperiumet quasi antea non habuisset verum imperium, sed ex devocione et imperialimunificencia concessit ei ea de quibus in predictis verbis et aliis ibidem fit150

mencio, ut de omnibus temporalibus de quibus fit mencio papa Silvester nichilhabuerit nisi ex dono Constantini, non ex resignacione alicuius prius iniustedetenti, nec umquam Constantinus fatebatur quod ante baptismum non habueritverum imperium.384

|Capitulum XXVIIIGs p. 901

Discipulus: Cum ista opinio teneat quod imperium fuit a populo Romano et perconsequens non fuit a papa adduxisti autem aliqua motiva ad probandum quodimperium fuit a populo. Nunc aliquas raciones speciales adducas ad probandumquod non fuit a papa.3855

140 que] quo Mz α (exc. Ca). et] om. Mz α (exc. Ca); vel fidem Ly. christianorum] in add. Mz; veladd. Ly α. procurandam Mz α (exc. Ca). fuerunt α (firmiter Vd). 141 infra] ita Mz αp. Ecclesiis]Actus Mw. apostolorum] om. Mz α. pro] per Ve. 142 luminariorum] humanorum Ca. Ecce] om.Mz. 143 nostrum] nomen Mz. Romanam] Romam Ca. Italie Ly. 144 beato Petro et beato]beatissimo pontifici et universali pape Ly. 145 per] qui αm. pragmaticum] om. α (exc. Un; pacme ?Ca; ymaginative Mw; gap Vd). 146 dispomemdam Mw. 146 – 147 permanenda Ly. 147 quibus]hiis MzLy α. assignavit LyMw. 148 ius et] om. MzLy α. recipiendi Ly α. 149 quasi] quod Ly α.150 in] quibus in add. ω. et] ab add. LyMw. ibidem] eadem Un. 150 – 151 fit mencio] ita add. Mz;om. Ly. 151 ut] scilicet add. Ly α. mencio fit Ly. 152 habuit MzLy α. 153 ante quin ante Mw.habuit MzCaUn.

1 Capitulum XXVIII] in quo probatur quod imperium non est a papa add. Ly; om. α (28 Ca; c. 31supp. Vd). 2 Cum] om. Ca; on margin: Cap. XXVIII Ly. tenet Ca. quod] verum add. LyMw. fuit]sit Ly. populo] papa Un. 3 – 4 adduxisti … populo] om. Ly αm. 3 autem] eciam αp. 4 fuit apopulo] om. Un. populo] papa Vd. aliquas] alias Ly. 5 quod] imperium add. MzLy α.

382) Cf. D.96 c.14, incl. § 1, coll. 342–3. 383) Cf. D.96 c.14, § 6, 344–5. 384) Cf. Brev.3.13.9–12, p. 187; OQ 1.12.134–62, pp. 52–3. 385) Cf. above, 25 [297].

122 3.2 Dialogus


Magister: In glossis supra decreta et decretales alique raciones ad hoc innuun-tur. Dicit enim glossa dist. 10a, c. Quoniam idem: “Arguitur quod imperium nonhabetur a papa et quod papa non habet utrumque gladium. Nam exercitus facitimperatorem ut dist. 93a legimus.386”387 Ex qua sic arguitur: Ab illo non est im-perium qui non facit imperatorem; sed papa non facit imperatorem quia fit ˹ab 10

exercitu.˺ Ergo imperium non est a papa.

Discipulus: Per ˹istam racio˺nem imperium non est a populo Romano sed ˹abexerci˺tu.

Magister: Respondetur quod exercitus non facit imperatorem ˹nisi˺ auctoritatepopuli Romani. Hanc enim potestatem propter ˹peri˺culum quod poterat im- 15

minere, ne moriente imperatore in exercitu exercitus careret capite et domino,populus Romanus commisit exercitui potestatem creandi et eligendi imper-atorem.

Discipulus: Aliam racionem allega!

Magister: Aliam racionem innuit glossa Extra, Qui filii sunt legitimi, c. Causam 20

dicens: “Prius fuit imperator quam coronam reciperet a papa et gladium abaltari, 93a dist., Legimus,388 quia ante fuit imperium quam apostolatus.”389 Cumergo prius non sit a posteriori sequitur quod imperium non est a papa.390

Discipulus: Iste due raciones videntur probare quod imperium non fuit primitusa papa sed non probant quod modo imperium non sit a papa. Potestas enim 25

ordinandi de imperio videtur nunc esse penes papam, licet non fuerit a principiopenes ipsum; ymo ante fuerit imperium quam | papa. Ly f. 246ra

6 glossa Ly α; on margin: Probatur Ly. super VeMzLy. decreta] decretalem Ve. ad hoc] om. Mz;adhuc Ly. 6 – 7 innuuntur] inveniuntur Mz. 7 10a] 4a Ly α. idem] ibidem αp. Arguitur] om. Ly.8 et] om. Mw. 9 ut] om. Un. arguitur] videtur αp (concludi add. Vd). Ab] on margin: Prima ratioLy. 10 non1 … papa] om. Na. papa … imperatorem2] imperator non fit a papa Ly. 12 illam Mw (†Ca); on margin: Obicitur Ly. racionem] in add. Na. imperium] em. from discipulus Un. a populoRomano] ab imperio Romano populo Un. Romano] om. Ly. 14 Respondetur] on margin:Respondetur Ly. fecit α (exc. Mw). 15 Romani] om. Un. 16 morante Ca; monente Mw.17 creandi et eligendi] eius ad eligendum MzLy α. 19 Dic aliam racionem Ly. 20 Aliam] onmargin: Secunda ratio Ly. 21 dicens] per add. αp. 22 93a] 69a Ly. dist. 93a Ca. quia] quod Ly.imperium] imperator Ly. 23 sit] fuit MzLy α (fuerit Ca). a posteriori] apostolatus Ly. 24 Iste] onmargin: Obicitur Ly. approbare Ly. 25 quod modo] quomodo Ve. imperium] non fuit primitus apapa sed probant quod modo imperium add., but canc., em. to va- … -cat Mw. 26 de imperio] om.Mz; imperatore a papa LyCa; de papa α (exc. Ca; em. to a papa Vd. esse penes papam] procedereLy α. fuit Ly α. 27 fuit Ly α.

386) Cf. D.93 c.24, § 1, col. 328. 387) Gloss on D.10 c.8, s.v. discrevit, col. 43. 388) Cf. D.93c.24, coll. 327–9. 389) Gloss on X 4.17.7, s.v. ad regem, col. 1535. 390) CB 6.5, p. 277.19–28;Brev. 2.10.24–7, p. 128; 4.1.10–4, p. 194; OQ 2.6.83–4, p. 79; 2.16.11, p. 94; IPP 19.8–9, p. 312.

123Liber 1, Capitulum XXVIII


Magister: Dicunt quidam quod per istas raciones probatur aperte quod im-perium non est a papa, inquantum papa est vicarius Christi et successor beatiPetri. Et hoc principaliter intendunt qui tenent opinionem istam.30

Discipulus: Alias raciones adducas.

Magister: Aliam racionem innuit glossa dist. 10a, c. Quoniam idem, dicens: “Siab ipso”, scilicet papa, “haberetur”, scilicet imperium, “licite appellaretur adipsum in temporalibus, quod prohibet Alexander et dicit quod illa non contin-gunt iurisdiccionem suam, Extra, […] Qui filii sunt legitimi, Causam.391”392 Ab35

imperatore enim contingit appellare ad illum a quo est imperium.

Discipulus: Per istam racionem semper potuit fieri appellacio ab imperatorequia semper imperator habuit imperium ab aliquo.

Magister: Conceditur quod in aliquibus causis semper licuit ab imperatoreappellare. Sed in multis causis non licuit appellare ab imperatore. In quibus40

tamen causis fuit licitum ab aliis iudicibus appellare. Leges ergo que dicuntquod non est appellandum ab imperatore non sunt intelligende de quibusdamcausis singularibus que raro vel numquam accidunt sed de aliis, quemadmodumcanones sacri qui dicunt quod non est appellandum a papa, non intelliguntur decausa heresis quia pro heresi licet appellare a papa.39345

Discipulus: Aliam racionem adducas.

Magister: Aliam racionem innuit glossa ubi prius dicens: “Item ecclesie solvunttributum imperatori, ut 2a, q. 1a, Magnum.394”395 Ab illo autem non est imperiumqui soluit tributum imperatori. Ergo imperium non est a papa si papa soluittributum imperatori.50

28 Dicunt] on margin: Respondetur Ly. illas Ly αm. 28 – 29 quod imperium] om. Un.31 Discipulus] om. Ve. 32 Aliam] on margin: Tertia ratio Ly. 10a] 4a α. dicens] dicetis Ve; om. Lyα. Si] Sed Un. 33 ipso] supp. Mw. scilicet1] om. Ly. papa] om. Ve. habetur MzLy α (exc. Mw).scilicet2] om. LyVd. licite] tunc add. Mz. 34 quod1] quid Mz. Allx. Ve; Allexr Vd. 34 – 35 tanguntMz α. 35 legitimi] c. add. Ly α. 36 enim] autem MzLy α. a quo] cuius Mw. 37 Per] on margin:Obicitur Ly. 38 ab aliquo imperium Ca. 39 Concedo MzLy α (Concedit αp); on margin:Respondetur Ly. in] om. Un. casibus MzLy α. 39 – 40 appellare ab imperatore LyMw. 40 Sed …imperatore] om. Ly. multis] supp. Mw. 41 causis] aliis Mz; casibus Ly. iudiciis Mz. ergo] enimMz. 42 non1] supp. Mw. 43 causis] om. Un. 44 quod] om. Mz. non intelliguntur] nisi Ly.intelligimus Mz. 45 heresis] heresi Mw. pro] de Na. 46 adducas] Magister: Aliam racionemadducas add. Ca. 47 Aliam] on margin: Quarta ratio Ly. ubi] supp. Mw. solverunt Ly α (exc.Mw). 48 1a] 2a LyCa. autem] om. Ly. 49 qui] quod CaUn. si] sed Ca.

391) Cf. X 4.17.7, col. 712. 392) Gloss on D.10 c.8, s.v. discrevit, col. 43. 393) Cf. OND1.54–80, pp. 294–5 = (mostly) Bonagratia of Bergamo, Quoniam omnis humana sententia, in:Nicolaus Minorita, Chronica, edd. GÁL / FLOOD, pp. 941–2. 394) Cf. C.11 q.1 c.28, col. 634.395) Gloss on D.10 c.8, s.v. discrevit, col. 43.

124 3.2 Dialogus


Capitulum XXIXDiscipulus: Adhuc circa originem Romani imperii plura restarent tractanda dequibus forte postea occasio occurret. Ideo ad presens illis omissis investigemusan Romanum imperium licite destrui seu cassari, minui, divi˹di valeat˺ vel trans-ferri. Inquiramus itaque primo ˹an Romanum˺ imperium possit transferri.396 5

Magister: Quod ˹imperium˺ Roman˹um˺ possit transferri tribus probatur exem-VtrumRomanumimperium

possittransferri

plis. Prim˹um˺ est quia translatum fuit de Romanis in Greco˹s, dist.˺ 96a, Con-stantinus.397 Secundum est quia translatum fuit de Grecis in Germanos in per-sonam Karoli magni, Extra, De eleccione, Venerabilem.398 Tercium est quiatranslatum fuit de Francis in Theutonicos. Unde glossa dist. 63a, Ego Ludovicus, 10

ait super verbo Francorum: “Nota imperium prius Francorum fuisse sed posteaTheutonici virtutibus promeruerunt imperium.”399

Discipulus: Dubitandum non videtur quin imperium Romanum possit transferride gente in gentem. Sed qualiter et a quo possit transferri videtur forte dubiummultis. Dic | ergo secundum opinionem aliquorum qualiter potest transferri Ly f. 246rb

imperium.

Magister: Imperium Romanum transferri multipliciter potest intelligi: Unomodo ut sic transferatur imperium a Romanis quod non sit amplius Romanumimperium ut scilicet Romani nullum ius speciale habeant in imperio plus quam

1 Capitulum XXIX] in quo inquiritur utrum Romanum imperium possit transferri quod sic probaturtribus exemplis et nota ibidem quis et qualiter possit transferre add. Ly; om. α (29 Ca; c. 32 supp.Vd). 2 Adhuc] on margin: Cap. XXIX Ly. 3 forte] om. Vd. occasio] loquendi add. MzLy α.4 imperium] possit transferri add., but canc. Na. destrui] om. Ly α. seu] om. Ly αm. cassari seuVd. minui] vel add. LyMw; aut add. α (exc. Mw). 5 Inquiremus αp. potest Ly α. 6 Text onmargin: om. Mz α; Conclusio probatur Ly. Romanum imperium Ly α (Roman˹†˺ Ca). potest Ly α.probatur] supp. Mw; ponitur Un; ostenditur Vd. 6 – 7 exemplis probatur Ly. 7 Primum] exemplumadd., on margin: Primum exemplum Ly. quia] quod Ly α. de] a Mw. dist. 96a] dist. 69a ■■■ Ly.8 Secundum] exemplum add., on margin: Secundum Ly. quia] quod Ly α. Germanos] RomanosLy; on margin: Francos Ve. 9 Tercium] exemplum add., on margin: Tertium Ly. quia] quod Ly α.10 fuit translatum Ly α. Francigenis Ly α. Theuthonicos Na; Teutonicos Ca. dist. 63a] 63a dist. Lyα (63a Vd); c. add. Mz α (exc. Mw). Ego] 4o Mz. Ludowicus Ve. 11 Francorum prius Ly. fuisse]dicitur add. Vd. 12 imperium promeruerunt Ly α. 13 videtur] michi add. Ly; quando add. Un.quin] quandoque Mz. Romanum imperium Ly α. transferri possit (potest Ly) Ly α. 14 et a quo]aliquis LyMw. possit transferri] valeat transferre Ly. 14 – 17 videtur … multipliciter] om. Un.14 forte] magnum Ly α. 15 Dic] om. Vd; on margin: Questio prima Ly. aliquorum] ostende add.Vd. possit LyMw. 17 Romanorum, on margin: Respondetur Ly. multipliciter transferri Na αm.potest] multipliciter add. Na. 18 sic] sit Mw. a Romanis] om. Vd. quod] ut Ly α. amplius] plusLy. 19 ut scilicet] ac si Ly. habeant speciale LyMw. in] om. Mz; supp. Mw.

396) Regarding the question of the translatio imperii, here and in the following, cf. above, 20.397) D.96 c.14, coll. 342–5. 398) X 1.6.34, col. 80. 399) Gloss on D.63 c.30, s.v. francorum,col. 438.

125Liber 1, Capitulum XXIX


cetere naciones. Alio modo potest transferri imperium de Romanis ut tamen20

remaneat Romanum imperium et ut aliquam potestatem vel ius speciale habeantRomani in imperio plus quam cetere naciones. Et talis translacio adhuc potestmultis modis intelligi: Uno modo ut detur imperium alicui cuius progenies iuresuccessionis possideat Romanum imperium. Alio modo ut statuatur quod decerta nacione vel gente imperator eligatur, puta si ordinaretur quod nullus25

eligeretur imperator nisi Theutonicus. Alio modo ut alicui persone vel personisdetur potestas et ius eligendi imperatorem de quacumque nacione.

|Discipulus: Quis habet potestatem transferendi imperium uno modo vel alio?Gs p. 902

Magister: Respondetur quod potestas transferendi imperium uno modo vel alioprincipalissime est apud universitatem mortalium, sicut apud ipsam est princi-30

palissime potestas constituendi imperium. Quare si universitas mortalium velletposset Romanum imperium de quacumque gente transferre in aliam.

Discipulus: Numquid posset universitas mortalium exceptis Romanis transferreimperium Romanum a Romanis?

Magister: Respondetur quod sine culpa Romanorum et absque causa patenti35

totum residuum mundi non posset transferre ab eis contradicentibus imperiumquia non debent privari iure suo sine culpa et absque causa.400 Tamen pro culpaRomanorum et ex causa posset residuum mundi ab eis transferre imperium,quia, ut legitur dist. 93a, Legimus: “Orbis maior est urbe.”401 Quod non solum estverum de orbe includente urbem eo quod totum maius est sua parte sed eciam40

continet veritatem de orbe distincto contra urbem. Et ita ex causa vel pro culpaRomanorum potestas transferendi est penes residuum orbis. Potestas ˹autemtransferendi imperium secundario est penes Romanos secundum unam senten-20 de] a Mw. de Romanis] om. Ly. tamen] cum Mz. 22 talis] hec LyMw. ad hoc Mz. potestadhuc Ca. 22 – 23 potest multis modis] multipliciter potest Ly. 23 multis modis] multipliciter Ly α.ut] quod Ly. ut detur] videtur Ve. 24 possideat] em. from possideant Mw; possideant Un.26 eligetur ω (eligeret Na). imperator] in imperatorem Ly α. Theutocos Na; Theuthonicus Mz.alicui] alie Mz. 27 et] vel Un. nacione] om. Ca. 28 Quis] on margin: Questio secunda Ly.refferendi Ve. alio] modo add. Ly. 29 Respondetur] on margin: Responsio Ly. imperium] om.Un. alio] modo add. Ly. 30 sicut] quia Ca; sed αp. est (et Ly) apud ipsam (eum Un) Ly α (exc.Ca). 31 potestas] om. Ly α (exc. Ca). si] supp. Ve. 33 Numquid] on margin: Questio tertia Ly.possit Mz. exceptis] om. Mw. Romanis] canc. Mw. transferri Un. 34 Romanum imperiumMzCaUn. 35 Respondetur] on margin: Responsio Ly. 36 transferri Un. eis] eis add. Mz αp. eiscontradicentibus imperium] eis imperium eis contradicentibus Ca. 37 sine culpa iure suo Mz. sineculpa et absque causa iure suo Ly α. Tamen] Cum MzUn. 38 et] om. Vd. causa] racionabili add.Ly α. 39 Legimus] om. MzLy α (c. Legimus supp. Mw; in c. Legimus supp. Un). 40 maius est] estmaius Mz α. eciam] om. LyMw. 41 districto Mz. vel] non Mz. culpa] Romani add., but canc. Un.42 est penes] h. ipsos Mw. residuum] mundi sive add. Vd. 43 imperium] om. αp. secundario]secundum aliquos Mz; a Romanis Ly.

400) sine culpa et absque causa: cf. above, 23 [261]. 401) D.93, c.24, § 1, col. 328.

126 3.2 Dialogus


ciam. Quia enim unusquisque potest˺ cedere ˹iuri suo et alii concedere, possuntRomani cedere iuri suo quod habent su˺per imperium et idem ius in alium ˹vel 45

alios transfer˺re, quemadmodum populus Romanus potestatem ˹condendi˺ legeset regendi imperium transtulerunt ˹in im˺peratorem.402 Verumptamen de modotransferendi imperium per Romanos sunt diverse sentencie. Una est quod tamRomani non potuerant nec possunt a se transferre imperium primo modo, itavidelicet quod nullum ius retineant speciale super imperium plus quam cetere 50

naciones. Sicut enim imperator non potest legem imponere imperatori quia nonhabet imperium par in parem403 et ideo non potest privare successorem suumomni iure | quod ipse habet, ita populus Romanus non potest imponere legem Ly f. 246va

populo sequenti nec potest ipsum privare omni iure quod habet super imperium.Et ita populus Romanus non potest cedere omni iuri quod habet super imperium. 55

Alia sentencia est quod populus Romanus potuit cedere omni iuri quod habuitOpinio 2a

super imperium. Qui eciam omne ius potuit transferre in alium vel alios. Licetenim pacto privatorum iuri publico minime derogetur, Extra, De foro compe-tenti, Si diligenti,404 tamen pacto et consensu tocius communitatis quam tangitaliquod ius publicum eidem iuri publico derogatur dum modo illud ius publicum 60

non sit ius divinum nec ius naturale sed positivum et humanum. Quamvis enimaliquis clericus non possit renunciare privilegio clericali quod concessum est toticollegio clericorum, tamen totum collegium clericorum posset eidem privilegiorenunciare. Cum ergo ius quod habent Romani super imperium sit ius humanumet positivum, licet sit ius publicum concessum communitati Romanorum, de 65

consensu tocius communitatis Romanorum poterit derogari eidem. Et ita deconsensu eorum potest idem ius totaliter transferri in alium vel in alios.

44 potest unusquisque Ly α († Ca). 44 – 45 et … suo] om. αm († Ca; supp. Mw). 44 possunt] enimadd. Ly. 45 idem] illud Mz. 45 – 46 alios vel alium α (alium ˹†˺ Ca). 45 vel] in add. LyMw.46 populi Romani Ly. 47 in] supp. Ve. Verumptamen] on margin: Opinio prima Ly. 48 tam] om.MzLy α. 49 potuerunt LyMw. primo modo (supp. Mw) imperium Mz α. 51 potest] habet Ly.imponere] supp. Mw; ponere Vd. 52 par in parem] par imparem Ve; per imperatorem MzMwUn; perimparem Ca. ideo] ita MzLy α. 52 – 53 suum omni] eo Ly α. 53 quod] quo Mw. ipse] om. MzLyα. itaque Mz. leges Mz. 54 omni] communi Ca. 56 Text on margin: Opinio tm ■■■Ve; om. Mz α;Secunda opinio Ly. 57 alium vel] om. Ly; in add. Mw. 58 pacto privatorum] privato pacto LyMw.privatorum] privato α. 59 tamen] cum Mz. quam] quod LyCa. tangat Ly. 60 aliquod] aliosLyMw; alio modo Ca; tamquam per add. LyCa. 61 sed] ius add. MzLy α. et] vel Ly; om. Ca.62 clericus aliquis Ly. renunciare] om. ω. est concessum LyMw. 63 clericorum tamen] clericalicum Mz. totum] om. Ly. posset eidem] potest LyMw. 65 et] om. LyMw. sit] fuerit MzLyVd; fuitα (exc. Vd). concessum] eciam add. Ly; et add. Mw. 66 eidem] iuri add. MzLy α. 67 idem] illudMz. in2] om. NaLy α.

402) Cf. above, 27 [364]. 403) Cf. X 1.6.20, col. 62; further, cf. Dig. 4.8.4, p. 67 and 36.1.13.4, p.522. 404) X 2.2.12, col. 252.

127Liber 1, Capitulum XXX


Capitulum XXXDiscipulus: Secundum istam sentenciam Romani poterant totum ius suum quodhabebant super imperium transferre in papam et ita poterat imperium esse apapa.

Magister: Secundum unam sentenciam Romani non solum poterant sed eciam5 Opinio frivola

de facto transtulerunt totum ius suum in papam. Et ex tunc imperium fuit a papaet ideo ex tunc papa habuit utrumque gladium, non tamen quo ad execucionemsed quo ad hoc quod poterat committere cui volebat materialis gladii potestatem.Et per hoc solvitur secundum sentenciam illam multorum canonum et pluriumglossarum super decreta et decretales apparens contrarietas.10

Discipulus: Si Romani transtulerunt totum ius suum in papam vel transferrepoterant in papam, ergo transtulerunt vel poterant transferre in eum execu-cionem gladii materialis. Et ita papa vel habet vel habere potest gladium materi-alem quo ad execucionem.

Magister: Respondetur quod Romani poterant transferre in papam totum ius et15

potestatem quam habebat totalis multitudo Romanorum, non tamen transferrepoterant totum ius quod habebat aliqua persona vel aliqua specialis seu partic-ularis multitudo Romanorum. Nam non poterant sibi dare omne ius quodh˹abebat imperator Romanus nec omne ius quod habebant˺ senatores ˹vel pre-fectus urbis. Et ita iura particula˺ria personarum v˹el congregacionum seu˺20

collegiorum aut communitatum particul˹arium non po˺terant transferre in pa-pam. Execucionem ˹autem˺ gladii non habebat tota|lis communitas RomanorumLy f. 246vb

sed habebat eam imperator vel aliqua alia persona sub ea vel aliqua communitasparticularis. Et ideo execucionem gladii materialis non poterat communitasRomanorum transferre in papam.25

1 Capitulum XXX] in quo investigatur quomodo Romani potuerunt transferre ius imperii in papamadd. Ly; om. α (c. 33 supp. Vd). 2 Discipulus] om. Ca; on margin: Cap. XXX Ly. potuerunt MzLyα; in add. Vd. 3 habebat Na; habeant Mz. transferre in papam super imperium MzLy α (superimperium in papam transferre Vd). ita] sic Mz α; om. Ly. esse imperium Ly α. 5 Text on margin:om. MzLy α. potuerunt LyMw. 6 totum] om. MzLy α. suum] om. Ly. 7 ideo] om. MzLy α. ex]om. LyMw. 8 volebant materialia Mz. 9 per] om. Mz. plurium] om. MzLy α. 10 decreta] decretal.Ve. 11 suum] om. MzLy α. 11 – 12 in … poterant1] om. Ca. 12 poterant1] poterunt Mz. vel] ut Mzα. poterant transferre] transferre potuerunt Ly. 13 Et … potest] vel Ly α; potestatem gladiimaterialis vel add. Mz. 13 – 14 materiale Na. 15 totum ius in (ad Ca) papam MzCa; ius totum adpapam Ly α (exc. Ca). 16 quam] quod ω (em. to quam Ve). tamen] supp. Ve. 17 totum] om. Ca.habebat] habebant Un. aliqua2] alia Ly. 17 – 18 particularis vel (et Ly) specialis LyMw.19 imperator Romanus habebat Mz. 19 – 20 presens urbs Un. 20 particularia] partialia LyMw;Romanorum add. Ly α (Romanarum Mw). 22 habebat] habebant Un. talis MzVd; (gap) multitudos˹† -eu ?˺ add. Ca. 22 – 23 communitas … aliqua2] om. Ve. 23 eam] om. Mz. persona alia MzLy α(persona Ca). ea] eo MzLy α.

128 3.2 Dialogus


Discipulus: Secundum istam opinionem papa non habet in temporalibus vel inspiritualibus plenitudinem potestatis ut omnia possit.

Magister: Ista opinio reputat hereticum dicere quod papa omnia possit quiaquod omnia possit nec habet a deo nec ab homine nec ab hominibus, quia a deoimmediate non habet gladium materialem nec quo ad execucionem nec quo ad 30

hoc quod possit alii committere execucionem gladii materialis. Ab homine verovel hominibus habet vel habere potest gladium materialem quo ad hoc quodpossit committere execucionem gladii materialis alteri. Non tamen habet gla-dium materialem quo ad execucionem.

Discipulus: Quod ergo ius Romani transtulerunt vel transferre poterant in pa- 35

pam super Romanum imperium?

Magister: Respondetur quod poterant sibi conferre potestatem ordinandi depromovendo imperatorem, ut scilicet ipsemet eligeret imperatorem vel aliiscommitteret potestatem eligendi.

Discipulus: Constat per dicta maiorum quod papa in multis se intromisit de 40

imperatore et imperio. Et secundum opinionem istam | papa super imperatorem Gs p. 901bis

et imperium non habet aliquam potestatem specialem a deo plus quam superalios reges et regna quecumque405 sed solummodo a Romanis. Quod ergo ius defacto transtulerunt Romani in papam super imperium?

Magister: Respondetur quod nemo potest hoc dicere, nisi qui diligenter vidisset 45

privilegia pape vel registra fide digna seu scripturas autenticas de huiusmoditranslacione vel collacione iuris super imperium facta pape, eo quod Romanipoterant conferre pape pinguius ius vel minus pingue super imperium. Poteranteciam tale ius dare sedi apostolice vel solummodo persone pape? Poterant eciamdare pape pro una vice vel pro pluribus?406 50

26 Secundum] Sed Un. 28 – 29 quia … possit] om. Ve. 29 posset MzCaUn. nec1] non Ly α. nec2]habet add. α. 30 nec1] om. LyMw. 31 posset αp. alii] em. from aliis Mz; om. Ly; aliis α (supp.Mw). vero] om. Ly α. 32 vel1] ab add. MzLy α. habet vel] om. Ly. 32 – 33 gladium … habet] om.αm. 32 – 34 gladium … execucionem] om. Ly. 33 alteri] alii Mz. 35 ius ergo LyMw. transtuleruntRomani Ly α. potuerunt Mz. 35 – 36 papam] et (eciam α) add. Mz α. 37 Magister] om. Ve. sibi]transferre et add. Ly. transferre Vd. 38 promovendo] in add. VeLyCa supp. Vd. ipsemet] ipse Ly;em. from ipse Mw. eligat Ly. 40 quod] quia Mz. intromittit LyMw. 41 et] supp. Na. imperio Et]om. αp (gap Un). 42 et] vel MzLy α. 43 sed] om. Na. Quid Ly α (exc. Un). ius] om. MzLy α.44 supra Mz α (exc. Mw). imperium] om. αp (etc. Vd). 45 hoc] hic LyMw. qui] om. LyMw; libereet add. MzLy α. 46 huius Na. 49 eciam1] om. Mz.

405) Cf. above, 18 [175]. 406) Cf. Brev. 6.2.51–9, p. 252.

129Liber 1, Capitulum XXXI


Discipulus: Numquid in hac parte est adhibenda fides soli assercioni pape di-centis in ipsum totum ius Romanorum super imperium esse translatum, licet perscripturas autenticas vel alias probaciones hoc nequaquam ostendat?

Magister: Respondetur quod assercioni unius quacumque fulgeat dignitatenumquam est credendum in preiudicium aliorum, 6a, q. 2a, per totum.407 Et ideo55

assercioni solius pape in preiudicium Romanorum est in hac parte fides minimeadhibenda nisi probaciones adhibeat competentes.

Discipulus: Numquid papa potest sibi vendicare ius et potestatem disponendi deimperio propter hoc quod consuevit se intromittere de imperio disponendo cumconsuetudo obtineat ˹vim legis e˺t consuetudo det iurisdiccionem et per conse-60

quens ˹ius et le˺gitimam potestatem?

Magister: Respondetur quod in hiis ˹que papa˺ prescripsit legitime contra Ro-manos papa habet ˹ius et˺ potestatem, ‒ in aliis non.

Capitulum XXXIDiscipulus: | Investigavimus breviter an Romanum imperium possit transferri.Ly f. 247ra

Nunc inquiramus an dividi possit vel minui aut eciam destrui seu cassari. Primoitaque videamus an imperium destrui valeat seu cassari.

Magister: Imperium Romanum pro eo quod imperium Romanum est imperium5 VtrumRomanumimperiumpossit destrui,cassari

tocius mundi destrui seu cassari tripliciter potest intelligi. Uno modo sic, quodsimpliciter destruatur ut imperium quod non est Romanorum nec apud Romanos

51 parto Ve; vita Ly. assercioni] persone Ly α. 52 in ipsum] imperium (et add. Mz) MzUn.Romanum Un. imperium] in eum add. Mz. esse] est Un. 53 ostendit Mz α (exc. Ca); ostenderetLy. 54 Respondetur] om. Ly. unius] huius Un. quantacumque Ly. 55 aliorum] patet add. Ly. 2a]et VeMz; 1a αp. Et] om. Ly. 56 solius] illius Mz. 57 adhibeat] em. from adhibeant Mw.58 Numquid] om. Mz. 59 disponendo] disposito Mz. cum] om. Ly; supp. Mw. 60 obtineat] optimeac Mz; obtinet Ca. obtineat … det] autem legitima dat Ly. vim] em. from aut Mw; † Ca. et1]supp. Mw. 61 legitime Ve. 62 prescripsit] em. from scripsit Mw. 63 potestatem] et add. Ly. aliis]vero add. Ca.

1 Capitulum XXXI] querit utrum Romanum imperium posset cassari aut dividi add. Ly; om. α (c. 34supp. Vd). 2 Investigavimus] on margin: Cap. XXXI Ly. 3 potest Mw. possit vel] om. Ly. auteciam] om. LyMw. eciam] supp. Na; om. Ca. cassari] potest add. Ly. 4 itaque] igitur LyMw. an]Romanum add. Ly α. imperium] Romanum add. Mz. 5 Text on margin: om. MzLy α. Magister]Respondetur quod add. Ly α (exc. Ca). Romanum imperium CaUn. pro eo quod] prout Vd.imperium Romanum] om. Ly α. 6 cassari] valeat add. LyMw. tripliciter] ita Mz. potest tripliciter(em. from ■■171rb■■Mw) LyMw. 7 non] nunc MzLy α.

407) Cf. C.6 q.2, col. 561.

130 3.2 Dialogus


nec apud alios de iure remaneat. Alio modo sic, quod imperium non remaneatpenes Romanos nec umquam ex quacumque causa sit reversurum ad ipsos.Tercio modo sic, quod imperium non remaneat apud Romanos possit tamen ex 10

causa reverti ad ipsos. Secundo modo et tercio magis proprie videtur dici quodRomanum imperium esset translatum quam destructum vel cassatum. Primovero modo proprie diceretur Romanum imperium esse destructum seu cassatum.

Discipulus: Numquid primo modo potest imperium Romanum destrui seu cas-sari? 15

Magister: Respondetur sicut tactum est supra c. 8o quod de iure et licite Ro-manum imperium destrui minime potest quia sicut antequam esset imperiumRomanum statui non potuit eciam per universitatem mortalium quod numquamaliquis ad tocius mundi imperium assumeretur ita postquam omnes mortales uniimperio fuere subiecti eciam omnibus consencientibus statui vel ordinari min- 20

ime potest ut imperium penitus destruatur quia hoc esset in detrimentum bonicommunis.

Discipulus: Numquid potest Romanum imperium destrui secundo modo?

Magister: Una est sentencia quod illo modo destrui potest, ut scilicet ad Ro-Opinio 1a

manos numquam revertatur. Sed taliter ab eis auferri non potest absque man- 25

ifesta culpa Romanorum. Talis autem posset esse culpa eorum quod digni essenttaliter privari imperio quia, sicut persona quecumque in se et in omnibus pos-teris suis pro culpa sua potest privari omnibus bonis suis temporalibus ac hon-oribus, iuribus et privilegiis quibuscumque, ita eciam quecumque communitasseu universitas particularis propter culpam suam potest privari in perpetuum 30

quocumque iure et honore speciali.

8 nec] supp. Mw. non] nec Ly αm. 9 penes] apud MzLy α. sit] fit Un. 10 Tercio] vel prec. αp.modo] om. Mz; fit Un. remanet Mw. possit] posset Mz α; potest Ly. tamen] om. Ly. 11 Secundo]em. from Alio Mw. Secundo … proprie] Isto modo et secundo magis proprium Ly. tercio] em.from primo Mw. 12 imperium Romanum Ly αm (■■196rb■■Ca). 12 – 13 Primo … cassatum] om.VeUn. 13 vero] om. MzLy α. diceretur proprie LyMw. 14 Numquid] on margin: Questio de primoLy. posset ipsum Ly. Romanum imperium potest Ca. Romanum imperium α. 14 – 15 cassari]minui LyMw. 16 Respondetur] on margin: Responsio Ly. et] om. Ly; est canc. Mw. 17 destruiminime] minui vel destrui LyMw; minime destrui α (exc. Mw). 17 – 18 Romanum imperium Ly α.18 pro universitate Mw. 19 assumetur Mw. ita] quod add. Ly. uni] uno Mz. 20 fuere] sunt LyMw.20 – 21 eciam … minime] vel ordinati nunc Mw. 20 vel] om. Mz. 21 ut] quod Ly. penitus] minimeCa. destruitur Mw. 23 Numquid] on margin: Questio de secundo modo Ly. secundo mododestrui Mz. 24 Text on margin: Opinio 1m Ve; om. Mz α; Prima opinio Ly. 25 convertatur Ly.25 – 26 culpa manifesta Ly. 26 Romanorum] eorum Ca. Romanorum … culpa2] om. Mz. autem]enim Ly α. posset] potest Un. digni essent] possent MzLy α. 27 totaliter Ly. in2] om. Ca.omnibus] om. Ly α. 28 suis bonis Ca. temporalibus suis Vd. 28 – 29 honoribus] et add. Mz α.29 – 30 universitas seu communitas Ly. 31 honore et iure Ly α.



Alia sentencia est quod communitas Romanorum propter quamcumque cul- Opinio 2a

pam non potest in perpetuum privari Romano imperio quia talis privacio per-petua posset redundare in detrimentum tocius universitatis mortalium. Ergo nonest licita reputanda.35

Discipulus: Ista racio non concludit quod sic eciam quemcumque privari omniiure suo in perpetuum posset redundare in detrimentum boni communis. Ergoomnis talis privacio esset censenda illicita.

Magister: Respondetur quod quemcumque privari omni iure suo sic ut ante-quam sentencia execucio˹ni man|detur˺ nullus posset eam revocare propterLy f. 247rb

quemcum˹que eventum˺ non est licitum nec iustum. Unde quamvis aliquis ab-sol˹ute propter˺ quodcumque crimen dampnetur ad mortem sem˹per˺ aliquecondiciones generales subintelliguntur, quemad˹modum˺ in omni iuramentopromisso pacto et voto alique condiciones generales debent subintelligi. Possetergo communitas Romanorum absolute propter culpam privari omni iure spe-45

ciali et privilegio quod habet super Romanum imperium et tamen alique condi-ciones generales debent subintelligi. Et ideo, quia communitas Romanorumpenitus deleri non debet, ideo numquam talis sentencia contra Romanos sicdebet execucioni mandari quin ex aliqua causa posset revocari. Possunt tamenRomani propter culpam vel eciam ex causa sic privari imperio ut numquam50

absque nova collacione illius vel illorum qui potest vel possunt eis conferreimperium iuste valeant imperium adipisci nisi omnes alii propter culpam im-perium iuste amitterent.

32 Text on margin: om. Mz α. sentencia] om. Na. 33 privari] quocumque iure et honore specialivel add. MzLy α. imperio Romano MzLy α. privacio] ordinacio Ca. 34 in] malum add. Ca.36 Discipulus] Magister Un; on margin: Obicitur Ly. quod] quia Mz α (exc. Mw). sic] sicut Ly.eciam] om. MzLy α. quecumque αp (em. to quemcumque Vd). privare Ly; privata Un.36 – 37 omni iure suo privari Mz. 37 suo] om. αp. in perpetuum] om. MzLy α. posset] possit Ly;potest Mw. redundari Ve; redundaret Mz. Ergo] Et ideo sequitur quod Mz α (em. from non sequiturquod Mw); Non sequitur quod Ly. 38 talis] om. Ly. 39 Magister] Discipulus Un; on margin:Respondetur Ly. quemcumque] em. from quaecumque Vd. 40 sentencia execucioni] suamexequcionem Un. execucioni] excommunicacioni Ve. potest Mw. eum Ly α (exc. Vd).41 adventum MzLy α. non] nec MzLy α. aliquis] om. Un. 42 damnaretur Ly. 43 subintelliguntur]subintelligi possent Un. 44 voto et pacto Ly α. 44 – 46 alique … tamen] om. Ca. 46 tamen] tumMz. 47 intelligi LyMw. 48 ideo] igitur Ly. talis numquam Mw. talis sententia numquam Ly.49 ad executionem Ly. quin] quoniam MzLyMw; potest add. Ly. posset] om. Ly. tamen] autemLy; supp. Mw. 50 propter] vel ex Ca. culpa αm. eciam] om. Ly α. ut] nec αp. numquam] em. toumquam Vd. 51 vel2] qui add. Mw. 52 imperium2] om. Ca. 52 – 53 imperium iuste2] iusteimperium Ly α. 53 admitterent Un.

132 3.2 Dialogus


Discipulus: Numquid tercio modo potest Romanum imperium destrui vel cas-sari , ut scilicet Romanum imperium non remaneat apud Romanos, possit tamen 55

ex causa reverti ad ipsos?

Magister: Dicitur quod sic, quia potest transferri a Romanis ad aliam gentemvel personam.

Discipulus: Potestne Romanum imperium | dividi vel minui? Gs p. 902bisQuod nonpossit dividi

nec minui Magister: Una est opinio quod absque consensu ‒ expresso vel tacito ‒ tocius 60

universitatis mortalium Romanum imperium non potest dividi neque minui quiasi privata persona et communitas partialis seu particularis non debet privari iuresuo absque culpa vel ex causa multo forcius communitas universalis mortaliumnon debet privari iure suo. Imperium autem Romanum principalissime spectatad communitatem universalem mortalium quemadmodum dominium rerum 65

temporalium ad eandem communitatem principalissime spectat. Unde pro totacommunitate mortalium dixit dominus ad primos parentes: “Replete terram etGenesis

subicite eam et dominamini piscibus maris.”408 Ergo communitas mortalium nondebet privari iure suo super imperium absque consensu suo. Si autem imperiumdivideretur vel minueretur communitas mortalium aliquo iure quod habet super 70

imperium privaretur, quia postquam aliqua temporalia sunt divisa inter partesalicuius communitatis non sunt tocius communitatis. Ergo Romanum imperiumnon potest dividi aut minui saltem absque consensu tacito vel expresso commu-nitatis mortalium.409

Discipulus: De possibilitate destruccionis, divisionis et diminucionis ac transla- 75

cionis Romani imperii essent tractanda quamplurima, sed quia quamplura eorum

54 Discipulus] supp. Ve; Magister Un; on margin: Questio de tertio modo Ly. tercio] primo Mw.Romanum] om. Ly α. 54 – 55 destrui vel cassari] cassari vel diminui LyMw. 55 imperium (supp.)Romanum Mw. potest LyMw. 57 Magister] om. Ca; Discipulus Un; on margin: Responsio Ly.Dicitur] Respondetur MzLy α. a] de MzLy α. alias gentes Ly; al. gent. Mw. 58 vel personam] om.Ly. 59 … minui1] Text on margin: Quod non possit dividi neque diminui Na; om. Mz α; Vtrumimperium possit dividi Ly. Discipulus] Magister Un. 59 – 61 dividi … potest] om. αp. 59 diminuiLyMw. 60 Una] on margin: Opinio Ly. 61 neque] vel Ly α. 62 et] vel MzLy α. particularis seupartialis Ly α. seu] persona add. Mw. debent Ca. 63 absque … causa] om. MzLy α. universitatisMz. 65 universitatis Mz. 66 temporalium] mortalium Un. communicacioni Mz. specialissimeCaVd. 67 dicit Ly. dominus] deus MzLy α. pueres pascentes Mz. Text on margin: om. NaMzLyα. et] om. Ly α (exc. Vd). 68 et] om. Mz αp. 69 super … suo2] supp. Mz. suo2] om. Ly; supp. Mw.70 minueretur vel divideretur MzLy α. quod] quo Vd. habet super] super hoc (habet supp.) Ve.super] om. αp. 71 privare Un. aliqua] om. Vd. 72 communitatis1] tunc add. Mz. imperiumRomanum α (exc. Mw). 73 minui vel dividi LyMw. saltem] om. Vd. 75 Discipulus] om. Vd; onmargin: Questio Ly. possibilitate] potestate Ly α. destruccionis] destitucionis Ve. et] om. MzLy α.minutionis Ly; om. CaVd. ac] aut Ly. 76 quia] om. Ly. quamplura] plura α.

408) Gen. 1:28. 409) Cf. OQ 8.4.210–7, p. 193.



postea locum habebunt ideo ipsa ad presens investigare dimitto. Unum tantuminterrogo, an scilicet aliqua pars communitatis mortalium absque consensu suo |Ly f. 247va

expresso et tacito valeat privari iure suo quod in communi habet super im-perium.80

Magister: Respondetur quod propter culpam quelibet persona et quelibet com-munitas parcialis potest privari ˹iure quod in communi habet super imperium itaut˺ totum ˹ius ad alios devoluatur. Unde˺ et nonnulli ˹putant quod totum ius˺imperii devolutum sit ad christia˹nos propter˺ culpam hereticorum et Iudeorum˹ac ali˺orum infidelium410 ut ita ˹lib˺ere valeant christiani disponere de toto85

imperio, sicut umquam potuit tota communitas mortalium.

Discipulus: Adhuc circa istam materiam quero an aliquis christianus vel aliusabsque omni culpa sponte et libere valeat renunciare omni iuri quod in communihabet super imperium.

Magister: Circa hoc sunt diverse opiniones. Una est quod licet omni tali iuri90

renunciare. Unde et Fratres Minores, ut dicitur, omni tali iuri licite renunci-averunt quia omni iuri humano et positivo licet renunciare.

Alia est quod tali iuri renunciare non licet quia iuri publico renunciare nonlicet. Tale autem ius in communi est ius publicum. Et ideo ei renunciare nonlicet.95

Explicit liber primus.

77 ad presens ipsa LyMw. tantum] tamen MzLy α (exc. Ca; supp. Mw). 78 an] utrum Ly.mortalium] om. Na. suo consensu Ly. 79 et] vel MzLy α. suo iure Mz. 79 – 80 quod … imperium]om. LyMw. 79 super] supra Mz α (exc. Mw). 81 Respondetur] on margin: Responsio Ly. persona]pars Mw. et] vel Ly. 82 privari iure potest Vd. habet in communi Ly α († Ca). 83 ius1] om. Un;illius add. MzLy α (exc. Vd; † Ca). Unde et] sed (?■■264vb■■) prec. Mz; sicut Ly. 84 imperii]Romani add. Un. 85 valeant libere Ly αm (valeant ˹†˺ere Ca). 87 Adhuc] on margin: Questio Ly.alius] om. Mz. 88 omni culpa] causa Ly αm. libere] licite Mw. iure Ly. 88 – 89 habet in communiMz. 89 supra Mz α (exc. Mw). 90 Magister] om. Mw; on margin: Responsio Ly. diverse sunt Ly.Una] on margin: Opinio prima Ly. licet] supp. Mw. iuri] et add., but canc. Ve. 91 – 93 tali …quod] om. Na. 92 positivo] disposicio Ve. 93 Alia] opinio add. MzLy α; on margin: Opiniosecunda Ly. 93 – 94 quia … licet] om. Ly α. 94 eis Vd. 96 Explicit liber primus] recopied onmargin Na; only on margin Ve; om. Mz α (exc. Mw; Explicit primus liber Ca); 2e partis dialogi(Okam supp.) add. Mw.

410) Cf. Thomas Aquinas, Summa theologiae, 2a2ae q.10 a.8, 10; q.12 a.2.


WILLIAM OF OCKHAM - thebritishacademy.ac.uk Dial 1 2nd... · seu erudiendo gubernant, animabunturque perici qui eorum que iusta sunt et utilia fuerint amatores de prefatis opera facere

Documents