Wieża i basteja. Z badań nad wpływem broni palnej na architekturę obronno-rezydencjonalną Królestwa Polskiego w XV-XVI w.

158

Piotra Lasek

Wieża i basteja.Z badań nad wpływem broni palnej na architekturęobronno-rezydencjonalną Królestwa Polskiego w XV-XVI w.

Przełom średniowiecza i nowożytności to w dziejach rozwoju architektury obronnej czas niezwykle istotny. Dokonała się wówczas w dziedzinie architecturae militaris swoista rewolucja, związana zarówno z technologicznym rozwojem broni palnej, zwłaszcza artylerii, jak też coraz szerszym jej użyciem na polach bitew i podczas oblężeń. Już u schyłku lat 60. XX w. Janusz Bogdanowski zwracał uwagę, iż ten właśnie przełomowy dla dziejów sztuki obronnej okres, mimo zasadniczego znaczenia dla forty�kacji, nie został dotąd dokładniej zbadany i opracowany1. Sytuacja ta w niewielkim stopniu uległa zmianie. Na obszarze Królestwa Polskiego pierwsze próby dostosowywania zamków i innych obiektów warownych do użycia broni palnej miały miejsce w 1. tercji XV w. Teoretycy wojskowości zgodni są co do tego, iż proces ów przebiegał w dwu kierunkach, niekiedy ze sobą kolidujących. Z jednej strony uwidaczniała się tendencja do maksymalnego biernego zabezpieczenia przed skutkami użycia nowej broni (pogrubianie murów, budowa ziemnych wałów i przedpiersi, obniżanie i wzmacnianie wież). Z drugiej strony chęć dania aktywnego odporu atakującym nakładała na obrońców konieczność uzyskana wglądu dalekiego przedpola własnych umocnień oraz budowy nowych, �ankujących dzieł obronnych, z odpowiedniego rodzaju otworami strzelniczymi. Początkowo rolę tego typu dzieł odgrywały wieże lub baszty, wyposażone w strzelnice dla broni ręcznej i działobitnie – np. stanowiska dla broni palnej, umieszczone w pochodzącej z końca XIII w. wieży głównej zamku biskupiego Lipowiec2

(�g. 1), czy też modernizacja systemu obronnego zamku w Pieskowej Skale3 (�g. 2-3). Niemniej rychło pojawiły się urządzenia obronne lepiej odpowiadające potrzebom pola walki, vide dokonana w 1436 r. modernizacja umocnień zamku w Wenecji koło Żnina4

(�g. 4). Chodzi o basteje, czyli obszerne, niskie baszty o różnorodnym rzucie (najczęściej

1 J. Bogdanowski, Z badań nad zależnościami pomiędzy zastosowaniem broni palnej i architekturą małopolskich zamków obronnych (XV-XVI w.), Sprawozdania Polskiej Akademii Nauk, Oddziałw Krakowie XI, 1967, fasc. 2, p. 839.2 A. Siemaszko, A. Włodarek, Babice, zamek biskupów krakowskich Lipowiec, [in:] Dzieje Sztuki Polskiej, vol. 2, Architektura gotycka w Polsce, T. Mroczko, M. Arszyński eds., Warszawa 1995, p. 21.3 A. Majewski, Zamek w Pieskowej Skale, Tarnobrzeg 2000, p. 62.4 Cz. Sikorski, Zamek w pałuckiej Wenecji, Bydgoszcz 1986, p. 73-74.

159Interdyscyplinarne badania założeń ...

Fig. 1 Wieża zamku biskupiego Lipowiec z widocznymi otworami strzelniczymi działobitni (fot. P. Lasek, 2010)

160 Studia i Materiały Archeologiczne

Fig. 2 Rekonstrukcja zamku w Pieskowej Skale w końcu XV w.(za: A. Majewski, Zamek w Pieskowej Skale…, op. cit.)

koliste, ale też np. wieloboczne) posiadające działobitnie dla armat i stanowiska dla ręcznej broni palnej. Zazwyczaj były one włączane w obwody obronne różnego typu, służąc ochronie �anki i dalekiego przedpola5. Wraz z rozwojem bastejowego systemu obrony zarówno rozplanowanie, jak i gabaryty nowopowstających założeń obronno-rezydencjonalnych musiały ulec istotnym zmianom. W miarę możliwości ich obwody przyjmują regularne, geometryczne narysy, a znajdujące się wewnątrz budowle ulegają obniżeniu, co miało uchronić je przed ostrzałem artyleryjskim.

Żywszy rozwój nowej sztuki forty�kacyjnej następuje w Królestwie Polskim w ostatniej ćwierci XV w., co związane było zapewne z doświadczeniami licznych wojen (z Zakonem, z Węgrami), w których znaczną rolę poczynała odgrywać dobrze wyszkolona, najemna piechota, coraz chętniej używająca broni palnej. Sprzyjały rozwojowi sztuki forty�kacyjnej także ożywione kontakty, jakie w 2. i 3. ćw. XV stulecia utrzymywali niektórzy przedstawiciele rodzimej elity feudalnej ze środowiskami czeskimi, nastawionymi na doskonalenie użycia nowego rodzaju broni. W toku powyższych doświadczeń polska szkoła forty�katorska XV/XVI w. nie tylko dorównała

5 J. Bogdanowski, Słownik terminologiczny dawnej architektury obronnej w Polsce – problemy opracowania, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury 5, 1971, p. 154.


Fig. 3 Pieskowa Skała, zamek. Baszta ze stanowiskami dla broni palnej (fot. P. Lasek, 2006)


Fig. 4 Zamek w Wenecji koło Żnina.Rzut i próba rekonstrukcji zamku po 1436 r.(za: L. Kajzer, S. Kołodziejski, J. Salm, Leksykon…, op. cit.)


tej z krajów ościennych, ale też (zwłaszcza w swej wersji drewniano-ziemnej6), przenikała na sąsiednie terytoria7. Celem niniejszego artykułu jest ukazanie grupy wczesnonowożytnych założeń obronno-rezydencjonalnych, powstałych pod wpływem przyswajania w rodzimej architekturze obronno-rezydencjonalnej zasad nowego systemu obrony. Założenia te składały się z wieżowej budowli mieszkalnej chronionej przez ziemne lub murowane umocnienia bastejowe.

Za przykład omawianego rodzaju realizacji uchodzić może zamek w Rzemieniu8

(�g. 5). Pierwsza pewna wzmianka źródłowa o tym znakomicie dochowanym zabytku pochodzi z 1508 r., kiedy wymieniono castrum Rzemyen9. Niewątpliwie istniała już wówczas masywna wieża mieszkalna, posadowiona na niewielkim kopcu i otoczona nawodnioną fosą10. Nie mamy natomiast precyzyjnych danych odnośnie charakteru i czasu powstania ziemnych umocnień w Rzemieniu. Niewiadomo czy były one współczesne samej wieży, czy też powstały później, w 2. ćw. XVI w. Najstarszy znany mi opis zamku, wzmiankujący vallo, pochodzi z 1546 r.11 Nie podaje on jednakże żadnych szczegółów odnośnie tych umocnień, a jedynie informuje, iż wieża byłaz wałem połączona poprzez pinaculis alias ganki. Moim zdaniem siedziba Tarnowskich w Rzemieniu, położona w zasięgu czambułów tatarskich, od początku była wyposażona w regularny, czworoboczny obwód obronny, z ziemnymi bastejami, podobnymi do tych, które pokazuje traktat o forty�kacjach Rei tormentariae... (�g. 6)12. O dobrym dostosowaniu zamku rzemieńskiego do użycia broni palnej świadczyć też może pośrednio fakt, iż znajdowała się na nim spora jej ilość. Przy podziale dóbr rzemieńskich w 1572 r. zastrzeżono, iż „strzelba, która starodawna na zamku, ta przy zamku y teraz

6 Idem, Basteje ziemne Małopolski w świetle traktatu Rei tormentariae... (XV-XVI w.), [in:] Bastejowe forty�kacje w Polsce, Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej 9, 1975, [Studia i Materiały], fasc 3, p. 25-32.7 E. Brohl, Polnische Ein�üsse auf den frühen Festungsbau in Mitteldeutschland um 1500, [in:] Von der Burg zum Schloss. Landsherrlicher und Adeliger Profanbau in �uringen im 15 und 16 Jahrhundert, H. Laß ed., Weimar-Erfurt 2001, p. 117-132.8 J. Teodorowicz-Czerepińska, Zespół zabytków w Rzemieniu, pow. Mielec, woj. rzeszowskie: wieża mieszkalno-obronna, forty�kacje, park i pałac Szaszkiewiczów, Lublin 1959, p. 14-22, 33-35(mps w archiwum WUOZ w Przemyślu, delegatura w Tarnobrzegu).9 Archiwum książąt Sanguszków w Sławucie, B. Gorczak ed., vol. V, fasc. 34, Lwów 1897, p. 35.10 U. Perlikowska-Puszkarska, Rzemień, gm. Przecław, woj. Rzeszowskie. Dwór obronny. Sprawozdanie z badań archeologicznych, przeprowadzonych w 1985 r., Warszawa 1985, p. 6(mps w archiwum NID w Grodzisku Mazowieckim); eadem, Rzemień, Informator Archeologiczny 20, 1986, p. 177.11 APK, oddz. I na Wawelu, Archiwum Sanguszków ze Sławuty 881, p. 149.12 J. Bogdanowski, „Rei tormentariae” – nieznany rękopis forty�kacyjny XVI w., Sprawozdania Polskiej Akademii Nauk, Oddział w Krakowie XIV, 1970, fasc. 1, p. 376-378; idem, Basteje ziemne Małopolski..., op. cit., p. 25-32.


Fig. 5 Wieża mieszkalna w Rzemieniu (fot. P. Lasek, 2009)


Fig. 6 Urządzenia obronne z traktatu Rei tormentariae...(za: J. Bogdanowski, Basteje ziemne Małopolski..., op. cit.)

zostać ma”13. Jednocześnie nowy właściciel klucza majątkowego, Stanisław Tarnowski, otrzymał zapewnienie „iż JMP stryj [tj. Jan Tarnowski] wziął z tey strzelby duże działa i hakownic kilka, tedy to nazad wrócić ma”14. Taki zestaw broni palnej nie stanowił chyba wyposażenia samej wieży. Istnieje wprawdzie ewentualność, iż stanowiska bojowe umieszczone były w jej kondygnacji strychowej, podobnie jak to miało miejsce w wieżowej siedzibie Kościeleckich w Nowym Jasińcu15. Takie rozwiązanie przyjął m.in. w swej rekonstrukcji rzemieńskiej turris Zygmunt Hendel (�g. 7). Niemniej stanowiska te były raczej przeznaczone dla ręcznej broni palnej, tymczasem dokument z 1572 r. wspomina wyraźnie o dużych działach, które z pewnością nie znajdowały się

13 APK, oddz. I na Wawelu, Archiwum Sanguszków ze Sławuty 881, p. 90.14 Ibidem.15 „Na tych gmachach [...] 4 ściany uczynione z muru w drzewo na kształt sale, [...] w których ścianach na wszystkich stronach jest okien 22 uczynionych dla strzelby”. Cf. Popisanie budowania zamku Jasieńca, [in:] Lustracje województwa pomorskiego 1565, J. Hoszowski ed., Gdańsk 1961,p. 200.


Fig. 7Rekonstrukcja wyglądu wieży mieszkalnej w Rzemieniuw końcu XV w. (wg Z. Hendla)

na wieży, lecz służyły obronie obwodu warownego. Znaczne walory obronne castrumrzemieńskiego potwierdza też wzmianka, zawarta w rewizji starostwa olsztyńskiego z 1631 r. Rewizorzy królewscy, przeprowadzający dochodzenie w sprawie złego stanu technicznego zamku w Olsztynie, przyjęli zeznanie Stanisława Zaręby, rajcy olsztyńskiego, który donosił, iż Joachim Ocieski (starosta olsztyński w latach 1583-1613) „[…] kiedy miał zajście z kimś o Rzemień […]”16, wywiózł z arsenału zamkowego dwa wozy strzelby. Nie wiemy, jaki był wynik wspomnianego „zajścia”, ale można sądzić, iż skoro Ocieski gromadził wszelkimi sposobami duże ilości broni palnej, musiała ona być niezbędna dla przeprowadzenia oblężenia zamku rzemieńskiego. W świetle tych danych trudno mi zgodzić się z twierdzeniem Mirosława Maciągi, iż wzmiankowane w 1546 r. otaczające wieże wały, „[...] zapewne założone na rzucie owalnym, pochodziły z okresu średniowiecznego”17. Wydaje się raczej, iż były to regularne umocnienia bastejowe, zastąpione z czasem przez system bastionowy, którego wprowadzenie uczyniło zamek rzemieński najbardziej warownym w całej ziemi pilzneńskiej18 (�g. 8).

16 J. Borowska-Antoniewicz, M. Antoniewicz, Opis zamku Olsztyn sporządzony przez rewizorów królewskich w 1631 r., Ziemia Częstochowska XXVI, 1999, p. 197.17 M. Maciąga, Zespół warowny w Rzemieniu, [in:] Mielec. Dzieje miasta i regionu, F. Kiryk ed.,vol. 3, Mielec 1994, p. 9618 Cf. Sz. Starowolski, Polska albo opisanie położenia Królestwa Polskiego, A Piskadło ed., Kraków 1976, p. 84.


Fig. 8 Rzemień, forty�kacje zamku i przedzamcza(M. Maciąga, Zespół warowny w Rzemieniu…, op. cit.)

Najlepiej poznanym założeniem z rozpatrywanej grupy jest zamek w Janowcu (�g. 9), który ostatnio doczekał się obszernej monogra�i, ukazującej dzieje budowliw świetle wyników eksploracji archeologicznych. Budowę zamku janowieckiego rozpoczął na początku XVI w. kasztelan krakowski i hetman wielki koronny Mikołaj Firlej19. To założenie obronno-rezydencjonalne o wyżynnym charakterze zostało wyposażone w nowoczesny, jak na owe czasy, bastejowy system obronny20

19 M. Supryn, Archeologia zamku w Janowcu, Kazimierz Dolny-Janowiec 2008, p. 50-73.20 S. Medeksza, Bastejowe forty�kacje zamku w Janowcu, [in:] Bastejowe forty�kacje w Polsce, Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej 9, 1975, [Studiai Materiały], fasc. 3, p. 125-134.


Fig. 9 Rekonstrukcja zamku w Janowcu w początku XVI w.(za: I. Rolska-Boruch, „Domy Pańskie”…, op. cit.)

(�g. 10). Na uwagę zasługują zwłaszcza umocnienia najbardziej zagrożonej, wschodnieji północno-wschodniej jego części: potężny budynek bramny z basteją przybramną, basteja północno-wschodnia oraz strzelnice skarpowe (�g. 11). Natomiast cały niemal program mieszkalny i reprezentacyjny założenia21 ograniczał się początkowo do dwóch wież obronno-mieszkalnych na rzucie zbliżonym do kwadratu.

Mniej danych niż o zamku w Janowcu posiadamy odnośnie założeniaw Wojciechowie. Do dziś najlepiej zachowaną częścią wojciechowskiego fortaliciumjest masywna, wysoka wieża mieszkalna na rzucie zbliżonym do kwadratu,o wymiarach ok. 12 x 13 m, z diagonalnymi przyporami w narożach od strony północnej(�g. 12). Zapewne powstała w zbliżonym horyzoncie czasowym jak arx janowiecki, choć

21 Prócz wspomnianych wież ważnym jego elementem była reprezentacyjna sala na piętrze budowli bramnej. Cf. A. Miłobędzki, Pałac i zamek renesansowy, [in:] Renesans, sztuka i ideologia, Warszawa 1976, p. 416; T. Jakimowicz, Dwór murowany w Polsce w wieku XVI. Wieża-kamienica-kasztel, Warszawa-Poznań 1979, p. 97. Podobne tendencje uwidaczniały się od schyłkowych lat XV w.w architekturze naszych południowych sąsiadów, np. Tuchoraz. Cf. T. Durdík, Ilustrovaná encyklopedie český hradů, Praha 2009, p. 565.


część badaczy chce widzieć jej wcześniejszy, piętnastowieczny rodowód22. Wedle ich mniemania, usytuowana w północnej części założenia wieża chroniła przejazd bramny. Prócz niej w obrębie rezydencji Szczekockich herbu Odrowąż stał jeszcze murowany dwór, posadowiony na rzucie wydłużonego czworoboku o wymiarach 9 x 27 m. Jego relikty odsłoniła podczas badań archeologicznych Irena Kutyłowska23. Całość otaczał

22 T. Jakimowicz, Dwór murowany w Polsce ..., op. cit., p. 98-99, 201; I. Rolska-Boruch, Siedziby magnackie i szlacheckie na ziemiach zwanych Lubelszczyzną 1500-1700. Założenia przestrzenne, architektura, funkcje, Lublin 1999, p. 303-304; eadem, „Domy Pańskie” na Lubelszczyźnie od późnego gotyku do wczesnego baroku, Lublin 2003, p. 64-65.23 Cf. I. Kutyłowska, Późnośredniowieczne grodzisko z zabudową murowaną w Wojciechowie koło Lublina, Archaeologia Historica Polona 3, 1996, s. 54-71.

Fig. 10 Janowiec, analiza gra�czna kierunków i pola ostrzału (za: S. Medeksza, Bastejowe forty�kacje…, op. cit.)


Fig. 11 Janowiec. Rekonstrukcja strzelnic skarpowych - przekrój podłużny i szkic perspektywiczny (za: S. Medeksza, Bastejowe forty�kacje..., op. cit.)

najpewniej drewniano-ziemny obwód obronny. Jak się wydaje, przesuwanie genezy wieży w Wojciechowie na XV w. nie ma wystarczającej podbudowy ani w źródłach pisanych, ani w materiale archeologicznym. Wedle I. Kutyłowskiej została ona wzniesiona, gdy stary dwór już nie funkcjonował, być może zdewastowany podczas najazdu tatarskiego na Lubelszczyznę w 1500 r.24 Tak więc wzniesienie wojciechowskiej turris należałoby przypisać Pileckim herbu Leliwa lub Spinkom herbu Prus II i łączyć z latami 1520-1530. Zapewne od początku budowla pełniła funkcje mieszkalne i reprezentacyjne. Zadania obronne przejął, zmodernizowany równocześnie z budową wieży, kamienno-ziemny obwód warowny. Wyposażono go w trzy ziemne basteje (I. Kutyłowska nazywa je „bastionikami”) na rzucie trapezu, usytuowane od południa, wschodu i zachoduw zewnętrznym stoku wału średniowiecznego (�g. 13). Owe „bastioniki”, jak też i sam wał, wzmocniono dodatkowo kamiennym przedpiersiem o szerokości 0,9 m25.

Do założeń omawianej grupy można by także zaliczyć fortalicium w Chrostowej. Niewielka siedziba rycerska, usytuowana na cyplowatym krańcu wzgórza, odciętym od zachodu poprzecznym przekopem, powstała w 2. poł. XIII w.26 Należała najpewniej

24 Ibidem, p. 67. 25 I. Kutyłowska, Wojciechów, fortalicjum, gm. loco, woj. lubelskie, Informator Archeologiczny 29, 1998, p. 128.26 A. Jodłowski, Badania wykopaliskowe na zamczysku w Chrostowej, pow. Bochnia, [in:] Badania


Fig. 12 Wieża mieszkalna w Wojciechowie (fot. P. Lasek, 2009)


Fig. 13 Plan sytuacyjny założenia obronno-rezydencjonalnegow Wojciechowie (wg K. Stronczyńskiego)

do przedstawicieli rodu Półkoziców27. Kształt najstarszego założenia trudny jest do zrekonstruowania. Już w następnym, XIV stuleciu, w pobliżu zachodniej krawędzi majdanu zamkowego wzniesiono wieżę mieszkalną na rzucie kwadratu, o boku długości 7,50 m. Pozostałą część majdanu zajmowały prawdopodobnie drewniane budynki pomocnicze. Całość założenia otoczona była podwójną linią wałów, o szerokości3-4 m, i wysokości 2-3 m. Wały wykonano z kamienia, gliny i ziemi oraz drewna. Biegły one po krawędzi oraz u podstawy wzniesienia. Zapewne do początku XVI stulecia siedziba obronna uległa niewielkim zmianom. Warstwa spalenizny, odkryta przez Antoniego Jodłowskiego, sugeruje, iż obiekt w końcu XIV w. (?) uległ zniszczeniuw wyniku pożaru. Niemniej istnienie założenia obronnego poświadczone jest jeszczew 1539 r., kiedy to wspomniano o „fortalicii dicti Camyk”28. Może z tego okresu pochodzą ziemne umocnienia, zlokalizowane w północno-wschodnim i południowo-wschodnim narożniku dolnego wału założenia. Nazwane przez A. Jodłowskiego roboczo „bastionami”, w rzeczywistości były raczej ziemnymi bastejami, a ich wzniesienie stanowiło zapewne ostatnią próbę adaptacji fortalicium do nowych realiów walki. Nawet jeśli tak było, modernizacja forty�kacji nie zatrzymała upadku założenia, które zapewne rychło zostało opuszczone.

archeologiczne prowadzone przez Muzeum Żup Solnych Wieliczka w r. 1968, Wieliczka 1968, p. 53-59.27 S. Kołodziejski, Średniowieczne rezydencje obronne Półkoziców w zachodniej Małopolsce. Wstęp do problematyki badań, AULFA 22, 1998, p. 149-152.28 APK, oddz. I na Wawelu, Acta terrestria Cracoviensia 187, p. 616.


Fig. 14 Rzut poziomy zamku w Grodźcu wg M. Olczaka. Wieża mieszkalna oznaczona literą A (za: M. Olczak, Grodziec. Zamek–kościół–pałac. Rys historyczny pewnej starej śląskiej warowni wraz z planem zamku,Warszawa 2008; z uzupełnieniami P. Laseka)

Prezentowane powyżej zamki wymagają oczywiście dalszych badań, mogących potwierdzić lub zanegować wysuwane w niniejszym artykule hipotezy. Niemniej, nawet przy obecnym stanie naszej wiedzy, można skonkludować, iż stanowią one dowód na to, jak bardzo rzeczywistość mogła różnić się od teorii oraz jak powoli przeżywały się stare, sprawdzone systemy obrony. Połączenie budowli wieżowej (a więc stanowiącej łatwy cel dla ostrzału artyleryjskiego) z umocnieniami bastejowymi, pokazuje, iż w końcu XV w. powszechnie wykorzystywany w ciągu wieków średnich zabieg przewyższenia pozycji obrońców nad atakującymi wciąż mógł posiadać znaczenie militarne, mimo znacznego już rozpowszechnienia broni prochowej. Jej zasięg był bowiem wówczas niewielki,a i skuteczność miotanych z bombard kul nie dorównywała udoskonalonej artylerii XVII stulecia, jaką dysponowała już np. armia szwedzka podczas „Potopu”.

Warto tu też nadmienić, iż zdecydowana większość omawianych realizacji powstała na terenach ziem małopolskich i ruskich, gdzie ich charakter kształtowałyz pewnością lokalne warunki militarne, w których głównym zagrożeniem były najazdy tatarskie. Omawiane w niniejszym artykule zamki mogły z powodzeniem odpierać


ataki takich przeciwników, nie dysponujących przecież ciężką artylerią. Prezentowane budowle stanowią także ważne ogniowo w procesie rozdzielenia się funkcji obronnych i mieszkalno-reprezentacyjnych w architekturze świeckiej. Umieszczenie wewnątrz nowoczesnych forty�kacji budowli, która w świetle aktualnej wówczas techniki oblężniczej była praktycznie pozbawiona walorów obronnych świadczy, iż na przełomie XVi XVI stulecia o doborze kształtu siedziby decydowały w dużej mierze jej konotacje symboliczne. Najwyraźniej w optyce ówczesnych prawdziwy zamek musiał mieć wieże. Jako urządzenia obronne straciły one już wówczas sens istnienia, natomiast apogeum popularności przeżywały wieże mieszkalne. Były one znakiem wysokiej pozycji społecznej29 oraz elementem dekoracyjnym, mającym przypominać o kontynuowaniu przez właściciela takiej budowli dawnych, rycerskich tradycji. Za przykład tego typu siedzib może służyć wieża mieszkalna „rezydencji turniejowej” w Grodźcu (�g. 14-15), ukończona najpewniej w latach 80. XV w.30

29 J. Skuratowicz, Zamek Górków w Szamotułach, Szamotuły 2006, p. 35.30 R. Eysymontt, Zamek w Grodźcu – architektura „rezydencji turniejowej” przełomu epoki gotykui renesansu, [in:] Kultura średniowiecznego Śląska i Czech. Zamek, K. Wachowski ed., Wrocław 1996, p. 40.


Fig. 15 Grodziec. Brama i wieża mieszkalna zamku (fot. P. Wąsowski, 2010)

Wieża i basteja. Z badań nad wpływem broni palnej na architekturę obronno-rezydencjonalną Królestwa Polskiego w XV-XVI w.

Documents