bextiyartuncay.files.wordpress.com · Web viewBəxtiyar Tuncay. I . Səlim. Gəray Xanın yarlıq. ları. Adil Gəray Xandan sonra Uluq Ordanın uluq xanı (xaqanı // xanlar xanı)

Bəxtiyar Tuncay

I Səlim Gəray Xanın yarlıqları

Adil Gəray Xandan sonra Uluq Ordanın uluq xanı (xaqanı // xanlar xanı) seçilən I Səlim Gəray Xan ( كراى xanlıq taxtında müxtəlif fasilələrdə düz (سليمdörd dəfə (1671-1678; 1684-1691; 1692-1699; 1702-1704) sahib olmuşdur. Gəncliyində Bağçasaray şəhərində gözəl təhsil almış, bir neçə xarici dil öyrənmişdir. Sələfi Adil Gəray Xan kimi dərin siyasətçi olan I Səlim Gəray Xan həm xalq, həm də zadəganlar arasında böyük şöhrət və sevgi qazanmış və kalğa (vəliəhd) olduğu dövrdə Bujin döyüşündə tatar qoşunlarına məharətlə başçılıq etməsi ilə ad-san qazanmışdır.

Birinci hakimiyyəti dövründə Ukraynanın Osmanlı tərəfdarı olan getmanı Pyotr Doroşenkonu Polşa və Moskvaya qarşı dəstəkləyən yeni xan bu siyasətində uğr qazana bilmədi və bu səbəbdən də Osmanlı sultanı, yəni İslam xəlifəsi tərəfindən vəzifəsindən alındı.

I Səlim Gəray Xanın ikinci xanlıq dövrü onun knyaz Vasiliy Qolıtsının qoşunlarını darmadağın etməsi, Kuman kralı Karpoşa və Avstriyaya qarşı Osmanlılara hərbi dəstək verməsi ilə əlamətdardır. Avstriyaya qarşı savaşda uğur əldə etsə də, bunun Moskva və kazaklarla ilə münasibətləri tam qaydaya salmasına mane olması onun hakimiyyətdən əl çəkərək, Məkkəyə həccə getməsi ilə sonuclandı.

Üçüncü hakimiyyəti dövründə də eyni situasiya ilə üzləşən, Osmanlılara Balkanlarda kömək etməklə, ipə-sapa yatmayan kazakları ram etmək dilemması ilə üz-üzə qalan I Səlim Gəray Xan növbəti dəfə çıxış yolunu könüllü olaraq taxt-tacdan imtinada gördü.

Dördüncü dəfə 1702-ci ildə hakimiyyətə gəldi, lakin hakimiyyətinin ikinci ilində vəfat etdi.

I Səlim Gəray Xandan dövrümüzədək 17 yarlıq yetişmişdir. Bunlardan ikisi Aleksey Mixayloviçə, biri onu Moskva taxtında əvəz edən və yeni çar olan oğlu Fyodr Alekseyeviçə, on dənəsi Fyodr Alekseyeviçdən sonra Moskva çarları olan və ölkəni birlikdə idarə edən qardaşları İohan Alekseyeviç və Pyotr Alekseyeviçə (I Pyotra), biri sonradan təkbaşına çarlıq edən I Pyotra, biri Barabaş getmanına, biri Rusiya, Prusiya, Polşa və Litvanın kralına, bir də aklınçaya ünvanlanmışdır.

I Səlim Gəray Xanın elmə məlum birinci yarlığı Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərilib. 1671-ci il tarixdə göndərilmiş bu məhəbbətnamə yarlığı Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 233” şifrəsi altında qeydə alınıb.

Yarlığın qısa məzmunu belədir: Hicri 1082-ci il tarixində I Səlim Gəray Xanın taxta çıxışı. Adil Gəray Xan

dövründə olan əvvəlki münasibətlər. Dostluq və elçi missiyaları. Çardan üç illik xəzinənin (bac-xəracın) çatdırılmasının istənməsi. Adil Gəray Xan dövründən qalan üç illik xəzinə. Azakın almaşuv yeri təyin edilməsi. Vasili Şeremetin Kırım əsirliyi. Onun azad edilməsi bahasının ödənməsi istəyi. Çapar Qaracilin məhəbbətnamə gətirən çar elçisi ilə birlikdə geri qayıtması tələbi. Xanın elçiyə hörmət ediləcəyi və şərtnamənin onunla göndəriləcəyi barədə xanın vədi.

Yarlığın orijinal mətni belədir:Hu.Səlim Gəray Xan bin Bahadır Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ, Dəşt-i Qıpçaq [...........................................................................] uluğ Səlim Gəray Xan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərimizdin uluğ padişah [...............................] köb məmləkətlərniñ bolsa, hükümdarığa köpdin köb səlam etüb, nədir halıñız və xətriñiz dib, sorağanımızdın soñra ilâm yarlığ-i şərif səadətəncam Xani budır ki, həzrət-i Haq Sübhanə [......................................] işbu biñ səksən iki tarixi mən uluğ Səlim Gəray Xan həzrətlərimiz babamız Yurtuna Xan və barça xalqımızğa Xaqan bolub, uluğ Təxt-i ali-bəxt üzrə cülus-u Hümayunımız nəsib olmağlə Haq Təala qutlu və mübarək eyləyə və uluğ padişah Xan həzrətlərimizdin burun baba Yurtumızda Xan bolğan Adil Gəray Xan milən siz qarındaşımıznıñ canibində elçilər qatnaşub, iki yurt arasında dostluq və qardaşlıq və fəqir və füqarası rahat bolur içün səy qılğanıñuz və əski adət üzrə xəzinə berürgə və tutsaq almaşuv qılarğa çalışqanıñuz biz uluğ Xan ali-şan həzrətlərimizgə məlum olub.

Biz Xan-i əzəm həzrətlərimiz də bolsaq, iki yurtnıñ barışlıq və yaxşılıqın tilərmiz. Ol Adil Gəray Xan milən dostluq söz yad qılğanıñuz [...............................................] bir yerdən berürgə və kün ilkəri hər yıl əksiksiz berürgə qərar qılub qalğan özgə xəzinəler unut bolğay erdi deyüb [........................] Adil Gəray Xanğa cətkürüb və özləri də bolsa, rica etməkləri səbəbli Adil Gəray Xan da bolsa, Yurt bozğaqlığındın bəri qılğan uluğ xəzinələrdin üç yıllıq xəzinə alub və özgələrin fərağat qılğan itkəndir və kün ilkəri hər yıl xəzinə berilürgə qərar qılınğan ikəndir. Adil Gəray Xan milən söyləşib, bəkləşkəniñüzdin bu küngəçə mabəyni [......................] üzərinə altı yıllıq xəzinə bolur və əgər biz Xan ali-şan xəzrətlərimiz milən taqı dostluq muradıñuz bolsa, üç yıllıq xəzinəni bir yerdən berüb [...........................................] ikinçi almaşuv zamanında berürgə qəbul etkəy irdiñüz. Anıñ səbəbli kim Adil Gəray Xan milən öziñüz bəkləşkən söziñüzdir və almaşuv [.......................................................................] və bizgə də qolaysızdır.

İnşəAllahu Təala almaşuvnı Azavda etkəy irdiñüz. Azavğa kəlgənçə bolğan zərər sizniñdir [...............................................................................] və Qırımda tutsaq bolğan Vasil Barisaviç Şeremetavnıñ yaqın kişiñiz bolğanı

məlumdır. Sağışsız Tatar berüb və hesabsız [..................................................] Adil Gəray Xan zamanında kəsilgən culuvından artuq aqça tiləməy ol culuvğa rizay-i şərif berdik. Anıñ taqı kəsilgən culuv bahasın xəzinə milən [....................................] yibərirmiz. İki yurtnıñ arası dostluq bolmağuday bolsa, Şeremet taqı culuvğa hər kəz berilməy Qırımda qalğan ceridir. Əgər bu sözlərimizni qəbul etkədəy bolsañuz [.........................] Azavğa yibərüb və çapqunımız Qaracilgə mühəbbətnamə xəttiñüz ilə ilçiñüz qoşub, köndərgəy erdiñüz kim, biz Xan ali-şan həzrətlərimiz də bolsaq, elçiñizni [..............................................] itimad berüb və altun baysalı şərtnamə-i Hümayun berüb, siz qardaşımızğa yibərirmiz və ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıqda turub, sizdin bozğaqlıq bolmayınça bizim əskər [...........................] irməzdir və siz qardaşımıznıñ biz uluğ Xan alişan həzrətlərimizniñ Yurt kişilərimizniñ qollarında bolğan tutsaqlarıñızdın siz göñül xoşluqları milən [.............................] aqçağa çıqar və Tatarğa kəsilgən tutsaq Tatarğa çıqar. Xaslı tutsaqlarıñuz öz ərkləri milən nə söz qılub yazuv bergidəy bolsalar, anıñ üstündə iş bolur [....................................] ağaçamız milən siz qardaşımıznıñ mabəyniñizdə elçilər qatnaşuv bolğan zamanlarda Qırımdan kötürgən tutsaqlarnıñ culuv bahaları tamam berilməy və Tatar tutsağına kötürilgən tutsaq yerinə tutsaq berilməy [..............................] xəzinə milən birgə yibərirgə buyurğay irdiñüz. Dostluq muradıñuz bolsa və bolmasa, taqı çapqunımıznı təcil qaytarub yibərgəy irdiñüz.

Yazıldı taxtgahımız Bağçasarayında, biñ səksən iki tarixində, Səfər ayında (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 258-259).

I Səlim Gəray Xanın elmə məlum ikinci yarlığı da Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərilib. 1672-ci il tarixində göndərilmiş bu məhəbbətnamə yarlığı Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 234” şifrəsi altında qeydə alınıb.

Yarlığın qısa məzmunu belədir: Çarın məhəbbətnaməsinin sipahi Vasiliy Şişkin və daha sonra dilmanc

tərəfindən xana təqdim edilməsi. Xanın Vasiliy Şişkin və dilmanc Qavril Mixaylov qarşısında and içməsi və xanın şərtnaməsi. Mühəmməd Əməldeşin xanın məhəbbətnaməsini çara aparması. Hicri 1080-ci ildən qalma üç illik xəzinənin göndərilməsinin istənməsi. Əsir olan Vasiliy Şeremetin azad edilməsi üçün 60 min quruşun və ya hər iki qara quruş əvəzində bir atunun ödənilməsinin istənməsi.

Moskvanın daimi səfiri boyar Şeremetin və dilmanc Mixaylovun bəyin nəzarətində Buzuka, almaşuva göndərilməsi. Əsirlərin Moskva və Kırımdan almaşuva yola salınması. Xanın elçiyə ikinci almaşuvda əsir olan süfrəçi knyaz Andrey Romodanovskiyin oğlunun və Sukratovun oğlunun azad edilmə bahsının miqdarını təyin etməyi buyurması. Yeni almaşuvun Buzaka təyin edilməsinin səbəbi kimi Valuykanın çar torpaqlarında, Buzukun isə sərhəddə olmasının göstərilməsi. Adil Gəray xan dövründə elçi olmuş Mustafa ağa zamanında icra edilməmiş qalan işlər – kazakların və mülklərin bahaslnln ödənilməsi barədə xahiş. Elçinin şərtnamə ilə birlikdə geri qayıtmasının istənməsi. Xanın öz xidmətçiləri üçün 20 tiyiş (hədiyyə) tələb etməsi və möhürlənmiş dəftər göndərməsi.

Yarlığın orijinal mətni belədir:

Hu.Səlim Gəray Xan bin Bahadır Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ, Dəşt-i Qıpçaq və barça Tatar və köb Noğaynıñ və Tat milən Tavgaçniñ və Tağ aralay Çərkəçniñ uluğ padişahı bolğan min uluğ Səlim Gəray Xan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərimizdin qardaşımız uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Uluğ ve Küçük və Aq Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ və yerlərniñ və məşriq və məğrib və şimal tərəflərində bolğan köb xristiyannıñ ata və babadın ola kəlmiş padişahı və hükümdarığa köpdin köb səlam etüb, nədir halıñız və xətriñiz dib, sorağanımızdın soñra ilâm yarlığ-i şərif Xani budır ki, biz uluğ Səlim Gəray Xan həzrətlərimizgə siz qardaşımız da bolsañuz, biñ səksən iki tarixində sipahiñiz Vasiliy Födravviç Şişkin və soñra tilmaçiñiz milən yibərgən mühəbbətnamə xəttiñiz vasıl bolub, yad qılınğan dostluq sözləriñüz cümləsi biz uluğ Xan-i əzəm həzrətlərimizgə məlum boldı və elçiləriñüz də bolsa, siz qardaşımıznıñ murad qılğanıñuzça şərtnamə xətt-i şərif berərmiz içün və cümlə yazularıñuz özgə türlük bolmaması içün köp-oq çalışub, kenñəşdə bolğan kişilərimiz milən ləccə qıldılar.

Biz uluğ Xan-i əzəm həzrətlərimiz də bolsaq, iki yurtnıñ barışlıq və yaxşılığı işində kərək bolmağan sözlərni ayırub, iki vilayətniñ mabəynində cavlıq və fitnəlik bolmastay işlərni və fəqir və füqarası tinç bolğuday sözlərni şərtnamə xətt-i şərifimizdə yazub və sipahiñiz Vasiliy Födraviç Şişkin və yazuçı Ğavrila Mixaylav aldında Quran üstündə şərt qılub və altun baysa taqdırub, müşarun-ileyh elçiñiz şərt qılınğan sözlərni boynuna almasa, taqı qoluna təslim qıldıq və qullarımızdın Mühəmməd Əməldeş milən işbu mühəbbətnamə xətt-i şərifimizni yibərdik. İnşəAllah Təala əsənlik milən tərəfiñizgə vasıl bolğanlarında biz Xan-i əzəm həzrətlərimizniñ elçimizni körünüşiñizgə alub və mühəbbətnamə xəttimizni və altun baysalı şərtnamə xətt-i şərifimizni sıy və hürmət milən oqutup və yaxşı tiñləğəy irdiñüz.

İki vilayətniñ dostluğı və qardaşlığına layiq şərtnamə xəttimizdə yazğan sözlərimiz məlumıñız bolğanda siz qardaşımız da bolsañuz, cümlə şərt qılınğan sözlərni qəbul etüb, işni şərtnamə xəttınçə qılub, hər kəz özgə türlük qılmağay erdiñüz. Biz Xan-i əzəm həzrətlərimiz də bolsaq, şərtnamə xəttimizdə yad qılınğan sözlərdə ömür axırğaçə taymay turarmız.

İmdi muradıñuz dostluq və qardaşlıq bolub, şərtnamə-i Hümayunımıznı qəbul qılğuday bolsañuz, biñ səksən tarixində berilür içün çıqğan üç yıllıq xəzinəni və Qırımda tutsaq bolğan boyarıñuz Vasiliy Barisaviç Şeremetavnıñ culuv bahası altmış biñ qara ğuruş və yaxud iki qara ğuruş yerinə bir qızıl altun və Tatar tutsaqların almaşuv yeri Buzuqğa yibərgəy irdiñüz kim, biz də bolsaq, almaşuv biy milən boyarıñuz Vasiliy Barisaviç Şeremetavnı və əski yatur elçiñiz yazuçı Ğavrila Mixaylavnı Buzuqğa yibərirmiz və öz tutsaqlarıñuz dəxi ərkləri milən söyləşüb, kəskənlərinçə sahibləri milən almaşuv yerinə barurlar. Niçik söyləşsələr, alay almaşuv qılarlar və Maskvada bolğan Tatar tutsaqları bolsa, ərkləri milən

söyləşkənlərinçə çıqarlar və sofraçıñız knəz Andrey Radamanskiniñ oğlınıñ və Uskuratin oğlunıñ culuv bahaları içün halyə köndərilgən elçimiz söyləşirgə əmir qılınğandır. Buyurğanımızça söyləşir və culuv bahaları kəsilgidəy bolsa, ikinçi almaşuvda almaşuv bolur və biñ səksən tarixindin bəri üç yıl keçdi. Şərtnamədə yad qılınğançə biñ səksən tarixindin soñra keçkən yıllarğa taqı xəzinə berürgə tədarik qılğay irdiñüz və almaşuv hər yıl Buzuqda bolurğa qərar qılınğandır. Anıñ səbəbli kim, Valükə burunğı zamanlarda çet qalañız erdi. Halə çetiñiz Bozuqdur, Valükə içkəridə qaldı, vilayətiñiz içində almaşuv bolmastur. Buzuqda bolurı bizgə də və sizgə də yaxşıdır və Mustafa ağa qulumız Adil Gəray Xan zamanında elçilik milən barğanda qalğan Qazaqlarnıñ culuv bahaları və sair malları və müqəddəmdə qalan məsləhətlərni əksiksiz berdirgəy irdiñüz. Bulay iş dostluqğa layiq tügüldir. Bu dəfə cümləsin berdirgəy irdiñüz.

Mühəssıl şərtnamədə yad qılınğançə hər işni etər ki, muqayd bolsañuz. Biz Xan-i əzəm həzrətlərimiz də bolsaq, şərt qılğanımızda dostluqda və mühəbbətlikdə bolurmız və əgər şərtnamədə yad qılınğan sözlər cümlə bit-tamam qabulıñız bolğuday bolsa, özgə türlük bolur deyüb, xətriñüzgə kəltürməgəy irdiñüz. Şərtnamə xətt-i şərifimizni elçimiz milən qaytarub, yibərgəy irdiñüz. Anıñ səbəbli kim, bolmas iş içün söz uzatmay dostluq və cavlıq bəlli bolur və bu dəfə üç yıllıq xəzinəni almaşuv yeri Buzuqğa yibərgüdəy bolsañuz almaşuv biylərinə əski adətçə üç yıllıq bergilərin əksiksiz berdirgəy irdiñüz və siz qardaşımızdın biz uluğ Xan-i əzəm həzrətlərimiz də bolsaq, bəzi qullarımız içün yigirmi tiyiş ötül qılıb və əsamələrin və nə tiyiş tilək qılğanımıznı dəftər etüb və mühir-i şərif urub ve işbu mühəbbətnaməmiz içinə salub yibərdik.

İnşəAllahu Təala vüsulında tilək qılğan yigirmi tiyiş əksiksiz berilürgə buyurğay irdiñüz. Bulay işlər bolğanda bola kəlgən adətdir. Dostluq və muhəbbətlik bəlli bolurı içün siz qardaşımız da bolsañuz, tiləgimizni tamam berüb və üç yıllıq xəzinə milən birgə berilürgə əmir qılğay irdiñüz. Biz taqı Xan-i əzəm həzrətlərimiz də bolsaq, bu mühəbbətlik işiñiz səbəbli hər kəz dostluqda taqsirat qılmasmız baqi əd-dua ali min etba əl-Xuday yazıldı taxtgâhımız Bağçasarayında, biñ səksən üç tarixində Səfər ayında.

Xan Səlim Gəray bin Bahadır Gəray Xan.Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə (Документы Крымского Ханства..,

2017, s. 259-262).I Səlim Gəray Xanın elmə məlum üçüncü yarlığı da əvvəlki iki yarlığı kimi

onun birinci hakimiyyəti dövründə qələmə alınıb. Lakin Aleksey Mixayloviçə deyil, onun yerinə Moskva çarı olan III Fyodor Alekseyiviçə göndərilib. 1677-ci il tarixində göndərilmiş bu məhəbbətnamə yarlığı Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 238” şifrəsi altında qeydə alınıb.

Yarlığın ünvanlandığı III Fyodor Alekseyiviç (1661-1682) böyük qardaşı Alekseyin ölümündən sonra vəliəhd elan edilmiş, 1676-cı ildə, 15 yaşında ikən, Moskva taxt-tacına sahib olmuş və növbəti çar elan edilmişdir. O, Romanovlar sülaləsindən ikinci Moskva çarı Aleksey Mixayloviçin oğlu, özündən sonrakı Moskva çarları V İohan və I Pyotrun böyük qardaşı idi.

Uşaq vaxtı çox zəif olan və deyilənlərə görə sinqa xəstəliyindən əziyyət çəkən III Fyodorun Reç Pospolitadan olan rahib Simeon Polotskidən dərs almışdı, bu üzdən də Polşaya aid olan hər şeyin xüsusi heyranı idi. O polyak və latın dillərində sərbəst danışır, Avropa siyasəti ilə yaxından maraqlanırdı. Tarixi mənbələrdən belə anlaşılır ki, Boyar Dumasının hər toplantısınta ona Polşada hazırlanmış Qərb mətbuatının xülasəsi oxunar, o da xəbərləri böyük məmnuniyyətlə dinləyərdi. Həmin mənbələrə görə, musiqi və vokal sənətini çox sevərmiş.

Moskva çarı III Fyodor Alekseyiviç

III Fyodor hakimiyyətinin ilk illərində bərk xəstə olduğundan dövləti faktiki olaraq, A. Matveyev, patriarx İokim və İ. Miloslavskiy idarə edirdilər. Lakin artıq 1676-cı ortalarında o, hakimiyyəti əlində cəmləşdirə və Matveyevi sürgünə göndərmə bilmiş, elə həmin dövrdən də Polşa qaydalarının tətbiqini öngörən islahatların keçirilməsinə başlamışdır. Bu islahatlara polyaklar kimi geyinmək, məktəblərdə polyak dilində oxumaq və danışmaq daxil idi.

1676-1681 – ci ildə Moskva çarlığı ilə Osmanlı və onun müttəfiqi olan Uluq Orda dövlətləri arasında Ukrayna torpaqları uğrunda çıxan savaşdan sonra Bağçasaray sülh sazişinə görə ruslar sağ sahil Ukraynasını itirmiş, Moskvanın əlində sadəcə sol sahil Ukraynası və Kiyev qalmışdı. Həmin sazişə görə, o da atası və babası kimi tatar xanlarına bac-xərac və hədiyyələr vermək məcburiyyətində olmuşdur.

III Fyodor 1682-ci ilin 27 aprelində, 20 yaşında vəfat etmişdir.I Səlim Gəray Xanın III Fyodor Alekseyiviçə göndərdiyi 1677-ci il

tarixli yarlığın qısa məzmunu: Şeremetin və süfrəçi Andreyin bahası ödənməklə əsirlikdən azad edilməsi.

Əskərlərdən Yazıçı oğlunun vəzir Bahadır ağanın xahişi əsasında Aleksandrla birlikdə yola salınması. Əsirlərin günahından keçilməsi və onlara xoş münasibət.

Vəzirin almaşuvla bağlı məktubu. Aleksandr və əsirlərə adamların əlavə edilməsi. Xanın əsirləri azad etmək bahasının Don sahilindəki Çərkəskermana çatdırılması barədə niyyəti. Moskvanın bu barədə məlumatlandırılması. Əsirlərin Azaka – almaşuva göndərilməsi. Bahadır ağanın çarın yaxın adamına məktubu. Çarın əsirlərin bahasının Dona çatdırıldığını bildirməsi. Çarın almaşuva əski elçiləri göndərmək niyyəti və xanın buna razılıq verməsi. Xanın Kırımda olan çarın elçilərini yola salmağa hazır olması.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Səlim Gəray Xan bin Bahadır Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ, Dəşt-i Qıpçaq və cümlə Tatar və bihesab Noğaynıñ və Tat milən Tavgaçniñ və Tağ aralay Çərkəçniñ uluğ padişahı bolğan şəvkətlü və şəcaətlü və əzəmətlü min uluğ Səlim Gəray Xan həzrətlərimizdin cümlə Urusnıñ pənahı və ümuma xristiyannıñ padişahı və köb məmləkətlər hükümdarı bolğan uluğ biy Fedor Aleksayeviç hüzurlarığa köpdin köb səlam itüb, hal və xətriñüz sorağanımızdın soñra və halə əlimizdə tutsaq bolğan Şeremet və sofraçı Andrey culuv bahaların virüb xəlas bolmaq səbəbli və Aleksandra ilə əskərimiz kişilərindən Yazıçı oğlını qoşub, yibərir içün vəzirimiz və yaqın kişimiz bolğan Bahadır ağa biz uluğ padişah həzrətlərimizgə ərz etüb və biz taqı dutsaqlarğa şəfqət və mərhəmət qılub, almaşuv bolur içün vəzirimiz kağıd yazub adam yibərirgə buyurmış.

Əmr-i şərifimiz milən vəzirimiz Bahadır ağa tutsaqlar kişiləri milən Aleksandraga adam qoşub, culuv bahaların Tanda bolğan Çərkəskermanda kətürüb və culuvları kəldügi xəbərin təcil bu tərəfgə bildirüb və tutsaqlar Azağa barub, almaşuv bolğay irdi dip, yaqın kişiñüz bolğan Dumnayğa kâğıd yazub yibərgən irdi və siz taqı biz uluğ Xan həzrətlərimizgə dutsaqlar bahası Tanga bardı dib, kağıd yazıbsız və siz tutsaqlar Azaqğa almaşuv yerinə kəlgəy erdi dimək səbəbli tutsaqlarğa mərhəmet qılub, Azaqğa almaşuvğa buyurdıq.

İnşəAllahu Təala, Azaqda almaşuv bolur və burunğı elçilər almaşuv bolmaq səbəbli mundan burun söz yazılğan erdi. Ol iş içün köp qatnaşuv bolub, arada köb yaxşı qullarımız malı və başı zayi boldı. Tañrı Təbarək və Təala həzrətləriniñ barışlıq içün iradət-i aliyyəsi təliq itmədikçə bir iş bolmazdır. Allah Təala murad qılğan vaqıt barışıqlıq və yaxşılıq bolur və burunğı elçiləri almaşuv etər.

Muradıñuz bolsa, Tanga yibərüb və biz taqı munda bolğan elçiləriñüzni yibərirgə buyurır erdik və barışıq bolmaqnı murad qılar bolsañuz, biz taqı murad qılarmız. Tañrı Təala xeyirli etüb, barışıqlıq bergəy.

Baqı əd-dua ali min etba əl-Xuday. Yazıldı taxtgahımız Bağçasarayında Cümadi-əl-əvvəli ayında hicrət-i

Nəbəviyəniñ biñ səksən səkiz tarixində.Xan Səlim Gəray bin Bahadır Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 262-263).

I Səlim Gəray Xanın elmə məlum dördüncü yarlığı əvvəlki üç yarlıqdan fərqli olaraq, onun ikinci hakimiyyəti dövründə qələmə alınıb və III Fyodor Alekseyiviçin yerinə hakimiyyətə gələn və taxt-taca müştərək sahib olan qardaşları, Moskva çarları V İohan Alekseyeviç və I Pyotor Alekseyiviçə göndərilib. Hicri 1095-ci il tarixində göndərilmiş bu məhəbbətnamə yarlığı Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 274” şifrəsi altında qeydə alınıb.

Moskva çarları V İohan Alekseyeviç və I Pyotor Alekseyiviç

Yarlığın ünvanlandığı çarlardan birincisi, yəni V İohan (1666-1696), böyük qardaşı Fyodor Alekseyeviçin 1682-ci ildə ölüməsindən sonra kiçik qardaşı I Pyotor ilə birlikdə Moskva taxt-tacına sahib olmuş və ölənə qədər, yəni 1696-cı ilə qədər Moskva çarı olmuşdur. Hakimiyyətə gələndə onun 15 yaşı var idi. Lakin o da böyük qardaşı kimi uşaqlıqdan zəif və xəstə idi. Yazılanlara görə, o da sinqa xəstəliyindən əziyyət çəkirdi. Bundan başqa ağıldan kəmliyi ilə fərqlənirdi. Odur ki, taxt-taca kimin sahib olması məsələsi gündəmə gələndə əyanların bir qismi 10 yaşılı Pyotorun namizədliyi üzərində durmuşdular.

Əyanlar arasında kimin çar olacağı ilə bağlı mübarizə və mübahisələrin tam mərkəzində olmasına rəğmən, İohan bu mübarizə və mübahisələrə qətiyyən qarışmamışdır. Çünki onun dövlət işlərinə qətiyyən marağı yox idi. Əslində bu mübahisə və mübarizə o dövrdə cəmi 10 yaşı olan qardaşı Pyotor da iştirak etmir, ətrafda baş verənlər onu qətiyyən maraqlandırmırdı.

Tarixə adını “Böyük Pyotor” kimi salmağı bacaran I Pyotor (1672-1725) erkən yaşlarından elmlərə və xarici ölkələrin həyat tərzinə maraqlı idi. Tarixçilər arasında onun şəxsiyyəti barədə bugünə qədər yekdil fikir yoxdur. Rəsmi rus tarixşünaslığına görə, o rus tarixinin ən böyük hökmdarlarından biri və XVII əsrdə Rusiyanın gələcək inkişafının istiqamətlərini müəyyənləşdirən refaomatorudur.

Lakin N. Karamzin, V. Klyuçevskiy və Pavel Milyukov kimi bir çox tanınmış tarixçilər onu sərt tənqid etmmişlər.

Beləliklə, qardaşların hər ikisi, - biri xəstəliyinə, digəri isə yaşının az olduğuna görə, - çar olmağa layiq deyildilər və deyildiyi kimi, bu məsələ onları qətiyyən maraqlandırmırdı. Onların əvəzinə qohumları bir-biri ilə mübarizə aparırdı. İohanın tərəfdarı kimi qardaşların bacısı Sofiya və Miloslavskilər, Pyotorun tərəfdarı kimi isə anası və Narışkinlər çıxış edirdi. Sonda iş qan tökülməsinə və atıcıların üsyanına gətirib çıxartdı. Nəticədə hər iki qardaşı eyni zamanda çar etmək qərarına gəlindi və qardaşlar 25 iyun 1682-ci il tarixində taxta çıxdılar. Onlar 1689-cu ilə qədər nominal hakim idilər, gerçək hakimiyyət isə Sofiyanın əlində cəmlənmişdi.

I Səlim Gəray Xanın Moskva çarları V İohan Alekseyeviç və I Pyotor Alekseyiviçə göndərdiyi hicri 1095-ci il tarixli yarlığın qısa məzmunu:

Səlim Gəray Xanın xanlıq taxtına qalxması. Xan tərəfindən əvvəlki xan Murad Gəray Xanın şərtnaməsindən bəzi müddəaları da daxil etməklə, yeni şərtnamənin tərtibi və Moskva elçilərinə təqdimi. Süləş soyundan Mübarəkşah Mirzənin xanın məhəbbətnaməsi ilə çarların yanına göndərilməsi. Xanın məmləkətinə ziyan və zərər vurulmamasının, bu torpaqlara quru və su ilə yürüşlərin önlənməsinin istənməsi.

Xəzinənin (bac-xəracın) Prapolşinadakı almaşuva sentyabrın əvvəlində yubadılmadan və əksiksiz göndərilməsi barədə xanın tələbi. Xanın Moskva torpaqlarına tatar əyanları tərəfindən yürüşlər təşkil edilməməsi barədə öhdəliyi. İvan Paliçin ötən il gətirdiyi kürklərin keyfiyyətsiz olması. Keyfiyyətli kürklərin göndərilməsi barədə istək. Elçilərin gətirdikləri hədiyyələrin əskik gəlməsi, qapıçı başı və qapıçılar üçün hədiyyələrin olmaması. Boyarın almaşubv bəyinə və Süləşoğullarına verdikləri əşyaların əksik olması. Xanın göndərilən şeylərin İslam Gəray və Mühəmməd Gəray xanıarın dövründəkinə uyğun olmasını tələb etməsi. Səfər ağa üçün hədiyyə xahişi.

Murad Gəray Xan dövründə almaşuva göndərilmiş əsirlərin bahasının xanlığa qaytarılması. Qaplan ağa və yoldaşları tərəfindən əsirlər üçün ödənilmiş pulların qaytarılması. Elçi Zürum və yoldaşlarından yolda qarət edilmiş şeylərin qaytarılması. Haramzadələrin cəzalandırılması barədə xahiş. Xan tərəfindən dəftərin göndərilməsi. Elçilər tərəfindən Süləş oğullarına boyarların hörmət

göstərməsi şərtinin təqdim edilməsi. Mülkiyyətin qaytarılması və əsirlərin pul qarşılığında alınması. Yolda qeyri-qanuni müsadirə edilənlərin qaytarılması.

Uluq Orda və Moskva arsında dostluq. Ümumi düşmən – Polşa kralı. Polşa ordusunun bir ildə üç dəfə məğlub olması. Polşaya hücum üçün fürsət. Moskva torpaqlarında müsəlmanları dinindən döndərmək üçün onlara işkəncə verilməsi ilə bağlı Murad Gəray Xanın əvvəlki şərtnaməsi. Buna son qoyulmasa, çarın əsir düşmüş adamları cəzalandırılacaq. Bu işə son qoymaq niyyəti. Xanlıqda əsirlərə xoş münasibət.

Moskvadan gələn məktubda Azak bəyinin başçılığı ilə tatar əsgərlərinin sərhədyanı qalalara hücum etdiklərinin bildirilməsi. Xanın buna cavab olaraq, Don kazaklarının kalmıklarla birlikdə Azaka hücum edərək gəmiləri ələ keçidiklərini, Kırımağzında ölümlərlə, əsir götürmə ilə müşayiət olunan qarətləri diqqətə çatdırması. Xanın çara hörmət əlaməti olaraq əski Azak bəyini yenisi ilə əvəzləməsi. Çarın xanı duz dalınca kedən kazakların Qazıkerman bəyi tərəfindən qəddarcasına incidildiyi barədə məlumatlandırması. Xanın buna cavab olaraq Murad Gərayın şərtnamədə duzdan söz açılmadığını xatırlatması. Botkalı kazaklarının yolda törətdikləri talan və qarətlər. Həmin kazakların cəzalandırılması barədə xanın tələbi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-müin.Səlim Gəray Xan bin Bahadır Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ, Təxt-i Qırım və Dəşt-i Qıpçaq və sansız Tatar və sağışsız Noğaynıñ və Tat milən Tavgaçniñ və Tağ aralay Çərkəçniñ uluğ padişahı və Xan-i əzəmi və Xaqan-i əkrəmi bolğan şəvkətlü və şəcaətlü və əzəmətlü və mühəbətlü min uluğ Səlim Gəray Xan, ədəm-Allahu Təala, dövlətühu və əbbəd-səltənətuhu əli yövmül-Vaidül-Mizan həzrətlərimizdin qardaşlarımız uluğ padişahlar, xanlar və həm uluğ biylər İban Aleksayeviç və Pötr Aleksayeviç, cümlə Uluğ və Kuçük və Aq Urusnıñ və köb məmləkətlər və köb yerlərniñ və məğrib və məşriq və şimal tərəfındə bolğan köb xristiyannıñ ata və babadın ola kəlmiş padişahları və hükümdarlarığa ziyade mühəbbətlik və tatuvlıq milən səlam itüb, hal və xətriñüz sorağanımızdın soñra ilam yarlığ-i şərif, səadət-əlif Xani budır ki, ƏlhəmdülilLəhi Təala ata və babamız yurtı Qırımğa xanlıq nəsib bolub, bizim və siz qardaşlarımız zamanında iki yurtnıñ arasında cavlıq bolmayub, fəqir və füqarası tinç və rahat bolurı içün ozğən ağaçamız Murad Gəray Xan həzrətləri yibərgən şərtnamə xətt-I Hümayunlarında yazılğan cümlə şərt sözləri məqbulımız bolub, min uluğ padişah Xan həzrətlərimiz taqı mücibinçə şərtnamə xətt-i Hümayunımız yazdırub, elçiləriñüz qoluna təslim qılınğandır.

Dostluq və qardaşlığımıznı bildirmək içün işbu mühəbbətnamə xətt-i şərifimiz yazılub, elçilik milən Suləş oğullarından qıdvətül-əqran Mübarəkşah Mirzə qulumıznı siz qardaşlarımızğa yibərdik. İnşəAllahu Təala səlamətlik milən barğanda elçimizni korünüşiñizgə alub, mühəbbətnamə xətt-i şərifimizni riayət və hürmət milən oqutub, yaxşı tiñləğəy irdiñüz və şərtnamə

xətt-i şərifdə yad qılınğan dostluq və mühəbbətlik sözlərin yerinə kəltürüb və tabiñizdə bolğan il və məmləkətləriñiz və çet əskəriñüzgə mühkəm yasaq etüb, qırdan və suvdan bir türlük cavlıq və ziyan itməy və xəzinəmizni ilk küz aynıñ başında almaşuv yeri bolğan Prabolşinağa yetkürgəy irdiñüz. İnşəAllahu Təala küz aynıñ başında kişilərimiz almaşuv yeri Prabolşinada hazır bolurlar, xəzinəmizni keç qaldırmay qüsursız, təcil yibərirgə çalışqay irdiñüz və biz Xan həzrətlərimiz də bolsa və oğlumız Qalğa Dövlət Gəray Sultan və Nurəddin Əzəmət Gəray Sultan və qərəçilərimiz və qullarımız bəklər və mirzələr və tabimizdə bolğan əskərlərimiz milən şərtnamə mücibinçə dostluq və qardaşlıqda bolub, hiç bir türlük cavlıq qılmasımızğa inam qılğay erdiñüz.

Özğən yıl içün yibərilgən xəzinə elçiñiz İvan Palitic qolundan alınub, ançaq tonları keçi və tar[...] ziyadə yaman və alçaq yibərilüpdir. Padişahlar bir-birlərinə yibərgən şeylər padişahlar layiqinçə kərəkdir. Yaman şey yibərmək padişahlarğa lqyiq tügüldir. Kün ilkərü əski adət üzərinə tonlar [......] yaxşısın, padişahlarğa layiqin yibərgəy erdiñüz və xəzinə kəltürgən elçiləriñüz qapuçı başılarımızğa və qapuçılarımzğa qədimdən berilə kəlgən şeylərni tamam birməyüb turalar. Elçilik şərtni yerinə kəltür[....] məlum qılamız. Kün ilkərü əski adət üzrə elçilik şərtin yerinə kəltürürgə buyurğay irdiñüz. Az şey içün bola kəlgən adətni etməy qıstavlıq körmək rəva tügüldir və işbu [....] və almaşuv biy almaşuv yerinə barğanda siziñ boyarıñuz qolunda almaşuv biy və özgə Suləş oğullarına kiçə və ertəsi kündüz başqa-başqa berilə kəlgən şeylerni və ozuçılarına berilə kəlgən şeylərni tamam [....]. Kün ilkərü Suləş oğullarına almaşuv yerində almaşuv boyarı İslam Gəray Xan və Mühəmməd Gəray Xan zamanında berilə kəlgən şeylərni əksiksiz berürgə buyurğay erdiñüz. Nitəkim şərtnamədə yazılğandır və elçi Səfər ağanıñ [....] malları berilürgə buyurğay erdiñüz.

Elçi malı birilməy qalmaq dostluqğa layiq tügüldir. Anıñ malı birilmək lazımdır və Murad Gəray Xan həzrətləri zamanında almaşuvğa barğan tutsaqlarnıñ ya öz [....] aqçaları birilürgə buyurğay erdiñüz. Zira sahibləriniñ qollarından köb əsir tartub alğanlardır və elçi Qaplan ağadan və yoldaşlarından vilayətiñizgə alub ketkən əsirlərniñ aqçaları berilməy qalupdır. Anlarnı berdirirgə buyurğay irdiñüz. Ol əsirlər ol kişilərniñ mallarıdır ve halə yolda basılğan elçi Zürumnıñ alınğan malları və yoldaşlarınıñ qan bahaları birilürgə buyurğay erdiñüz. Dostluğıñız bar bolsa, ol işlərni etkən haramzadələrgə ölüm siyasəti etüb, Zürumnıñ malların və yoldaşlarınıñ qan bahaların berdirgəy irdiñüz.

İki yurtnıñ mühəbbətligi və yol açıqlığı içün bu iş bolmaq kərəkdir. Bu şeylərni başqa kağıdğa dəftər yazub, işbu namə-i Hümayunımız içinə salub, siz qardaşlarımızğa yibərdik. Dəftər mücibinçə cümləsin tamam yerinə kəltürgəy irdiñüz. Elçiləriñüz əski adətçə elçilik şərtın yerinə kəltürmək və almaşuv boyarı Suləş oğullarına əski adət üzrə riayət və hürmət qılmaq elçilərniñ qalğan malları berilmək və tutsaq alub barğan kişilerniñ əsir bahaların berilmək və yolda fitnəlik milən alınğan mal alınub, berilüb, əşqıyağa olüm siyasəti qılınmaq, əlbəttə lazımdır. Nitəkim şərtnamə xəttində cümlə yazılmışdır. Bu cümlə məsləhətlərni dostluq şərti üzərinə layiqinçə

yerinə kəltürgəy irdiñüz. İnşəAllahu Təala, cümləmiz şərtnamə yazunça dostluqda və mühəbbətlikdə bolub, hər nə türlük dostluq murad qılsañız dostluq və mühəbbətlikdə bolurmız və Lehlü siziñ də, bizim də düşmanımızdır. Bir yıl içində Lehlü əskəri üç yerdə əhl-i İslam qılıçından qırılub [...] üstünə səfər qılmaq muradıñuz bolsa, halə fürsət vaqtıdır. Süygən yeriñüzni alğuday zamandır. Cümləmiz də bolsa, bu tərəfdən Lehlü üzərinə səfər və aqın etərgə hazırmız [....] xarab və yebab itməkdədir.

Şövkətlü və səadətlü Murad Gəray Xan həzrətləri vilayətləriñüzdə bolğan müslüman əsiri və ğeyri müslümanlarğa müslüman dinindən çıqarmaq içün siyasət qılmamasqa və biz də bolsa, sizniñ tutsaqlarıñuzğa anıñ içün siyasət qılmayaçağımıza deb, şərtnamə içində yazğanlar erdi. Halə ol tərəfdə bolğan Libqa və Astek və sair cümlə müslümanlağa dinindən çıqarmaq səbəbli sıysızlıq və qıstavlıq bolur imiş etkən şartğa riayət qılmamaq padişahlığa layiq tügüldir.

Şərtnamə sözləri üzərinə mühkəm turub, ol tərəfdə bolğan cümlə müslümanlarğa sıysızlıq etməməskə buyurğay erdiñüz və halə yibərgən kağıdıñuzda Azaq bəgi Tatarlar cəm etüb, çet qalalarımıznı və tabimizdə boğan qalalarımıznı cavlab köp adamlarımıznı öldürüb və bəzilərin əsir etüpdir diyub, yazubsız. Sizüñ Tan Qazaqlarıñuz Qalmuq milən bir bolub, Azaq xalqnı çavıb suvdan kimilərin alub və Qırım ağzından köb kişilərimizniñ bəzilərin öltürüb və niçəsin əsir atub və malların yağma ilə bir kün tinç və rahat itkən yoqdır. Ol tərəfgə barğan elçilərimizgə barğançə öltürüb, malların alğandır. Siziñ adamalarıñız etkən xarablıq bir türlük və səfa kəlməzdir. Bu işlər siziñ məlumıñızmıdir bilmiyuriz. Öylə bolsa, siziñ xətriñüz içün Azaq bəgin bəkligindən əzl itdirüb, bir yaxşı kişimizgə Azaq bəkligin alub, bergənmiz bu küngə kəlgənçə Qırım tərəfindən dostluqa və qardaşlıqa qarşu nüqsanlıq bir iş bolğan yoqdır. Kün ilkərü taqı dostluq və qardaşlıq bozulğuday bu tərəfdən bir iş bolmasdır və Botqulıda bolğan Qazaqlar aşağı tuz almağa barğanda Ğazikerman bəgi zülm qılatur dib, ilam qılubsız. Aşağıda tuz almaq səbəbli şəcaətlü Murad Gəray Xan həzrətləri yibərgən şərtnamədə yad qılınğan tügüldir və Botqalı Qazaqları tuz içün baramız dib, iki aralıqda yollarnı kəsüb və mallarnı alub, dünyada bolmağan işlər etkənlərdir dostluğa və qardaşlığa layiq işlər tügüldir. Mühkəm tənbih buyurğay irdiñüz. İki məmləkət arasında dostlıq və qardaşlıq bolğan soñra bunıñ kibi dostluğa mani işlərgə riza köstərməyüb, haramzadə və əşqıyanıñ haqqından kəlmək kərəkdir. Bu işlərni siz qardaşlarımızğa məlum qılamız. Mühkəm yasaq qılğay irdiñüz. Bizim tərəfımizdən dostluq bozulğuday iş sadır bolmazdır. Şöylə bilesiz.

Yazıldı taxtgahımız Bağçasarayında, əvəl yayıñ yigirmi ikinçi küni hicrət-I Nəbəviyəniñ biñ toqsan beş yılında.

Xan Səlim Gəray bin Bahadır Gəray Xan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 263-266).

I Səlim Gəray Xanın elmə məlum beşinci yarlığı da Moskva çarları V İohan Alekseyeviç və I Pyotor Alekseyiviçə göndərilib. 1684-cü il tarixində göndərilmiş

bu məhəbbətnamə yarlığı Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 278” şifrəsi altında qeydə alınıb.

Yarlığın qısa məzmunu: Polşaya dağıdıcı səfər barədə xanın çarları məlumatlandırması. Xanın bu

səfərin nəticələrinə sevinməsi. Hüseynin Moskvaya yarlıqla göndərilməsi. Xanın yeni qələbələrdən ümidli oluşu. Səfərdən böyük qənimətlərlə qayıdış. Geri dönən ordunun Qazikermana qayıdışı ilə xəzinənin də çatdırılmış olması. Cari ildə Moskvadan elçi gəlməməsi. Xanın çarlar tərəfindən ölkələrindəki haramzadələri cəzalandırılmasını istəməsi və öz ölkəsindəki haramzadələri cəzalandırmaq qərarlılığı. Botkalı quldurları və Don kazaklarının xanın sərhədyanı qalalarına ziyan vurması, onların yolda etdikləri haramzadəlik və qarətlər, xanın sultana göndərdiyi elçilərinə ziyan vurmaları.

Xanın geri qayıdan adamı Abdiyə yolda hücum, yoldaşlarının öldürülməsi, özünün isə əsir alınması. Abdi bəyin Don kazaklarının əsiri olması barədə xanın çarları məlumatlandırması. Səfərdən geri qayıdan tatar əskərlərinin atları ilə birlikdə ələ keçirilməsi. Xanın knyazlardan haramzadələri taparaq cəzalandırmalarını istəməsi. Abdi bəyin, yoldaşlarının və əşyalarının qaytarılmasının istənməsi. Knyazlardan (çarlardan) talan və qarətlərin qarşısının alınması və Barabaş getmanının cəzalandırılması barədə tələb.

Yarlığın orijinal mətni:Səlim Gəray Xan bin Bahadır Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ, Təxt-i Qırım və Dəşt-i Qıpçaq və Tat milən Tavgaçniñ və Tağ aralay Çərkəçniñ və sağışsız Tatar və hesabsız Noğaynıñ Xan-i əzəmi və padişah-i müəzzəmi şəvkətlü və mühəbətlü min uluğ Səlim Gəray Xan, əbbəd-Allahu Təala dövlətühu əli yövmül-Vaidül-Mizan həzrətlərimizdin qardaşlarımız uluğ xanlar və həm uluğ biylər İban Aleksayeviç və Pötr Aleksayeviç, cümlə Uluğ və Kuçük və Aq Urusnıñ padişahları və məşriq və məğrib və şimal tərəfində bolğan xristiyannıñ uluğ padişahları və hükümdarlarığa səlam itüb, xətrələriñüz sorağanımızdın soñra ilam yarlığ-i şərif Xani budır ki, işbu mübarək yılda siz qardaşlarımız uluğ xanlar, həm biylərni biz uluğ Xan-i əzəm həzrətlərimizni düşmanı bolğan Lehlü üzərinə aqın atub taburına bolğan işlərni və çapul milən xarab və bərbad bolğan vilayətlərni bəlki işidüb, məlum qılğansız.

ƏlhəmdülilLahi Təala Tañrı Təbarək və Təalañın bəxşayiş və inayəti milən düşmanımızğa bolğan xorluq və həqarəti və köb vilayətlərinə çapul milən bolğan xarablıqnı qardaşlarımız siz uluğ xanlar və uluğ biylərgə taqı ilam birlən şad və xürrəm etər içün yarlığ-i şərif milən Hüseyin qulumıznı irsal qılduq.

Tañrı Təbarək və Təala həzrətləri siz qardaşlarımız uluğ xanlar və uluğ biylər və səadətlü biz Xan-i əzəm həzrətlərimizniñ düşmanları başlarınğa daima bulay xorluq və vilayətlərigə şulay xarablıq bergəy işbu mübarək səfərimizdin bihesab doymalıq milən qaytub Ğazikerman sərhədigə kəlgəndə

Qırımğa xəzinəñüz daxil bolub, bu yılğa xəzinə milən yatur elçiñüz bolmağan dib eşitdük.

Sizüñ uluğ babalarıñuz milən bizim uluğ babalarımız dost bolğanda iki tərəfdə yatır elçilər yibərilmək adət və qanun bolub, atalarımız zamanlarından bu zamanlarğa kəlgünçə mütad bolğan işlərgə müğayir qanunı bozmaq siz uluğ xanlar, uluğ biylər və biz uluğ Xan-i əzəm həzrətlərimizğə oxşar iş tügüldir. Ançaq kün ilkərü uluğ babalarımız arasında qanun bolğan yatur elçiləriñiz yibərürgə buyurğaysız və biz uluğ Xan həzrətlərimiz taqı burunğı adət bolğançə tərəfimizdin yatur elçilərimizni yibərirmiz. Nitəkim şərtnamələrdə yazılğançə və iki tərəfdə mühəbbət bolğanda bozğaqlıq kibi işlərdə bolğan haramzadə və əşqıya zəbt olunub və olüm siyasəti bilən mühkəm tənbih olunmaq içün yad qılınğan irdi.

Bizim tərəfimizdə əşqıyalarğa ölüm siyasəti milən yasaqlar qılub, mühkəm tənbih qılğanımız. Siziñ zəbtıñızdə bolğan Botqalı əşqıyası və Tandan Botqalığa Qazaqlar kəlüb hər zaman çet qalalarımızğa zərər və ziyan etkəndən xali bolmayub, yollar kəsüb, adamlarımız öltürüb, yaqın zamanda səadətlü Al-i Osman padişahı Hünkar həzrətlərigə xidmət milən yibərgən adamlarımız cümlə yoldaşları milən yolda oltürüb və malların alub və dostluqdan soñ xanlıq taxtgahımızğa kəlürkən bizgə qarşu kəlgən Abdini yolda tutsaq etüb ve yoldaşların qırub və halə Abdi Tan Qazağı qollarında bolğanıñ ilam qalğan irdik və halə də bolsa, işbu səfərdən əvdət idüb, kəlürkən ardımızdan əskər adamlarımız atlar milən alub şulay şəqavət qıldılar və Botqalı sizniñ zəbtiñizdə bolub, dostluq arasında bulay əşqıyalıqlar etkənlərgə olüm siyasəti milən yasaq və tənbih olunmamaq dostluğa düşər iş tügüldir.

Dostluq zamanında alınğan və halə Tan Qazağında bolğan Abdini yoldaşları və malları milən yibərürgə buyurub ve çet qalalarğa zərər və ziyan etməmək içün və yollardan kəzüb əşqıyalıq itkənlərgə olüm siyasətin qılub, tənbih olunmaq içün Barabaş Hatmanğa və Botqalı Hatmanığa mühkəm tənbih buyurğay irdiñüz. Dostluq arasında bulay əşqıyalıqlar etkənlərgə olüm siyasəti milən tənbih olunmamaq dostluğa və hem siz uluğ xanlarğa və həm biz Xan-i əzəm həzrətlərimizgə layiq bolmastur. Bunıñ kibi haramzadələrgə ziyadə tənbih buyurğaysız. Şöylə bilesiz.

Yazıldı səfər avdətində hicret-i Nəbəviyəniñ biñ toqsan altı tarixində, Mühərrəm aynıñ ibtidasında.


I Səlim Gəray Xanın elmə məlum altıncı yarlığı da Moskva çarları V İohan Alekseyeviç və I Pyotor Alekseyiviçə göndərilib. Hicri 1096-cı il tarixində göndərilmiş bu məhəbbətnamə yarlığı Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 280” şifrəsi altında qeydə alınıb.

Yarlığın qısa məzmunu: Knyazlardan xəzinənin (bac-xəracın) hazır olduğunu bildirən məhəbbətnamə

məktubu. Süleyş oğullarından Bəlişah bəyin almaşuva göndərilməsi. Dilmancın xana təqdim etdiyi məktub. Knyazlara Murad Gəray Xan zamanında elçilərin

təhqir edildiyinin, bu səbəbdən də tələbatın dəftərdə göstərildiyindən daha çox olduğu barədə məlumat verilməsi. Knyazların almaşuvun (təhvil-təslimin) elçilərin iştirakı olmadan keçirilməsi və bac-xəracın bəyə təqdim edilməsi barədə xahişi. Xanın xəzinə (bac-xərac) və hədiyyələrin dəftərə uyğun şəkildə göndərilməsi barədə tələbi. Xəzinənin bəy tərəfindən qəbul edilməsi barədə əmr. Xanın bundan sonra xəzinənin Murad Gəray Xan zamanında verilmiş anda uyğun olaraq Kırıma gətirilməsi barədə məktubu. Aclq və qış soyuğu, almaşuv bəyinin yoldaşlarının yorğunluğu, səbəb – xəzinəsiz və hədiyysiz dönüş. Xanın məhəbbətnaməsinin geri qaytarılması. Xanın knyazlara hörməti səbəbindən xəzinənin dalınca elçilərsiz, sadəcə almaşuv bəyinin yola düşməsi barədə buyuruğu. Xəzinənin arabalarla gətirilərək almaşuv bəyinə verilməsi barədə xanın xahişi. Xanın knyazlaradan xəzinənin Prapolşeyə - almaşuv yerinə göndərilmə tarixi barədə məhəbbətnamə yazmalarını rica etməsi. Xəzinə və hədiyyələrin dəftərə uyğun olaraq tam, əksiksiz çatdırılması istəyi. Xanın Kırımdakı elçilərə hörmətcil münasibəti. Xanın dostluq barədə zəmanəti. Üstəmir Mirzə qayıdarkən onunla məhəbbətnamə göndərilməsi barədə xahiş.


Yurtnıñ və Təxt-i Qırım və Dəşt-i Qıpçaq və sansız köp Tatar və sağışsız Noğaynıñ və Tat milən Tavgaçniñ və Tağ aralay Çərkəçniñ uluğ padişahı və Xan-i əzəmi və padişah-i müəzzəmi şəvkətlü və mühəbətlü və Xaqan-i əkrəmi bolğan şəvkətlü və əzəmetlü və şəcaətlü min uluğ Səlim Gəray Xan, ədəm -Allahu Təala dövlətühu və əbbəd-səlatənatühu əli yövmül-Vaidül-Mizan həzrətlərimizdin siz qardaşlarımız uluğ padişahlar və xanlar və həm uluğ biylər İban Aleksayeviç və Pötr Aleksayeviç, cümlə Uluğ və Kuçük və Aq Urusnıñ padişahları pənahları və köb məmləkətlər və yerlərniñ və məşriq və məğrib və şimal tərəfində bolğan xristiyannıñ ata və babadın ola kəlmiş padişahları və hükümdarlarına ziyadə mühəbbət və tatuvlıq milən səlam itüb, nədir hal və xətrəñiz dib, sorağanımızdın soñra ilam yarlığ-i şərif səadət-əlif Xani budır ki, şəvkətlü və əzəmətlü və məhəbətlü min uluğ padişah Xan-i əzəm həzrətlərimizgə siz qardaşlarımız uluğ xanlar və həm uluğ biylərniñ mundın burun məhəbbətnaməñüz kəlüb, xəzinəni aldırğaysız dib, yazğanıñız səbəbli biz uluğ Xan həzrətlərimiz də bolsaq, adət-i qədim və şərtnamə xəttimizçə xəzinə və elçilər alışmaq içün almaşuv biy bolğan Suləş oğullarından Vəlişah biy qulumıznı yibərgən irdik. Almaşuv yerinə barğanlarında siziñ tərəfiñizdən almaşuv xizmətinə yibərilgən aqlınçañıznı siz uluğ xanlar və həm uluğ biylərniñ biz uluğ Xan-i əzəm həzrətlərimizgə yazılğan naməñüzni bir tilmaç birlən bizgə yibərdilər. Murad Gəray Xan zamanında elçileriñizgə qın və qıstav milən dəftərdən ziyadə mal alğanın yazub, xəzinə almaşuv yerində biyimizgə təslim bolsun. İki tərəfdən yatur elçi bolmasun dib, məqul körgəniñizni ilam qılıbsız. İki yurtnıñ arasında barış və tatuvlıq bolub qədimdən bola kəlgən yatur elçilər kəsilmək dostluğa və padişahlar ərzinə layiq bolmasa, taqı xəzinə və bizüm almaşuv biyimiz xəzinə

yerinə hazır bolğanları səbəbli mühəbbətlik və tatuvlıq və xətrələriñiz içün bu bir yılğa uluğ xəzinə və böləklərimiz dəftər mücibinçə və həm arbaları ve kölgələri milən berilgədəy bolsa, almaşuv biyimiz alurğa buyurğan irdik və kün ilkərü adət-i qədim üzərinə elçiləriñüz Qırımğa kəltürsün dib, siz uluğ xanlar və həm uluğ biylərgə namə-i Hümayunımız yazılğan irdi.

Əmir-i şərifimiz yetişkənçə almaşuv biyimizniñ yoldaşları açlıqdan və qışdan səbir qıla almay qaytmaqları səbəbli sizgə yazğan mühəbbətnaməmiz yoldan qaytıb və xəzinə və böləklərimiz alınmadı. Halə də bolsa, bu bir yılğa xətrəñüz içün yatur elçi bolmasa, taqı almaşuv biyimiz barub, alurğa buyurğanımız siz uluğ xanlar və həm uluğ biylər də bolsañuz, xəzinə və böləklərimizni almaşuv yerinə yibərüb, arbaları və kölgələri milən almaşuv biyimizgə berilürgə buyurğay erdiñüz və biz Xan-i əzəm həzrətlərimizgə mühəbbətnaməñüz milən ilam qılğay irdiñüz kim, xəzinə almaşuv yeri bolğan Prabolşinada nə kün hazır tabılurn bilüb, almaşuv biyimizni təcil yibərürmiz. Bu işdə ihmal qılmağay irdiñüz və xəzinə və böləklərimiz dəftər mücibinçə tamam virilürgə və arbaları və kölgələri taqı virilürgə kişiləriñüzgə mühkəm tənbih qılğay erdiñüz və bu bir yıldan soñra Haq Təalaniñ əvn və inayəti milən xəzinə berilür vaqıt kəlgəndə özğən Murad Gəray Xan zamanında söyləşüb, əhd və qərar qılınğançə biz uluğ Xan-i əzəm həzrətlərimizin yibərilgən şərtnamə və xətt-i Hümayunımız yazunça dostluqda və mühəbbətlikdə qüsur qalmay adət-i qədim üzərinə xəzinəni yatur elçileriñüz milən Qırımğa yibərirgə buyurğay erdiñüz.

Murad Gəray Xan zamanında elçiñizgə qın və qıstav bolğanıñ biz Xan-i əzəm həzrətləri də bolsaq, layiq körmədik. Elçigə qın qılmaq padişahlarğa layiq tügüldir. Ol qıstav və sıysızlıqdan soñra yenə xəzinə və elçiləriñiz Qırımğa kəlüb, biz uluğ Xan-i əzəm elçiləriñizni sıy və hürmət milən irsal qıldıq və halə yatur elçimiz bolsun dib, niçük məqul kördiñüz.

İki yurtnıñ arasında dostluq və mühəbbətlik və mal və xəzinə bolub, elçi bolmamaq padişahlar ərzinə və dostluğa layiq tügüldir və hiç bir zamanda bolğanı yoqdır. Siz dəxi padişahlar ərzinə layiq bolmağan işni goñlüñizdən çıqarub, kün ilkərü beriləçək xəzinəni adet-i qədim üzərinə yatur elçiñüz milən Qırımğa yibərirgə və şərtnamə xəttimiz yazunça hər türlük dostlıqnı yerinə kəltürirgə çalışqay irdiñüz və əgər bu dəfə də bolsa, elçiləriñiz milən adət-i qədim üzrə Qırımğa yibərir bolsañuz, ziyadələr milən dostluq və mühəbbətlikkə layiq işdir. Zira bizüm muradımız ömür axırğaçə iki yurtnıñ arası dostluq və mühəbbətlik bolub, bəlki köb yerdə yoldaşlıq itüb, İnşəAllah Təala, sizgə və bizgə köb faydalu işlərdə bolunmaqdır. Halə də bolsa, hər türlük dostluqğa hazır bolub, çin göñül milən dostluqdamız siz taqı bizüm və cümlə əskər xalqımıznıñ dostluğına inam qılub, şərtnamə mücibinçə dostluqda qüsursız mühəbbətnaməñüz ilə sözleriñizni yazub, işbu yibərilgən Üstəmir Mirzə qulımıznı təcil qaytarub yibərgəysiz.

Yazıldı taxtgahımız Bağçasarayında, biñ toqsan altı tarixində.Xan Səlim Gəray bin Bahadır Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 268-271).

I Səlim Gəray Xanın elmə məlum yeddinci yarlığı da Moskva çarları V İohan Alekseyeviç və I Pyotor Alekseyiviçə göndərilib. 1685-ci il tarixində göndərilmiş bu şərtnamə yarlığı Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 284” şifrəsi altında qeydə alınıb.

Yarlığın qısa məzmunu: Əvvəlki çar FyodorAlekseyeviçin adamlarından stolnik Vasiliy Tyapkin,

polkovnik Pereyaslav və dyak Nikita Zotovun gələrək, keçmiş xan Murad Gərayla danışıqlar aparması. Dneprin sərhədd təyin edilməsi. Osmanlıya aid torpaqların bir hissəsi. Dağıdılmış Vasilkov, Tripol və İstayka qalalar – Kiyev qalasının sərhəddi. Kiyevdən Potkaya qədər Moskva çarlığının ərazisidir. Kiyevdən Potkalıya qədər Dneprin hər iki sahilində qalaların qurulması. Ötən illərdən qalma üç illik xəzinənin (bac-xəracın) verilməsi. Almaşuvda tatar əyanları üçün dəftərdə qeyd edilən tiyişlər (hədiyyələr). Almaşuv kimi Parapolşinanın təyin edilməsi. Moskva tacirlərinin mallara görə haqq ödəməməsi barədə anlaşma. Gələnlərə hörmət. Kirımdan göndərilmiş əvvəlki baş elçi və 20 nəfər çapar.

Hicri 1091-ci il yanvar tarixindeən 3 və daha 12 adamın 20 illiyinə Kırımdan göndərilməsi. Xan və Osmanlı sultanının Moskva ilə qarışıqlıq salmamaq və çəkişməmək şərti ilə dostluğu. Günahkarların cəzalandırılması, əsir və malların qaytarılması barədə öhdəlik. Səlim Gəray Xanın əvvəlki xanın – Murad Gəray Xanın şərtnaməsini qəbul etməsi və iki knyaza şamil etməsi. Dostluq 20 il ərazində heç bir yürüş təşkil etməmək barədə şərt. Xanın şərtnaməsi.


Yurtnıñ və Təxt-i Qırım və Dəşt-i Qıpçaq və sansız köp Tatar və sağışsız köb Noğaynıñ və Tat milən Tavgaçniñ və Tağ aralay Çərkəçniñ uluğ padişahı və Xan-i əzəmi və padişah-i müəzzəmi şəvkətlü və mühəbətlü və Xaqan-i əkrəmi bolğan şəvkətlü və əzəmetlü və şəcaətlü min uluğ Səlim Gəray Xan, əbbəd -Allah ömrühu ve dövlətühu və əli yövmül-Vaidül-Mizan həzrətlərimizdin cümlə Uluğ və Kuçük və Aq Urusnıñ padişahları pənahları və köb məmləkətlər və yerlərniñ və məşriq və məğrib və şimal tərəfində bolğan xristiyannıñ padişahları və hükümdarları bolğan qardaşlarımız uluğ padişahlar və xanlar və həm uluğ biylər İban Aleksayeviç və Pötr Aleksayeviç, mühəbbətlik və tatuvlıq milən köpdin köp səlam itüb, nədir hal və xətrəñiz dib, sorağanımızdın soñra ilam yarlığ-i şərif budır ki, uluğ qardaşımız özğən biy Fedor Aleksayeviç tərəfındən elçi Vasil Mixaylaviç Tabkin, istolnik və Peraslav polqovniqı və Zotov oğlı Nikita Moseviç dyaq kəlüb, qardaşımız özğən Murad Gəray Xan milən söyləşüb, Özi Suyı sınur bolub, birü tərəfı Al-i Osman padişahı şəvkətlü və şəcaətlü Hünkâr həzrətləriniñ bolurğa, ançaq halə xarab bolğan Vasilqov və Tripolye və İstayqa palanqaları Kiyev qalasına sınur bolub, sınur ilə Kiyev və Potqalı Maskva Yurtuna tabi bolurğa və Kiyev qalasından Potqalığadək Özi Suyınıñ iki tərəfindən qala və palanqa yapdırılmasqa və keçkən yıllar içün üç yıllıq xəzinə berilüb, soñra hər yıl sayın uluğ xəzinə və böləklər və Qalğa Sultan və Nurəddin Sultan və ğeyrı

sultanlar və xaniylər və biyimlər və bikəçlərniñ böləklərini və cümlə tiyişlərıni və sair qullarımızıñ tiyişlərini berilə kəlgən dəftər mücibinçə almaşuv yerinə kəltürilüb, berilürgə və almaşuv yeri Prabolışna bolurğa və südəgər adamlarıñız əsbab milən Qırmğa kəl-gedəy bolsalar, anlardan aqçasız nərsə almamısqa və bir türlük sıysızlıq qılmamısqa və burunğı zamanday Qırımdan baş elçi və anlar milən yigirmi adam çapqunlar yibərilgəndə üç adam anlar ile on iki adam yibərilüb, ziyadə yibərilməməskə, biñ toqsan bir yılından Yanar aynıñ üçünçi künündən yigirmi yılğaça Məkkə-i Mükərrəmə və Mədinə-i Münəvvərə və Qüddus-i Şərif və Aq Dəñiz və Qara Deñiz padişahı bolğan səadətlü və əzəmətlü və şəvkətlü Hünkar həzrətləri və Qırım, Maskav məmlekətləri dostluqda və qardaşlıqda bolurğa, bir türlük cavlıq və fitnəlik bolmamasqa, qaysular da bolsalar, cavlıq və fitnəlik qılsalar, adamlar yibərilüb, izlətüb və sordırub, ölüm siyasətin qıldırub, alınğan malların və əsirlərini qaytarub, berdirirge, qərar qılınub qardaşımız Murad Gəray Xan şərtnamə xətt birüb və soñra siz uluğ biylər uluğ xanlar da bolsañuz, atalarıñuz və babalarıñuz yurtına padişahlar bolğanıñızda, taqı ol Murad Gəray Xan qardaşımız sizlərgə, taqı ol yad qılınğan şərtlər üzərinə şərtnamə xətt yibərib, ƏlhəmdülilLahi Təala iki yurtnıñ fəqir-füqarası rahat bolmaq səbəbli səadətlü və şəvkətlü və məhəbətlü min uluğ Səlim Gəray Xan həzrətlərimiz də bolsa, qardaşımız Murad Gəray Xan milən söyləşüb, barışqan sözlərni qəbul etüb, səadətlü və şəcaətlü, əzəmətlü Hünkar həzrətləri ilə oğullarımız Qalğa Sultan və Nurəddin Sultan ilə və tabimizdə bolğan Qırım və Noğay və Aqkerman və Şahinkerman və Or və Çərkəç xalqları və cümlə bəklər və ağalar və Azav mirzələri və əskər və il xalqımız ilə bir türlük cavlıq itməy biñ toqsan bir yılında Yanar aynıñ üçünçi künündən yigirmi yil tamam bolğança siz uluğ xanlar və həm uluğ biylər milən dostluqda və qardaşlıqda və mühəbbətlikdə bolurğa, qardaşımız Murad Gəray Hannıñ şərtnamə xətti mücibinçə yuqarıda yad qılınğan dostluq şərtləri üzərinə turarğa, Quran-i Əzim və Furqan-i Kərim üstündən əhd və yəmin etüb, işbu altun baysalu şərtnamə xətt-i Hümayunımız yazıldı taxtgahımız Bağçasarayında biñ toqsan altı yılında Cümadi-əl-axirə ayında.

Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə.Xan Səlim Gəray bin Bahadır Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 271-272).I Səlim Gəray Xanın elmə məlum səkkizinci yarlığı aklınçaya göndərilib.

1685-ci il tarixində göndərilmiş bu şərtnamə yarlığı Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 285” şifrəsi altında qeydə alınıb.

Yarlığın qısa məzmunu: Moskva knyazlarından məhəbbətnamə məktubu gətirən Üstəmir Mirzənin,

yoldaşlarının və dilmanc Pyoyt Xivəlinin Kırıma gəlişləri. Dilmancın qəbulu. Xəzinənin , mübarəkabad , tiyişlərin cə kalğa, nurəddin və başqaları üçün hədiyyələrin almaşuva – Prapolşina göndərilməsi. Dəftərə əsasında iki illik xəzinə və hədiyyələr. Torum Batır və yoldaşlarının aklınçanın yanına göndərilməsi. Avqust olmasına rəğmən, xəzinənin Parapolşinə gətirilməsi. Süləş oğullarından Vəlişah bəyin yoldaşları və əskərlərlə birlikdə almaşuva göndərilməsi. Xəzinənin

əski dəftərlərə uyğun şəkildə gətirilməsi tələbi. Almuş bəyinə hörmət qoyulmasının və əsirlərin mübadiləsi zamanı ədalətə riayət edilməsinin istənməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Səlim Gəray Xan bin Bahadır Gəray Xan. Sözümiz.Qıdvətül-millətül-Məsihiyə zübdətüt-tayfətül-İsuyə almaşuv yeri

Brabolşınağa xəzinə kəltürməgə məmur bolğan aqlınça hatəmat avaqiba bil xeyir qabilinə köpdin köb səlam dikeç ilâm yarlığ-i şərif səadətəncam Xani budır ki, məhəbətlü və şəvkətlü min uluğ Səlim Gəray Xan ədəm-Allahu Təala ömrühu və dövlətühu əli yəvmül-Vaid vəl-Mizan həzrətlərimzgə padişahlarıñız qardaşlarımız uluğ xanlar və hem uluğ biylər İban Aleksayeviç və Petra Aleksayeviç həzrətlərindin çapqunlarımız Üstəmur Mırza və yoldaşları ilə tilmaç Xivəli Petro milən köndərilgən mühəbbətnamə xəttləri kəlüb, tilmaçni divan-i Hümayunımızğa kəltürüb körünüş birüb və yibərgən mühəbbətnamə xəttni qiraət itdirdigimizdə iki yurtnıñ arasında dostluqğa layıq sözlərdin soñra biz Xan-i əzəm [....] uluğ xəzinə və mübarəkbad və böləklərimiz və cümlə dəftər mücibinçə virilə kəlgən tyişlərni və səadətlü oğullarımız Qalğa Dövlət Gəray Sultan və Nurəddin Əzəmət Gəray Sultannıñ taqı iki yıllıq xəzinə və böleklerin və təvablərin, cümlə tiyşlərni almaşuv yeri Prabolşınağa yibərgənlərin və siziñ quluñızdan bu yılğa iki yıllıq xəzinə tamam dəftər mücibinçə arbaları və kölkələri milən Prabolşınada almaşuv biy qulumızğa berilüb, yibəriləcəgin bildirüb, tilmaçni toxtatmay yibərməgimizni və xəzinəni Prabolşınağa təziyyə kəltürməñiz içün sizlərgə xəbər cibərməgimizni yazğanları səbəbli işbu əmr-i şərifimiz ilə Torumbatır qulumıznı yoldaşı milən köndərilmişdir. Sizgə vüsul bolğanda kərəkdir ki, qardaşlarımız uluğ xanlar və uluğ biylərniñ buyuruqları üzrə xəzinələrni ali əl-əcələ Ağustos ayına baqmay Brabolşınağa çətkürgəy irdiñiz.

Biz uluğ Xan-i əzəm həzrətlərimiz bolsaq, almaşuv biy Suləş oğullarından Vəlişah bək qulımızğa əskəri və yoldaşları milən əcələ milən barub, Prabolşınada əski adət üzrə almaşuv qılub, xəzinələrimizni əski dəftər mücibinçə qüsursız arbaları və kölgələri milən Qırımğa cətkidəy berər bolsañuz, almağa buyurğanmız.

Almaşuv biy qulımız toxtamay, İnşəAllah, sizlərgə tez barur. Siz taqı ol qulumız barğanda almaşuv yerində tabılmağa səy qılğaysız və adət üzrə almaşuv bolub, iki tərəfdin tutsaqlar alışır bolğanlarında iki tərəfdin bir kimsəni incitməy haqları tügül. Təbarək və əskidən almaşuv qılub, bizim kişilərimizniñ siziñ kişiləriñizdə haqları bolğanıñ alub bergəysiz. Bizim kişilərimizdə siziñ kişiləriñizniñ haqları bolsa, almaşuv biy qulumız alub, berürgə buyurğanmız. Bu babda emrimizgə əməl qılub, bir kün müqəddəm Prabolşınağa xəzinələrni kəltürməgə çalışqaysız.

Yazıldı taxtgahımız Bağçasarayında, miñ toqsan altı tarihnıñ Şaban ayında.


I Səlim Gəray Xanın elmə məlum doqquzuncu yarlığı da Moskva çarları V İohan Alekseyeviç və I Pyotor Alekseyiviçə göndərdiyi 1686-cı il tarixli məhəbbətnamə yarlığıdır. Sənəd Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 286” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Almaşuv yeri olan Prapolşinaya iki illik xəzinənin (bac-xəracın)və

hədiyyələrin gətirilməsi. Süləş oöullarından Vılişah bəyin xəzinəni daimi elçilərin iştirakı olmadan aklınçadan dəftər üzrə qabulu. Keyfiyyətsiz kürklər və balıq dişləri. Ov quşlarının sayında əksiklik. Ağır və pis arabalar. Kölgə üçün 200 som axça. Almaşuv bəyinin Kırım yolçuluğu zamanı üzləşdiyi çətinliklər və xeyli məsrəf. Məhəbbətnamənin almaşuva göndərilməməsi. Əvvəlki dəftər əsasında hədiyyələr almış Kayıt ağanın və daha iki ağanın hədiyyələrinin əskik gəlməsi. Moskvalı katiblərin səhvləri və dəftərlərin köçürülməsi zamanı edilmiş yanlışlar. Xəzinənin tam şəkildə göndərilməsi xahişi.

Polşanı darmadağın etmiş xan ordusunun səfərdən dönüşü. Hüseyn tərəfindən xanın məhəbbətnaməsinin təqdimi. Xəzinənin əski adətə uyğun olaraq, daimi elçilərin nəzarəti altında göndərilməsi barədə xanın xahişi. Terekli kərəçi Qanmühəmməd Mirzə Şirinin əsirlikdən azad edilməsi zamanı ödənməli olan gümüş axça əvəzinə mis axça verilməsi. Kalmıkların Qumukdakı noğayların at ilxısını və mal-qarasını qaçırması. Knyazlardan atların və mal-qaranın qaytarılmasını xahiş etmədi. Kalmıkların əmrə tabe olmayacaqları və Volqa çayı sahillərində peyda olacaqları halda bu barədə məlumat verilməsinin istənməsi. Kalmıkların başçıları Buq və aysanın 70 kalmık ilə Çərkəskermanda peyda olması, Kırım dışında otlayan 700 atın Don kazaklarının başçısı Stepanın 50 kazak və Don xristianlarının başçısı Kalmıtın 16 xristian tatarla birlikdə qaçırmaları. Çobanların kalmıklardan “dil” ələ keçirib gətirmələri və onların knyazlara göndərilməsi. Don kazaklarının şayqalarla dəniz yürüşü təşkil edərək, Temrük yaxınlarında 49 balıqçını əsir etməsi. Onların qaytarılması barədə xahiş.

Tatarlar tərəfindən sərhəddə Dnepr kazaklarına, ovçu və quşçulara ziyan və zərər vurulmaması. Xanın öz adamlarını nəzarətdə saxlaması, knyazların adamlarının isə ziyankarlıq etməsi. Dilmanc Xivəli Pyotrın knyazlaradan xana məhəbbətnamə gətirməsi. Məhəbbətnamənin tərcüməsinin oxudulması. Əbdi ağanın, oğlu Cəl Mirzənin və yoldaşlarının Çərkəzkermanda əsir götürülməsi. Xanın onların azad edilməsi və Don kazaklarının cəzalandırılmasının istəməsi. Temrük balıqçılarını əsir edən və Kırım sərhəddindən at ilxılarını qaçıran quldurların cəzalandırılmasının istənməsi. Xivəli Pyotorun hədiyyələrsiz gəlişi. Dyak tərxan üçün Vəlişah bəydən borc almış daimi elçi Nikita Snekuçun borcunun qaytarılması barədə xahiş. Prapolşinada qaytarılmış əsirlərin bahasının ödənilməsi barədə xahiş. İvan və Xivəli Pyotrun qəbul edilməsi və xanın məhəbbətnamə yarlığını aparan Mühəmmədşahla birlikdə geri yola salınması. Avqustda Vəlişah bəyin almaşuva göndərilməsi. Dostluğa riayət.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Səlim Gəray Xan bin Bahadır Gəray Xan. Sözümiz.

Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda və Uluğ Yurtnıñ və Təxt-i Qırım və Dəşt-i Qıpçaq və sansız köp Tatar və sağışsız köb Noğaynıñ və Tat milən Tavgaçniñ və Tağ aralay Çərkəçniñ uluğ padişahı və Xan-i əzəmi bolğan şəvkətlü və əzəmətlü və mühəbətlü məhəbətlü əzəmetlü və şəcaətlü uluğ Səlim Gəray Xan, əbbəd -Allah ömrühu ve dövlətühu və əli yövmül-Vaidül-Mizan həzrətlərimizdin siz qardaşlarımız uluğ xanlar və həm uluğ biylər İban Aleksayeviç və Pötr Aleksayeviç, cümlə Uluğ və Kuçük və Aq Urusnıñ padişahları pənahları və köb məmləkətlər və yerlərniñ və məşriq və məğrib və şimal tərəfində bolğan xristiyannıñ ata ve babadın ola kəlmiş padişahları və hükümdarlarığa ziyadə mühəbbətlik və tatuvlıq milən köpdin köp səlam itüb, nədir hal və xətrəñiz dib, sorağanımızdın soñra ilam yarlığ-i şərif, səadət-təbliğ oldır ki, şəvkətlü və əzəmətlü və məhəbetlü min uluğ Xan həzrətlərimizgə iki yıllıq xəzinə və böləklərimiz və mübarəkbadımız və cümlə qullarımız ve yaqınlarımıznıñ tiyişləri almaşuv yeri Prabolşınada siz qardaşlarımız uluğ xanlar və həm uluğ biylər tərəflərindın yibərilgən aqlınçayıñız qolundan Suləş oğullarından almaşuv bəgi Vəlişah bək qulumız bu dəfə yatur elçisiz də bolsa, dəftər mücibinçə alub, özğən biñ toqsan altı tarixində, Zilhiccə aynıñ ibtidasında səlamət kəltürib, xəzinəmizgə təslim qıldı. Biz uluğ Xan həzrətlərimiz də bolsaq, aramızda bolğan mühəbbətlik və tatuvlığa binaən qəbul qıldıq. Lakin yibərilgən tonlar və balıq tişləri burunğı zamanlarda yibərilgən xəzinə və böləklər tonlarına və balıq tişlərinə oxşamay barğançə alçaq və nəqs bolub və həm taqı av quşlarımızdan altı quş əksik təslim bolubdır. Burunğı vaqıtlarda yatur elçiləriñizniñ qolundan almaşuv yerində quşlarımız tamam tabılub, almaşuv yerindən Qırım Yurtumızğa cönəgənlərində quşlarnıñ ölgəni və zayi bolğanı sayıla turğan irdi. Bu dəfə niçik nüqsan berildi. Burunğı adətdən nəqs berilmək mabəynimizdə bolğan əhd və yəmingə körə oxşamastır və həm taqı biz uluğ Xan-i əzəm həzrətlərimizniñ oğullarımız Qalğa və Nurəddin Sultanlarnıñ xəzinə və böləkləri və bola kəlgən tiyişləri bu culğa yatur elçisiz də bolsa, berilgəngə körə arbaları və kölgələri birlən berilməy köçməz avur və caman arbaları berilüb və kölgələri içün dip, iki yüz som aqça berilüb, ol aqça uluğ xəzinələr kirasına çıqmay almaşuv bəgi qulumız uluğ xəzinələrimizni Qırımğa yetkürgənçə caman qın və zəhmət körgəndən ğeyri köb aqça taqı xərc etkəndir.

Bu dəfə yatur elçisiz də bolsa, alınğan xəzinə və böləkləri milən berilmək üzrə mühəbbətnamə xəttləriñizdə işarət olunğan irdi. Bu iş taqı söyləşkən söz üzrə bolmadı və burunğı dəftərlərimizdə yazılğanına körə özğən Mühəmməd Gəray Xan həzrətləri zamanlarında çıqan Qayıt ağanıñ samur tiyşi milən iki yaqın ağanıñ zərdəva tiyişlərıniñ iki yıllıqlarından iki əla qarın ton, altı taxta sırt sincab və altı taxta əla qarın sıncab və dört cift samur əksik kəlgəndir. Bu tiyişlər bizgə yibərgən dəftəriñizdə dəxi nəqs yazılupdır, yazuçılarıñız xətası bolmaq kərəkdir. Anıñ içün bizüm əski dəftərlərimizdə tamam yazılğandır, köb şey tügüldir. Berilə kəlgən içün anlarnı taqı tamam qılurğa və bədül-yəvm tamam yibərirgə və söyləşüb, bəkləşkən vaqıtalarda xəzinə və böləklər və tiyişlər əski adət üzrə Qırımğa yatur elçiñiz birlən

yibərməgə buyurğay irdiñiz və bizim və siziñ düşmanıñız bolğan Lih taburını cavlab və köb məmləkətin xarab idüb, bu defə səfərdən dövlət ilə qaytqanımızda siz qardaşlarımız uluğ xanlar və həm uluğ biklərgə aramızda bolğan dostluq və mühəbbətlikkə binaən hal və xətriñiz sual itüb, mühəbbətnamə xəttimiz yazılub, Hüseyin qulumız milən yibərilgən irdi.

Ol xəttimiz taqı xəzinə ata və babadın berülə kəlgəninə körə yatur elçilər milən berilürgə buyurmaqğa səy qılmağıñıznı və adətkə müxalif işlərni rəva körməməgiñizni yazğan irdik və Şirin qərəçimiz Qanmühəmməd Mirzə ozgən yıllarda Terekdən culuv alışğanında kümüş aqça yerinə baqır aqça berilüb, köb zərər körgənin və qüsur aqçaların berürgə buyurmağıñıznı burunğı yazğan namələrdə işarət qılınğan irdi.

Ol xəttimiz üzrə aməl qılınmaqnı buyurğay irdiñiz və biz uluğ Xan həzrətlərimiz bu Lih səfərindən kəlgənimizdin soñra siz uluğ biylərgə dost şəklində və bizgə düşman bolğan Qalmuq xalqı Qumuq məmləkətimizdə bolğan Noğayımızğa dostluq yüzin köstərüb, düşmanlıqda olub, köb yılqısın və niçə başın alub, bu niçə zərər etibdir. Sizgə dost bolğan bizgə taqı dost kərək irdi, bizim düşmanımız sizgə taqı düşman bolmaq oxşar irdi. Siziñ buyuruğıñız tutub, söziñüzni tinglər bolsa, ol yılqılarnı və başlarnı qaytarub, berürgə buyurğay erdiñüz. Söziñizi tutmay sizgə və bizgə düşman bolub, Etil Suyı boyında qalay cürər, anı taqı bildirgəy irdiñiz və halə taqı siziñ Tan boyında Çərkəskermanda olturğan Qalmıqlarıñızdan başlıqları Buq və Aysan namında Qalmuqlar toqsan Qalmuq milən və Tan Qazağından başlığı Estefan nam Qazaq əlli Qazaq milən və yenə Tan axriyanlarından başlığı Qalmıt namında bir axriyan on altı Tatar axriyanı milən bu çaqlı şaqilar hırsızlıq milən kəlüb Qırım tışarısında otçılay çıqğan yılqıdan yedi yüz baş yılqı və bağdaçıların taqı alub ketdilər. Ol Qalmuqdan yılqıçılar til tüşürüb kəltürdilər. Sorğanımızda bu mühəbbətname xəttimizdə yazğanımızça kim bolğanların söylədi və til tüşkən Qalmuq taqı siz qardaşlarımız uluğ bəklərgə cibərilgəndir. İnşəAllahu Təala, barğanda məlumıñız olur.

Tanda bolğan öylə Qalmuq və Tan Qazağı və axriyanı siziñ zəbtiñizdə bolub, dostluq və barışlıq arasında bu cavlıqnı niçük qıladırlar və mundan burun taqı kenə Tan Qazağı suvdan şayqa bilən kəlüb bizim Temrük xalqımıznıñ balıqçılarından qırq adamımıznı alub ketkənlərdir. Munday işlər dostluq və barışqalığa layiq tügüldir. Siziñ və bizim sınurımızda Özi boyında avcı və quşçı Qazaqlarıñız av alub, kəzüb bizim Tatarımızdan hiç bir yamanlıq və cavlıq körməydir.

Biz uluğ Xan-i əzəm həzrətlərimiz çin göñül milən dostluq və barışıqda sabit bolub, əmir və tənbihimizni cümlə xalqımızğa tutdırğan ikən siziñ zabtıñızda bolğanlardan barışıqlıqğa mühalif işlər bola turadır. Ol yılqıçılarnı və yılqını və Temrükdən alınğan balıqçı adamlarımıznı qaytarub, virürgə və anday işlərdə bolğan əşqyıalıqlarğa köb siyasət qılmağa buyurğay irdiñiz və tənbih qılub, mundın soñra anday yaman işlərdə tabılmağay irdilər və halə səadətlü və əzəmətlü və məhəbətlü min uluğ Xan-i əzəm həzrətlərimizgə Xivəli Petra tilmaçiñiz birlə mühəbbətnamə xəttıñız kəlüb, tərciməsi qirat olunduqda ziyadə mühəbbət və tatuvlıq sözləriñiz yazılğandın soñra bizgə

qarşu kəlgən Abdi ağanı yoldaşları milən və Cal Mirzə oğlunı yoldaşları milən Tan boyında Çərkəskermanda tutsaq bolğanları içün mundın burun siz qardaşlarımızğa yibərilgən mühəbbətnamə xəttlərimizdə yazğanımzğa körə anlarnı xaləs qılub yibərirgə və anlarnı tutsaq etkən Qazaqlarğa ölüm siyasətin qılurğa və mundın soñra hiç kimsənə dostluq arasında əşqıyalıqda tabılmaq içün mühkəm tənbih buyurğanıñıznı bildirgəniñizdən məhzuz boldıq. Dostluq və qardaşlıq munday işlər ilə bolur irdi. Yenə də bolsa, yazğanıñızçə ol tutsaqlarnı əgləndirməy xaləs qılurğa buyurğay irdiñüz.

Yuqarıda yazğanımızça Qırım sərhədımızdın yılqı alğan və Temrük xalqımızdan balıqçılarımıznı alğan şaqilarğa qaytarub berür içün ziyadə tənbih qılğay irdiñüz və barışıqlıqda iki yurtnıñ arasında mühəbbətnamə xəttləriñüz milən çapqunlıq ilə tilmaçiñiz kəlgəndə tərəf-i şahanəməzgə oğullarımız Qalğa və Nurəddin Sultanlarğa və cümlə yaqın kişilərimizgə adəta böləklər yibərilə kəlgən irdi. Bu Xivəli Petra tilmaçiñiz ilə hiç bir şey kəlmədi. Bola kəlgən işlərni tamam itməmək və köndərilə kələn böləklərni yibərməmək siz uluğ biylər və xanlarnıñ şanlarığa və namuslarığa tüş iş tügüldir.

Kün ilkəri kəlgən çapqun tilmaçiñiz milən ol adət bolğan böləklərni taqı yibərirgə buyurğay irdiñiz və almaşuv bəgi Vəlişah bək qulumız ağaçamız Murad Gəray Xan zamanında kəlgən yatur elçiñiz Mikita Snequç tarxannıñ dyaqına borçğa dib, bergən aqçası berilməy qalupdır. Anı da alub, berirgə buyurğay irdiñiz. Hər kim də bolsa, culuv alışqanlardın qalğan tutsaq bahaların qaldurmay berdirirgə almaşuv yeri bolğan Prabolşınada culuv alışğan Tatarlarğa hiç cəfa bolmamğa mühkəm tənbih qılğay irdiñiz və dostumızğa dost və düşmanımızğa düşman bolurğa çalışqay irdiñiz dib, siz qardaşlarımız uluğ biylər və uluğ xanlarğa ziyadə tatuvlıq milən mühəbbətnamə xəttimiz yazılub, İvan və Xivəli Petra tilmaçiñizni padişahanə körünüşimizgə alub və riayət qılub, halə çapqunımız Mühəşmədşah və yoldaşlarınıñ yanlarına qoşub yibərgənmiz.

İnşəAllahu Təalâ, sizgə mühəbbətnaməmiz vüsulında yazılğan dostluq və barışıqlıqğa layiq sözlərimizni tərcimə etdirüb, oqutub, əməl qılğay irdiñiz və kün ilkəri uluğ xəzinə və böləklərimizni və bola kəlgən tiyişlərni qüsursız tonlarnıñ və balıq tişlərniñ yaxşısından və qalğan av quşalrımız qüsurı milən söyləşkən vaqıtlarda almaşuv yeri bolğan Prabolşınada əski adət üzrə yatur elçiləriñiz milən Qırımğa yibərirgə buyurğay irdiñiz.

İnşəAllah, biz taqı kələcək Ağustos ayında almaşuv bəgi Vəlişah bək qulumıznı Prabolşınada tabılmaq içün əmir qılğanmız. Siz taqı aqlınçayıñıznı ol zamanda almaşuv yerində tabılub, uluğ xəzinələrimizni yatur elçilər milən Qırımğa yibərürgə buyurğay erdiñüz və bu naməmizdə yazılğan hər türlük sözlər dostluq və barışlıq səbatı içün faydalu sözlərdir. Əməl qılğay irdiñiz.

Səadetlü və əzəmətlü və məhəbətlü biz uluğ Xan-i əzəm həzrətlərimiz və oğullarımız Qalğa və Nurəddin Sultanlarda və bu cümlə bəklər və mirzələr və qapu qullarımız və bil-cümlə məmləkət xalqımız da bolsaq, barışıqlıq və dostluqdan taymay turarımızğa və dostuñıza dost və düşmanıñıza düşman bolurmızğa çin göñül milən inam qılğay irdiñüz.

Yazıldı taxtgâhımız Bağçasarayında, biñ toqsan yedi tarixində, Rəbiül-əvvəl ayında.


I Səlim Gəray Xanın elmə məlum onuncu yarlığı da Moskva çarları V İohan Alekseyeviç və I Pyotor Alekseyiviçə göndərilib. Bu onun 1686-cı il tarixində onlara göndərdiyi ikinci məhəbbətnamə yarlığıdır. Sənəd Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 289” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Koşevoy Draqomoyun və atamanın knyazlardan məhəbbətnamə məktubuyla

gəlişi. Kazakların xan tərəfindən qəbulu. Murad Gəray Xan dövründə yazılmış şərtnaməyə zidd məqamlar. Sərhədyanı qalalrdan olan Barabaş və Botkalı kazaklarının Qazikermanın arxa tərəfində, aşağılarda ov və balıqçılıq etməsi. Divanda xəzinə barədə şərtnamənin surətinin oxunuşu. Tacirlərin Kırımdaa və Uluq Ulusun başqa torpaqlarında gömrük ödəmədən sərbəst dolaşımı və qarşılıqlı hücumların olmaması. Knyazların da bənzər dolaşımı təmin etmək barədə öhdəliyi. Kazakların Dneprdə ov balıq ovu ilə məşğul olmalarına mane olunmaması. Qazikermanlılara dərs. Kazak koşlarına hücumlar, kazakların əsir alınması və mülklərinin qarət edilməsi. Əsirlərin və əşyalarının əvəzində bir şey istənilmədən qaytarılması barədə xahiş. Xanın kazaklara onun adamlarının hücum etdiyini inkar etməsi. Botkalıların xanla dostluğu. Kalmıkların ötənilki ilxı oğruluğu və kalmık “dili”in ələ keçirilməsi hadisəsi. Kazak və kalmıkların yollardakı özbaşınalıqları. İstanbuldan qayıdan tatar elçisinin öldürülməsi. Dnepr sahillərində bir tayfa tərəfindən ilxının qaçırılması. Tatarlara atılan şər. Əbdi ağa və yoldaşlarının yolda saxlanılması və Çəekəzkermanda əsi edilməsi. Xanın onların azad edilməsini istəməsi. Əbdi ağa və yoldaşlarının buraxılması qarşılığında pul almaq niyyəti və onlara işkəncə verilməsi.

Ümumi düşmən – Polşa. Xanın yaxın zamanlarda müttəfiqlərlə birlikdə Polşa üzərinə yürümək niyyəti. Knyazların (çarların) Mübarəkşah Mirzəni qəbul etmələri və məhəbbətnamənin təqdim edilməsi. Dnepr yaxınındakı duzlu göllərin Osmanlıya aid olması və kazakların oradan duz götürmələri barədə knyazların xahişləri.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Səlim Gəray Xan bin Bahadır Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Təxt-i Qırım və Dəşt-i Qıpçaq və sansız köp Tatar və sağışsız köb Noğaynıñ və Tat milən Tavgaçniñ və Tağ ara Çərkəçniñ uluğ padişahı və Xan-i əzəmi və xaqan-i əkrəmi bolğan şəvkətlü və məhəbətlü və əzəmətlü və şəcaətlü uluğ min Səlim Gəray Xan, ədəm-Allahu dövlətuhu əbbəd-səltənətuhu əli yövmül-Vaidül-Mizan həzrətlərimizdin siz qardaşlarımız uluğ padişahlar ve uluğ xanlar və həm uluğ biylər İban Aleksayeviç və Pötr Aleksayeviç, cümlə Uluğ və Kuçük və Aq Urusnıñ pənahları və köb məmləkətlər və köb yerlərniñ və məşriq və məğrib və şimal tərəfində bolğan

xristiyannıñ ata ve babadın ola kəlmiş padişahları və hükümdarlarığa ziyadə mühəbbət və tatuvlıq milən köpdin köp səlam itüb, nədir hal və xətrəñiz dib, sorağanımızdın soñra ilam yarlığ-i şərif, səadət-əlif Xani budır ki, biz uluğ Xan-i əzəm həzrətlərimizgə siz qardaşlarımız uluğ biylər yazğanlarıñız mühəbbətnamə xəttiñizni hal Potqalıda Qoşamin bolğan müqəddəm Potqalı Qoşqavısı Dragomıy ilə bir hotamanı ilə köndərüb, kəlüb uluğ padişahlıq işigimizgə vasil bolğanda kəlgən Qazaqlarnı körünüşimizgə alub və mühəbbətnamə xəttiñiz oqudub, yazılğan sözləriñizniñ məfhumı məlum-i şahanəmiz bolğandır.

Ğazikermannıñ aşağı tərəfinə ötüb, tülki və tavşan və quş və suvdan balıq avlağan çit kermanlarıñızdan Botqalı və Barabaş Qazaqlarından səadətlü Murad Gəray Xan ağaçamız zamanlarından bolğan şərtnaməgə müxalif olulır, alalar dib yazıbsız. Uluğ xəzinəmiz də şərtnamə surətlərin divanımızda qirat itdirdigimizdə südəgər adamlarıñız Qırım vilayətinə kəlgəndə və Qırım aşa özgə vilayətlərgə barğanda və qaytub kəlgəndə hiç tutqav qılmamısqa və gümrük və aluv almamısqa və bizim südəgər adamlarımız taqı siziñ yurtıñızğa barğanda gümrük və aluv alınmamısqa və zülm milən malları alınmamısqa və iki tərəfdən də bolsa, dostlarımızğa dost və düşmanlarımızğa düşman bolurmızğa dib, yazılğanı tabılğandır. Yoxsa Öziniñ aşağa yanına keçkən avçı Qazaqlarıñızdan nərsə alınmasın degən sözlər şərtnamədə təsrih bolğan tügüldir. Alay bolmasa taqı qarada və suvda av avlağan Qazaqlarıñızdan və Öziniñ ayağında cavlıq və hırsızlıq qılmay zərərsiz cürgən kişiləriñizdən mabəynimizdə bolğan dostluqğa və qardaşlıqğa binaən hiç kimsənə mani bolmamaq içün Ğazikermanlığa və sair hukümimizdə bolğanlarğa mühkəm tənbih qılğanmız və Qazaqlarnıñ qoşların basdılar və özlərin esir qıldılar və malların aldılar, ol tutsaqlarnı azaltub, tabdırub, alub, culuvsız cibərtkəysiz və alğan malların berdirgəysiz dibsiz.

Biz Ğazıkermanlıdan və sair etbamızdan barğançə təqəyyüd milən sual qıldıq və azaltduk, bizüm halqımızdan andaq müxalif iş bolğan yoq irmiş. Kəlgən Botqalı Qazaqlarıñızdan dəxi sual eylədik anlar biz sizdən hiç də düşmanlıq və camanlıq körmədik dip, çin göñül milən söylədilər. Bizüm xalqımızdan anday düşmanlıq və camanlıq bolmağanına siz dəxi inam qılğay irdiñiz. Bizüm xalqımızdan siziñ xalqıñızğa və məmləkətiñizgə cavlıq və duşmanlıq və hırsızlıq bolmağanına körə siziñ tabiñizdə bolğanlardan taqı düşmanlıq bolmamaq kərək irdi. Dostluqnı közətməkləri layıq irdi. Ama siziñ Tanda bolğan Qalmıqlarıñız və Qazaqlarıñızdan özgən aylarda Qırımdan otçılay çıqğan köb yılqını alub, ketkənlərin və kəlgən Qalmıqdan Qalmıq tüşkənin və baş Qazaqları kimlər bolğanın və Qırım yaqınlarında yollar basub haramzadəliklər qılğanların və səadətlü Hunkar həzrətlərinə yibərgən elçimiz köb kişiləri bilən kələ turğanlarında basub, öltürgənlərin sizgə mundın burun oq yazub, yibərgənmiz kün ilkərüdə bolsa, camanlıqnı və hırsızlıqnı qoymaydırlar.

Bu mühəbbətnamə xəttimiz yazmaqdın on kün burun Özi kənarında yatqan bir qəvm yılqını taqı alub ketdilər. Özləriniñ camanlıqları bolğan ikən bizüm xalqımızdan bolmağan işlərni yalğan söyləb sizgə bildirələr. Bizüm

xalqımız dostluq içün siziñ Qazaqlarıñıznıñ köb camanlıqlarına könib turalar. Arada tatuvlıq və mühəbbətlik bolğan soñ bu işlərni qılmamasqa və alğan yılqılarnı tabdırub, berürgə mühkəm tənbih qılub, buyurğay irdiñiz və dövlətlə Xan bolub, kəlgənimizdə bizgə qarşu kəlgən Abdi ağa və yoldaşlarını yolda tutub, əsir qıldılar. Halə Tanda Çerkeskermandadır. Xaləs qıldırub, yibərgəy irdiñiz dib, mühəbbətnamə xəttimizdə işarət qılğan irdik. Siz taqı can və göñül milən tənbih qılub, xaləs qıldırub yibərürgə buyurğanıñıznı bildik və itimad qıldıq.

Çərkəskerman Qazaqları Abdi ağanı və yoldaşlarnı gizləb yoqdur degən sözlərin mühəbbətnamə xəttiñizdə yazubsız. İçindən bizgə xəbər kəldi və təhqiq biləmiz. Abdi ağa və yoldaşları halə Tanda Çərkəskermanda culuvların köb bersünlər dib, ziyadə qın bilən qıstavdadır. Yenə də bolsa, ol məzlumlarnı ol Qazaqlarğa çıqartub, xaləs qıldırub, yibərirgə buyurğay irdiñiz və mühkəm tənbih qılğay irdiñiz və taqı şərtnamələrdə biri-birimizniñ dostumızğa dost və düşmanımızğa düşman bolaçağımız təsrihan yazılğan irdi. Ol qılğan əhd və şərtgə riayət qılmaq iki tərəfdən də bolsa, padişahlarğa layiq işlərdir.

İmdi bizüm düşmanımız siziñ düşmanıñız siziñ düşmanıñız bizüm düşmanımız bolğan soñra ziyadə tatuvlığımız içün dostğa düşmanğa qarşu biri-birimizniñ imdadında tabılmaq və əskər berişmək oxşar işdir. Halə Lih siziñ və bizüm düşmanımızdır. İnşəAllahu Təala, yaqın zamanda cavlay əskərimiz barur, bizüm əskərimiz ilə siziñ əskəriñiz birgə tabılub, düşmanımıznı birgə cavlamaq məqul iş irdi. Kəndü təyin əskəriñizdənmi bolur, yoxsa Barabaş əskərindənmi bolur, düşmanımıznı bir yerdə cavlamaq içün əskər yibərməgə buyurğay irdiñiz.

İnşəAllahu Təala, biz taqı siziñ cavlay yibərgən düşmanıñızğa əskərimiz yibərirgə inam qılğay irdiñiz və halə mühəbbətnamə xəttimız birlən yibârilgân yaqın qullarımızdan Suləş oğullarından Mübarəkşah Mirzə qulumıznı hiç toqtatmay körünüşiñizgə alub, mühəbbətnamə xəttiñiz birlən ali əl-əcələ tərəfimizgə yibərgəy irdiñiz və göllərdən Qazaqlarıñız tuz alğanda hiç kimsə mani bolmay və aluv almamaların yazubsız. Səadətlü və əzəmətlü Hunkar həzrətləriniñ bizgə bergən əhdnamələrində Özi yaqasında bolğan göllərdən tuz almaqları içün erkləri bardır dib yazıbsız. Səadətlü Hunkar həzrətləriniñ şərtnamə surətlərin bizgə yibərgəysiz. Tuz bolğançə köb zaman bardır, ol tuz gölləri Hunkar həzrətləriniñdir.

İnşəAllahu Təala anıñçün taqı rica idüb, bir halın körərgə səy qılarmız. Ömür axırğaçə dostluq içün çalışırmız.

Yazıldı taxtgahımız Bağçasarayında biñ toqsan yedi tarixində Cümadi-əl-axirə aynıñ başında.


I Səlim Gəray Xanın elmə məlum on birinci yarlığı da Moskva çarları V İohan Alekseyeviç və I Pyotor Alekseyiviçə göndərilib. Bu onun 1686-cı il tarixində onlara göndərdiyi üçüncü yarlığıdır. Sənəd Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 290” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Potkalıdan Mühəmmədşah vasitəsilə göndərilən məktub. Xana verilmiş sözə

rəğmən, Moskva ilə Polşa arasında dostluq. Knyazların Osmanlıya göndərilən elçilərin ləngidilmədən Kırımdan yola salınmasını xahiş etmələri. Osmanlı sultanından elçilər və məktub. Xəzinənin ardınca yola salınmış elçilərin uzun müddət ləngidildiyinin xan tərəfindən knyazların diqqətinə çatdırması. Dondakı rəislərindən Azaka Moskvanın artıq xana düşmən olduğunu bildirən məktubu və bunun ardınca yürüşə hazırlaşmaları. Qoşunun Azak və Kırıma yaxın bölgədə yerləşdirildiyinin xana məlum olması. Xanın qoşunlarının Or qalasından hərəkətə keçməsi. Moskva ilə dostluq anlaşmasının pozulması. Mübarəkşah Mirzənin məktubla geri yola salınması tələbi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-muin.Səlim Gəray Xan bin Bahadır Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Təxt-i Qırım və sansız köp Tatar və sağışsız köb Noğaynıñ və Tat milən Tavgaçniñ və Dəşt-i Qıpçaq və Tağ ara Çərkəçniñ Xan-i əzəmi və xaqan-i əkrəmi bolğan şəvkətlü və əzəmətlü və məhəbətlü min Səlim Gəray Xan, ədəm-Allahu Təala ömrühu və dövlətuhu əli yövmül-Vaidül-Mizan həzrətlərimizdin siz qardaşlarımız uluğ xanlar və həm uluğ biylər İban Aleksayeviç və Pötr Aleksayeviç, cümlə Uluğ və Kuçük və Aq Urusnıñ pənahı məğrib və məşriq və şimal tərəfində bolğan xristiyannıñ köb məmləkətlərniñ padişahları və hükümdarlarığa ziyadə mühəbbətlik və tatuvlıq milən səlam qılğanımızdın soñra ilam yarlığ-i şərif, səadət-əncan Xani budır ki, adamımız Mühəmmədşah milən yibərgən naməñüz və soñra Potqalı tərəfındən yibərgən naməñüz vasıl bolub, yazğan sözləriñiz və muradlarıñuz cümlesi biz uluğ Xan-i əzəm həzrətlərimizniñ məlumı bolğandır.

Səadətlü və şəvkətlü Al-i Osman padişahı həzrətləriniñ və biz uluğ Xan-i əzəm həzrətlərimizniñ düşmanı bolğan Lehlü milən ömür axırğaçə barışğanıñuznı yazub, Lehlüniñ düşmanına sizlər dəxi düşmanlıq etərgə əhd qılğanıñıznı bildirüb və Osmanluğa yibərgən elçiləriñizni tutqavsız tərəfiñizgə köndərməmizni murad itibsiz. Elçiləriñüzgə səadətlü Al-i Osman padişahı həzrətləri ziyadələr ilə səy və hürmət qılub və kəndü tərəflərindən dəxi namələr ilə elçi təyin buyurmışlar idi.

Mühəmmədşah birlə yibərgən naməñüzdə Lehlüniñ düşmanı bizüm düşmanımızdır deyü yazdığıñız içün və hər türlük qılığñızdan düşmanlq işləri zahir bolmaq səbəbli elçilər yibərilməyüb, səbir və təhyir itdirirgə buyurıldı məlum qılğaysız kim, elçigə zeval və zərər yoqdır. Əgər dostluq bolğan və əgər düşmanlıq, əlbəttə, elçiləriñiz qalmas yibərilür. Bizim xəzinə içün yibərgən elçimizni bu qədər köb zaman tutıb yibərmədiñiz və xəzinə kələcək zamanlar keçüb xəzinəmizni yibərmədiñiz və namələriñizdə xəzinə içün bir söz yazmadıñız və bizim dostumızğa dost və düşmanımızğa düşman bolurğa əhdiñiz var ikən Lehlü ilə barışğanıñızda Lehlüniñ düşmanı bizüm duşmanımızdır deyü, əhd idüb və naməñüzdə bizgə ilam qıldıñuz və Tanda

bolğan baş kişiləriñüz Azavğa kağıd yazub düşman bolğanıñuz bildirdilər və cavlıq işlərin başladılar. Azav və Qırım cavlar içün təyin qılınğan əskərləriñiz halə nə yerdə turğanları və nə işdə bolğanları cümlə məlum bolğandır və Lehlü dəxi siziñ dostluğıñızğa arqa berüb, Aqkerman cavılmaq qəsdiylə çıqmışdır.

Biz uluğ Xan-i əzəm həzrətlərimiz sizlərniñ işiñizdən və namələriñüzdə Lehlüniñ düşmanı bizüm duşmanımızdır deyü buyurğanıñuzdan düşmanlığıñıznı məlum qılmaq səbəbli özgə tərəfgə ketməy halə sizlər milən dostluq və düşmanlıq işni körər içün əskərimiz milən Ordan tışqarı çıqdıq. Həzrət-i Haq Sübhanə və Təalanıñ əmr-i şərifi nə bolsa, zühur etər.

Allah Təala həzrətinə məlumdir ki, bozğaqlıq bizüm tərəfimizdən bolmadı. Haq Təaladan ümidimiz budır ki, əhd bozğanlarnıñ yanlarına qaldırmağay, biz iki yurt arasında cavlıq və fitnə bolmağay irdi dib çalışduq. Sizlər bizüm düşmanımız bolğan Lehlüniñ dostuna dost düşmanına düşman bolurğa əhd qıldıñuz. Bozğaqlıq sizlərdə boldı kenə de biz dostluqğa və düşmanlıkğa da hazırmız. İmdi hər nə söziñüz bar bolsa, naməñüzdə yazub, Mübarəkşah Mirzə qulumıznı yibərgəysiz. Siziñ elçiləriñüz də bolsa, yibərilür.

Yazıldı Fərəhkerman sərhədimiz səhrasında, biñ toqsan yedi Şəvval aynıñ on yedinçi kününde.


I Səlim Gəray Xanın elmə məlum on ikinci yarlığı da Moskva çarları V İohan Alekseyeviç və I Pyotor Alekseyiviçə göndərilib. Bu onun 1686-cı il tarixində onlara göndərdiyi d[rdüncü yarlığıdır. Sənəd Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 291” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Mühəmmədşahın xana gətirdiyi, daha sonra isə Potkalıdan gələn məktublar.

Xanın Potkalı vasitəsilə göndərdiyi və elçilərin sərbəst buraxılacağının vəd edildiyi yarlığı. Elçi və tərxanların knyazlara yola salınması. Tatar elçilərinin sərbəst buraxılması barədə knyazlara müraciət. Moskvanın Polşa ilə xanın mənafeyinə zidd dostluğu. Polyakların Akkermana hücum niyyəti və Akkermana yaxınlaşması. Nurəddin Əzəmət Gəray Xanın başçılıq etdiyi qoşunun, Akkermanlıq və noqayların düşmən üzərində qələbəsi. Xanın knyazlardan dost və ya düşmən olduqlarını açıq bəyan etmələrini tələb etməsi. Tatar elçisinin təcili geri qaytarılması tələbi.

Yarlığın orijinal mətni:Səlim Gəray Xan bin Bahadır Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalaniñ avn və inayəti birlən Uluğ Orda, Uluğ

Yurtnıñ və Təxt-i Qırım və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız köp Tatar və sağışsız köb Noğaynıñ və Tat içi Tat və Tav ətki Tavgaçniñ və Tav turuqlay Çərkəçniñ padişahı və Xan-i əzəmi və xaqan-i əkrəmi bolğan şəvkətlü və əzəmətlü və məhəbətlü min Səlim Gəray Xan, ədəm-Allahu Təala ömrühu və dövlətuhu əli yövmül-Vaidül-Mizan həzrətlərimizdin qardaşlarımız uluğ

xanlar, uluğ biylər İban Aleksayeviç və Pötr Aleksayeviç, cümlə Uluğ və Kuçük və Aq Urusnıñ pənahı məşriq və məğrib və şimal tərəfində bolğan xristiyannıñ köb məmləkətlərniñ padişahı və hükümdarığa ziyadə mühəbbət və tatuvlıq milən səlamdın soñra ilam yarlığ-i şərif, səadət-rədif Xani budır ki, elçimiz Mühəmmədşah bilən və soñra Potqalı üstündən yibərgən namələriñüz vasıl bolub və yazılğan sözləriñüz biz uluğ Xan-i əzəm həzrətlərimizgə məlum bolub, biz Xan ali-şan həzrətlərimiz də bolsaq, siz qardaşlarımızğa mühəbbətnamə xətt-i şərifimiz yazılub, Potqalı üstündən tərəfiñizə yibərilmiş irdi və elçiləriñiz yibərilür deyüb, yazmış irdük. Halə elçiləriñiz və yanlarında bolğan tarxanlar cümləsi tutqavsız yibərildi.

İmdi siz qardaşlarımız da bolsañuz bizüm elçimizni tutqavsız qaytarub yibərgəysiz səadətlü və dövlətlü Al-i Osman padişahı həzrətləriniñ və biz uluğ Xan-i əzəm həzrətlərimizniñ düşmanımız bolğan Lehlü milən barışub, Lehlüniñ dostuna dost və düşmanına düşman bolurğa şərt qıldıñuz və naməñüzdə biz uluğ Xan-i əzəm həzrətlərimizgə ilam qıldıñuz və Lih qıralı da bolsa, siziñ dostluğıñızğa tayanub, Aqkerman cavılmaq içün cümlə əskəri milən Aqkermanğa yaqın kəlgəndə oğlumız şəcaətlü Nurəddin Əzəmət Gəray Sultan Aqkerman və Aqkermanda bolğan Noğay əskərimiz milən qarşulayub həzrət-i Haq Sübhanə və Təalaniñ avn və inayəti milən düşmanğa ğalib bolub, ƏlhəmdülilLahi Təala düşmanımızıñ başına kəlgən xorluq və yüz qaralığı siz qardaşlarımızğa cümləsi məlumdır. Əhd bozğan içün Allah Təala layıq körmədi Xuday Təbarək və Təaladan kün ilkərüdə bolsa, düşmanlarımız üstünə ğalib bolmaq içün köb ümidimiz bardır və sizlərniñ də bolsa, dostluq və düşmanlığıñızğa hazırmız.

Dost bolsañuz, dostluğıñız və düşman bolsañuz, düşmanlığıñıznı ilam qılğaysız və elçimizni təcil qaytarub, yibərgəysiz. Cavlıq bolğuday bolsa, taqı elçi yibərilmək layiq tügüldir. Biz uluğ Xan-i əzəm həzrətlərimiz siziñ hər türlük cavlıq qılğañıznı körə turub, elçiləriñizni yibərdik. Sizlər də bolsañuz, elçimizni təcil yibərirgə buyurğay irdiñüz.

Yazıldı sərhəd-İ Fərahkermanda, biñ toqsan yedi Zilqədəsiniñ yigirmi üçünçi cümə künündə.


I Səlim Gəray Xanın elmə məlum on üçüncü yarlığı da Moskva çarları V İohan Alekseyeviç və I Pyotor Alekseyiviçə göndərilib. Bu onun 1686-cı il tarixində onlara göndərdiyi beşinci yarlığıdır. Sənəd Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 292” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Botkalı kazaklarının knyazlardan məktubla xanın hüzuruna gəlişi.

Knyazların xandan Osmanlı torpaqlarından qayından elçiləri, azad vətəndaşları, yəni tərxanları və əsirləri sərhəddə yubandırmamaq barədə xahişi. Süləşoğullarından Mübarəkşah Mirzənin xəzinəni təslim etmə vaxtının hələ yetişmədiyindən ləngidilməsi. Xəzinənin təslim edilmə vaxtının çatması. Moskva elçiləri gələr-gəlməz İnayətşah Mirzəni almaşuva göndərmək barədə knyazların vədi. Xanın həmin elçiləri və yoldaşlarının Potkalı sahilindəki Qazikermandan yola

salması. Knyazlar və xan arasında soyuq münasibətlər. Knyazların Azaklıların sərhədyanı qalaları dağırması barədə xanı məlumatlandırması. Əbdinin Çərkəskermanda əsir olaraq qalması. Azaklıların, noqay və çərkəzlərin Azov dənizindən qayıqlarla yürüşlər təşkil edənlərdən ziyan çəkməsi. Kazak və kalmıkların Çonkar ətəklərində otlayan mal-qaranı qaçırması. Kalmıkın ələ keçirilərək sorğu-sual edilməsi. Xanın Potkalı kazaklarının məktubla yola salması. Xəzinənin öncədən xəbər verməklə Prapolşinaya çatdırılması tələbi.

Düşmənçilik yolunun seçiləcəyi halda Mübarəkşah Mirzənin, yoldaşlarının və Qazikermandan yola salınmış adamın geri qaytarılması barədə xahiş. Knyazların xandan Polşa üzərinə yürüş təşkil etməmək barədə xahişi. Polşanın üç uğursuz hücumu barədə xanın cavabı. Sülhün seçiləcəyi halda Kırıma adam göndərilməsi barədə xanın xahişi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Səlim Gəray Xan bin Bahadır Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalaniñ avn və inayəti birlən Uluğ Orda, Uluğ

Yurtnıñ və Təxt-i Qırım və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız köp Tatar və sağışsız köb Noğaynıñ və Tat milən Tavgaçniñ və Tağ ara Çərkəçniñ uluğ padişahı və Xan-i əzəmi və xaqan-i əkrəmi bolğan şəvkətlü və məhəbətlü ve saləbətlü və şəcaətlü min Səlim Gəray Xan, ədəm-Allahu Təala ömrühu və dövlətuhu əli yövmül-Vaidül-Mizan həzrətlərimizdin siz uluğ biylər və uluğ xanlar İban Aleksayeviç və Pötr Aleksayeviç, cümlə Uluğ və Kuçük və Aq Urusnıñ uluğ biyləri və hükümdarığa səlam. İlam yarlığ-i şərif, səadət-əncam Xani budır ki, işbu biñ toqsan səkiz tarixı Mühərrəmul-haramnıñ ibtida künündə Botqalı Qazaqlarıylə naməñüz kəlüb. Yazmışsız ki, bizim Osmanlı padişahına ketkən elçilərimiz kəlüb, çit qalalarıñızda toxtatmışsız. Ol elçilerimizni və Al-i Osman padişahı yibərgən azad tarxanlarnı ve ğeyri yüzdən çıqmış tutsaqlarnı cümləsin birinə toxtav qıldırmay yibərgəysiz və mundın əvəl kün ilkərü nameñüz milən Suləş oğlı Mübarəkşah Mirzəni xəzinə zamanı bolmağanından ötüri alub, qoyğan irdik. Ol elçilərimiz kəlgəndin soñra biz taqı İnayətşah Mirzəni əski adət üzərinə əksiksiz almaşuv yerine yollarmız dib, təhrir qılıbsız.

Biz Xan-i əzəm həzrətlərimiz burunğı yazğan sözümizdə turub, ol elçilərni və birgə çıqğan köb tutsaqlarnı taqı toxtavsız və zərərsiz Özü boyunda bolğan sərhad qalamız Ğazikermandın suv milən Potqalığa yibərgənmiz və siz naməñüzdə munı taqı yazub, bizüm aramızda bolğan dostluq və mühəbbətlikkə suvuqlıq sizdən boldı. Zira Azaq xalqıñız çit qalalarımıza xarablıq qılğanına çıdab bolmay dibsiz. Andın burun bizüm öz xidmətimiz milən cürgən Abdi qulumıznı tutub, Çərkəskermanğa alub, ketkənlərin bir qaç kərə sizgə yazub, bildirmiş irdik və Azaq Dəñizinə köb qayıq çıqub, Azaq və Noğay və Çərəkisə xalqımızğa cavlıq etkənlərin taqı və özğən yılda Çoñğar avzından mal urlab ketkən Qazaq ve Qalmıqdan atçılarımız alub, qalğan Qalmıqnı sorub bilgəyisiz dib, yibərgân idük. Nə yazub, bildirgən sözlərimizgə və ne bu işlərni sorub, bilüb, dostluq işlerində

tabılmağa hiç müqayd olmadıñuz. Munday işlərdin soñra dostluqğa soqılqanı bizüm səmtimizgə körməñüz oxşar iş tügüldir.

Naməñüz milən kəlgən Potqalı Qazaqların biz uluğ Xan-i əzəm həzrətlərimiz taqı işbu xətt-i şərifimiz milən yollay yibərgənmiz. Allah bir və sözümiz taqı birdir. Öñgə türlük tügüldir. Sözüñizdə turub barışıqlıqda isəñüz və dostlıq murad qılsañuz, ola kəlmiş adət və qanun üzərinə xəzinəmizni almaşuv yeri bolğan Prabolşınağa yolladub itimad bolunaçaq mühəbbətnamə xəttiñüz ilə dürüst xəbərin yazub bildirgəysiz. Dostluq olmazsa, bizüm onda bolğan elçimiz Mübarəkşah Mirzəni yoldaşları milən və Ğazikermandan yibərgən kişimizni toxtavsız tərəfimizgə yibərgəysiz və taqı Lehlü qıralına cavlıq qılmağaysız və məmləkətni çabdırmağaysız və xarablıq qıldırmağaysız dib, yazubsız. Biz Lehlü qıralnıñ curtına varmadıq. Ol bizüm vilayətimizə üç kərə kəldi. ƏlhəmdulilLahi Təala hər kəlgəninde yüziniñ qarası milən qaytıb ketdi. İnşəAllahu Təala əhd və yəmin bozub, cavlıq işlərində bolğanlarnıñ cəzası virülür.

Lehlü sözündə turmay yəmin bozğan içün Allah Təala cəzası virdi. Bu barışıqlıq söz kerçək isə, əcələ üzrə biz uluğ Xan-i əzəm həzrətlərimizgə bir kişiñizni yibərgəysiz. Biz taqı aña körə barışıqlıq və dostluq coruğında tabılurmız. Əgər xəbər tez kəlməz bolsa və anda bolğan Mübarəkşah Mirzə qulumıznı kişiləri milən və Ğazikermandan ketkən kişimiz yibərgəysiz. Biz taqı dostluqdan töñulürmiz.

Yazıldı taxtgahımız Bağçasarayında, biñ toqsan səkiz tarixində, Mühərrəm aynıñ ikinçi künündə.


I Səlim Gəray Xanın elmə məlum 17 yarlığından on dördncüsü onun üçüncü hakimiyyət illərində qaləmə alınıb və Moskva çarları V İohan Alekseyeviç və I Pyotor Alekseyiviçə göndərilib. Bu onun 1686-cı il tarixində onlara göndərdiyi beşinci yarlığıdır. Sənəd Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 296” şifrəsi altında qeydə alınıb.

Yarlığın qısa məzmunu: Səadət Gəray Xanın dövründə Qaramühəmmədin Moskvaya göndərilməsi.

Həmin elçinin məhəbbətnamə ilə geri dönüşü. Knyazların xandan Səadət Gəray Xan zamanında Kırıma yola düşmüş çaparların geri qayıtmalarını xahiş etməsi. Xanın çaparlara geri dönməyə icazə verməsi. Kalmık xanı Ayukənin Uluq Orda xanı ilə dostluğu. Kalmıklarla sülh niyyəti olarsa, üçtərəfli sülh sazişinin maddələrini müzkirə etmək və elçi göndərmək barədə xahiş.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-muin.Əl-Həcc Səlim Gəray Xan bin Bahadır Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti birlə Uluğ Orda, Uluğ

Yurtnıñ və Təxt-i Qırım və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız Tatar və sağışsız Noğaynıñ və Tat milən Tavgaçniñ və Tağ ara Çərkəçniñ uluğ padişahı və Xan-i əzəmi şəvkətlü və əzəmətlü və məhəbətlü ve şəcaətlü min Əl-Həcc Səlim

Gəray Xan, əbbəd-Allah dövlətuhu əli yövmül-Vaidül-Mizan həzrətlərimizdin cümlə Uluğ və Kuçük və Aq Urusnıñ uluğ və məğrib və məşriq və şimal tərəfində bolğan xristiyannıñ və köb yerlərniñ padişahları və hükümdarları qardaşlarımız uluğ xanlar, həm uluğ biylər İban Aleksayeviç və Pötr Aleksayeviç hüzurlarına mühəbbət və tatuvlıq milən köpdən köp səlam etüb, hal və xətriñiz sorağanımızdın soñra ilam yarlığ-i şərif Xani budır ki, özğən Səadət Gəray Xan künündə barğan çapqun Qaramühəmməd milən səadətlü və şəvkətlü biz uluğ Xan həzrətlərimizgə yibərgən mühəbbətnamə xəttiñiz kəlüb çapqun Qaramühəmməd ağanı yibərgəniñizni ilam qılub və siz qardaşlarımıznıñ ol Səadət Gəray Xan künündə yibərilgən çapqun kişiləriñüzni tərəfləriñizgə yibərirmiz içün yazmışsız.

Biz Xan-i əzəm həzrətlərimiz də bolsaq, siz qardaşlarımıznıñ muradınça ol çapqunlarıñızğa izin və ruhsət virüb tərəfləriñüzgə yibərdik. Siz qardaşlarımızğa məlumdır ki, Qalmuq xanı Ayükə xan biz uluğ Xan-i əzəm həzrətlərimizniñ mühkəm dost və qardaşımızdır. Siz qardaşlarımız da bolsañuz, muradıñuz biz Xan-i əzəm həzrətlərimiz və dostumız Qalmuq xanı Ayükə xan milən barışmaq bolsa, üç yurtnıñ dostluğına layiq maddələr üzərinə söyləşüb, bəkləşikdəy tərəf-i səadətimizgə elçi yibərgəysiz. Allah Təala təqdir qılmış isə, siz xanlarnıñ və biz Xan-i əzamnıñ və dostumız Ayükə xannıñ aramızda dostluq bolur.

Yazıldı taxtgahımız Bağçasarayında, biñ yüz altı yılnıñ Şaban-i Şərif aynıñ axırında.

Xan əl-Həcc Səlim Gəray bin Bahadır Gəray Xan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 286-287).

I Səlim Gəray Xanın elmə məlum 17 yarlığından on beşincisi də onun üçüncü hakimiyyət illərində qaləmə alınıb və Rus, Prusiya, Polşa və Litvanın kralına göndərilib. Tarixi dəqiq bilinməyən bu yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 297” şifrəsi altında qeydə alınıb.

Yarlığın qısa məzmunu: Əvvəlki dostluq. Ötkəş bəyin məktubla yola salınması. Xanın kralla Osmanlı

suktanın dostluğuna yardımı. Kamentsin vəziyyəti. Müsəlmanların, ərazaq, mal, sürü, naxır, ilxı, hərbi sursat və sairənin Kamenetsdən çıxarılması. Partladılmış qala divarları, dağıntılar. Kamenets artıq sərhədd deyil. Xanın vəziyyəti müzakirə etmək təklifi. Cavabın veilməsi barədə xahiş.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-muin.Əl-Həcc Səlim Gəray Xan bin Bahadır Gəray Xan. Sözümiz.Həmd-i firavan və şükr bi-kəran ol Cənab-i Rəbbil-mütəal təqdis zate

aniş-şəbə vəl-misal həzrətlərinə olsun! Dəxi salavat bi-hədd və təhiyyət ləyuad ol məfahir-i mövcüdat və sərvər-i kainat xatəmül-ənbiya və şəfi ruz-i cəza ani həzrət-i Mühəmmədül-Mustafa səlli-Allahu Təala aleyhi və səllim, dəxi ali və övlad və əshab-i kiram Rıdvanullahi Təala əleyhim əcmain üzərinə olsun!

Ulu Orda, Ulu Yurtnıñ və Təxt-i Qırım, Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Tat və Tavğaç və Tağ ara Çərkəçniñ və bihesab Noğaynıñ xanı olan şövkətlü və

səadətlü və şəcaətlü əl-Həcc Səlim Gəray Xan həzrətlərimizdən Urus və Purus və Leh və Litva və Mazurnıñ və çoq məmləkətlərin qıralı olan məvəddətlü, sədaqətlü qarındaşımız qıral sədaqət-iştimal həzrətlərinə binihayə səlamlar olunub, hal və xatrələri sual olunduqdan soñra dostanə inha olunur ki, bizim dostumız siziñlə beynimizde olan hüquq-i qədimə və münasəbət qoyma təqrirə və təbirə hacət yoq, cümləniñ dəxi məlumıdır və halə dəxi qədimi olan mühəbbət və məvəddət dərunımızda sabit olub, hər cihət ilə eyüligiz tərəflərində oldığımıza kəndi qəlbiñiz dəxi şahiddir və müqəddəma dəxi siziñlə sülh və salaha mütəliq əhval içün adamımız ilə məktub təhrir olunmış idi.

Məlumıñız olmaq kərəkdir və halə dəxi qədimiy beynimizdə olan hüquqa binaən eyüligizə sıyan islah zatül-beyn bəzm vastamız ilə vücuda kəlmək və iki tərəf əhalisi dəxi rahat və asüde olmaq qaiyəsiylə vərəqə-i meymənəmiz təhrir və qulumız Ötgəş bək yediylə irsal olunmışdır. İnşəAllahu Təala, vüsulında Dövlət-i Aliyyə ilə müsalaha murad olunursa, sülh-salaha və cümlə xeyirlü işlərə bəzm səy və təqəyyüd idəcəgimizi bilürsiz və dövlətə hər söziñüz rica idüb, ricamız təsir idər ümidindəyüz və Qamaniçə ahvalı dersəñüz, Qamaniçə qalasında olan əhl-i İslam, cümlə əmval və erzaqlarıylə ixrac və tob və cəbəxanə və mühimmat-i sairə və bil-cümlə dərun-i qalada mövcud bulunan hər nə isə, bit-tamam berü canibə nəql olunub, qalanıñ bir qaç yerdən divarları lağım ile qala ve hədm olundıqdan soñra Qamaniçe hudud-i qədiməsiylə tərk olunub, bərü canibdən qüsur yed olunmaq üzrə rica olunur. Bu üslub üzrə müsəlaha murad idərsiñiz, qadimiy hüquq-i münsabətimizə binaən beyniñizə tost idəriz. Bulay ki, bu məqulə eyülik siziñ və bizüm zamanımızda vücuda kəlidəy və əgər bu şurut ilə sülh və salah rəğbət olunursa, bir xoş müzakərə və mükəlimə idüb, ali əl-əcələ iadə idüb, tərəfimizi xəbərdar və agah eyləyəsiz, adamımızı bir saat əvəl köndərüb, əhvalı təfsil üzrə bildirəsiz. Maqulə xeyirlü işi təhyir itməyub, bir şafi cəvab köndərəsiz ki, soñra bir dəxi xəbər və adam varamğa ihtiyac eyləməyəsiz.

Baqı vəd-dua ali etba əl-Xuday.Xan əl-Həcc Səlim Gəray bin Bahadır Gəray Xan (Документы

Крымского Ханства.., 2017, s. 287-288).I Səlim Gəray Xanın elmə məlum 17 yarlığından on altıncısı və on

yeddincisi onun dördüncü hakimiyyət illərində qaləmə alınıb. Bunlardan birincisi Barabaş getmanına göndərilib. 1704-cw il tarixli bu yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 298” şifrəsi altında qeydə alınıb.

Yarlığın qısa məzmunu:Getmanın hakim Nejin vasitəsilə xana göndərdiyi məktub. Kralın Barabaşa

öyüd-həsihət məktubu. Kuban tatarlarının Don istiqamətində yürüşləri. Kralın Barabaş getmanından xana bu barədə məlumat verməsi barədə xahişi. Kralın xandan əsirlərin və atlarının qaytarılması və Kuban tatarlarının cəzalandırılması barədə xahişi. Kralın xana möhkəm dostluq vədi. Kalğanın bu işlə məşğul olması. Əsir və atların axtarışı, xanın quldurları cəzalandırmaq niyyəti. Don kazaklarının və kalmıkların Kuban tatarlarının əsir və atlarını qaytarmaqdan qətiyyətlə imtina etmələri barədə xanın sözləri. Or qalasında yaxınlarda baş vermiş hadisə: 5 adamın

qətlə yetirilməsi və atların Dona qaçırılması. Daha sonra 80 atlıq ilxının oğurlanması. İndisə Orqapu ətrafında 800 atın qaçlrılması və qətl. Bütün bunlar krala tabe kalmıkların işləridir. Xanın ona tabe olan quldur kazakları cəzalandırması və qarət edilənlərin axtarışı. Hər iki tərəfdən bu kimi halların qarşısının alınması barədə xahiş.

Yarlığın orijinal mətni:Əl-Həcc Səlim Gəray Xan bin Bahadır Gəray Xan. Sözümiz.Qıdvətül-millətül-Məsihiye və zübdət-i əshabut-tayfətül-İsuyə halə

Barabaş hatmanı qablinə səlam-səlamət pəyam ki, aramızda olan dostluq və barışlıq cihətindən sadir olur iblağiylə ilâm yarlığ-i şərif Xani budır ki, Nijun sudyasiylə köndərdigiñiz kağıdıñız kəlüb vasıl oldı. İçində yazmışsiz ki, qıralımızdan bizə kağıd kəlüb, tənbih eyləmişdir ki, Quban Tatarı hər zaman kəlüb Tan boyın çabub, zərərdən xali degillərdir. Bu xüsusı Qırım xanına bildirgəysiz. Quban Tatarı aldıqları əsir və atları buldırub köndərsünlər və əşqıyanıñ haqlarından kəlsünlər və bizim tərəfimizdən anlara zərər və ziyan olmazdır.

Biz dostluqda sabit deyü, imdi məlumıñız olsun ki, kâğıdıñız kəlməzdən əvəl oğlumız Qalğa Sultan [......] qullarımız təyin olunub, Quban Tatarı aldıqları əsir və atları buldurub, sahiblərinə köndərmədə və bulunmayanları araşdırmada və əşqıyanıñ haqlarından kəlmədəyüz. Ançaq Tan Qazağı və Qalmuğı kəlüb, Quban Tatarından aldıqları adam və atların əsla virməyüb, varan adamlarımızı söz ilə köndərəyürlər və keçənlərdə Or tışarısında beş adamımızı öldürüb, bir miqdar at Tan tərəfinə kətürmişlər və soñra səksən yılqı dəxi aldılar və şimdi Orqapusından səkiz yüz yılqı alub və bir qaç adamımızı qətl idüb ketmişlər. Ancaq kim olduğı xəbərin alduğımız yoqdır. Bu asıl alınan at və qətl olunan adamlarımız sual olunduqda Qalmuq almaq və qətl itmək kərək deyü, azar və bəhanə idəyürlər.

Qalmuq qıralıñızıñ zəbtində degilmidir? Bizim zəbtimizdı olan Qazaqdan bir əşqıyalıq zühur eylədi isə, kimisin

öldürdük və kimisin körəgə virdik və kimi halə zincirdədir. Zayi eylədikləri mal təhsil olunduqdan soñra anlarıñ dəxi cəzaları virilür. Hasil dostluğa layıq iki tərəfdən əşqıyanıñ zərərın dəf idüb, haqlarından kəlinmədir. Biz dəxi dostluq və barışıqlıq üzrəmiz. Bizim tərəfimizdən size zərər və ziyan yoqdur. Əgər xalqımızdan əşqıya zühur idər isə, mühkəm haqlarından kəlüriz və dostluğıñızdan haz idəriz. Dəzi sudyañuzın bir qaç kün əglənməsi iqtiza hesabiylədir.

Baqı es-səlam ali min etba əl-Xuday. Təhrira fi mah-ı Səfərül-xeyr, sənə 1116.


I Səlim Gəray Xanın elmə məlum sonuncu, on yeddincisi Moskva çarı I Pyotr Alekseyeviçə göndərilib. 1704-cü il tarixli bu yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 299” şifrəsi altında qeydə alınıb.

Yarlığın qısa məzmunu:

Xanlıq və Moskva arasında dostluq. Mustafa ağanın Moskvaya elçi təyin edilməsi. Mustafa ağadan uzun müddət xəbər-ətər olmaması. Xanın çardan elçinin ləngidilməməsin və geri göndərməsini istəməsi. Əbdürrəhmanın məhəbbətnamə yarlığı ilə Moskvaya göndərilməsi. Əbdürrəhmanın Mustafa ağa ilə görüşünün təşkili barədə xahiş. Onların tezliklə geri dönməsinə icazə verilməsi barədə xahiş.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-muin.Əl-Həcc Səlim Gəray Xan bin Bahadır Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalanıñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda, Uluğ

Yurt və Təxt-i Qırım və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız köb Tatar və sağışsız köb Noğaynıñ və Tat milən Tavgaçniñ və Tağ ara Çərkəçniñ uluğ padişahı və Han-i əzəmi bolğan şəvkətlü və əzəmətlü və məhəbətlü min uluğ əl-Həcc Səlim Gəray Xan əbbəd Allah dəvlətühu əli yəvmül-Vaid vəl-Mizan həzrətlərimiz cümlə Uluğ və Küçük və Aq Urusnıñ və məğrib və məşrıq və şimal tərəfində bolğan xristiyannıñ və köb yerlərniñ padişahı və hükümdarı bolğan qardaşımız uluğ xan və həm uluğ bək Petra Aleksayeviç həzrətlərigə mühəbbət və tatuvlıq milən köbdin köb səlam itüb, nədir halıñız və xətriñiz deyüb, sorağanımızdın soñra ilam yarlığ-i şərif Xani budır ki, cümlə əhl-i İslam milən bolğan sülh və salah və ortada bolğan dostluq və tatuvlıq mühkəm və üstüvar bolmaq müsələhatı içün dövlətlü və əzəmətlü və məhəbətlü padişah behurbər şəhriyar-i Feridun fər həzrətləriniñ tərəf bahirül-izz vəş-şərəflərindən bəz əhval içün elçilik tariqı milən fəxirül-əmacid vəl-ikarim Mustafa ağa bizgə kəlüb, bədə sizgə barub, kəlmək üzrə yollağan irdik. Bu vaqıta dəgin məzbur Mustafa ağadan bir xəbər kəlməməklə [....] bulay yaxşılıq işlər milən yürgən kişini əgləndirməyüb yollamaq oxşar irdi. Məzburnı toqtatmayub, bar söziñüzni aytub, bir kün burun qaytarmaq kərək idiñiz.

Bu zamanğadək bir xəbəri taqı kəlməmək səbəbli işbu mühəbbətnamə-i şərifimiz təhrir Əbdürrəhman qulumıznı ol tərəfgə yibərgənmiz. İnşəAllahu Təala sizgə vasıl bolğanda məzbur Əbdürrəhman qulumıznı Mustafa ağaya buluşdırmağa izniñiz bolub, tezçə tərəfimizgə taqı ruhsət bərüb yollağay irdiñiz. Aralıqda bulay dostluq və yaxşılıq bolğanda ara yerdə kəzgən kişilerni tutqavsız tezçə-tezçə yollamaq məqul irdi.

Yazıldı taxtgah Bağçasarayında həzrət-i Mühəmmədül-Mustafa əlüyhis-salavat vəs-səlam tarixi hicretniñ biñ yüz on altı yılında, Rəbiül-əvvəl aynıñ ibtidasında.


Qaynaqça

Документы Крымского Ханства из собрания Хусейна Фейзханова / Составитель, транслитерация: Р. Р. Абдужемилев. Симферополь, 2017. 872 s.

bextiyartuncay.files.wordpress.com · Web viewBəxtiyar Tuncay. I . Səlim. Gəray Xanın yarlıq. ları. Adil Gəray Xandan sonra Uluq Ordanın uluq xanı (xaqanı // xanlar xanı)

Documents