Top Banner
Christianae Litterae Latinae I Institutiones DE CHRISTIANIS LITTERIS LATINIS QUAESTIONES PRAEVIAE Lectio functionalis Litterarum Christianarum divitias spectat Classicae, 1 quae vocatur, Litteraturae, eique iure innititur. Nuncupatur Patristica, Patrologia, Latinae Litterae Christianae, quae nomina fere ut synonyma a nonnullis auctoribus habentur. Fortasse magis vulgandus est neologismus Christianistica, qui amplectitur universas rationes Christiani eventus salutis, et Patrimonium factum est humani generis. Patristica enim praeiudicio theologico laborat; Patrologia vitam et opera historice prosequitur Christianorum auctorum, qui in lucem fidei veritatem extulerunt, vel a fide aberraverunt; Litterae Christianae doctrinam auctoris cuiusque exponunt, eius genus scribendi et artificiosum stilum, praeceptis rhetoricae artis adhibitis. Appellatio Sera Antiquitas (it. tardo-antico) nomen Christianae novitatis celat, quod Christianistica econtra extollit. Etenim totis viribus Christiani auctores declarare conati sunt Christianum Mysterium, contra relativismi hermeneuticam et religiosam indifferentiam: ''Utinam ergo qui nos modo exercent, convertantur, et nobiscum exerceantur: tamen quamdiu ita sunt ut exerceant, non eos oderimus; quia in eo quod malus est quis eorum, utrum usque in finem perseveraturus sit, ignoramus; et plerumque cum tibi videris odisse inimicum, fratrem odisti, et nescis ''. 2 Litterae Christianae tesserae sunt Divinae Pietatis, eiusque oeconomiae salutis. 3 Licet legitima sint habenda genera omnia exegesis, tamen summum locum 1 Sigla : Latini Auctores cf. Thesaurus Linguae Latinae, Leipzig 1990 2 ; Editiones cf. H.J. FREDE, Kirchen Schriftsteller Verzeichnis und Siegel, Freiburg 1981, 1984, 1988; Auctores cf. G.W.H. LAMPE, A Patristic Greek Lexicon, Oxford 1961s; Editiones cf. M.GEERARD - F.GLORIE, Clavis Patrum Graecorum 1-5, Turnhout 1974-87; Ephemerides cf. L’Anneée Philologique. 2 Aug., en. ps. LIV 4. 3 Cf. N. LUHMANN, Funzione della Religione. Brescia, Morcelliana 1991, pp. VII-IX; Maur. FERRERIS, Storia dell’ermeneutica. Milano, Bompiani 1997.
107

xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

Feb 13, 2020

Download

Documents

dariahiddleston
Welcome message from author
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Page 1: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

Christianae Litterae Latinae IInstitutiones

DE CHRISTIANIS LITTERIS LATINISQUAESTIONES PRAEVIAE

Lectio functionalis Litterarum Christianarum divitias spectat Classicae,1

quae vocatur, Litteraturae, eique iure innititur. Nuncupatur Patristica, Patrologia, Latinae Litterae Christianae, quae nomina fere ut synonyma a nonnullis auctoribus habentur. Fortasse magis vulgandus est neologismus Christianistica, qui amplectitur universas rationes Christiani eventus salutis, et Patrimonium factum est humani generis.

Patristica enim praeiudicio theologico laborat; Patrologia vitam et opera historice prosequitur Christianorum auctorum, qui in lucem fidei veritatem extulerunt, vel a fide aberraverunt; Litterae Christianae doctrinam auctoris cuiusque exponunt, eius genus scribendi et artificiosum stilum, praeceptis rhetoricae artis adhibitis.

Appellatio Sera Antiquitas (it. tardo-antico) nomen Christianae novitatis celat, quod Christianistica econtra extollit. Etenim totis viribus Christiani auctores declarare conati sunt Christianum Mysterium, contra relativismi hermeneuticam et religiosam indifferentiam: ''Utinam ergo qui nos modo exercent, convertantur, et nobiscum exerceantur: tamen quamdiu ita sunt ut exerceant, non eos oderimus; quia in eo quod malus est quis eorum, utrum usque in finem perseveraturus sit, ignoramus; et plerumque cum tibi videris odisse inimicum, fratrem odisti, et nescis''.2

Litterae Christianae tesserae sunt Divinae Pietatis, eiusque oeconomiae salutis.3 Licet legitima sint habenda genera omnia exegesis, tamen summum locum in litteris tribuendum est philologiae, qua debent inniti ceterae exegesis formae: charismatica (non semel aberrans a sensu proprio), psychologica, psychoanalitica, sociologica et huiusmodi humanae finitudinis conatus in pervestigandis divinis rebus.4

1 Sigla: Latini Auctores cf. Thesaurus Linguae Latinae, Leipzig 19902; Editiones cf. H.J. FREDE, Kirchen Schriftsteller Verzeichnis und Siegel, Freiburg 1981, 1984, 1988; Auctores cf. G.W.H. LAMPE, A Patristic Greek Lexicon, Oxford 1961s; Editiones cf. M.GEERARD - F.GLORIE, Clavis Patrum Graecorum 1-5, Turnhout 1974-87; Ephemerides cf. L’Anneée Philologique.2 Aug., en. ps. LIV 4.3 Cf. N. LUHMANN, Funzione della Religione. Brescia, Morcelliana 1991, pp. VII-IX; Maur. FERRERIS, Storia dell’ermeneutica. Milano, Bompiani 1997.4 Cf. exegesis mariana Veteris Testamenti apud Albertum Magnum: “Vidit Iacob in somniis scalam, id est Mariam. Per eam enim descendit Filius Dei ad nos et nos per eam ad illum ascendimus, stantem super terram licet sedeat in Throno; ad proficiendum enim peccatoribus vicina est”; B. AMATA, Parentela e discepolato: Rilettura Patristica di Mt 12,46-50 e par.: Theotokos II, 1994/2, pp. 37-68; M. SIMONETTI, Lettera e/o allegoria. Un contributo alla storia dell'esegesi patristica, Roma 1985; Fr.A. SULLIVAN, Creative Fidelity. Weighing and Interpreting Documents of the Magisterium, N.Y. 1996. Tr.it. Romeo Fabbri: Capire e Interpretare il Magistero. Una fedeltà creativa, Bologna 1997; R.F. TAFT, Oltre l'oriente e l'occidente. Per una tradizione liturgica viva. Roma, LIPA 1999, pp.12-13: ''Lo studio della liturgia, come la linguistica, è una disciplina comparativa: non si può essere un liturgista studiando una sola tradizione, allo stesso modo di come non si può sviluppare una teoria linguistica conoscendo una sola lingua''; “La tradizione non è il passato; è l'autocoscienza della Chiesa ora di ciò che ha ricevuto non come un tesoro inerte, ma come una dinamica vita interiore”; “Se vogliamo sapere cosa significhino Natale, Eucarestia, Pasqua, non dobbiamo

Page 2: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

Universae Christianae litterae libris innituntur sacris, quos Bibliam Sacram Christiana Traditio appellavit, unumque in se clausum et integrum habuit. Sunt XXVII libri ex Novo et fere XLV ex Vetere Testamento et locum principem habent apud omnes auctores primaevae Christianitatis, ut iterum atque iterum declarati sint, perscripti, vulgati, in coaevos quoque sermones translati. Iidem lex facti sunt martyrum et fidei confessorum, privatae et publicae vitae, ethicae individualis et socialis, necnon ceterorum sermonum non verbalium, ut sunt architectura, pictura, musica.

Lectio Theologica Litteraria Historica

o( qeo/j o( eu)rhth/j o( dida/skalojDeus inventor magisterrveritas = do/gma opinio = do/ca gloria = kle/ojpraecepta genera eventusai( a(gi/ai grafai/ ta\ ei)/dh ta\ pra/gmataSpiritus = to\ pneu=ma mythus = oi( lo/goi mores = ta\ h)/qhTraditio = para/dosij otium negotiuma)/skhsij e)gku/klioj paidei/a politikh/ te/xnh

A Verbo est incipiendum, quia In principio erat Verbum, et ut ait Augustinus, omne genus litterarum in eo declaratur eiusque fit functio: “Hic physica, quoniam omnes omnium naturarum causae in Deo creatore sunt; hic ethica, quoniam vita bona et honesta non aliunde formatur, quam cum ea, quae diligenda sunt, quemadmodum diligenda sunt, diliguntur, hoc est Deus et proximus; hic logica, quoniam veritas lumenque animae rationalis nonnisi Deus est; hic etiam laudabilis reipublicae salus [it. politica], neque enim conditur et custoditur optima civitas nisi fundamento et vinculo fidei firmaeque concordiae, cum bonum commune diligitur, quod summum ac verissimum deus est, atque in illo invicem sincerissime se homines diligunt, cum propter illum se diligunt cui, quo animo diligant, occultare non possunt”.5

Deus auctor Bibliae habetur et Ecclesia una certaque interpres.6

Ante saec. III Litterarum Christianarum Latinarum documenta sunt Bibliae ex Hebraeo et Graeco versiones, liturgica traditio, actus martyrum.

Aptius videtur Christianas litteras prae- et post-constantinianas appellare quam prae- et postnicaenas, quod primum genus apologeticum deinde libertate et pluralismo innixus novus humanus floruit cultus - e)gku/klioj paidei/a – qui symphoniae veritatis favit - sumfoni/a th=j a)lhqei/aj - toto orbe et genus

metterci a studiare l'antropologia o la teoria del gioco, ma tuffarci nell'enorme mare di testimonianze liturgiche e patristiche e sguazzarvi pezzo per pezzo, età per età, attenti a cogliere i cambiamenti nella corrente, dal momento che ogni generazione cerca di arrivare ad una propria comprensione di ciò che è”.5 Ep.137.5: CSEL 44.121; cf. Actas del VIII Congreso espanol de estudios clasicos. Madrid 1994. Aristoteles (Rhet. 1.2.1) et Cicero (de or. 1.31.138; Brut. 15) docent primum oratoris officium esse dicere ad persuadendum (pisteu/ein): docere, delectare, movere. Triplex ratio - logos, pathos, ethos – spectat universam eloquentiam classicam. Ioannis evangelium aperte: i(/na pisteu/shte - ut credatis, inquit - ceteraque evangelia ad persuadendum mundo conscripta sunt (Aug. cons. ev. 1.7.10).6 Auctores litteras, soluto vel metrico sermone, fine artificioso innixas, appellant Graecas, Latinas, Mediae quae dicitur Aetatis, Humanisticas, Pueriles, Roseas, Nigras, Consummisticas, et huiusmodi.

2

Page 3: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

didacticum, ethicum, pastorale, iuridicum, asceticum, et huiusmodi vulgavit.7

Christiani non ficta exponunt, sed quae ipsi audierunt vel experti sunt. Scientia recte dicendi et scribendi, cedit stilo humili, qui melius componitur cum stilo Scripturarum et cum ipso humillimo Incarnationis mysterio.8

‘Patres’, notio theologica innixa traditioni Iudaico-Graecae vocati sunt presbyteri, abbates, ascetae et a s.IV etiam auctores, qui in controversiis doctrinalibus interpretes visi sunt Ecclesiae conscientiae universalis, licet episcopali ordine carentes.9 Maiore auctoritate praediti, vocantur doctores: in Ecclesia Occidentali (Latina) Ambrosius, Augustinus, Hieronymus, Gregorius Magnus, in Ecclesia Orientali (Graeca) Basilius, Gregorius Nazianzenus, Ioannes Chrisostomus, Athanasius (fortasse ratione symmetriae).10

Vincentius Lerinensis a.434 notionem Patrum communem factam in lucem posuit: “Eorum dumtaxat patrum sententiae conferendae sunt, qui in fide et communione Catholica sancte, sapienter, constanter viventes, docentes et permanentes, vel mori in Christo fideliter, vel occidi pro Christo feliciter meruerunt. In ipsa item catholica ecclesia magnopere curandum est, ut id teneamus quod ubique quod semper quod ab omnibus creditum est”.11

Ratione historica ac methodologica Patres non appellantur haeretici et auctores qui ab Ecclesia damnati sunt, sed duce Hieronymo vocantur Scriptores ecclesiastici.12

Ratio chronologica relativa est, ut vocati sint in Occidente novissimi Patres quoque Gregorius Magnus (+ 604), Isidorus Hispalensis (+ 636) et Bernardus quoque Claravallensis (+ 1153): “Ultimus inter Patres, sed primis certe non impar”.13

Patrologia orientalis producitur usque ad Ioannem Damascenum (+ 749), post quem in Oriente et Bernardum in Occidente nemo Pater Ecclesiae appellatus est.

Patrologia14 ergo vocatur pervestigatio systematica de vita et operibus Christianorum auctorum methodo quidem proxima ad historiam litterarum, cum scriptores eorumque opera et fontes collustret, et est habenda pars historiae litterarum Christianarum antiquarum. Patres habentur non tantum testimonia

7 Praeiudicio aesthetico classicistico Litterae appellatae sunt aureae, argenteae, aeneae et huiusmodi prout Ciceronis et Caesaris Latinitati, quoad orationem solutam, Vergilii autem et Horatii, quoad carmina, proximae viderentur (cf. W.J. VERDENIUS, The Principles of Greek Literary Criticism: Mnemosyne 36, 1983, pp. 14-59). Methodus historica eodem praeiudicio evolutionistico laborat, et senescentis Imperii opera, corruptelam litterarum existimat. Ita Christianis litteris novitatem et optimam formam negant easque occasum esse et corruptionis causam autumant classicorum generum.8 Scientia, sofi/a, est te/xnh potissimum artem rhetoricam spectans. Imitatio - mi/mhsij - sublimis stili fundamentum est, quia per cognita, nova noscuntur: bene dicit, qui iuxta principia naturae dicit.9 Augustinus Patrem appellat presbyterum Hieronymum (c. Iul. 1,7,31 e 34; 2,36); Prosper Tiro (Aquitanus), laicus, habetur Pater, praeter ministerii potestatem.10 Patres apostolici, post Io.B. Cotelier (a.1672), vocati sunt Barnabas, Clemens, Herma, Ignatius, Polycarpus; quibus Gallandi (a.1765) addidit Papiam et ep. Ad Diognetum; Philotheus Bryennios (a.1883) edidit opus Didaxh/, quod invenerat Constantinopoli, antiquitate cetera antecedens.11 Vinc. Ler., Memoriale sive Commonitorium, ML 50,641 et 674-5 ; cf Chartae caritatis: Etudes de patristique et d'antiquité tardive en hommage à Yves-Marie Duval, éd. B. Gain, P. Jay et G. Nauroy, Institut d'études augustiniennes, Paris 2004.12 HIER., Vir. ill., Prol.; ep. 112,3.13 J.MABILLON, PL 182,26.14 Cf. Y.-M. Duval, Bulletin de patrologie latine: Rech. Sc. Rel. 84, 1996, pp. 443-475.

3

Page 4: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

theologiae et Ecclesiae vitae, sed etiam nuntii religiosi, magistri, cultus humani viri.15

Patristica est pars Patrologiae, et spectat studium doctrinae theologicae Patrum.16 Adiectivum – theologia patristica - factum est substantivum, ut evenit philosopiae quae scholastica a philosophia scholastica est appellata.

Litterae Christianae antiquae Graecae et Latinae filiae sunt Patrologiae et Patristicae, sed indolem litterariam auctorum magis spectant, potius quam doctrinae veritatem. Adiectivum Christianum ante linguam in lucem ponit novitatem Christianismi, et antiquae ponit in lucem distinctionem primis saeculis vigentem nullam vim habituram in sequentibus. Recens denominatio Litterae Graecae vel Latinae Christianae in lucem ponit historicum eventum Christianismi, ingredientis in Litteras Graecas et Latinas, et aeque videtur definire altiorem essentiam suae Christianae identitatis, nulla solutione continuitatis cum Litteris aevi praecedentis.17

Schola Noviomagensis multum contulit ad analysim Christiani sermonis Latini et Schola Suetica ad studium tardioris Latinitatis. Quarum est laus si novum iudicium inlatum sit de vi litteraria documentorum, quae nihili antea habebantur, uti acta martyrum, hagiografiae, homiliae.

Quaestio linguistica diu est agitata, potissimum quod spectat notionem liguae sacrae.18 Litterae classicae et Christianae humanitatem creaverunt novam.

Latinus sermo est quasi magnum quoddam flumen a classicis, ut ita dicam, montibus ac fontibus ad mare magnum vulgarium sermonum defluens.

Sermo autem Christianus phaenomena nonnulla secumfert lexicographica, semasiologica et syntactica, ut sunt Hebraismi, Graecismi, neologismi, ad normam Latinae suffixationis efformati. Neque sibi proposuit aestheticos vel

15 Patrologiam primus appellavit lutheranus J.Gerhard (+ 1637): Patrologia, sive De primitivae ecclesiae Christianae Doctorum vita ac lucubrationibus opusculum (Jenae 1653, 1682), contra opus Scriptores ecclesiastici Roberti Bellarmini. Hieronymum (135 auctores) secuti sunt Gennadius, De scriptoribus ecclesiasticis (additis 93 auctoribus), Isidorus (additis 47), Ildefonsus Toledanus (additis 14, quorum 12 Hispani), Sigibertus monachus Gemblacensis (+1112: marte suo, additis 171); demum, Trithemius (Io. a Trittenheim o.s.b. 1462-1516), a.1494, in 970 capitulis disposuit. Simile est Graecum o)nomastiko/n seu Onomatologos Esichii Miletani, Muriobi/blon seu Bibliotheca Fotii (a.858), Lexicon Su(i)dae, Catalogus nestoriani Ebed-jesu bar Berika (fere a.1317).16 P.Siniscalco, Patristica, patrol. e letter. crist. antica ieri e oggi . Postille storiche e metodologiche: Aug. 20, 1980, pp. 383-400; E. Mühlenberg, Patristik, in Theol. RE 26 (1996), pp. 97-106.17 Cf. G. Lazzati, Problemi e orientamenti di letteratura cristiana antica greca, in AA. VV., Introduzione allo Studio della cultura classica, vol. I Letteratura, Milano 1985, pp. 591-592 (cristiano indica la novità che permane sotto possibili espressioni di lingua diversa); L. Alfonsi, ivi, p. 625 (svolgimento autonomo con contenuto esclusivamente cristiano, che annulla la letteratura pagana); A. Puech, Histoire de la litérature grecque chrétienne jusqu'à la fin du IV siècle, I-III, Parigi 1928-30; M. Pellegrino, Letteratura latina cristiana e Letteratura greca cristiana, Roma 1973 e 1978; Introduzione di G. Lazzati alla Letteratura cristiana antica greca e latina di M. Simonetti (Firenze 1969, pp. 5 ss.).18 B.Amata, Il Latino nella Chiesa: O(sservatore) R(omano) 22.2.1987, p.4; - Cultura e lingue classiche nella Chiesa: O.R. 22.2.1989, p.6; - Fra tradizione e rinnovamento: O.R. 27.10.1989, p.6; - Quaestio de linguarum studio in Ecclesia: Latinitas 37(1989), pp. 210-217; - Il patrimonio classico e cristiano nella scuola all'appuntamento europeo del 1992 (synthesis): Cultura e lingue classiche 3, Roma 1993, pp. 655-687. C.Riggi, Epistrophe. Tensione verso la Divina Armonia (ed. B.Amata), Roma 1985, pp. 394-400; Ch.Mohrmann, Etudes sur le Latin des Chrétiens 4, Roma 1977, pp. 141-192; p.143; S.H.Siedl, De lingua Latina consideratio: Lat. 34(1986), pp. 108-117; U.Gallizia, Riflessioni sulla VS: S 25(1963), pp. 367-402; A.Melloni, Tensioni e timori nella preparazione del Vaticano II. La VS di Giovanni XXIII: Cristianmo nella Storia 11(1990), pp. 275-307.

4

Page 5: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

litterarios fines, quamquam utrosque saepe attingit usque ad sublime, eruditionem fugiens et locupletem classicis Christianisque doctrinis se exhibens.

Effectus linguisticae peculiaritatis est quoque Ecclesiae unitas per saecula servata in Occidente et ingens humanitatis patrimonium universo generi humano traditum: pagana enim monumenta quae supersunt parvo in spatio asservantur, Christianae autem Latinitatis testimonia vix magna in bibliotheca contineri possunt.

Litteris Christianis faverunt rationes liturgicae (versiones biblicae, preces, acta martyrum), apologeticae (opera contra Iudaeos, haereticos, paganos), cherygmaticae (mysterium salutis, praecepta, consilia ascetica).

Methodus inquisitionis historicae extensivae enumerat et declarat quaestiones.

Methodus inquisitionis historicae comprehensivae altius pervestigat de quaestione peculiari.

Litterae Christianae oriuntur cum viri exculti convertuntur ad fidem. Qui imitantur classicos scriptores et generibus litterarum novis utuntur.

Post eversum Lugdunum manent Roma et Africa ut capita culturae.Romae Hippolytus (170-235), coaevus Tertullianus, Novatianus et coaevus

Cyprianus Graeca lingua utuntur. Litterae postea silent quia omnes episcopi post Africanum papam Victorem martyres occumbunt.

Ceteri auctores Christiani ex Africa sunt vel in Africa vivunt,19 si excipias Victorinum Poetoviensem (Ptuj in Stiria) probabiliter natum in Graecia, qui videtur Origenem esse secutus.

Theatrum et carmina, ut forma litteraria praedicationis, silent, quae primas partes habuerunt in aevo classico Graeco.

Latinus sermo fere ignotus fuit Orientalibus civibus, quod consectaria gravissima attulit historiae politicae, sociali, oeconomicae, religiosae.

Antiqua documenta Litterarum Christianarum LatinarumLitterae Latinae Classicae exordia versione Odissiae Livii Andronìci

incipiunt, item, ante saec. III, Christianarum litterarum prima documenta versiones sunt Sacrae Bibliae. Pauci fuisse videntur qui transtulissent Hebraicam Bibliam in Graecum, innumeri econtra qui ex Graeca in Latinam convertissent linguam: “Latinae quidem linguae homines, quos nunc instruendos suscepimus, duabus aliis ad Scripturarum divinarum cognitionem opus habent, Hebraea scilicet et Graeca, ut ad exemplaria praecedentia recurratur, si quam dubitationem attulerit Latinorum interpretum infinita varietas. Quanquam et Hebraea verba non interpretata saepe inveniamus in libris, sicut Amen, et Alleluia, et Racha, et Hosanna, et si qua sunt alia, quorum partim propter sanctiorem auctoritatem, quamvis interpretari potuissent, servata est antiquitas, sicut est Amen, et Alleluia; partim vero in aliam linguam transferri non potuisse dicuntur, sicut alia duo quae posuimus. Sunt enim quaedam verba certarum linguarum, quae in usum alterius linguae per interpretationem transire non possint. Et hoc maxime interiectionibus accidit, quae verba motum animi significant potius, quam sententiae conceptae ullam particulam; nam et haec duo talia esse perhibentur: dicunt enim Racha indignantis esse vocem, Hosanna laetantis. Sed non propter haec pauca, quae notare atque interrogare facillimum est, sed propter diversitates, ut dictum est, interpretum, illarum linguarum est cognitio necessaria. Qui enim Scripturas ex Hebraea lingua in Graecam verterunt, numerari possunt: Latini autem interpretes

19 S.Lancel, Y a-t-il une Africitas?: REL 1985, pp. 161-182.

5

Page 6: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

nullo modo. Ut enim cuique primis fidei temporibus in manus venit codex Graecus et aliquantulum facultatis sibi utriusque linguae habere videbatur, ausus est interpretari”.20 Quarum finis, vinculis solutis cum cultura innixa canonibus rhetoricis et litterariis, non est versionem excultam exhibere sed potius ad litteram ac fidelem erga sacrum textum, ut horridae visae sint doctis viris.

Antiquum Testamentum ab Graeco LXX (Daniel autem ex Theodotione) vertebant Graecas voces, sententias, formas sequentes (quae vicissim Haebraicum sermonem sequebantur), neologismisque utebantur formalibus et semanticis, necnon synthacticis. Optima ergo sunt documenta de traditione textuali biblica, de Latinitate vulgari et Christiana, ut Schola Noviomagensis declaraverit apud Christianos Latinum sermonem peculiari forma indutum esse, alia ac communi et tarda Latinitate, vocibusque technicis et necessariis ad res novas cultus et fidei exprimendas ditatum. A charismatico ad iuridicum et ab inculto [artigianale] ad excultum gradum perventum est. Versiones a s.III diligentiores, sub ecclesiae auctoritate, factae sunt et ad nos usque pervenerunt per Christianos auctores vel anthologias (testimonia), inter quas Afra vel Itala, perantiquae Latinae versiones.

Eadem fere aetate translati sunt qui Patres apostolici vocantur, testes Kerygmatis. Didaxh/ seu Doctrina [Institutio] XII Apostolorum fere exeunte s.II videtur esse translata ad litteram et ad verbum: peri\ de\ tou= bapti/smatoj ou)/tw bapti/sate - de baptismo autem, sic baptizate.

Clementis Romani I Epistula autem medio s. II ad verbum et non inculta forma: a)ll' i(/na tw=n a)rxai/wn u(podeigma/twn pausw/meqa, e)/lqwmen e)pi\ tou\j e)/ggista genome/nouj a)qlhta/j, la/bwmen th=j genea\j h(mw=n ta\ gennai/a u(podei/gmata - sed ut vetera exempla relinquamus, ad proximos athletas veniamus; saeculi nostri generosa exempla proponamus.

Pastor Hermae translatione coaeva fruitur (a. 140-150) ad verbum et concinna: a)pekalu/fqh de/ moi, a)delfoi/, koimwme/n% u(po\ neani/skou eu)eidesta/tou le/gonto/j moi - revelatum est autem, fratres, mihi dormienti a iuvene speciosissimo dicente mihi.

Barnabae Epistula, Ignatius Antiochenus, Polycarpus, Epistula ad Diognetum, Iustinus, Tatianus, Athenagoras, Theophilus Antiochenus, Irenaeus, Hippolytus, Acta martyrum Lugdunensium, ab initio s.III Latina sunt facta.

Minucius, Tertullianus, Cyprianus, Novatianus, Lactantius ergo non in initio ponendi sunt Litterarum sed in earum evolutione post conatus innumeros.

Archiva, calendaria, martyrum elogia, quae supersunt, testantur ecclesiam Romanam linguam Graecam deseruisse ante finem s.IV.

In Bibliotheca Ambrosiana a.1740 inventus est cod. Latinus s.VIII, quo exhibetur antiquissimus canon Scripturarum (fere a.170-80), ab inventore L.A. Muratori Canon Muratorianus appellatus.

Versiones linguam Latinam Christianam creaverunt et classicam 'perturbaverunt' traditionem, ut evenit quoque in rebus socialibus et civilibus.

APOLOGIA LATINAInimici ad intra et ad extra tribulationibus innumeris affecerunt Christianos,

qui haereticos superare debuerunt et ab Iudaeis seiungi, philosophis irridentibus contradicere, vulgi calumnias confutare, omnia turpitudinum genera in se avertere, adversas potestates convincere.

Defensores (apologetae, apologistae) conati sunt Christianos declarare

20 AUG., doctr.chr. 2,11,16.

6

Page 7: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

insontes coram legibus, irreprehensibiles vita et doctrina non ficta vel mythica quin philosophorum digna, potestatibus oboedientes, gravitate excelsos. Itaque interdum defendunt, interdum persuadere conantur.

Minucius Felix et Tertullianus primi apologetae habentur, qui dialogo et defensione utuntur, Arnobius econtra impetu et Augustinus systemate.

Apologia21 ante Christum natum habetur defensio ficta vel vera coram iudicibus, ut est Socratis Apologia. Apud Christianos apologia sermo factus est ad defendendam Christianam religionem, contra Hebraeos, haereses, paganos, argumentis adhibitis philosophicis, rethoricis, satyricis.

Socratis apologia, teste Dionysio Alicarnassensi (Demosth. 22) - ou)\t \ e)n lo/goij to/pon e)/xei, ou)\t \ e)n dialo/goij, sed Socrates vir iustus habetur, licet magis theatris accommodatus quam foro, et vulgi comicorumque iudicio damnatus ut scurra sed ut martyr apud philosophos et Christianos auctores laudatus.

Eius mens habetur fere Christiana: vir sapiens virtuti potissimum consulere debet - peri\ a)reth\n dei=n sofo\n a)/ndra pa/ntwn ma=llon fronti/zein (ap. 29 e); vir sapiens magis Deo quam hominibus debet servire - to\n sofo\n a)/ndra a(/ qeo\j keleu/ei dei=n poiei=n (cf pei/somai de\ ma=llon t%= qe%= h)/ u(mi=n: Act. IV, 19); vir sapiens eligere debet potius mori quam iniuste agere: to\n sofo\n a)/ndra dei=n a)poqanei=n ma=llon h)/ a)diko/n ti pra/ttein; vir sapiens a ceteris hominibus debet distingui - to\n sofo\n a)/ndra dei=n tw=n pollw=n a)nqrw/pwn diafe/rein.

Apologia Latina Christiana alia est ac Graeca quod attinet formam et fontes.22 Etenim est docta apologia, supplex oratio ad Imperii antistites, philosophica disceptatio, potissimum iuridica defensio contra damnationem nominis. Conscientiae libertas quoque vindicatur rationibus moralibus, extolliturque Christianorum sanctimonia.23 Dialogo diatribico utitur ut non sermo continuus videatur sed potius dialogus ciceronianus et platonicus, doctrina quam maxime fontibus innixa.

Inimici infensissimi sunt Iudaei, haeretici, potissimum pagani, ceteris numerosiores: 1.ad extra Iudaei, qui seminatores persecutionum a Tertulliano appellantur, sacerdotes, necromantes, astrologi; 2.ad intra haeretici et schismatici.24

MARCUS MINUCIUS FELIXAuctor primus litterarum Christianarum Latinarum, ut videtur, est

Minucius,25

21 Cf. Cl. Moreschini, Monoteismo cristiano e monoteismo platonico nella cultura latina dell'età imperiale: Platonismus und Christentum, Festschr. H.Dörrie, Münster W. 1983, 133-161.22 Apologia ab apologetica scholastica post protestanticam reformationem distinguitur, quippe quae altera fidei praeambula exponit et institutiones theologiae fundamentalis tradit.23 E. Heck, Mh\ qeomaxei=n oder Die Bestrafung des Götterverchäters: Untersuchungen zu Bekämpfung und Aneignung römischer religio bei Tertullian, Cyprian und Laktanz. Frankf. M., 1987.24 Hebraeos, Gnosticos, paganos hortantur ad christianam fidem amplectendam, amoto praeiudicio novitatis. Antiquitas fere pignus veritatis habebatur, magis proxima deis [PL., Phaedr. 247]; Christiana religio econtra nova superstitio et exitialis [TAC., ann. 14,44,3], prava et immodica [PL., ep.10,96,8], pertinacia atque inflexibilis obstinatio [ib. 96,3], malefica [SVET., Nero 16,3], contradictionibus immixta [M. AUR., 11,3].25 C.Becker, Der 'Octavius' der Minucius Felix, München 1967; CC 3,1 (1972); Stuttgart 1977; Teubner 1982; Min. Felix, Konkordanz ed. B.Kytzler, D.Najok, Heildesheim; H.A. Gärtner, Die

7

Page 8: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

Evanescens - ut docti viri Simonetti verbis utamur – figura, quies post Tertulliani procellam, si eum sequi credimus.

Fascinans est eius imago Christianae communitatis - ut ait Card. Pellegrino - caritate innixa, communi resurrectionis spe, Dei praesentia.

Minucius traditur fuisse non ignobilis inter causidicos, ex Cirta in Numidia (Oct. 9,6; 31,2), et Romae provectus iam aetate ad Christi fidem conversus.

Obiit circiter a.260. De vita eius testatur Hieronymus, qui Lactantium sequitur: “Minucius Felix, Romae insignis causidicus, scripsit dialogum Christiani et ethnici disputantium, qui Octavius inscribitur: sed et alius sub nomine eius fertur de Fato, vel contra mathematicos, qui cum sit et ipse diserti hominis, non mihi videtur cum superioris libri stilo convenire. Meminit huius et Lactantius [DI 1,11,55; 5,1,21] in libris suis” (vir.ill. 58).

Opus Octavius traditum est in codice Parisino (Lat. 1661) post septem libros apologiae Adversus Nationes Arnobii Siccensis seu Senioris, fortasse quia octavus liber est habitus eiusdem operis. Verum stilus et sententiae plurimae consonant ut excusari possit error anonymi amanuensis: in neutro enim opere nomen Iesu, Mariae, Spiritus Sancti invenitur, utrumque magis tendit ad destruendam fidem paganorum, quam ad exponendam religionem Christianorum.

Utrum Octavius antecedat an sequatur Tertullianum decretoriam solutionem non habet;26 Tertullianum praecedere qui credunt argumenta potissimum litteraria proponunt, duce Hieronymo, qui primum auctorem Latinitatis Tertullianum laudat.27

Econtra Lactantius (DI 5,1,21s), Minucium primum laudat.Sunt qui fictum ac personatum esse virum Octavium suspicentur.Tres sunt personae: Minucius Felix, narrator, Octavius Ianuarius, ad fidem

conversus, Caecilius Natalis Cirtensis, Minucii ac rhetoris Frontonis concivis.

Rolle und die Bewegung der skeptischen Methode im Dialog Octavius des Minucius Felix , in Panchaia. Festschrift K.Traede, Münster 1995, 141-147. D.Fishwick, The Imperial Cult in the Latin West, 2 voll., Leiden 1987. B.Amata, La curiositas humana nel milieu culturale di Arnobio il Vecchio, in: S.Leanza (ed.), Polyanthema, VIII, Misc.Costanza, Messina 1993. D.v. I.Lana laudat: curiosa felicitas Horati (Petr., sat. 118); curiosus alioquin et inquieti procacitate praeditus asinus (APUL., met. 9,42,1); sum enim unus ex curiosis, quod infitias ire non possumus, incendentibus vobis, qui, cum multa sciatis, scire multo plura cupitis (Hist.Aug., Probus 2,8); nobis curiositate opus non est post Christum (Tert., pr. 7,2; 14,5; 36,1); quod utique non fieret, si certum aliquid tenere curiositas posset humana (Arn., nat. 2,57); quid mihi ergo est cum hominibus, ut audiant confessiones meas, quasi ipsi sanaturi sint omnes languores meos? curiosum genus ad cognoscendam vitam alienam (Aug., conf. 10,3,3). Plato, Phaedr 275d-e, dialogum formam proximam habet vivae conversationi. Thamus, rex Aegypti scripturae inventorem Theut increpat, quod discentibus non veritatem sed imaginem veritatis offerat. Scripta sunt veluti imagines pictae et viventes sed nequeuntes respondere interrogantibus.26 C.Tibiletti, Il problema della priorità Tertulliano - Minucio: Homm. R.Braun, 2, Nice 1990, 23-34.27 Hier., vir.ill. 3,53.58; ep. 49,13,4; 60,10; 70,5; in Is. pr.8; d.v. F.Di Capua analysi clausularum Apologeticum praecedere confirmat; cf. M.Bevilacqua, Francesco di Capua, in: Invigilata Lucernis, 11, 1989, p. 12; nomina traduntur in CIL. 8,1964: steles Tebessae; Supplem. 12499: dedicatio ad Minucium; CIL. 8, 1962: titulus Bugiarum cum nomine Octavii; CIL. 8,1,7094-7098: tituli Cirtenses cum nomine Caecilii, c. 212-217. Gellius, noct. Att. 18, philosophos, peripateticum et stoicum, de vita beata disserentes coram Favorino et Gellio iuxta litus Hostiense inducit; Cicero, De orat. I,1: “Cogitanti mihi saepe numero et memoria vetera repetenti perbeati fuisse, Quinte frater, illi videri solent, qui in optima re publica, cum et honoribus et rerum gestarum gloria florerent, eum vitae cursum tenere potuerunt, ut vel in negotio sine periculo vel in otio cum dignitate esse possent”. Cicero opus de republica et de natura deorum in feriis Latinis, Minucius in vindemiis, Cyprianus quoque ad Donatum in vindemiis ponit. Praeterea: ego dicens [io parlante], reverentia alterius [attenzione all’altro], flores [citazioni classicheggianti] Latinam apologiam peculiariter adnotant.

8

Page 9: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

Fortasse putari potest Caecilius personam caeci in spiritualibus induere, Octavius personam diei octavi, id est resurrectionis et Baptismi, insinuare, Minucius autem personam humilis iudicis praebere.

Veluti protrepticon, structura rhetorica binaria compositum, demonstrat unum esse Deum, animae naturam spiritualem et immortalem, destinationem aeternam attingere hominem post mortem.

I.1. Cogitanti mihi et cum animo meo Octavi boni et fidelissimi contubernalis memoriam recensenti tanta dulcedo et adfectio hominis inhaesit, ut ipse quodammodo mihi viderer in praeterita redire, non ea, quae iam transacta et decursa sunt, recordatione revocare; 2. ita eius contemplatio, quantum subtracta est oculis, tantum pectori meo ac paene intimis sensibus inplicata est. 3. Nec inmerito discedens vir eximius et sanctus inmensum sui desiderium nobis reliquit, utpote cum et ipse tanto nostri semper amore flagraverit, ut et in ludicris et seriis pari mecum voluntate concineret eadem velle vel nolle: crederes unam mentem in duobus fuisse divisam.28

Sermo Caecilii (V-XIII) apologia est paganismi. Vir pius erga traditionem et rationem inclinat ad scepticismum, ut Cotta in Ciceronis nat.deor. 2,5,6. De deis sententia nulla est certa; vanum est rerum investigare originem et hominum destinationum; sapientis est suscipere, sine querela, fidem patrum, deosque venerari, qui Romanum Imperium ad terminos terrae produxerunt. Christiani indoctissimi sunt et simillimi mulierum credularum et ad fraudem paratarum. Sermo Octavii (XVI-XXXVIII) apologia est Christianorum et retorsio incriminationum. Caecilius (XXXIX-XL) amplectitur Christianam veritatem et Minucius concludit: “Post haec laeti hilaresque discessimus; Caecilius quod crediderit, Octavius gaudere quod vicerit, ego et quod hic crediderit et hic vicerit”.

Inter pulcherrima Christianorum opera29, Octavius optimam Latinitatem exhibet, semper ab omnibus litterarum Latinarum cultoribus dilaudatam, cum Platonis et Ciceronis dialogorum virtutem consequatur, adque genus dicendi Ciceroni proximum accedat. Praeclare dictus est ludus testarum (c.III, it. rimbalzello),30 argumenta autem declarantur gratia, lepóre ac urbanitate.

28 “Mentre, immerso nei pensieri, richiamavo nell'animo mio il ricordo del caro e fedelissimo amico Ottavio, mi sentii penetrato da sì grande tenerezza ed affetto per lui, che mi parve di rivivere in persona i tempi trascorsi, non soltanto rievocarli attraverso il ricordo di cose passate e che han fatto il loro corso. Infatti l'immagine sua, quanto più si è allontanata dalla mia vista, tanto più mi è rimasta impressa nel cuore e nel sentimento più profondo. Non è senza ragione che quell'uomo eccellente e pio con la sua dipartita abbia lasciato in noi un immenso rimpianto di sé; perché in lui vi fu sempre tale ardore di amicizia, da far sì che nelle situazioni liete come nelle difficili egli si trovasse sempre d'accordo con me in tutto: voleva o non voleva le stesse cose: si sarebbe detto che un'anima sola fosse stata divisa fra due corpi. Così lui solo era a parte delle mie aspirazioni, lui solo compagno dei miei errori; e quando, dissipata la caligine, uscii dall'abisso delle tenebre per assurgere alla luce della saggezza e della verità, egli non rifiutò di essermi compagno, ma, ciò che è ancor più degno di gloria, primo si slanciò sulla nuova via. Per questo, mentre il mio pensiero andava a tutto il tempo da noi trascorso in intima amicizia e comunanza di vita, la mia attenzione si fermò particolarmente su quella famosa conversazione, nella quale Ottavio prese a partito Cecilio, ancora attaccato alle vanità della superstizione e, con gran forza di ragionamenti, lo convertì alla vera religione”. Conturbernalis est miles qui in eodem exercitu sub eodem tentorio cum aliis habitat, translate autem dicitur qui diutius et familiariter cum alio vivit; vanitates sunt opiniones vanae, mendacia, figmenta.29 K. v. Müller, Rhythmische Bemerkungen zu Minucius Felix: MusHelv 49 (1992), pp. 57-73.30 Lanciare per gioco un ciottolo piatto sul pelo dell’acqua in modo da farlo rimbalzare più volte.

9

Page 10: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

Lingua pura et emendata nullum fert verbum insolens, inusitatum, peregrinum, nullum fere Christianismum. Carnalis (c.18,10; 32,6), vivificare (c.32,6), resurrectio (c.34,11) sunt verba innnovata a Christianis. Structura concinna et Ciceroniana sententiarum bimembris est parallelismis vel antithesi est referta. Forma dialogica potius protrepticum quam apologiam sapit.

Non omnes margaritam litterarum Christianarum31 existimant, tamen concinnitas sub sole est.32

Comparationis specimen Patrologiae Patristicae Litterarum * [Altaner Patrologia, p. 43]

Il dialogo Octavius ci è stato trasmesso in un solo ms., il Cod. parigino 1661 del secolo IX, dove segue come VIII libro i sette libri dell'Adversus Nationes di Arnobio... Questa apologia Latina è in forma di dialogo filosofico. Supera, per l'arte espositiva e lo stile attraente, tutte le apologie dei secoli II e III. A questo dialogo, probabilmente fittizio, prendono parte l'autore Marco Minucio Felice, che esercitava a Roma l'avvocatura (2,3), ed i suoi due amici, il cristiano Ottavio e il pagano Cecilio. Il primo, compagno di studi di Minucio, avvocato come lui, esercitava la sua professione in una provincia posta oltre il mare (l'Africa ?) e si trovava casualmente a Roma. Cecilio nomina Frontone di Cirta come suo compatriota; era quindi della Numidia.

Questo libro di piccola mole, scritto in memoria di Ottavio, morto nel frattempo, e diretto anche ai parenti cristiani di lui, coll'intento di confortarli, è soprattutto ispirato al proposito di influire sui suoi lettori pagani della classe colta; si comprende quindi che non contenga gli articoli di fede proprii del cristianesimo e non ricorra ad argomenfi basati sulla Scrittura. Questo giusto modo di rinunciare metodicamente alle argomentazioni della Sacra Scrittura si ritrova anche nell'Apologeticum di Tertulliano e in Arnobio... Invece Cipriano, dinanzi al pagano Demetriano, argomenta continuamente con testi scritturistici, fatto biasimato da Lattanzio (Inst. 5, 4, 4-7). Il cristianesimo vi è considerato sotto l'aspetto puramente filosofico: caratteristiche essenziali sono il monoteismo, la credenza nella risurrezione, la perfezione nel campo etico. Lo scritto è ispirato al dialogo ciceroniano De natura deorum. Molte sono le idee stoiche, nelle formulazioni di Posidonio, di Cicerone e di Seneca. Minucio Felice non si distingue dunque per una particolare originalità, ma per l'incomparabile obiettività dell'esposizione. Nella sua polemica evita quasi del tutto le frasi offensive e dimostra un nobile riguardo verso il punto di vista avversario. Per lo stile elegante e ritmico, l '0ctauius è un piccolo capolavoro; ma la sua fedeltà nell'espressione letteraria alla tradizione profana e la sua riserva nell'utilizzazione degli elementi nuovi della lingua corrente dei cristiani non ci permettono di considerarlo come 'un gioiello della letteratura cristiana'.

Contenuto: I tre amici fanno insieme una gita da Roma a Ostia. Mentre passano in prossimità di una statua di Serapide, il pagano Cecilio le manda un bacio con la mano. Questo gesto dà lo spunto alla discussione religiosa che i tre intavolano subito dopo sedendosi sopra una diga che si stende sul mare. Minucio, denominato nel dialogo Marco, sarà il giudice che darà la sentenza (1-4).

Cecilio afferma che i più grandi savi non sono riusciti a conoscere nulla di certo intorno ai numi e alla vita ultraterrena. Socrate, il principe dei filosofi, ha dichiarato: 'Quod supra nos, nihil ad nos '. Data questa incertezza, è cosa migliore attenersi al culto della divinità come lo si pratica a Roma, che ad esso deve la sua grandezza. Il Dio invisibile dei Cristiani è una chimera. Quanto ai cristiani, essi sono uomini privi di cultura o credule femmine; nelle loro assemblee commettono terribili disonestà (5-13).

Ottavio segue passo passo il suo oppositore: l'uomo è chiamato alla conoscenza della verità e non deve passare indifferente accanto ad essa; è vero che Dio non può essere veduto dall'uomo, ma è altrettanto vero che l'occhio umano non può mirare il sole. I numi dei pagani sono stati semplici uomini ai quali più tardi si tributarono onori divini. Roma non è arrivata alla conquista del mondo per merito della sua religione, ma attraverso la violenza e la rapina; le accuse contro i Cristiani si riducono a calunnie (EH 222 s.) messe in circolazione dai demoni (14-38). Cecilio si confessa vinto, e l'autore conclude: 'Ci allontanammo di là tutti quanti soddisfatti, Cecilio per essere diventato credente, Ottavio per essere stato vittorioso, io

31 E.Renan, Marc Aurele, Paris 1881, p. 389.32 Hier., in Is. 8, pr.; Ed: C. Halm (Wien 1867); J. Beaujeu (Paris 19742); B. Kytzler (Leipzig 1982).

10

Page 11: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

finalmente per la fede dell'uno e per la vittoria dell'altro'.Circa il tempo della composizione: l'Ottavio presenta tali analogie di pensiero e di

espressioni con l'Apologeticum, e in parte anche con l' Ad nationes di Tertulliano, che non è improbabile esista una interdipendenza fra queste opere. Se crediamo alla cronologia di S.Girolamo (Vir. ill. 53; Ep.70,5), si dovrebbe dare la priorità a Tertulliano. Le ricerche sempre più approfondite, che risalgono a 100 anni (A. Ebert, 1868) e sono state condotte con grande zelo e acutezza d'indagine, per stabilire in modo definitivo la questione del rapporto di questi scritti, non hanno condotto finora a una risposta soddisfacente. Dinanzi al gran numero di opere in proposito, non è assolutamente possibile rendere una posizione critica sui diversi e divergenti punti di vista. A me sembra che la priorità di Tertulliano sia più fondata se non accertata.

*[Rizzi, Ideologia e retorica negli exordia apologetici, pp. 155-170]Il dialogo si conclude, così, come si era aperto: sul terreno dell'amicitia, terreno proprio e

tipico anche dell'altro dal cristiano. Solo che non tutto è più come prima: se l'apertura era fondata sull' amicitia nel segno della auctoritas ciceroniana, ora la chiusura si rivela fondata sulla amicitia nel segno della veritas, della verità cristiana e della dissipazione dell'errore: Ego triumphator erroris esclama Cecilio (Oct. 40,1).

Il giudizio arbitrale, che avrebbe potuto incrinare la perfetta trasparenza del rapporto di amicizia, viene superato dalla forza della verità, anzi, da Dio stesso: 'Possiede uno straordinario dono di Dio, ispirato dal quale ha parlato e ha ottenuto aiuto', dice Minucio di Ottavio. La rabbiosa reazione di Cecilio alla invocazione della verità da parte di Minucio nello scambio di battute tra i due discorsi non ha, a questo punto, più ragione d'essere, essendosi ormai risolto nel nome della veritas il confronto contenuto e condotto sul piano dell amicitia.

Il disegno di Minucio si è chiarito: su di un terreno che l'altro riteneva di sua salda proprietà, quello dell' amicitia ciceronianamente connotata, è stato innescato un confronto sulla veritas: 'Noi ben attenti, perché da entrambe le parti si affronta l'argomento con ogni cura, e da un lato la verità è perlopiù oscura, mentre dall'altra parte c'è una sottigliezza finissima, che imita in non pochi casi, grazie alla ricchezza dell'espressione, l'efficacia di una dimostrazione incontestata, pesiamo le singole posizioni nella maniera più accurata possibile, perché possiamo senza dubbio lodare l'ingegnosità, ma scegliere, approvare, adottare ciò che è giusto'.

L'esito ha mostrato come l'amicitia stessa si deve ricomprendere nel nome di questa verità; quello che sembrava un confine tra Cristianesimo e altro, la concezione dell' amicitia e dell'auctoritas amicale, si è rivelato tale da rendere l'altro cristiano'; il valore dell' amicitia, valore cardine della cultura Romana, è realizzato al grado superlativo (amicissimus homo) nel momento in cui viene compreso nella verità cristiana e da essa ricompreso: in definitiva, ciò che può essere comune è per Minucio saldamente e tipicamente cristiano.

Questa analisi parrebbe essere confermata dall'uso della terminologia relativa all'amicitia nelle battute iniziali del dialogo; Ottavio è definito a Oct. 1,1 fidelissimus contubernalis; a Oct. 2,2 amicissimus homo; sembrerebbe di poter dire con il FAUSCH (Die Einleitungskapitel..., pp. 17 s.) che i due termini nsultano pressoché sinonimici, sulla scorta di affermazioni come quella di Plinio... ed una serie di passi di APULEIO tra cui spicca quello dl Met. 8,7: Illum amicum, coaetaneum, contubernalem, fratrem. Tuttavia una serie di passi senecani ci mette in guardia da una affermazione che sembrerebbe a prima vista scontata. Vale la pena di evidenziare soprattutto un passo delle Epistulae ad Lucilium: 'Servi sunt'. Immo homines. 'Servi sunt'. Immo contubernales. 'Servi sunt'. Immo humiles amici (SEN. Epist. 5,47,1). In questo caso, mentre contubernalis non è ritenuto bisognoso di specificazioni riduttive, amicus, per il filantropo ma pur sempre 'padrone' Seneca, quando sia predicato di servus abbisogna di qualche precisazione (si veda anche SEN. Epist. 1,9,3: Sed tamen et amicum habere vult et vicinum et contubernalem, quamvis sibi ipse sufficiat, ove si noti la climax discendente della successione aggettivale... Esisteva sì una marcata prossimità semantica tra i due termini; tuttavia persisteva anche la possibilità di lasciar trasparire qualche differenza. Così si comporta anche Minucio: Ottavio è definito contubernalis (non a caso specificato dall'aggettivo fidelissimus) a Oct. 1,1, quando non è ancora affermato il suo status di cristiano. A Oct. 2,2, invece, egli è epitetato come amicissimus homo; a Oct. 4,4 ricompare ancora il termine contubernalis, questa volta in un'accezione che lo caratterizza in maniera non del tutto positiva (...Iam profecto intelleget facilius esse in contubernalibus disputare quam conserere sapientiam), determinata dalla contrapposizione tra conserere sapientiam e in contubernalibus disputare. Retrospettivamente, così, quest'ultima accezione del termine illumina la differenza tra un contubernalis, per quanto fidelissimus, non ancora cristiano e un amicissimus homo ormai cristiano. Una distinzione sottile, forse non percepibile di primo acchito (quindi tale da non disorientare il lettore), ma che

11

Page 12: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

parrebbe illustrare la strategia teologica di Minucio.

*[Mariotti, Storia e Testi della Letteratura Latina, 5, pp. 74-77] Marco Minucio Felice era avvocato a Cirta, la patria di Frontone e visse a cavallo fra il II

e il III secolo. Scrisse un dialogo, Octavius, giunto, nel manoscritto fondamentale, come 1. VIII dell' Adversus Nationes di Arnobio.

L'Octavius presenta una conversazione fra tre amici durante una passeggiata sul litorale di Ostia (una situazione che ricorda l'inizio del 1. XVIII delle Notti Attiche di Gellio, dove un peripatetico e uno stoico discutono, in presenza del filosofo Favorino e di Gellio stesso, sul lido di Ostia, intorno alla vita 'beata'). Con l'autore, che parla in prima persona, sono il cristiano Ottavio e il pagano Cecilio.

Itaque cum diluculo ad mare inambulando litore pergeremus, ut et aura adspirans leniter membra vegetaret et cum eximia voluptate molli vestigio cedens arena subsideret, Caecilius, simulacro Serapidis denotato, ut vulgus superstitiosus solet, manum ori admovens osculum labiis pressit.Un giorno mentre di buon mattino ci dirigevamo alla marina per passeggiare lungo la spiaggia, così che l'arietta, soffiando leggermente, abituava le membra alla frescura, e la sabbia, ispirandoci un sottile brivido di piacere, ci faceva sentire la sua leggerezza, perché i nostri piedi lasciavano su di essa solo una tenue orma, Cecilio, scorto un simulacro di Serapide, avvicinò la mano alle labbra e vi impresse un bacio, come suol fare il volgo degli sciocchi credenti. Minucio Felice, Octavius 2, 4. Trad. Paratore

Questo atto di venerazione reso a Serapide permette l'avvio di una disputa in cui Cecilio, dopo una professione di fondamentale scetticismo, che richiama tesi sostenute da Cotta nel De natura deorum di Cicerone - e Minucio avrà anche in mente tendenze e scrittori del sec. II d.C., come il gruppo che aveva fatto capo al retore Favorino di Arelàte -, afferma che conviene osservare la religione tradizionale e rimprovera i cristiani per quelle che ritiene le storture della loro fede, del loro culto, della loro vita: arrivano a disprezzare anche gli onesti piaceri, nell'attesa di un'incerta beatitudine futura.

Ita nec resurgitis miseri, nec interim vivitis. 7. Proinde, si quid sapientiae vobis aut verecundiae est desinite caeli plagas et mundi fata et secreta rimari: satis est pro pedibus aspicere, maxime indoctis impolitis, rudibus agrestibus: quibus non est datum intellegere civilia, multo magis denegatum est disserere divina.Così, col folle miraggio di un'impossibile resurrezione, rinunciate frattanto alla vita! Sicché, se vi resta ancora un briciolo di saggezza o almeno di pudore, cessate di andar frugando le ragioni del cielo, i fatali destini del mondo e altri reconditi misteri del genere; per gente ignorante, incolta, rozza selvatica, cui non è dato comprendere la vita civile, e a maggior ragione è negata la possibilità di indagare i misteri soprannaturali, è già abbastanza sapere dove si mettono i piedi. Minucio Felice, Octavius 12, 6 sg. Trad. Paratore

Ottavio prende poi la parola per controbattere le accuse; reca prove di tipo filosofico per l'esistenza di un Dio unico e provvidente e, dopo aver criticato la religiosità pagana, illustra l'elevatezza e la bontà del cristianesimo, evitando per altro argomenti esplicitamente desunti dalla tradizione biblica (alla quale si fa allusione, mentre mancano citazioni dirette); Ottavio si preoccupa di eliminare le premesse scettiche del suo interlocutore, per arrivare al comune riconoscimento di un ordine nell'universo che può rappresentare solo il frutto dell'azione di un Essere superiore.

Nec recuso, quod Caecilius adserere inter praecipua conisus est, hominem nosse se et circumspicere debere, quid sit, quare sit: utrum elementis concretus an concinnatus atomis, an potius a Deo factus, formatus, animatus. 2. Quod ipsum explorare et eruere sine universitatis inquisitione non possumus, cum ita cohaerentia, conexa, concatenata sint, ut, nisi divinitatis rationem diligenter excusseris, nescias humanitatis nec possis pulchre gerere rem civilem, nisi cognoveris hanc communem omnium mundi civitatem, praecipue cum a feris beluis hoc differamus, quod illa prona in terramque vergentia nihil nata sint prospicere nisi pabulum, nos, quibus vultus erectus, quibus suspectus in caelum datus est, sermo et ratio, per quae Deum adgnoscimus, sentimus, imitamur, ignorare nec fas nec licet ingerentem sese oculis et sensibus nostris caelestem claritatem: sacrilegii enim vel maximi instar est, humi quaerere quod in sublimi debeas invenire. 3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam temere cohaerentibus conglobatum, mentem, sensum, oculos denique

12

Page 13: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

ipsos non habere. 4. Quid enim potest esse tam apertum, tam confessum tamque perspicuum, cum oculos in caelum sustuleris et quae sunt infra circaque lustraveris quam esse aliquod numen praestantissimae mentis, quo omnis natura inspiretur, moveatur, alatur, gubernetur?E non respingo quello che Cecilio si è sforzato di porre come uno dei suoi punti basilari, cioè che l'uomo deve conoscere se stesso e andare indagando l'essenza, l'origine, il perché della propria esistenza: se egli costituisca una fusione di elementi o un armonico aggregato di atomi o non piuttosto sia stato creato, plasmato, insufflato da Dio. Ma anche questo non lo si può ricercare e rivelare senza indagare a un tempo stesso l'universo, dato che tutte le cose sono così conglutinate, collegate, concatenate fra loro che, se non avrai prima diligentemente indagato il modo d'essere della divinità, non potrai conoscer neppure quello dell'umanità e non potrai comportarti bene nella vita civile se prima non avrai imparato a conoscere questa più vasta comunità di tutti gli esseri che è il mondo, soprattutto perché ci distinguiamo dalle bestie irragionevoli proprio in questo che esse, costrette a viver sempre col muso rivolto a terra, non son destinate a guardare se non il suolo che offre loro sostentamento, noi invece, cui è stato concesso di tenere il volto eretto e di sollevare lo sguardo al cielo, ed è stato conferito l'uso della parola e dell'intelligenza con cui riconosciamo, sentiamo, imitiamo Dio, non possiamo e non dobbiamo ignorare questa luce del cielo che irrompe a forza nei nostri occhi e in tutta la nostra coscienza: e invero equivale quanto mai a un sacrilegio andar cercando per terra ciò che si dovrebbe scoprire nelle eterne altezze. Soprattutto per questo coloro che pretendono che quest'armonia dell'universo non sia stata costituita dall'intelligenza divina, ma sia un ammasso di frantumi aggregati alla cieca mi paiono privi di ragione, di sensibiltà, privi addirittura di occhi. Infatti, non appena tu sollevi gli occhi al cielo e contempli poi tutto quanto ti circonda o ti sta sotto i piedi, che altra cosa ti può apparire così evidente, così chiara così indiscutibile se non questa: che vi è un eccelso spirito divino che dà concepimento, movimento, alimento, regolamento a tutto il creato? Minucio Felice. Octavius 17,1 sgg Tr. Paratore

Minucio si riporta in particolare alla tradizione stoica, ma all'interno di un discorso di sapore filosofico riecheggia anche con discrezione temi neotestamentari.

Ceterum quod plerique pauperes dicimur, non est infamia nostra sed gloria: animus enim ut luxu solvitur, ita frugalitate firmatur. 4 Et tamen qui potest pauper esse qui non eget, qui non inhiat alieno, qui Deo dives est? Magis pauper ille est, qui cum multa habeat, plura desiderat. 5 Dicam tamen quemadmodum sentio: nemo tam pauper potest esse quam natus est.Quanto al fatto che i più tra noi sono ritenuti poveri, questo giudizio si risolve non in vergogna, ma in gloria per noi, perché l'anima, come si infrollisce negli agi, così si corrobora nei disagi. E poi come può essere povero colui che non ha bisogno, che non ha la brama dei beni altrui, che è ricco di Dio? E' molto più povero colui che, pur possedendo molti beni, ne agogna ancora di più. Dirò anzi per intero la mia opinione: nessuno, per il fatto che è nato, può essere veramente povero. Minucio Felice, Octavius 36, 3 sgg. Trad. Paratore

Il dialogo termina con la conversione di Cecilio, che si dichiara convinto dalle prove addotte da Ottavio~ Minucio, che era stato scelto come arbitro della disputa, manifesta tutta la sua gioia.

Post haec laeti hilaresque discessimus; Caecilius quod crediderit, Octavius gaudere quod vicerit, ego et quod hic crediderit et hic vicerit.Dopo queste parole ci allontanammo di lì con grande letizia: Cecilio era felice di aver conquistato la fede, Ottavio era felìce di avergliela ispirata, vincendo la disputa, io ero felice sia che l'uno l'avesse raggiunta, sia che l'altro gliela avesse ispirata. Minucio Felice, Octavius 40, 4. Trad. Paratore

***Lo stile e la lingua di Minucio s'ispirano alla lezione ciceroniana - tenendo conto anche di autori come Apuleio, Gellio, Frontone -: tanto che si può parlare, a questo proposito, di 'manierismo'. Minucio, insieme, risente di tutta una tradizione del 'dialogo' che arriva a Platone, soprattutto al Fedro. Il tono è più protrettico che apologetico, e lascia intravedere come, in questa 'epoca di ansietà', diversi temi sono comuni a pagani e cristiani: tanto che si è parlato della possibilità di lettura dell'Octavius 'in doppia trasparenza', sia da un punto di vista filosofico monoteista sia da quello più propriamente cristiano.Di quest'opera è discussa anche la collocazione cronologica precisa. Lattanzio ricorda, nelle sue

13

Page 14: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

Divinae institutiones, Minucio prima di Tertulliano, mentre Gerolamo ne tratta in ordine inverso. Si può sostenere che l'Octavius dipenda dall'Apologeticum, mentre è certo che ha delle influenze sull'opuscolo di Cipriano Ad Donatum; il dialogo di Minucio è databile perciò con probabìlità all'inizio del sec. IIL Gerolamo (De viris illustribus, 58) cita il titolo di un'altra opera attribuita a Minucio, che tende a considerare apocrifa e che a noi non è pervenuta: De fato o Contra mathematicos.

*[Simonetti: Letteratura cristiana antica greca e Latina, pp. 140-144] Nulla ci è restato delle lettere dell'africano Vittore, autoritario vescovo di Roma

nell'ultima decade del sec. II, che Girolamo enumera come primo degli scrittori Latini in De vir. ill. 53, e cosí dicasi dell'apologia che il senatore ApoIlonio pronunciò in Senato al tempo di Commodo per difendere la sua fede cristiana... Le prime opere di carattere letterario scritte in Latino che ci siano pervenute sono di ambiente africano, cioè di una terra dove il greco, malgrado notevoli eccezioni come Apuleio e Tertulliano, non si era acclimatato come in Italia o in Gallia e dove perciò l'esigenza di scrivere in Latino anche a livello letterario doveva essere piú sentita che altrove. Si aggiunga che il cristianesimo, diffuso a Cartagine già da tempo - sembra ad opera di missionari provenienti da Roma -, produsse nel sec. III una serie di notevoli personalità letterarie che fecero dell'Africa la regione occidentale piú rappresentativa, sotto questo aspetto, in campo cristiano.

Ma non si è d'accordo su chi considerare qui primo scrittore cristiano in lingua Latina: infatti l'Octavius di Minucio Felice e l'Apologeticum di Tertulliano presentano tali elementi in comune, anche sul piano dell'espressione formale, oltre che nel contenuto, da far concludere che non si può pensare soltanto ad una fonte greca comune ai due autori e che perciò uno dei due autori ha avuto sott'occhio l'altro. D'altra parte, mentre sappiamo che l'Apologeticum fu scritto verso il 197, nulla affatto sappiamo della data di composizione dell'Octavius, e l'esame dei dati interni non consente di attribuire, con ragionevole margine di probabilità, la priorità ad uno dei due. Diremo prima di Minucio Felice, non tanto perché il piú recente indirizzo della critica sembra essere piuttosto in suo favore quanto per motivi di opportunità pratica.

Il problema è stato discusso a lungo, e qualche studioso ancora ci insiste, ma i risultati sono stati assolutamente deludenti. Infatti vari accenni di carattere storico contenuti nell'Octavius, soprattutto uno chiaro ad imminente guerra contro i parti, non possono essere determinati cronologicamente per la loro genericità e incertezaa, perché allora, fra l'impero di Marco Aurelio e quello di Alessandro Severo, ripetutamente ci furono guerre o minacce di guerra contro i Parti. Il confronto diretto dei passi in comune ha dato risultati incerti con argomenti deboli, talvolta reversibili. La questione è complicata dal fatto che, come vedremo, il problema della tradizione manoscritta dell'opera tertullianea è complicato e non si può escludere la possibilità che l'opera sia stata edita due volte dall'autore, e allora nel confronto bisogna prendere in considerazione ambedue le edizioni. I fautori della priorità tertullianea sono molto piú numerosi dei fautori di Minucio, ma questi negli ultimi tempi hanno variamente riproposto la loro tesi e i loro pareri sono autorevoli (Paratore, Quispel). In definitiva l'argomento principe a favore della priorità di Tertulliano è che non sembra possibile che autore di cosí prorompente genialità abbia composto un'opera seguendo tanto da vicino una fonte specifica: ma l'argomento, di per sé tutt'altro che cogente, perde valore se consideriamo che per un'altra opera di Tertulliano, l'Adversus Valentinianos, siamo in possesso della fonte greca da lui seguita molto spesso alla lettera, e lo stesso procedimento si può forse ragionevolmente postulare anche per qualche altra opera.

...Ben poco si sa di Minucio, e neppure gli antichi sapevano altro all'infuori di quanto si ricava dall'Octavius. Di qui sappiamo che Minucio era avvocato a Roma, ma di origine africana, con ogni probabilità di Cirta. Di famiglia pagana, nulla si sa delle circostanze della sua conversione. Nell'ultima parte dell' Octavius Minucio promette uno scritto sul fato, e un'opera De fato vel contra mathematicos, a noi non pervenuta, era conosciuta da Girolamo, che però per motivi di carattere stilistico dubitava della sua autenticità. In definitiva, il nome di Minucio è legato esclusivamente all'Octavius.

E' questa un'apologia scritta a forma di dialogo, forma letteraria che abbiamo già visto adoperata dai cristiani d'Oriente (ad esempio, da Giustino) ma non per opere di carattere apologetico all'indirizzo dei pagani. Si tratta comunque di un dialogo alla maniera di Cicerone, in cui una cornice esterna in forma di narrazione e di dialogo incastona due lunghi discorsi, che propongono prima le accuse pagane contro i cristiani e poi la risposta cristiana. In un'ariosa apertura ambientata ad Ostia l'autore ci si presenta mentre passeggia sulla riva del mare con due amici, il cristiano Ottavio e il pagano Cecilio. Un cenno di reverenza indirizzato da Cecilio alla

14

Page 15: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

statua del dio Serapide provoca le rimostranze di Ottavio e quindi la proposta da parte di Cecilio di discutere sulle rispettive fedi religiose, rimettendo il giudizio a Minucio. Segue il discorso di Cecilio in difesa della religione tradizionale e d'accusa contro la religione cristiana; dopo un breve intermezzo di Minucio che ricorda lo scopo del dialogo, la ricerca della verità, Ottavio sviluppa la sua risposta confutando le accuse di Cecilio e attaccando a sua volta la religionepagana. Alla fine Cecilio si confessa vinto.

Il discorso di Cecilio comincia con mettere in evidenza il mistero dell'universo che ci circonda, mistero che supera le possibilità di comprensione dell'umano intelletto e che perciò è preferibile non illudersi di poter comprendere, come invece pretendono di fare i cristiani che nella loro ignoranza parlano di una provvidenza che regola il corso delle umane cose. In questa condizione non c'è di meglio che aderire lealmente alla credenze che ci propone una lunga e gloriosa tradizione e che trovano, per cosí dire, conferma nella grandezza dell'impero romano che le ha prese a fondamento. A questo punto comincia l'attacco vero e proprio alla religione cristiana: accuse di ignoranza, ateismo, immoralità, di professare dottrine fantastiche, come quella di un Dio onnipresente e della resurrezione del corpo.

La replica di Ottavio, piú lunga del discorso di Cecilio, lo segue passo passo nell'argomentazione. Perciò esordisce con la dimostrazione dell'esistenza della provvidenza e di Dio unico, e passa poi a criticare la religione tradizionale nei suoi aspetti scandalosi del mito e del rituale: una educazione fondata su queste menzogne non può che corrompere i giovani. Segue la confutazione delle accuse di Cecilio, che permette a Ottavio non soltanto di dimostrare la razionalità delle dottrine criticate dall'avversario confermate anche dalla filosofia greca, ma anche di insistere sulla superiore condotta morale che caratterizza la vita dei cristiani, sull'eroismo che li fa forti fino al martirio. Con questa perorazione piena di calore e di sincerità si chiude il discorso.

Questa breve opera presenta struttura ammirevolmente costruita e molto curata nei particolari, dall'inquadratura complessiva alla proporzione fra le varie parti ed i vari argomenti, alla varietà dei toni che sottolineano i singoli punti ed i trapassi da uno all'altro. Tutto è costruito bilanciato meditato: siamo ben lungi dal disordine e dall'approssimazione che caratterizza l'argomentare di certe apologie greche. La forma dialogica impostata su due discorsi contrapposti permette di mettere in evidenza anche gli argomenti della parte avversa, con inusitata cura nel presentarli con convinzione e obiettività: si tratta di presentazione di tono tipicamente romano, che doveva ben corrispondere ad uno stato d'animo diffuso fra le persone istruite ma incapaci di affrontare il problema di Dio e dell'uomo alla maniera filosofica dei greci e perciò ripiegate su un fondo di scetticismoche cercava un esteriore ubi consistam nella leale fedeltà alla tradizione degli avi.

A questa abile presentazione della tesi pagana, che senza validi argomenti si è voluta considerare esemplata su un discorso anticristiano di Frontone, il discorso di Ottavio oppone gli argomenti che abbiamo bene imparato a conoscere nell'apologetica greca: la scarsa insistenza sugli argomenti di carattere giuridico, cosí sviluppati da Tertulliano, e l'insistenza su quelli di carattere morale, proposti con tono di convinzione e di entusiasmo nella descrizione delle virtú cristiane: eroismo purezza santità, ci convince che qui era il centro dell'interesse di Minucio, e questa considerazione può forse gettare un po' di luce sull'aspetto dell'apologia di Minucio che piú ha intrigato gli studiosi moderni.

A lettura anche superficiale dell'Octavius balza evidente lo scarsissimo insistere dell'autore sulle verità specifiche della religione cristiana: si preferisce insistere su concetti d'ordine generale, per i quali si trovava valido corrispondente nella filosofia dell'epoca: Dio, la provvidenza; solo l'escatologia è trattata sotto aspetto piú specificamente cristiano: ma non è citato neppure un passo della Scrittura e non è fatto mai esplicitamente il nome di Cristo, cui si allude solo indirettamente Tale particolarità fa dell'Octavius un unicum nell'ambito della letteratura apologetica sia greca sia Latina, che certo tratta ampiamente di argomenti comuni con la filosofia del tempo ma non rinuncia a proporre anche verità specificamente cristiane, in maggiore o minor misura. La fantasia degli studiosi si è sbizzarrita nel proporre spiegazioni dell'inconsueto modo di fare di Minucio: si è proposta la disciplina dell'arcano, si è pensato a Minucio catecumeno, poco al corrente delle verità cristiane di carattere piú tecnico, si è pensato anche ad un cristiano di dubbia ortodossia e che perciò si è limitato a concetti di ordine generale evitando punti specifici dove le sue idee erano imprecise o non ortodosse; si è anche pensato che l'attuale Octavius nell'intenzione dell'autore dovesse costituire solo la prima parte di un'apologia destinata a trattare piú specificamente delle verità cristiane nella seconda parte, che non consta sia mai stata scritta.

Da accenni fuggevoli del dialogo è chiaro che Minucio conosce della religione cristiana piú di quanto non voglia dire: cade perciò ogni tentativo di spiegaæione impostato sulla reale

15

Page 16: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

ignoranza dell'autore. Si tratta di voluta astensione: e in mancanza di spiegazione precisa possiamo genericamente pensare a prevalente interesse dell'autore per esigenze di carattere morale piú che dottrinale, e insieme a precisa limitazione della trattazione ad argomenti che potessero far presa su lettori colti, piú sensibili a tematica di carattere morale che ad approfondimento dottrinale. Si tenga anche presente il rigido senso della costruzione, per cui la risposta di Ottavio segue fedelmente la traccia proposta da Cecilio, senza concessioni a divagazioni di una certa consistenza.

La stessa accuratezza che abbiamo notato nella costruzione dell'opera è evidente anche nella lingua e nello stile di Minucio: anche qui è prevalente l'influsso ciceroniano, cui si affianca Seneca, con concessioni anche al gusto arcaicizzante dell'epoc:3. Il tutto è filtrato attentamente da una personalità non originale ma ricettiva e sensibile, molto attenta nel dosare i vari imprestiti, sí da darci un dettato limpido omogeneo vario nel tono, sempre rispondente al concetto da esprimere.

3. Ben altro risalto che l'evanescente Minucio ha la figura di Q. Settimio Fiorente Tertulliano, nel quale il cristianesimo africano, passionale battagliero ed estremista fino all'eccesso, trovò il suo primo valido rappresentante e la letteratura Latina cristiana uno dei piú grandi esponenti.

QUINTUS SEPTIMIUS FLORENS TERTULLIANUS Tertulliani33 litteraria, philosophica et theologica navitas vincit fines

historiae litterarum et spectat rationes quoque civiles et politicas in Africa et fere toto orbe.34

Ingeni vir nativi et praepotentis [De Labriolle] exhibetur, contradictionibus sauciatus [C. Moreschini], persona tragica [E.K. Rand], proprior Antiquo quam Novo Testamento, Hebraeus fere [Campenhausen], Christi doctrinae proditor [Cl. Rambaux], peritissimus Romanis legibus ac clarissimus [EUS., h.e. 2,2,4], eruditissimus ac praestantissimus Christianorum auctorum ante Augustinum.

Exemplar Africani particularismi et 'Africitatis' ab Erasmo pluries declaratur, licet dubitetur utrum adversarius Imperii Romani exstiterit et de natura operis De Pallio non una sit sententia.35

Carthagine natus esse videtur fere a.150 et “Sub [Sept.] Severo principe [193-211] et Antonino Caracalla [211-217] maxime floruit, multaque scripsit volumina, quae, quia nota sunt pluribus, praetermittimus... Hic usque ad mediam

33 Editio: Q.Septimi Florentis Tertulliani opera, I. Opera catholica = CCL 1, Turnhout 1954 (ed. XII-XIV, bibl. XV-XXV); II. Opera montanistica [post a.207] = CCL 2, 1954; cf. quoque SC.. Instrumenta: G.CLAESSON - G.ESSER, Index Tertullianeus 1-3, Paris 1974-1975; Hoppe H., Sintassi e stile di Tertulliano: S 1985. Bibliographia: Chronica Tert. et Cyprianea: REA (ab a.1975: I.edit., II.studia) 40(1994)473-499; T.D. BARNES, Tertullian. A historical and Literary Study, Oxford 1971, 19852; R.BRAUN, Deus Christianorum. Recherches sur le vocabulaire doctrinal de Tertullian, Paris 19772 (bibl. 596-623; 725-732); S.VICASTILLO, Tertulliano y la muerte del hombre, Madrid 1980. Interretialia documenta sunt plurima.34 Africa s.II-III exhibetur litterarum, martyrum, imperatorum, alma mater. Leptis Magna patria est Septimii Severi, 'latinis litteris sufficienter instructus, Graecis sermonibus eruditus, Punica eloquentia promptior' (Epit. de caes. 20,8,A). Punico sermone utuntur Anno et Himilco (peripli), Mago (agricultura) et Severus (eloquentia). Querebantur autem “ut imperiosa civitas non solum iugum, verum etiam linguam suam domitis gentibus imponeret” (AUG., Civ.Dei 19,7). Carthago altera Urbs exhibetur in Occidente, portus patens religionibus et cultibus, quo confluxerunt ex Italia et Asia innumeri motus haereticales.35 De more agendi vel sentiendi contra Romanos Ap. 25,14-15 testatur: “Omne regnum vel imperium bellis quaeritur et victoriis propagatur. Porro bella et victoriae captis et eversis plurimum urbibus constant. Id negotium sine deorum iniuria non est; eadem strages et moenium et templorum, pares caedes civium et sacerdotum, nec dissimiles rapinae sacrarum divitiarum et profanarum. Tot igitur sacrilegia Romanorum quot tropaea, tot de deis quot de gentibus triumphi”; cf. Minucius 25,5: “Quicquid Romani tenent, colunt, possident, audaciae praeda est: templa omnia de manubiis, id est de ruinis urbium, de spoliis deorum, de caedibus sacerdotum”.

16

Page 17: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

aetatem presbyter fuit Ecclesiae; postea ... ad Montani dogma delapsus [ab a.207] in multis libris novae prophetiae meminit ... Fertur vixisse usque ad decrepitam aetatem [medio s.III ?] et quae non extant opuscula edidisse”.36

Pater, cohortis urbanae centurio vel titulo hoc ornatus cum ministerio fungeretur in proconsulari sede, paganus fuisse videtur: “Haec et nos risimus aliquando. De vestris sumus: fiunt, non nascuntur Christiani” [ap. 18,4].37

Militaris ambitus nonnihil in eius ingenium severum efformandum contulit: “Infantes penes Africam Saturno immolabantur palam usque ad proconsulatum Tiberii, qui ipsos sacerdotes in eisdem arboribus templi sui obumbraticibus scelerum votivi crucibus vivos exposuit, teste militia patris nostri, quae id ipsum munus illi proconsuli functa est” (ap. 9,2).

Utrum autem causidicus an iuris fuerit peritus dubitatur.38

Mira Christianorum martyrum patientia et constantia, eorum mores et in daemones potestas, fortasse uxoris quoque pietas, quam Christianam fuisse testantur libri duo ad eam dicati, impulerunt eum ut baptizaretur: “Quis non contemplatione eius [= martyris] concutitur ad requirendum quid intus in re sit? Quis non, ubi requisivit, accedit? Ubi accessit, mori exoptat” (ap. 50,15).39

Veritatem ita sitivit ut 162es inveniatur uno in opere et encyclopaedica tanta fuit scientia ditatus ut Hieronymus (ep. 70,5) diceret: “Quid Tertulliano eruditius quid acutius? Apologeticus eius et Contra gentes libri cunctam saeculi obtinent disciplinam”.

Hebraicum parum (Prax. 5,1), Graecum autem optime novit sermonem, non litteras, facile autem vincit ceteros coaevos Latinos auctores, 'punicitate' si vis addita.

Carmina parvipendit: “Poetis nec vigilantibus credo” (an. 33,8), licet poeticam exhibeat mentem ac refertam imaginibus innumeris, novissimis ac insolitis (res. 112).

Sermo vehemens et varius exhibetur: “Plane non negabimus aliquando philosophos iuxta nostra sensisse. Nonnumquam et in procella confusis vestigiis coeli et freti aliqui (improviso) portus offenditur prospero errore, nonnumquam et in tenebris aditus quidam et exitus deprehenduntur caeca felicitate, sed et natura pleraque suggeruntur quasi de publico sensu, quo animam Deus dotare dignatus est” (De an. 2,1). Presbyter fuisse traditur.

Opus Contra Marcionem Scripturarum millies farcit locis ac diversis sententiis: utrum vulgata ac auctoritate praedita versione utatur, an primam ad verbum suam ipsius translationem exhibeat non satis decerni potest.

At cur inclinavit ad Montanismum? Cur mentem mutavit?40

36 HIER., vir.ill. 53; TERT., ap. 9,2; 18,4; paen. 1,1; spect. 19,5; res. 9,3; praescr.40,4.37 Cf. “Quod et ipsi retro fuimus, caeci” (paen., l.c.). 38 Iuvenalis (7,148) Africam dicit nutriculam causidicorum.39 Cf. “Quisque tantam tolerantiam spectans, ut aliquo scrupulo percussus, et inquirere accenditur quid sit in causa, et ubi cognoverit veritatem et ipse statim sequitur” (Scap. 5,4); “Simplicitas veritatis in medio est” (ap. 23,7); “Adiecit instrumentum litteraturae [sc. Scriptura], si qui velit de Deo inquirere et inquisito invenire et invento credere et credito deservire” (ap. 18,1).40 De Tertulliano montanista non una est sententia. Fides eius millenaristica ad novam Montani profetiam impulit, addita quoque maiore severitatis disciplina, quam Ecclesiae opponit, Praxeamque damnavit inimicissimum Montanismo sive Romae sive in Africa, propterea quod Spiritum Sanctum expulisset, Patremque crucifixisset: cf. R.Braun, Tertullien et le Montanisme: Eglise institutionnelle et Eglise spirituelle: R.St.Lett.Rel. 21(1985)245-257. Montanismum pervestigare deficientibus vel dubiis testimoniis non facile evadit; amissi sunt L.VII De ecstasi. Cf. Hier., vir.ill. 53; Nova prophetia, exeunte s.II orta est, a.circiter 172 (M.Aurelio imp. ac

17

Page 18: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

Hieronymi fortasse malignitas tradit eum ad Montani delapsum esse dogma “invidia et contumeliis clericorum Romanae Ecclesiae”, cum Agrippini, Carthaginiensis episcopi, non fuisset in successorem designatus. Sed severa Montanistarum disciplina cum ardore martyrum ac fide confessorum componitur, quibus naturali indole inclinabat.41 Item parusiae exspectatio et sunte/leia [extremitas temporum mundi] eum impulerunt ad disciplinam severiorem amplectendam et ad charismata veneranda.

Non schisma sed fortasse 'ecclesiolam in ecclesia' fundavit, quam defendere perrexit,42 licet saepe dicat: 'apud (penes) nos', 'nostri', 'apud vos', 'vestri'.

Fortasse ad montanismum inclinatio habenda est ut severioris disciplinae studium, et ad severitatem moralem adhortatio, ne Christiani spectacula frequentarent, stipendia mererent, Dominicam diem violarent, commercia exercerent, magistratus adirent, saeviente persecutione fugerent, secundas nuptias inirent, quas “species stupri” habebat, neque virgines caput nudum exponerent.

OperaTertullianus ab a.197 ad 222 fere triginta et unum opus exaravit, primum

corpus ac monumentum Litterarum Christianarum.Opera nonnulla sunt catholica, alia ad montanismum inclinant (ab anno fere

213), cetera montanistica. Quae partitio theorica habetur, quia numquam indolem mutavit suam: in gentiles et haereticos ita vehementer invectus est, ut modum excedere visus sit, quaeque eruditionis ubertate et eloquentiae ardore in opere apologetico conscripsit nihil ab rebus differunt, quas in operibus Ad uxorem, De exhortatione castitatis, De monogamia perscripsit.

Opera De spectaculis, De baptismo, De virginibus velandis, De corona militis, Graeco sermone primum edita, perierunt; opus De extasi numquam est in Latinam linguam conversum.

A. Inter opera C a t h o l i c a (CC 1, Turnhout 1954) annumerantur:1. Ad Martyras, 2. Ad Nationes (a.197), 3. Apologeticum (a.197)4. De testimonio animae (a.197-200), 5. De spectaculis (a.198-200)6. De praescriptione haereticorum (a.198-200), 7. De oratione (a.200-206), 8. De patientia (a.200-206), 9. De baptismo (a.200-206),10. De paenitentia (a.200-206)11. De cultu feminarum (a.200-206), 12. Ad uxorem (a.200-206)13. Adversus Hermogenem (a.200-206), 14. Adversus Iudaeos (a.200-206)

Eleutherio papa) in finibus Phrygiae [Cataphrygiae] et Mysiae auctore Montano, veluti Paracleto a Ioanne praenuntiato suscepto (Io 14,6), et a Prisc[ill]a et Maximilla diffusa est, qui novam Spiritus Sancti revelationem praedicaverunt et conventiculam fundaverunt, finemque saeculi proximum putabant; severam ascesim imponebant. Tertullianus psychicos catholicos, pneumaticos, sive spiritales montanistas vocat. Sed spiritus eius inquietus neque Montanismo adhaesit semel pro semper suumque gregem Tertullianistarum fundavit (Aug., haer. 86, a.428-429): “Tertullianistae a Tertulliano, cuius leguntur opuscula multa eloquentissime scripta, usque ad nostrum tempus paulatim deficientes, in extremis reliquiis durare non potuerunt in urbe Cathaginiensi. Me enim ibi posito ante aliquot annos, quod etiam te [Quodvultdeus] meminisse arbitror, omni ex parte consumpti sunt. Paucissimi etiam qui remanserunt in catholicam transierunt suamque basilicam, quae nunc etiam notissima est, Catholicae tradiderunt”.41 In III editione operis Contra Marcionem, a.XV S.Severi [207-208], aperte dicitur 'spiritalis ratio', 'Paracleto auctore', 'sermo novae prophetiae', 'apud fidem nostram' (Marc. 1,29,4; 3,24,4).42 D.Powel, Tertullianists and Cataphrygians: VC 29(1978), pp. 33-54.

18

Page 19: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

B. Ad montanismum inclinant (CC 2, Turnhout 1954):15. De virginibus velandis (a.206), 16. Adversus Marcionem (a.207-211)17. De pallio (a.209), 18. Adversus Valentinianos (a.208-211)19. De carne Christi (a.208-211), 20. De resurrectione carnis (a.208-211)21. De anima (a.208-211), 22. De exhortatione castitatis (a.208-211)23. De corona (a.211), 24. De idolatria (a.211-212)25. Scorpiace (a.211-212), 26. Ad Scapulam (a.212)

C. Sunt M o n t a n i s t i c a:27. De fuga in persecutione (a.213), 28. Adversus Praxean29. De monogamia, 30. De ieiunio, 31. De pudicitia (a.217-223)

Tertullianus docet ad extra et ad intra Ecclesiae.1.Ad extra sunt: Pagani vulgus Ad nationes

potestates Apologeticum - Ad Scapulamdocti viri De testimonio

Iudaei exegesis Adversus IudaeosHaeretici exegesis De praescriptione

HemogenesDe anima - Adversus HermogenemMarcio Adversus MarcionemValentiniani Adversus ValentinianosGnostici ScorpiacePraxeas Adversus PraxeamDocetistae De carne Christi - De resurrectione

2.Ab intra declarat mores Christianorum:Mos agendi in persecutionibus Ad martyras - De fuga

in spectaculis De spectaculisin ritibus De idolatriain rebus militaribus De corona

Mos agendi Christianorumin vestibus De cultu - De virginibus velandis - De pallioin oratione De orationein ieiunio De ieiunioin rebus adversis De patientiain nuptiis Ad uxorem - De exhortatione castitatis - De

monogamiaDe pudicitia

in fide suscipienda De baptismo - De poenitentia - Ad nationes L.2

Apologeticum43

Praestantissimum atque elegantissimum est opus, tum doctrina tum eloquentia.

« Testimonium ignorantiae uestrae, quae iniquitatem dum defendit, reuincit, in prom<p>tu est, quod omnes qui uobis cum retro ignorabant et uobis cum oderant, simul eis contigit scire, desinunt odisse qui desinunt ignorare, immo

43 Apologetico. Testo latino, traduzione e note di A. Resta Barrile, Bologna, Zanichelli 1980.

19

Page 20: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

fiunt et ipsi quod oderant, et incipiunt odisse quod fuerant ».Tertullianus Romani Imperii antistites hortatur ac Praesides ne Christianos

inique vexent, falsisque incusent de criminibus, quae potius paganis sunt adscribenda.

In nuce cetera complectitur opera et in Graecam linguam meruit, raro honore, converti (EUS., h.e. 2,2,4).

Refutatio (cc. 7-49) est tripartita: 1.(cc.7-9) falsa esse demonstrat occulta Christianorum crimina (infanticidii, incesti, caenae tiesteae); 2.(cc.10-27) a crimine lesae divinitatis [religionis] Christianos esse immunes proclamat, nec atheos esse, cum Deum Summum rerum creatorem colant; 3.(cc.28-45) denique crimine lesae maiestatis Christianos esse innoxios asserit, neque Romani Imperii publicos esse hostes, cum pro imperatoris salute et reipublicae pace, cui suis optimis prosunt moribus, preces ad Deum effundant.

Praemunitio (cc.46-49) et peroratio sive conclusio (cc.49-50) religionem Christianam non novam quamdam philosophiam, sed a Deo revelatam religionem proclamat praestantiorem ceteris philosophorum coetibus, Christianos vero mira constantia in confitenda fide et martyrio subeundo praeclaros:

“Si non licet vobis, Romani Imperii antistites, in aperto et edito, in ipso fere vertice civitatis praesidentibus ad iudicandum,

palam dispicere et coram examinare, quid sit liquido in causa Christianorum;

si ad hanc solam speciem auctoritas vestra de iustitiae diligentiain publico aut timet aut erubescit inquirere;si denique, quod proxime accidit, domesticis iudiciis nimis operata

infestatio sectae huius os obstruit defensioniliceat veritati vel occulta via tacitarum litterarum ad aures vestras

pervenire.Nihil de causa sua deprecatur, quia nec de condicione miratur. Scit se peregrinam in terris agere, inter extraneos facile inimicos invenire,

ceterum genus, sedem, spem, gratiam, dignitatem in caelis habere.Unum gestit interdum, ne ignorata damnetur.Hanc itaque primam causam apud vos conlocamus iniquitatis: odii erga

nomen Christianorum.Quam iniquitatem idem titulus et onerat et revincit, qui videtur excusare,

ignorantia scilicet.Quid enim iniquius quam ut oderint homines quod ignorant, etiam si res

meretur odium?”.44

44 “Se a voi, dell'Impero romano magistrati, che in luogo pubblico ed eminente, direi quasi proprio al sommo della città presiedete ai giudizi, palesemente investigare e dinanzi a tutti esaminare non è permesso che cosa chiaramente nella causa dei Cristiani si contenga: se per questa unica specie di processi l'autorità vostra di inquisire in pubblico, come esige una giustizia accurata, o teme o arrossisce: se, in una parola, com'è recentemente in processi di casa nostra accaduto, l'ostilità contro questa setta, soverchiamente accanitasi, la bocca chiude alla difesa, sia lecito alla verità arrivare alle orecchie vostre almeno per l'occulta via di uno scritto silenzioso. Essa in favore della propria causa punto non prega, perché della propria condizione nemmeno si meraviglia. Sa essa che straniera vive su la terra, che fra estranei facilmente trova dei nemici: che, del resto, la sua famiglia, la sua sede, la sua speranza, il suo credito, la sua dignità l'ha nel cielo. Un'unica cosa frattanto brama: di non essere, senza essere conosciuta, condannata. C he ci perdono qui le leggi, che nel proprio regno signoreggiano, se essa viene ascoltata? Forse che per questo maggiormente n'avrà del loro potere gloria, perché la verità, pur senza averla udita, condanneranno?. Ma qualora senza averla udita la condannino, oltre l'odio per l'ingiusto procedere, anche il sospetto si attireranno di nutrire qualche preconcetto, ascoltare non volendo

20

Page 21: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

“Tunc Traianus rescripsit, hoc genus inquirendos quidem non esse, oblatos vero puniri oportere. O sententiam necessitate confusam! Negat inquirendos ut innocentes et mandat puniendos ut nocentes. Parcit et saevit, dissimulat et animadvertit”.45

“Corpus sumus de conscientia religionis et disciplinae unitate et spei foedere. Coimus in coetum et congregationem, ut ad Deum quasi manu facta precationibus ambiamus. Haec vis Deo grata est.

Oramus etiam pro imperatoribus, pro ministeriis eorum et potestatibus,pro statu saeculi, pro rerum quiete, pro mora finis.Coimus ad litterarum divinarum commemorationem, si quid praesentium

temporum qualitas aut praemonere cogit aut recognoscere. Certe fidem sanctis vocibus pascimus, spem erigimus, fiduciam figimus, disciplinam praeceptorum nihilo minus inculcationibus densamus. Ibidem etiam exhortationes, castigationes et censura divina”.46

“Fratres autem etiam vestri sumus iure naturae, matris unius, etsi vos parum homines, quia mali fratres. At quanto dignius fratres et dicuntur et habentur, qui unum patrem Deum agnoverunt, qui unum spiritum biberunt sanctitatis, qui de uno utero ignorantiae eiusdem ad unam lucem expaverunt veritatis?”.47

De praescriptione haereticorum48

Fere a. CC, luculenter inquirit de iure possidendi ac interpretandi Scripturas. Veritas praecedit (principalitas veritatis), haeresis sequitur.49 Ecclesia fruitur continua possessione, sc. longi temporis praescriptione, proprietate hereditatis, praescriptione proprietatis. Veritas mendacio haereticorum omnium opponitur.

Praescriptio indicat iuris extinctionem, si rei dominus iuxta tempus ab iure statutum non utatur, sed Tertullianus vocem usurpat, ad exceptionem seu

quello che, ascoltato, condannare non avrebbero potuto. Orbene, questa prima accusa noi contro di voi formuliamo: l'ingiusto odio verso il nome cristiano. La quale ingiustizia dimostra e aggrava lo stesso titolo che sembra scusarla, vale a dire, l'ignoranza. Che infatti di più ingiusto, che dagli uomini venga odiato quello che essi ignorano, pur se la cosa l'odio meriti? Ché allora lo merita, quando viene conosciuto se lo merita”.45 “Allora Traiano rispose che persone di codesta sorta ricercare non si dovevano; ma, se deferite, doveansi punire. O sentenza per necessità confusa! Dice che non si devono ricercare, come innocenti, e che siano puniti ordina, come colpevoli. Risparmia e infierisce, fa finta di non sapere e sa. Perché da te stessa nella censura ti avvolgi? Se condanni, perché anche non ricerchi? Se non ricerchi, perché anche non assolvi?”.46 “Ci raccogliamo in adunanze e riunioni, per circondare, pregando, Dio con le suppliche, come con un manipolo serrato. Questa violenza è a Dio gradita. Preghiamo anche per gl'imperatori, per i loro ministri e magistrati, per la stabilità del mondo, per la tranquillità della vita, per la dilazione della fine. Ci raccogliamo per la lettura della Scrittura divina, se qualche caratteristica del tempo presente a preannunziare c'induce un fatto o a riconoscerne il compimento. Almeno con le parole sante la fede nutriamo, la speranza confortiamo, la fiducia consolidiamo, serriamo la disciplina non foss'altro inculcandone i precetti. Ivi stesso anche hanno luogo esortazioni, correzioni e punizioni in nome di Dio”.47 “Inoltre anche fratelli vostri siamo noi, per legge di natura, unica madre, se pur voi siete troppo poco uomini, perché tristi fratelli. Ma quanto più degnamente fratelli si dicono e si ritengono coloro, che un unico Dio hanno come padre riconosciuto, che a un unico spirito di santità si sono abbeverati, che da un unico grembo della medesima ignoranza, con un pauroso stupore, a un'unica luce emersero di verità”.48 C.Tibiletti, Tertulliano. La prescrizione contro gli eretici. Dottrina, trad., app. critica, Roma 1991. Cf. M. Simonetti, Eresia e ortodossia ad Antiochia nei primi tre secoli: Salesianum 58 (1996) 645-659. Sunt coaevi qui docent haeresim praecedere semper hortodoxiam.49 Posteritas mendacii: praescr. 31,1; posteritas haeretica: Marc. 5,19,1; posteritas haereticorum: (Prax. 2,2); veritatis nota est apostolicitas, haeresis novitas (praescriptio novitatis: Marc. 1,1,7).

21

Page 22: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

obiectionem ponendam haereticis, ne quid agant contra ius et statutas leges Scripturarum, quas Apostoli Ecclesiae commiserunt: nullum ius habent haeretici eis fruendi; patrimonium ac depositum veritatis ipse Christus Apostolis et Episcopis, legitimis successoribus, concredidit, neque est disputatio facienda cum eis quia veritas est quiddam absolutum, cui ipsi nihil conferunt. Disputatio de proprietate Scripturarum firmam theologiam extruit de Ecclesiae traditione.

Argumentatio exponit praescriptionem veritatis (20-30), praescriptionem principalitatis (31-35), praescriptionem proprietatis (36-40). Cc. 41-45 de disciplina, de praedicandi munere, de communicatione in fide (peroratio).

Canon fideiXIII 1. Regula est autem fidei ut iam hinc quid defendamus profiteamur, illa

scilicet qua creditur. 2. Unum omnino Deum esse nec alium praeter mundi conditorem qui universa de nihilo produxerit per verbum suum primo omnium emissum. 3. Id verbum filium eius appellatum in nomine Dei varie visum a patriarchis, in prophetis semper auditum, postremo delatum ex spiritu patris Dei et virtute in virginem Mariam, carnem factum in utero et ex ea natum egisse Iesum Christum. 4. Exinde praedicasse novam legem et novam promissionem regni caelorum, virtutes fecisse, crucifixum, tertia die resurrexisse, in caelos ereptum sedisse ad dexteram patris; 5. misisse vicariam vim spiritus sancti qui credentes agat, venturum cum claritate ad sumendos sanctos in vitae aeternae et promissorum caelestium fructuum et ad profanos iudicandos igni perpetuo, facta utriusque partis resuscitatione cum carnis restitutione. 6. Haec regula a Christo, ut probabiliter, instituta nullas habet apud nos quaestiones nisi quas haereses inferunt et quae haereticos faciunt.

XXXVI 1. “Age iam, qui voles curiositatem melius exercere in negotio salutis tuae, percurre ecclesias apostolicas apud quas ipsae adhuc cathedrae apostolorum suis locis praesident, apud quas ipsae authenticae litterae eorum recitantur sonantes vocem et repraesentantes faciem uniuscuiusque. 2. Proxima est tibi Achaia, habes Corinthum. Si non longe es a Macedonia, habes Philippos; si potes in Asiam tendere, habes Ephesum; si autem Italiae adiaces, habes Romam unde nobis quoque auctoritas praesto est. 3. Ista quam felix ecclesia cui totam doctrinam apostoli cum sanguine suo profuderunt, ubi Petrus passioni dominicae adaequatur, ubi Paulus Iohannis [Baptistae] exitu coronatur, ubi apostolus Iohannes posteaquam in oleum igneum demersus nihil passus est, in insulam relegatur; videamus quid didicerit, quid docuerit: cum Africanis quoque ecclesiis contesseratis, unum Deum Dominum novit, creatorem universitatis, et Christum Iesum ex virgine Maria filium Dei creatoris, et carnis resurrectionem, legem et prophetas cum evangelicis et apostolicis litteris miscet, inde potat fidem; eam aqua signat, sancto spiritu vestit, eucharistia pascit, martyrium exhortatur et ita adversus hanc institutionem neminem recipit. 6. Haec est institutio, non dico iam quae futuras haereses praenuntiabat, sed de qua haereses prodierunt. Sed non sunt ex illa, ex quo factae sunt adversus illam”.

Adversus Marcionem L.V50

Marcion Ponticus, a.144 damnatus, floruit Carthagine s.III.Summa theologica Tertulliani decem annos exarata demonstrat eundem esse

50 E.Evans, Oxford 1972; Contre Marcion / Tertullien par R. Braun. Paris, 1990-1994 (SCh 365, 368, 399); Tertulliani adversus Marcionem / edidit C. Moreschini; Milano-Varese 1971.

22

Page 23: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

Deum Veteris Testamenti, legis conditorem, et Deum quem Iesus Patrem invocavit, neque alterum bonum alterum malum, neque Iesum non veram de Maria Virgine carnem sumpsisse, neque unum corpus paulinum Novi Testamenti authenticum esse.

« Sed nihil tam barbarum ac triste apud Pontum quam quod illic Marcion natus est, Scytha tetrior, Hamaxobio instabilior, Massageta inhumanior, Amazona audacior, nubilo obscurior, hieme frigidior, gelu fragilior, histro fallacior, caucaso abruptior. Quidni? penes quem uerus Prometheus, Deus omnipotens, blasphemiis lancinatur. Iam et bestiis illius barbariei importunior Marcione tu, Euxine, probabiliorem feram philosophis edidisti quam Christianis. Nam ille canicola Diogenes hominem inuenire cupiebat, lucernam meridie circumferens, Marcion deum, quem inuenerat, extincto lumine fidei suae amisit » (1,290).

Adversus Praxean51

Phrygius Praxeas, Personarum divinarum distinctione ablata, Patrem incarnatum ac cruce passum esse praedicabat (= patripassianismus).

Opus (a. 213) in historia dogmatis momentum habet, quia Tertullianus primus systematice de Trinitate disseruit.

13. Si enim una persona et dei et domini in scripturis inueniretur, merito Christus non esset admissus ad nomen dei et domini - nemo enim alius praeter unus deus et dominus praedicabatur - et futurum erat ut ipse pater descendisse uideretur quia unus deus et unus dominus legebatur et tota oikonomia eius obumbraretur quae in materiam fidei prospecta atque dispensata est.

De animaPrimus est tractatus psychologiae (apologeticae) Christianae, a. 210-213.Platonis doctrinam de animi immortalitate reicit et stoicam amplectitur de

corporeitate, universum existens esse corpus proclamans: res activa, resistens - stereo\n kai\ a)nti/tupon - quod opponitur ceteris incorporeis rebus quae non consistunt - accidentia - non habent consistentiam.

Ergo Corpus sunt omnia: Deus, spiritus, angeli, anima hominis, caro animalis; non-corpus seu accidentia sunt cetera. Animus generatur una cum corpore per parentes (= traducianismus), et post mortem, praeter martyres, in Ade manet usque ad corporis resurrectionem.

Philosophos contra philosophos ponit, auctoritatem Scripturarum extollens, atque contra sophistas et curiositatis inquisitores asserit: credibile est quia impossibile est.

De carne Christi (a.212)52

Christi veram esse carnem defendit contra docetistas, Marcionem, Apellem, Valentinum et Basilidem, qui phantasma natum crucifixum ac mortuum praedicabant (1,1ss): « Marcion, ut carnem Christi negaret, negauit etiam natiuitatem, aut ut natiuitatem negaret, negauit et carnem, scilicet ne inuicem sibi responderent natiuitas et caro, quia nec natiuitas sine carne nec caro sine natiuitate. Quasi non eadem licentia haeretica et ipse potuisset aut admissa carne natiuitatem negare, ut apelles discipulus et postea desertor ipsius, aut et carnem et

51 Contro Prassea / Q.S.F. Tertulliano; edizione critica con introduzione, traduzione italiana, note e indici a cura di Giuseppe Scarpat, Torino, Società Editrice Internazionale 1985 (Corona patrum 12).52 Tertullien, La chair du Christ, Paris 1975 (SCh 216, 217: J.P. Mahé).

23

Page 24: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

natiuitatem professus aliter illas interpretari, ut condiscipulus et condesertor eius valentinus. Scilicet qui carnem Christi putatiuam introduxit, aeque potuit natiuitatem quoque phantasma confingere, ut et conceptus et praegnatus et partus uirginis et ipsius exinde infantis ordo tw=i dokei=n haberentur eosdem oculos eosdem que sensu fefellissent quos carnis opinio elusit. Plane, natiuitas a gabriele adnuntiatur… Potestne credere homo in resurrectionem quin credat Cristum resurrexisse? Christianum paradoxum credo quia absurdum vehementer sentit: “Alias non invenio materias confusionis, quae me per contemptum ruboris probent bene impudentem et feliciter stultum. Crucifixus est dei filius: non pudet, quia pudendum est. Et mortuus est dei filius; credibile est, quia ineptum est. Et sepultus resurrexit; certum est, quia impossibile” (car. 5,4).

De resurrectione carnis53

Contra docetas resurrectionem futuram esse cum iisdem corporibus integris docet, quae in vita sunt gestata (a.212). Sublime attingit.

1. Fiducia Christianorum resurrectio mortuorum. Illam credentes sumus; hoc credere ueritas cogit; ueritatem deus aperit. Sed uulgus inridet, existimans nihil superesse post mortem, et tamen defunctis parentat, et quidem inpensissimo officio pro moribus eorum, pro temporibus esculentorum, ut, quos negant sentire quidquam, etiam desiderare praesumant… O pietatem de crudelitate ludentem! sacrificat an insultat, cum crematis crematur.

Ad martyras54

Exeunte a. 196, Martyres vehementer hortatur, in vinculis detentos et ante extremum supplicium languentes, ad fidei constantiam, ad squalorem carceris perferendum, ad supplicia pro Christo toleranda: (mart. 2,10)

Habet tenebras [carcer] sed lumen estis ipsi.Habet vincula, sed vos soluti Deo estis.Triste illic expirat, sed vos odor estis suavitatis...Nihil crus sentit in nervo, cum animus in caelo est. [ceppo]Totum hominem animus circumfert…Nemo miles ad bellum cum deliciis venit…Etiam in pace labore et incommodis bellum pati iam ediscunt,in àrmis deambulàndo càmpum decurrendo, fòssam molièndo, [costruire fossati]testùdinem densando.Sudore omnia constant, ne corpora atque animi expavescantde umbra ad solem et sole ad gelum,de tunica ad loricam,de silentio ad clamoremde quiète ad tumùltum. Proinde vos, benedicti, quodcumque hoc durum est,ad exercitationem virtutum animi et corporis deputàte… Itaque epistates vester Christus Iesus, qui vos Spiritu unxit, [dux]et ad hoc scamma produxit, [locus pugnae]voluit vos ante diem agonis ad duriorem tractationem

53 Cl. Micaelli, Tertulliano. La resurrezione dei morti, Roma 1990; Tertullian's treatise on the resurrection, by E. Evans. London, SPCK 1960.54 C.Rambaux, Tertullien face aux morales des trois premières siècles, Paris 1979.

24

Page 25: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

a liberiore condicione seponere, ut vires corroborarèntur in vòbis.Nempe enim et athletae segregantur ad strictiorem disciplinam,ut robori aedificando vacent;continentur a luxuria, a cibis laetioribus, a pòtu iucundiòre.Coguntur, cruciantur, fatigantur;quanto plus in exercitationibus laboraverint, tanto plus de victòria spèrant.Et illi, inquit Apostolus, ut coronam corruptibilem consequàntur.

De spectaculis (a.197).Spectacula pagana sunt inverecunda, contraria pietati, infesta atque cathedra

pestilentiarum; idolatriam sapiunt in titulis (c.6), in caeremoniis (c.7), in circis (cc.8-12); contra baptismi fidem peccant. Maximum erit spectaculum adventus Christi: “Si scaenicae doctrinae delectant, satis nobis litterarum est, satis versuum est, satis sententiarum, satis etiam canticorum, satis vocum, nec fabulae sed veritates, nec strophae sed simplicitates” (29.4).

De corona (a.201)55

Militem defendit coronam manu gestantem in castris et propterea in carcerem coniectum: « Adhibetur quidam illic magis dei miles ceteris constantior fratribus, qui se duobus dominis seruire posse praesumpserant, solus libero capite, coronamento in manu otioso. Vulgato iam et ista disciplina Christiano, relucebat. Denique singuli designare, eludere eminus, infrendere comminus. Continuo murmur: tribuno <nomen> defertur et persona. Iam ex ordine accesserat. Statim tribunus: 'cur', inquit, 'tam diuersus habitus'? negauit ille sibi cum ceteris licere. Causas expostulatus 'Christianus sum' respondit. O militem gloriosum in deo! suffragia exinde, et res apud acta, et reus ad praefectos. Ibidem grauissimas paenulas posuit, releuari auspicatus, speculatoriam morosissimam de pedibus absoluit, terrae sanctae insistere incipiens, gladium nec dominicae defensioni necessarium reddidit, laurea et de manu caruit: et nunc rufatus sanguinis sui spe, calceatus de euangelii paratura, succinctus acutiore uerbo dei ac totus de apostolo armatus, ut de martyrii candida laurea melius coronandus donatiuum Christi in carcere expectat ».

De pallio56

Opus peculiare, nativum et fere acrobaticum - De pallio - probabiliter declarat mutationem habitus mutationem interiorem revelare, sc. segregationem a Romanitate atque a Catholica Ecclesia, etenim eligit pallium Graeci philosophi pro toga Romana:

1. Principes semper Africae, uiri Carthaginienses, uetustate nobiles, nouitate felices, gaudeo uos tam prosperos temporum, cum ita uacat ac iuuat habitus denotare. Pacis haec et annonae otia. Ab imperio et a caelo bene est. Tamen et

55 P.A. Gramaglia (ed.), La corona, Roma 1980; E. Butturini, La nonviolenza nel Cristianesimo dei primi secoli, Torino 1977; P.Siniscalco, Massimiliano: un obiettore di coscienza del tardo impero, Torino 1974, p.145: “antimilitarismo che …sfida all'autorità di uno degli imperi più militaristici che mai siano esistiti”.56 D.Tringali, O “De Pallio” de Tertulliano, São Paulo 1980, pp. 95-122 voces latinae vestes spectantes, pp.177-223 stilus et sermo; S.Costanza (a cura), Tertulliano: De Pallio, Napoli 1968. In 2,7: praesentis imperii triplex virtus [3 imperatores: 193-4 Septimius Severus, Pescennius Niger, Claudius Albinus; 196-7 Septimius Severus, Caracalla, Claudius Albinus; 209-211 Septimius Severus, Caracalla, Geta. Utrum inclinans ad montanismum an montanista cum esset exaraverit dubitatur.

25

Page 26: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

uobis habitus aliter olim tunicae fuere, et quidem in fama de subteminis studio et luminis concilio et mensurae temperamento, quod neque trans crura prodigae nec intra genua inuerecundae nec brachiis parcae nec manibus artae, sed (nec cingulo sinus diuidere expeditum) beatae quadrata iustitia in uiris stabant. Pallii extrinsecus habitus et ipse quadrangulus ab utroque laterum regestus et ceruicibus circumstrictus in fibulae morsu, humeris acquiescebat. Pro, quantum circummeauit, a Pelasgis ad Lydos, a Lydiis ad Romanos, ut ab humeris sublimioris populi Carthaginienses complecteretur! exinde tunicam longiorem cinctu arbitrante suspenditis, et pallii iam teretis redundantiam tabulata congregatione fulcitis, et si quid praeterea condicio uel dignitas uel temporalitas uestit, pallium tamen generaliter uestrum immemores etiam denotatis.

Ad uxorem L.II57

Uxorem ne secundas ineat nuptias post viri mortem hortatur, neque, in altero libro, cum paganis coniungatur, maneatque fidelis erga unum maritum:

1.1. Dignum duxi, dilectissima mihi in domino conserua, quid tibi sectandum sit post discessum de saeculo meum, si prior te fuero uocatus, iam hinc prouidere, ut prouisum obserues, mandare fidei tuae. Nam <si de> saecularibus satis agentes sumus et <ut> utrique nostrum consultum uolumus tabulis ordinamus, cur non magis de diuinis atque caelestibus posteritati nostrae prospicere debeamus et legatum quodammodo praelegare: “dmonitionem et demonstrationem eorum, quae ex bonis immortalibus et hereditate caelorum deputantur? tu modo ut solidum capere possis hoc meae admonitionis ac <demonstrationis> fideicommissum deus faciat, cui sit honor, gloria claritas, dignitas et potestas et nunc et in saecula saeculorum. Praecipio igitur tibi, quanta continentia potes, post excessum nostrum renunties nuptiis, nihil mihi isto nomine collatura, nisi quod tibi proderis, ne me putes propter carnis tuae integritatem mihi perseruandam de contumeliae dolore suspectum insinuare iam hinc tibi consilium uiduitatis. Nihil tunc inter nos dedecoris uoluptuosi resumetur.1.8. Haec tibi iam hinc commendo, conserua carissima, post apostolum quidem ex abundanti pertractata, sed tibi etiam solatio futura, quod meam memoriam, si ita euenerit, in illis frequentabis.

De monogamia58

Viam mediam proponit inter nuptias damnantes et Psychicos [catholicos] secundas concedentes: monogamia, id est semel nubendum, servanda est:

1. Haeretici nuptias auferunt, psychici ingerunt. Illi nec semel, isti non semel nubunt. Quid agis, lex creatoris? inter alienos spadones et aurigas tuos tantumdem quereris de domestico obsequio quantum de fastidio extraneo. Proinde

57 P.A. Gramaglia (cur.), Tertulliano. Il matrimonio nel cristianesimo preniceno. Ad uxorem - De exhortatione castitatis - De monogamia, Borla, Roma 1988; M. Naldini (cur.), Matrimonio e famiglia. Testimonianze dei primi secoli, LP 3, Nardini, Fiesole 1996; G. Mathon, Le mariage chrétien. L Des origines au concile de Trente, Desclde, Paris 1993; Ph.L. Reynolds; Marriage in the Western Church. The Christianisation of Marriage during the Patristic and Early Medieval Periods, SVigChr 24, Brill, Leiden 1994.58 L.J. van der LOF, The Plebs of the Psychici. Are the Psychici of De Monogamia Fellow-Catholics of Tertullian?: Eulogia, Mél. Bastiaensen (IP 24), The Hague 1991; Q.S.F. Tertulliano, Le uniche nozze (=Corona Patrum). Ed. cr. a cura di R.Uglione. SEI, Torino 1993; B.AMATA, Il sofisma prende il posto dell'argomentazione. L'Edizione critica de “Le uniche nozze” di Tertulliano: O.R. 17 nov.1993, p.7; Le mariage unique: (De monogamia) / Tertullien; introduction, texte critique, traduction et commentaire de Paul Mattei. Paris: Cerf, 1988. 419 p. (Schr 343) Bibl. p. [122]-129].

26

Page 27: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

et te laedunt qui abutuntur quemadmodum qui non utuntur. Verum neque continentia eiusmodi laudanda, quia haeretica est, neque licentia defendenda, quia psychica est. Illa blasphemat, ista luxuriat; illa destruit nuptiarum deum, ista confundit. Penes nos autem, quos spiritales merito dici facit agnitio spiritalium charismatum, continentia tam religiosa est quam licentia uerecunda, quandoquidem ambae cum creatore sunt. Continentia legem nuptiarum honorat, licentia temperat; illa non cogitur, ista regitur; illa arbitrium habet, haec modum. 3. Et nunc recogitans ista facile tibi persuadebis multo magis unicas nuptias competisse paracleto praedicare, qui potuit et nullas, magis que credendum temperasse illum quod et abstulisse decuisset, si quae uelit Christus intellegas.

De pudicitia59

Pudicitia, flos morum, honor corporum, decor sexuum, integritas sanguinis, fides generis, fundamentum sanctitatis, praeiudicium omnibus bonae mentis.

Nemo “moechiae et fornicationis delicta paenitentia functis” dimittere potest.

« Erit igitur et hic adversus psychicos titulus,adversus meae quoque sententiae retro penes illos societatem,quo magis hoc mihi in notam levitatis obiciant.

Numquam societatis repudium delicti praeiudicium.Quasi non facilius sit errare cum pluribus, quando veritas cum paucis

ametur.At enim me non magis dedecorabit utilis levitas quam ornarit nocens.Non suffundor errore quo carui,quia caruisse delector,quia meliorem me et pudicitiorem recognosco.Nemo proficiens [it. crescendo] erubescit.Habet et in Christo scientia aetates suas, per quas devolutus est et apostolus:'Cum parvulus, inquit, essem, tamquam parvulus loquebar,tamquam parvulus sapiebam;at ubi vir sum factus, ea quae parvuli fuerant evacuavi ».

Ars dicendi Luculentissima est dicendi ars Tertulliani60 qua ceteros Christianos auctores

vincit, et in paganos mordaci ac crebri aculeo invehit (delectando et fastidiendo).Quem Latinitatis Christianae inventorem dicit Harnack (Dogmengeschichte

1,667), alii autem theologici sermonis, quia mire ac concinne primus exposuit Christianam veritatem, tamquam Cicero redivivus, summoque artis fastigio ornavit, ut iure primus habeatur scriptor germanus post Tacitum.

Vehemens stilus viri ardentis (HIER., ep. 84,2) est: Pictoris Hermogenis prius quam sententias excutiat, bis falsarium, penicillo et calamo, proclamat; bis etiam adulterum, doctrina et corpore (Herm. 1; 22,5; Marc. 1,1).

Utitur argumentis Varronis contra politheismum, stoicorum Verbum Dei et Mentem supremam confitentium necnon sensum communem, platonicorum ad

59 Tertullien, La pudicité (De pudicitia) Paris 1993 (SCh 394, 395).60 H.Hoppe, Sintassi e stile di Tertulliano, Brescia 1985 [Syntax und Stil des Tertullian, Leipzig 1903], Tr.it. G.Allegri e A.Piccinato, sed cf. rec. R.Uglione: RivFilCl 113(1985), p. 360; -, Osservazioni su alcuni aspetti della lingua di Tertulliano, in B.Amata (a cura), Cultura e Lingue Classiche 3, Roma 1993, pp. 405-426; P.Puente Sandidrian, Tertulliano y el latin cristiano. Revision de las diversas posiciones: Durius 6(1978)93-115; R.Braun, Tertullien et le renouvellement du latin, Paris 1997, pp. 265-274.

27

Page 28: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

quandam emanationem Verbi declarandam in mysterio Trinitatis, naturae pro resurrectione et testimonio animae.

“Sicut Origenes apud Graecos, ita hic apud Latinos nostrorum omnium facile princeps iudicandus est. Quid enim hoc viro doctius? Quid in divinis atque humanis rebus exercitatius? Nempe omnem philosophiam et cunctas philosophorum sectas, auctores, assectoresque sectarum, omnesque eorum disciplinas, omnem historiarum ac studiorum varietatem, mira quadam mentis capacitate complexus est”; “Cuius quot paene verba, tot sententiae sunt: quot sensus tot victoriae” (Vinc. Lir., comm. 18,24).

Fere oracula sunt sententiae Tertulliani: “Si Tiberis ascendit in moenia, si Nilus non ascendit in arva, si caelum stetit, si terra movit, si fames, si lues, statim: 'Christianos ad leonem!' adclamatur” (ap. 40). “Cruciate, torquete, damnate, atterite nos: probatio est enim innocentiae nostrae iniquitas vestra”. “Plures efficimur, quotiens metimur a vobis: semen est sanguis Christianorum” (ap. 50). “Deus non vocis, sed cordis auditor est” (orat. 17).

Iure eum decet sententia: “Stilus est homo”, sive cum exclamationibus animique motibus sermonem exornat, ut pulcherrime: “O testimonium animae naturaliter Christianae!” (ap. 17,5), sive cum adversarium fere adoritur: “Hesterni sumus, et vestra omnia implevimus, urbes, insulas, castella, municipia, conciliabula, castra ipsa, tribus, decurias, palatium, senatum, forum; sola vobis reliquimus templa” (ap. 37,4); “Cum damnamur a vobis, a Deo absolvimur” (ap. 50,16). Item: “Nihil scire omnia scire est” (praescr. 14,5); “Pudicitiae Christianae satis non est esse, verum et videri” (cult. 2,13,3); “Fiunt, non nascuntur Christiani” (ap. 18,4; cf test. 1,7); “Ethnici non credendo credunt, at haeretici credendo non credunt” (carn. 15,4); “Prorsus credibile est, quia ineptum est... certum est, quia impossibile est” (carn. 5,4).

Primus formulas in saecula mansuras creavit: una substantia, tres personae; duae substantiae, una persona; trinitas unius divinitatis; duplicem statum non confusum sed coniunctum in una persona. Eadem dicenda sunt de lexico liturgico et ascetico, quia primum atque progressum gradum Christiani sermonis declarat. Etenim elocutio novella perficitur, si opus De pallio consideres, hermetismo formali superabundans, quod inconcinnitatem sallustianam et dissymetriam tacitianam aliquantulum resonat. Primus Tacitus Christianus est habendus ut Cyprianus primus Cicero (Fontaine, 43).

Breviantur sententiae omissis praepositionibus subordinandis et per participia declarativa: cor.8 (“Passivitas fallit obumbrans corruptelam”); vel per 'ut': ux. 1,17 (Ut de... placita... affectans); vel vi autonoma verbali tributa participio, vel causali ante participia: car.Chr. 6 (“Habuerit... carnem dum omnino non natam”). Adhibentur adiectiva substantivata, in cum ablativo instrumentali, plus, maxime, extremius ad comparativum et superlativum efformandum.

Lexicon Latinitatis 982 novis verbis auxit,61 quorum 544 apud eum unum frequentantur; nomina desinentia in -tor, -trix, adiectiva in -tilis, et huiusmodi altiores sensus exprimunt, quin et communia verba altiore vi ditantur: saeculum ex.g. non generatio vel centum annorum spatium sed quod terrenum est significat; paganus, qui opponebatur militari, opponitur Christiano; gentes, gentiles, nationes, habentur non Christiani; plebs est parva communitas.

Nomen pro adiectivo adhibet: an. 49,1 (per carnis teneritatem = per carnem teneram); ap. 1,4 (iniquitatis odii = iniqui odii); idol. 11,2 (sit nunc aliqua iustitia

61 Hoppe; quos A.Kolping derivatos esse insinuavit partim a primaevis versionibus biblicis.

28

Page 29: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

quaestus = aliquis iustus quaestus); spect. 6,3 (institutionis antiquitatem = antiquam institutionem); abstractum pro concreto: “p. 5,7 (omnium curiositatum explorator); nomina ut adiectiva: “n. 42,1 (mortem dissolutricem); Marc. 2,7,3 (circumscriptorem colubrum); praescr. 17,2 (corruptor stilus = qui corrumpit); Val. 15,5 (o risum illuminatorem! o fletum rigatorem [primum apud Tertullianum]).

Ecclesiam balbutientemTertullianus eloquentem fecit, clausulis adhibitis pulcherrimis dicretico - v - - v - ac ditrochaeo - v - x.

Ad syntaxim quod spectat adhibet: - benedicere, maledicere aliquem (cf eu) | kakw=j le/gein | eu)logei=n, kakologein= (sed Herm. 1,1: “maledicere singulis”); - suadere (per-): pall. 6,1 (Sermone me suasisti); scorp. 2,1 (Duritia vincenda est, non suadenda); - uti, frui, fungi [archaice trans.]: virg. 17,2 (Dimidiam frui lucem); - accusativus Graecus: res. 20,5 (Perfossus manus et pedes); Marc. 3,7,6 Despoliatus pristinas sordes; pall. 3,4 Multa dicendum fuit ( polla\ ei)rhte/on); -locativus: nat. 2,16,5 (Cn.Pompeius de Ponto primus Italiae provolgavit); finale infinitum: pud. 21,4 (qui pati venerat); scorp. 10,17 (veni dividere hominem = Mt 10,35); - deponens pro passivo: confiteri (pall. 4,2: quando neque veritas negari debuisset neque fallacia confiteri); Iud. 9,1 (quod interpretatur Nobiscum Deus).

De peculiaribus quibusdam rationibus Tertulliani sermonisMulta extant necessitudines inter sonum et formam verborum apud

Tertullianum,62 quae triplici ratione influunt in morphologiam, semanticam, lexicum et generant metaplasmata, semanticas exclusiones (it. 'scarti'), neologismos.

Innovationes linguisticae morfologiae sunt rarae, maiore extante rigiditate linguae, ideoque maioris momenti. Homophonia creat metaplasmata, et nihil est in formis quod non fuerit prius in stylo. Etenim in Pud. 7, 14 Tertullianus, ut efformet perfectum tetracolon utitur quattuor gerundiis in homeoteleuto ABAB, quorum formam interire, intereundo, immutat in interiendo:

et ovis non moriendo, sed errandoet drachma non interiendo, sed latitando perierunt.

Analogicus interiendo supplantat intereundo propter claram adtractionem homophonica verbi moriendo.

Item metaplasma deglubavi in Pal. 3,5: deglubasse - eliquasse est isomorphismus homeoteleticus; et metaplasma increpavi in Pud. 14,2: si enim dedendum satanae pronuntiaverat in interitum carnis, utique damnaverat eum magis quam increpaverat63 est isomorphismus consonanticus syllabicus.

Metaplasma [innovatio] coniugationis verbi odi, odisse, creat odio, odire, quibus saepius Tertullianus utitur consociationis phonicae causa: odis in Carn. 4,2 consonat cum proximo despuis, in Marc. IV 35,2 odies cum horres,64 traduces, sumes; in An. 10,4 odiit cum proximo exsecuit; in Ap. 3 ,5 oditur cum deducitur, pronuntiatur; invenitur polyptotice in Nat. I 1,4: mavultis nescire, quia iam odistis, quasi certi non odituros vos <si> sciatis, paronomastice extollens par

62 R. Uglione, Osservazioni su alcuni aspetti della lingua di Tertulliano, in B.Amata, Cultura e Lingue Classiche 3, Roma 1993, 405-426.63 “Se infatti [l'Apostolo] aveva sentenziato che quel tale [il fornicatore] doveva essere abbandonato a Satana per la distruzione della carne [1Cor. 5,5], certo si trattava di una condanna, non di un semplice rimprovero!”.64 Lev. 19,17 - Vulg.: ne oderis.

29

Page 30: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

nescire - sciatis.65 Chiasma contradicit parallelismo negationum (nescire quia... / non odituros si ...) et quasi iconice in extollit irrationalitatem et iniquitatem contra Christianos. Item in Marc. IV 16,1 odientes alternatur polyptotice cum tribus proximis traditis participiis perfectis.

Maxima autem utitur libertate innovandi in verbis deponentibus, aequiparans formam - diathesim passivam (id est hortor = moneor - it. 'sono esortato') vel diathesim - formam activam (horto).Verbo cavillari utitur forma deponente in Pud. 10,3; Cor. 11,4; Pal. 2,2, sed in Res. 35,3 homeoteleutice facit passivum: sed quoniam et hic de interpretatione corporis quaestio cavillatur, ego corpus humanum non aliud intellegam quam omnem istam struem carnis, quoquo genere materiarum concinnatur atque variatur, quod videtur, quod tenetur, quod denique ab hominibus occiditur.66

Item fungor, activum in Ap. 9,2, Nat. II 10,6, Carn. 20,6, Marc. II 17,2, An. 35,6; 51,6, Pud. 18,15, Res. 58,9 fit passivum in Praes. 29,3, per structuram quinque membrorum asyndeticorum, quorum parallelismum complexio extollit, sc. anaphora (tot), epiphora (perperam), participia passiva homeoteleutica):

tot milia milium perperam tincta,tot opera fidei perperam ministrata,tot virtutes, tot charismata perperam operata,tot sacerdotia, tot ministeria perperam functa,tot denique martyria perperam coronata.67

Isocolon et homeoteleuton trahit diathesim passivam verbi remunerari in Ap. 46-5:

facilius statuis et salariis remuneranturquam ad bestias pronuntiantur.Sed merito; philosophi enim, non Christiani cognominantur68.

Item in Marc. IV 38,10:remunerata quidem fide caeci, quasi filium David crediderat [in] illum,pulsata vero traditione scribarum, qua non et dominum eum norant.69

In an. III philosophi dicuntur patriarcae haereticorum (3,1), sapientiae et facundiae caupones (ib.), et philosophia concussio veritatis (ib.), teste Paulo apostolo Athenis, in linguata (it. di parolai - primum hic) civitate.In an. 3,2: Et animae ratio <concussa est> per philosophatas doctrinas hominum miscentes aquas vino70). Palam philosophatus pro philosophicus trahitur a

65 “Voi [pagani] preferite non conoscerci, dal momento che già ci odiate, quasi foste certi che non ci odiereste se ci conosceste”.66 “Ma siccome anche qui si cavilla sulla interpretazione della parola 'corpo', allora io non potrei intendere come corpo umano altro che questo complesso di carne, di qualunque tipo di materie esso sia composto e variato, quello che è visto, quello che è afferrato, quello che, infine, è ucciso dagli uomini”; tr. C. Moreschini, Opere scelte d Q.S.F. Tertulliano, a c. di C. M., Torino 1974, p. 837.67 “Erroneamente tante migliaia di migliaia furono battezzate, erroneamente furono realizzate tante opere della fede, erroneamente furono compiuti tanti miracoli, erroneamente furono esercitati tanti carismi, tanti sacerdozi, tanti ministeri, erroneamente tanti furono coronati della corona del martirio”. Longa series participiorum cum homeoteleuto ABBAB trahit non solum functa sed etiam operata.68 “[I vostri filosofi, anche se latrano contro gli imperatori] sono da voi ricompensati con statue e stipendi, anziché essere [come noi cristiani] condannati alle bestie. E giustamente: hanno infatti nome di filosofi, non di cristiani!69 “Venendo così ricompensata la fede del cieco grazie alla quale questi lo aveva creduto figlio di Davide, confutata, invece, la scienza degli scribi, a causa della quale essi non lo avevano riconosciuto come Signore”.70 “Anche la teoria dell'anima è stata travolta dalle dottrine filosofiche di uomini che mescolano

30

Page 31: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

linguatus, qui est neologismus et par homeoteleuticum creat (cf ea erunt Christianis enubilanda et percutientibus argumentationes originales, id est philosophicas, et opponentibus definitiones caelestes, id est dominicas).71

Deponentia cum diathesi activa in ludo veborum Pal. 5,4: canales non odoro, cancellos non adoro, innixa homofonia in initio, id est in adlitteratione syllabica, et in fine adlitteratio verborum, id est in rima, ad paronomasiam obtinendam.72

In Bapt. 4,5; Scorp. 2,2; 8,6; Marc. IV 33,2; Res. 47,6 famulari adhibetur recte ut famulus esse, sed alibi adhibetur quoque forma famulare, sensu activo-mediali famulum [sibi] facere, necnon diathesi passiva famulus fieri:

cum ille daemonia ... excuteret verbo, caecos reluminaret,leprosos purgaret, paralyticos restringeret,mortuos denique verbo redderet vitae, elementa ipsa famularet (Ap. 21,17)73

penes vos parasiti affectant al gloriam famulandae libertatissub auctoramento ventris inter contumelias saginandi (ib. 39,16)74

sic et virtus in infrmitate perficieturquod periit salvum faciens, quod mortuum est vivificans,quod percussum est sanans, quod languit medicans,quod ereptum est redimens,quod famulatum est liberans, quod seductum est revocans,quod elisum est suscitans (Res. 47,14).75

Metaplasticum famulatum (part . perf . pass. verbi famulare) evocat percussum et ereptum una cum seductum et elisum, cum quibus consonat perfecte sive morphosemantice (part. perf. pass.) sive phonice (homeoptoton).Metaplasmata declinationis fiunt in nominibus III -tio in IV -tus.

In Val. 13,1 series quinque nominum abstractorum (cum homoeoteleuto), et quattuor neologismi (tres hapax), doctrinam miram gnosis valentinianae declarant:

continet hic igitur ordo primus professionem pariteret nascentium et nubentium et generantium Aeonum,Sophiae ex desiderio patris periculosissimum casum,Hori oportunissimum auxilium,Enthymeseos et coniunctae Passionis expiatum,

l'acqua col vino”.71 “I Cristiani dovranno sbarazzarsi di questi insegnarnenti, sia colpendo alla radice le argomentazioni che sono fonte di errore, ovvero quelle dei filosofi, sia opponendogli i dogmi divini, ovvero quelli del Signore”: tr. Menghi.72 Per una retta interpretazione di questo astruso gioco di parole cf. A. GERLO, Tert. De pallio. Kritische Uitgave met Vertaling en Commentaar, Wetteren 1940, II, p. 179 s . Il Traina rileva 'la forzatura semantica di (cancellos) adoro in paronomasia con (canales) odoro (qui il suono coinvolge anche il significato)'. Anche in Cor. 15,2: illas aspice illas odora (cod. Agobardinus, accolta dal Kroymann [CCL II, p. 1065]; gli altri codd. recano il 'corretto' odorare), il metaplasmo è motivato dall'isomorfismo.73 “Quando egli con la sola sua parola cacciava i demoni, ridava la vista ai ciechi, risanava i lebbrosi, risollevava i paralitici, risuscitava persino i morti, sempre con la parola, asserviva a sé gli stessi elementi della natura”.74 “Presso di voi i parassiti aspirano alla gloria di asservire la propria libertà purché ci si impegni a riempir loro il ventre fra le contumelie”: tr. L.Rusca, Q. S. F. Tertulliano, Apologia del Cristianesimo, Milano 1984, pp. 259-261).75 “Così la potenza si realizzerà nella debolezza, salvando ciò che era andato perduto, ridando la vita a ciò che era morto, risanando ciò che era stato ferito, medicando ciò che languiva, riscattando ciò che era stato sottratto, liberando ciò che era stato fatto schiavo, richiamando ciò che era stato allontanato, risuscitando ciò che era stato abbattuto”.

31

Page 32: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

Christi et Spiritus Sancti paedagogatum,Aeonum tutelarem reformatum,Soteris pavoninum ornatum,Angelorum comparaticium antistatum76

Ornatus generavit per parallelismum paedagogatus, antistatus [hapax], expiatus, reformatus, quorum metaplastica sunt verba expiatus, pro expiatio et reformatus, pro reformatio.

Idem habetur in serie ternaria polysyndetica, homeosuffixali et homeoptotica:

et visui et contactui et recordatui (per recordationi) (Res. 4,3);concubitu et fetu et educatu (per educatione) (ib. 60,3);cursus et iaculatus (per iaculationes) et saltus (Spect. 18,2);et conceptus et praegnatus (per praegnatio) et partus (Carn. 1,4).Latinitatis vulgaris sermo simplicior fit: ex.c. iusiurandum relinquitur pro

faciliore deieratio: in Id. 20,4, inter figuras phonosemanticas ut sunt homeoteleuton suffixale et figura etymologica, dicitur: consuetudinis vitium est Mehercule dicere [...] accedente ignorantia quorundam, qui ignorant iusiurandum esse per Herculem. Porro quid erit deieratio per eos quos eierasti quam praevaricatio fidei cum idololatria? Quis enim, per quos deierat, non honorat?77

Cui sequitur: timiditatis est autem, cum te alius per deos suos obligat iuratione vel aliqua testificatione et tu, ne intellegaris, quiescis.78

Metaplasmata innumera inveniuntur in gradibus comparationis.In An. 33,10 legitur:

si quod iudicium animas manet,gravius debet credi in dispunctione vitae quam in administratione,quia nihil plenius, quam quod extremius,nihil autem extremius, quam quod divinius.79

Cum anadiplosi plenius - extremius - extremius - divinius invenitur, in Ap. 19,4, extremissimus in parallelismo cum vetustissimus.In Ap. 11,16 invenitur militarior in serie homeoptotica otto comparativorum:

Sed [...] probi et integri et boni fuerint!Quot tamen potiores viros apud inferos reliquistis!Aliquem de sapientia Socratem, de iustitia Aristiden,de militia Themistoclem, de sublimitate Alexandrum,de felicitate Polycraten, de copia Croesum, de eloquentia Demosthenen!Quis ex illis deis vestris gravior et sapientior Catone,

76 “Questo primo ordine di cose comprende, dunque, la spiegazione delle nascite, dei matrimoni e delle generazioni degli Eoni, e l'arrischiatissimo caso di Sofia, causato dal desiderio del Padre, l'opportunissimo aiuto di Limite, l'espiazione di Enthymesis e della Passione insieme con lei, l'insegnamento dei due pedagoghi Cristo e lo Spirito Santo, la tutelare riformazione degli Eoni, l'ornato pavonino del Salvatore, l'uguale eccellenza degli Angeli”: tr. Moreschini, cit., p. 917.77 “E colpa dell'abitudine dire 'Per Ercole': “ ciò si aggiunge talvolta l'ignoranza di certuni che non si rendono conto che si tratta di un vero e proprio giuramento in nome di Ercole. D'altra parte, che cos'è un giuramento in nome di coloro per i quali hai giurato se non un compromesso della fede con l'idolatria? Come si può, infatti, non onorare coloro in nome dei quali si giura?”.78 “E' indice di viltà, quando uno cerca di vincolarti in forza di un giuramento o di una testirnonianza in nome dei suoi dei, non opporsi per paura di essere riconosciuti [come cristiani]”.79 “Se qualche giudizio attende le anime, deve essere creduto più grave nella morte che nel corso della vita, poiché non vi è nulla di più pieno di ciò che è più vicino alla fine del mondo, non vi è nulla di più vicino alla fine del mondo di ciò che è più divino”: tr. Menghi, cit., p. 149.

32

Page 33: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

iustior et militarior Scipione?Quis sublimior Pompeio, felicior Sylla, copiosior Crasso, eloquentior Tullio? (Ap. 11,15-16)80

Allitteratio et homeoteleuton generant nova verba: In Mon. 7,3: illis ex suo genere vicaria et quasi posthuma suboles

supparabatur.81 Neologismus supparare semper invenitur in eodem contextu allitterante de lege veteris testamenti, Marc. 34,8: ut supparetur semen illi.

In Mon. 16,2: habet Deum etiam corvorum educatorem, etiam florum excultorem,82 (hapax in dicolon cuius parallelismus fit maior per anaphoram (etiam) et homeoteleuton (coruorum, florum).

In Mon. 5,3: repudii cohibitio quod ab initio non fuit, neologismus cohibitio consonat cum paraphonico ab initio. In Mon. 16,4 descriptio apocalyptica - ultimus exitus saeculi - phonico-rhithmica cola et commata isosyllabismo, homeoteleuto et clausulis metricis innititur:

Adiciant tertium dictum: 'Manducemus et bibamus et nubamus,cras enim moriemur', non recogitantes 'vae' illud 'praegnantibus et

lactantibus'multo gravius et amarius eventurum in concussione totius mundi,quam evenit in uastatione unius particulae Iudaeae.Satis opportunos nouissimis temporibus fructus iteratis matrimoniis

colligant:ubera fluitantia et uteros nauseantes et infantes pipiantes (16,5).83

In Mon. 8 evangelica exempla virginitatis et connubii monogamici in Zacharia e et Ioanne Baptista exhibentur: alia pudica in Zacharia sacerdote,

alia integra in Ioanne antecursore, alia placans Deum,alia praedicans Christum, alia totum praedicans sacerdotemalia plus praeferens quam propheten (8,1).84

Cetera Tertulliani operaTitulus ad nos usque pervenit: 1. De Vestibus Aaron 2. Ad Amicum

80 “Ma ammettiamo pure che essi siano stati onesti, integri e buoni! Ma quanti migliori, allora, avete lasciato all'inferno! Chi migliore di Socrate per la sapienza, di Aristide per la giustizia, di Temistocle per l'arte militare, Alessandro per la grandezza d'animo, Policrate per la felicità, Creso per la ricchezza, Demostene per l'eloquenza? Chi più severo e sapiente di quei vostri dei di Catone, più giusto e più valoroso di Scipione? Chi più grande di Pompeo, più fortunato di Silla, più ricco di Crasso, più eloquente di Tullio?': tr. Rusca, cit., pp. 135.81 “Venivano provvisti di una prole appartenente al loro sangue, in sostituzione di quella che non avevano potuto avere, e, per così dire, postuma”.82 “Egli può contare su Dio, il quale nutre persino i corvi e riveste persino i fiori”.83 “Aggiungano pure al 'mangiamo e beviamo, perché domani moriremo' anche questo terzo invito: 'e sposiamoci', dimenticando che quel 'guai alle donne incinte ed allattanti' risuonerà più terribile e amaro nello sconvolgimento finale di questo mondo che non nella distruzione di una piccola zona della Giudea. Raccolgano i frutti delle loro nozze iterate, frutti che ben si addicono a quegli ultimi giorni: mammelle gocciolanti, uteri nauseanti, bimbi frignanti”. Editores Oehler, Dekkers, Bulhart, tradunt nauseantes (N, Rh) et pipiantes (Gel.; codd., Rh. pipantes). Sed d.v. P. Mattei anteponit codd. F e X, nausiantes, propter perfectum parallelismum: nausiantes - pipiantes (dichoreus - v - x).84 “L'una pudica nel sacerdote Zaccaria, l'altra integra nel precursore Giovanni, l=una volta a placare Dio, l'altra ad annunziare il Cristo, l'una a presentarci il modello del perfetto sacerdote, l'altra a mostrarci uno che è più che un profeta”. Symmetrica architectura patet: 3 paria cola bimembra, cum parallelismo anaphorico (alia), allitteratione, homoeoteleuto, clausolis. Homophonia editores induxit ut propheten-sacerdotem (codd. prophetans, Bulhart prophetam) eligerent; cf. an. 11,5: Saulem - propheten; Id. 15,6: superstitionem - propheten; Pud. 19,1: mulierem - propheten; Marc. IV 34,9 propheten - adsertorem.

33

Page 34: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

Philosophum 3. De Censu Animae 4. De Spe fidelium 5. De Paradiso 6. De Ecstasi libri VII 7. De Animae Summissione 8. De Superstitione Saeculi 9. De Carne et Anima 10. Adversus Apelliacos 11. De Incommodis Nuptiarum 12.De fato;

Sermone Graeco scripsisse tradunt: Apologeticum; De baptismoDubia quae supersunt: De circumcisione; De mundis atque immundis

animalibus; De paradiso; De spectaculis Graece; De superstitione saeculi; De virginibus velandis Graece.

[Opera notha (it. Spurie) - Nonnulla opera Tertullianum auctorem habuisse tradunt auctores vel codices vel editores. Sed auctoritate carent vel iure de his dubitatur.  Patrologia Latina d.v. J.-P. Migne ea omnia sub eius nomine tradit, CSEL et CCSL autem perpauca Tertulliano tribuunt.

Notha: Adversus Omnes Haereses - De execrandis gentium diis.Dubia: Passio Perpetuae, de qua bene noscitur tempus compositionis, sed minime

auctor. Carminum corpus quod tributum est Cypriano Gallo vel Pseudo-Cypriano: Introductio

-- Genesis -- De Sodoma -- De Iona Propheta/De Nineva -- Ad Senatorem -- De Iudicio Domini - Carmen Adversus Marcionitas.

Opera Novatiani: De Trinitate - De Cibis Iudaicis.]

Adversus omnes haereses catalogus est errorum haereticorum, propter quod appendix habitum est operis De praescriptione haereticorum.

I. [1] Quorum haereticorum, ut plura praeteream, pauca perstringam. Taceo enim Iudaismi haereticos, Dositheum, inquam Samaritanum, qui primus ausus est prophetas quasi non in spiritu sancto locutos repudiare, taceo Sadducaeos, qui ex huius erroris radice surgentes ausi sunt ad hanc haeresim etiam resurrectionem carnis negare, praetermitto Pharisaeos, qui additamenta quaedam legis adstruendo a Iudaeis diuisi sunt, unde etiam hoc accipere ipsum quod habent nomen digni fuerunt, cum his etiam Herodianos, qui Christum Herodem esse dixerunt: ad eos me converto qui ex evangelio haeretici esse voluerunt.  [2] Ex quibus est primus omnium Simon Magus, qui in Actis Apostolorum condignam meruit ab apostolo Petro iustamque sententiam. Hic ausus est summam se dicere virtutem, id est summum deum, mundum autem ab angelis  suis institutum, ad daemonem se errantem, quid esset sapientia, descendisse quaerendum, apud Iudaeos se in phantasmate dei non passum, sed esse quasi passum.Victorinus Petavionensis (=Poetovionensis vel a Ptuj vel a Pettau) et

Gennadius opus eiusdem tituli scripserunt.De execrandis gentium diis frusculum videtur apologeticum Romanum

saeculi VI corrupta Latinitate conscriptum. Carmen adversus Marcionitas - Poema 1302 hexametrum non emendata

Latinitate, ante Nicaenam Synodum vel saeculo V fortasse in Gallia conscriptum. Ad amicum philosophum / De virginitate (De nuptiarum angustiis) Hier. Adversus Jovinianum I, 13: Non est hujus

loci nuptiarum angustias describere, et quasi in communibus locis rhetorico exsultare sermone. Plenius super hac re contra Helvidium, et in eo libro quem ad Eustochium scripsi, arbitror absolutum. Certe et Tertullianus cum adhuc esset adolescens lusit in hac materia. Et praeceptor meus Gregorius Nazianzenus virginitatem et nuptias disserens, Graecis versibus explicavit. [PL23,  col. 230 C-D]; Hier. Ep. 22, 22 (ad Eustochium): At, si tibi placet scire, quot molestiis virgo libera, quot uxor adstricta sit, lege Tertulliani ad amicum philosophum et de virginitate alios libellos et beati Cypriani volumen egregium et papae Damasi super hac re versu prosaque composita et Ambrosii nostri quae nuper ad sororem scripsit opuscula.

Adversus Apelleiacos – Tert. De carne Christi, 8: De Aaron vestibus – Hier. ep. 64, 23 (Ad Fabiolam): 23. Jam sermo

34

Page 35: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

finitur, et ad superiora retrahor. Tanta debet esse scientia et eruditio Pontificis Dei, ut et gressus ejus, et motus, et universa vocalia sint. Veritatem mente concipiat, et toto eam habitu resonet et ornatu: ut quidquid agit, quidquid loquitur, sit doctrina populorum. Absque tintinnabulis enim et diversis coloribus, et gemmis floribusque virtutum, nec Sancta ingredi potest, nec nomen Antistitis possidere. Haec ad unam lucubratiunculam cum jam funis solveretur a littore, et nautae crebrius inclamarent, propero sermone dictavi, quae memoria tenere poteram, et quae diuturna in Rationali pectoris mei lectione congesseram: satis intelligens magis me loquendi impetu, quam judicio scribentis fluere, et more torrentis turbidum proferre sermonem. Fertur in indice Septimii Tertulliani liber de Aaron vestibus, qui interim usque ad hanc diem a me non est repertus. Si a vobis propter celebritatem Urbis fuerit inventus, quaeso ne meam stillam illius flumini comparetis. Non enim magnorum virorum ingeniis, sed meis sum viribus aestimandus. (PL 22, col. 622)

De animae submissione De carne et anima De censu animae De circumcisione – Hier. ep. 36 (Ad Damasum): “…duabus tantum Quaestiunculis

praetermissis: non quo non potuerim ad illas aliquid respondere, sed quod ab eloquentissimis viris, Tertulliano nostro scilicet, et Novatiano, latino sermone sint editae; et si nova voluerimus afferre, sit latius disputandum. Certe exspecto quid placeat: utrumne epistolari brevitate sententias tibi velis digeri aut singulorum libros confici. Nam et Origenes in quarto Pauli ad Romanos ....  tomo de circumcisione magnifice disputavit: et de mundis atque immundis animalibus in Levitico plura disseruit: ut si ipse invenire nihil possem, de ejus tamen fontibus mutuarer. Et ut verius loquar, Didymi de Spiritu sancto librum in manibus habeo, quem translatum tibi cupio dedicare: ne me existimes tantummodo dormitare, qui lectionem sine stilo somnum putas. Antelatis itaque problematibus, quae epistolae tuae subjeceras, quid mihi videretur annexui, veniam postulans, et festinationis pariter et morarum: festinationis, quia ad unam lucubratiunculam dictare voluerim multorum opus dierum; tarditatis, quia alio opere detentus, non statim ad interrogata rescripsi”. (PL 22, col.453)

De fato - De anima, 20. De mundis atque immundis animalibus – Hier., ep. 36, 1De paradiso - Adversus Marcionem V 12; De anima 55De spe fidelium - Adversus Marcionem III 24: Hier., De viris illustribus 18 (Papias

Hierapol.), In Ez. comm. 36, 1: « Neque enim iuxta Iudaicas fabulas, quas illi deuteroseis appellant, gemmatam et auream de caelo exspectamus Ierusalem, nec rursum passuri eircumcisionis iniuriam, nec oblaturi taurorum et arietum uictimas, nec sabbati otio dormiemus. Quod et multi nostrorum et praecipue Tertulliani liber, qui inscribitur 'De spe fidelium' ... pollicetur» (Comm. in Ezechiel. XI, XXXVI, 1 - Patr. Lat. xxv [ed. 1884], col. 339 B). (CCSL II); In Is. comm. L. 18 praef.: Duo devicesimus in Isaiam, immo extremus liber, tuo, o filia Eustochium, et sanctae matris tuae Paulae nomini dedicatur, ut quas pari honore suspexi, aequa commemoratione nunc recolam: praesertim cum et illa dum viveret, hoc opus tecum crebrius postularit, et vir eruditissimus frater tuus Pammachius et tunc et postea frequentibus scriptis cogere non destiterit: mihique et praesentium amicorum et absentium, virorumque ac feminarum in Christo dormientium eadem religio sit, id est, animorum charitas, non corporum. Nec ignoro quanta inter homines sententiarum diversitas sit. Non dico de mysterio Trinitatis, cujus recta confessio est ignoratio scientiae: sed de aliis Ecclesiasticis dogmatibus, de Resurrectione scilicet, et de animarum et humanae carnis statu, de Repromissionibus futurorum, quomodo debeant accipi, et qua ratione intelligenda sit Apocalypsis Joannis, quam si juxta litteram accipimus, judaizandum est; si spiritualiter, ut scripta est, disserimus, multorum veterum videbimur opinionibus contraire: Latinorum, Tertulliani, Victorini, Lactantii: Graecorum, ut caeteros praetermittam, Irenaei tantum Lugdunensis episcopi faciam mentionem, adversum quem vir eloquentissimus Dionysius Alexandrinae Ecclesiae pontifex elegantem scribit librum, irridens mille annorum fabulam, et auream atque gemmatam in terris Jerusalem, instaurationem Templi, hostiarum sanguinem, otium sabbati, circumcisionis injuriam, nuptias, partus, liberorum educationem, epularum delicias, et cunctarum gentium servitutem: rursusque bella, exercitus, ac

35

Page 36: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

triumphos et superatorum neces, mortemque centenarii peccatoris. Cui duobus voluminibus respondit Apollinarius, quem non solum suae sectae homines, sed et nostrorum in hac parte dumtaxat plurima sequitur multitudo, ut praesaga mente jam cernam quantorum in me rabies concitanda sit.  (PL col. 627]; Gennadius Mars., De Ecclesiae dogmatibus, 55: LV. In divinis promissionibus nihil terrenum vel transitorium exspectemus, sicut Melitani sperant. Non nuptiarum copulam, sicut Cerinthus et Marcion delirant. Non quod ad cibum vel ad potum pertinet, sicut, Papia auctore, Irenaeus, et Tertullianus, et  Lactantius acquiescunt. Neque post mille annos post resurrectionem regnum Christi in terra futurum, et sanctos cum illo in deliciis regnaturos speremus, sicut Nepos docuit, qui primam justorum resurrectionem, et secundam impiorum confinxit. Et  inter has duas mortuorum resurrectiones, gentes ignorantes Deum in angulis terrarum in carne servanda. Quae post mille annos regni in terra justorum, instigante diabolo movendae sunt ad pugnam contra justos regnantes; et Domino pro justis pugnante imbre igneo compescendas, atque ita mortuas, cum caeteris in impietate ante mortuis, ad aeterna supplicia in incorruptibili carne resuscitandas. (PL.58 cols. 994-5); Hrabanus Maurus (PL 110, 853)

De superstitione saeculi

Apologeticum - Graece

Eusebius quotes a Greek text of this work in his Historia Ecclesiastica, II, 2, 4-6. It is the only work of Tertullian with which he is familiar. Eusebius says that a translation was made. HE II, 25, 4; HE III, 20, 9; HE III, 33, 3-4; HE V, 5, 5-7.

De baptismo - Graece

De spectaculis - Graece (De corona 6)

De virginibus velandis - Graece

From De virginibus velandis, ch 1:Incerti sermonis sunt: De ecstasiThis work is known to us from Jerome, who mentions this work in his biography of Tertullian, De viris illustribus , ch53 .

Jerome, De viris illustribus, ch24 on Melito of Asia, Bishop of Sardis:

“Of his fine oratorical genius, Tertullian, in the seven books which he wrote against the church on behalf of Montanus, satirically says that he was considered a prophet by many of us.”

Jerome, De viris illustribus, ch40 on Apollonius, is as follows:

Jerome gives a Greek title for this book. However it has been argued B (app 9, p253) that only a Latin version ever existed, written around 210AD, and that 'Praedestinatus' quotes from it, and quotes in Latin (De haer. I. 26).

Trithemius lists the works of Tertullian known to him. Writing around 1492, he says he has seen ('vidi') those listed - and includes De extasi. A page from the book with a discussion is online here.

It was in defence of Montanism, or perhaps of the prophecy of the Montanist prophets.

36

Page 37: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

A possible fragment of this work is extant. Fragments of lost works

We have 7 extracts ascribed to Tertullian in the early church writings which belong to no extant work.  These are reprinted below.

This information on this page was printed by Adolf von Harnack, Tertullian in der Litteratur der alten Kirche, in Sitzungsberichte der Koniglich Preussischen Academie der Wissenschaften zu Berlin, II (1895), pp. 545-579, and reprinted in CCL II pp.1331-6.  It's also to be found in many of the 16th century editions, so I don't know what the original element by Harnack was.  I have not checked them against the original references (yet).

All of the attributions are conjectural (i.e. guesswork).  In each case the fragment (in Latin) is printed, followed by any variant readings in the manuscripts.   Then the source for the fragment, including the edition, and then any bibliography.   All these are still in Latin, as per CCL, and will be translated when I have time.

I. De fato II. Adversus Apelleiacos (2 fragments) III. De exstasi

IV. De censu animae V. Ad amicum philosophum VI. De paradiso or De spe

fidelium

Fragment I

DE FATO

Nam et Tertullianus in libro quem 'De fato' scripsit, ita ait: Redde huic fratri primum problematis mancipatum.

Notes: fati al. municipatum cod. Paris. 7581

From: FVLGENTIVS MVTHOGRAPHVS, Expositio sermonum antiquorum, 16.

The works of Fulgentius the Mythographer were edited by Helm, Rudolf, ed.Fabii Planciadis Fulgentii V.C. Opera (Leipzig, 1898, rpr. Stuttgart, 1970). The 1970 reprint has an updated bibliography by J. Préaux, but is otherwise unchanged. The expositio is  pp. 109-126, and this quote on p. 116.  There is a translation into English: Whitbread, Leslie George, tr., Fulgentius the Mythographer (Columbus, Ohio, 1971) - but I understand it's pretty awful and the notes are unreliable.

The same author seems to have used this work of Tertullian in his Quaestiones Veteris et Novi Testamenti  (quaes. 115 - ed. A. SOUTER. Vienna, 1908, p. 318-349 - listed under Augustine in PL.35, col.2347). cfr H. Koch. Tertullianisches, I, in Theologische Studien,und Kritiken, CI, 1929, p.458-462.

There is a page on Fulgentius maintained by Greg Hays at http://www.people.virginia.edu/~bgh2n/fulgbib.html with a full bibliography, from which some of the above details were augmented.

Fragment II

37

Page 38: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

ADVERSVS APELLEIACOS  (2 fragments)

a) Hic praeterea Philumenem quamdam puellam dicebat inspiratam diuinitus ad praenuntianda futura, ad quam somnia atque aestus sui animi referens diuinationibus seu praesagiis eius secretim erat solitus praemoneri, eodem phantasmate eidem Philumenae pueri habitu se demonstrante, qui puer apparens Christum se aliquando, aliquando esse assereret Paulum. A quo phantasmate sciscitans ea soleret respondere quae se audientibus diceret. Nonnulla quoque illam miracula operari solitam, inter quae illud praecipuum, quod in angustissimi oris ampullam uitream panem grandem immitteret eumque extremis digitulis leuare soleret illaesum, eoque solo quasi diuinitus sibi cibo dato fuisse contenta.

Notes: 1 hic] sc. Apelles, cfr. Haer. 23.

From: AVGVSTINVS, De haeresibus, 24 Appendix - Maurist edition, t. VIII, Parisiis, 1688, p. 9B, iuxta ueteres editores (reprinted J. MIGNE, Patrologia Latina vol. XLII, col. 30, note 1).

The appendices added to each chapter of this work of Augustine seem to have been put together in the 5th century.  Our fragment is not found in the manuscripts, not even in the codex Basileense B III 9, where all other appendices may be read.

cfr G. MORIN, Chapitres additionels au De haeresibus de saint Augustin, in Basler Zeithschrift fur Geschichte und Altertumskunde, XXVI, 1917, p.118 sq.

Tertulliano attribui potest, uel saltem a Tertulliani opere deperdito auctor ignotus argumenta sua mutuatus est. However nothing can be certainly established.

b)  Eleganter in hoc loco uir doctissimus Tertullianus aduersus Appellem et eius uirginem Philumenem, quam angelus quidem diabolici spiritus et peruersus impleuerat, hunc esse scribit angelum, cui, multo antequam Apelles nasceretur, Spiritus Sancti uaticinio sit anathema per apostolum prophetatum.

From: HIERONYMVS, Commentarii in epistulam ad Galatas, 1. 8 - edid. D. VALLARSI, t. VII, Veronae, 1737, p. 383 C-D (recudit J. MIGNE, Patr. Lat., t. XXVI [ed. 1884], col. 344 C).

Neque haec inueniuntur aliis in locis ubi Tertullianus contra Apellem et eius uirginem Philumenem dimicat. Conicere licet ea assumpta esse e proprio libello quem aduersus Apelleiacos composuit (cfr De carne Christi, VIII, 3: « Nam est nobis et aduersus illos libellus »).

Fragment III

DE EXSTASI

Scripsit contra eos librum sanctus Soter papa Vrbis, et Apollonius Ephesiorum antistes. Contra quos scripsit Tertullianus presbyter Carthaginiensis. Qui cum omnia bene et prime et incomparabiliter scripserit, in hoc solum se reprehensibilem fecit, quod Montanum defendit, agens contra Soterem supradictum Vrbis papam, asserens falsa esse de sanguine infantis, trinitatem in unitate deitatis, paenitentiam lapsis, mysteriis eisdem unum pascha nobiscum.

38

Page 39: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

Hoc solum discrepamus, inquit, quod secundas nuptias non recipimus et prophetiam Montani de futuro iudicio non recusamus. Obiciunt quidem Tertuffiano, quod animam ex traduce, id est animam dixerit ita gigni ex anima sicut ex corporibus corpus, quod catholica fides uehementer execratur.

Notes: 1 eos] sc. Cataphryges.

From: Praedestinatus, 1, 26 - ed. J. SIRMOND, Parisiis, 1643 (reprinted J. MIGNE, Patr. Lat., t. LIII, col. 596 B-C). Also now F.GORI, CCSL (see attached page for details).

Cfr 1, 86 (col. 617 A): «Tertullianum autem catholica hinc reprehendit auctoritas, quod animam ex anima nasci dicit et defendit Montanum et Priscam et Maximillam contra fidem catholicam, et contra Apollonium episcopum Orientis, et contra Soterem papam Vrbis Romae, ut supra diximus, dum Cataphryges haereticos detegerimus. »

According to Harnack, this fragment seems to have come from that work of Tertullian, which Jerome mentions in these words:. « De exstasi libros sex, et septimum, quem 'Aduersus Apollonium' composuit» (De uiris Inlustr. 53 - edid. Richardson, p. 32. 4-5; cfr 40, p. 28, 10-12: «Tertullianus, sex uoluminibus aduersum ecclesiam editis, quae scripsit 'De ekstasei', septimum proprie 'Aduersum Apollonium' elaborauit.»).

Gori in his edition of Praedestinatus disagrees with Harnack's view, but says no more than that. (p.xiv).

Fragment IV

His Tertullianus uehementer occurrit, ostendens Dei Filium impassibilem esse et ista diuinitati non iniuriam sed laudem adferre: Sicut rex qui uolens anulum aureum cum gemma de cloaca lettare, induit se seruilem tunicam et sic descendit ad cloacam, ut stercoreas iniurias tunica illa suscipiat. et mittens manum et anulum aureum cum gemma eripiens, aqua abluit et digito suo regali induit, posteaquam inde ascenderit. Ita procul dubio Dei Filius formam serui suscipiens, uenit non solum ad inferos caelorum, ubi nos sumus, qui uidemur uiuere in mundo, sed etiam ad inferos inferiores, qui tanto a nobis sunt profundius, quanto nos sumus caelo, et ut inde humanum genus eriperet, cunctarum sordium, non suarum sed nostrarum, est squalorem perpessus. Pro uiuentibus sic uixit sicut nos qui uiuimus, nihil aliud distans nisi hoc quod immaculatam uitam exercuit, habens intra se Deum; pro mortuis sic mortuus, nihil distans nisi hoc, quod tertia die resurrexit a mortuis; et quod propterea sic descendit, ut sanctos inde erueret et mortis principem religaret. Quod autem anulum aureum cum gemma posuit, hoc in sequenti lectione edocuit, quod anulum corpus posuerit, gemma uero inclusam esse animam declarauit. Hunc ergo anulum de stercoribus antiquis et de cloaca huius mundi Christus eleuans ac baptismatis unda perfundens, ab omni squalore abluens, in suis fecit sanctis manibus radiare. Siquidem ita legitur: Iustorum autem animae in manu Dei sunt; et iterum: Pone me sicut anulum in manu tua; et: In manus tuas commendo spiritum meum. Et infinita sunt his similia in sacris apicibus, quae nos causa breuitatis omittentes...

39

Page 40: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

notes: 1 his] sc. Proclianistis 9/10 Cfr Phil. 2, 6 16/17 cfr Ps. 113, 18  29/30 Sap. 3, 1 30/31 Cant. 8, 6 31/32 Ps. 30, 6

From: Anon., Praedestinatus, Book I, ch. 60 (Migne col. 608 A-C).

Translation: “Tertullian vehemently opposes these persons [i.e. the Proclianists], showing that the Son of God was incapable of suffering and that, to divinity, those things bring not damage but praise; As a king who wants to pick a gold ring with a jewel out of a sewer, puts on the tunic of a servant and thus goes down into the sewer, to intercept the damage of ordure with that tunic, and putting out his hand and snatching up the gold ring with the jewel, washes it clean with water and puts it on his royal finger after he has come up from there. So beyond doubt the Son of God taking the form of a servant, came not only to those below the heavens, where we are who seem to live in the world, but also to the lower depths, which by the same distance are deeper than us, as we are than heaven, and that thence he would pluck out the human race endured the filth of all dirtinesses, not his but ours. For the sake of the living he lived like us who live, differing in no respect except this, that he conducted his life without fault, having God within him; for the sake of the dead he died, differing in no respect except this, that on the third day he rose again from the dead; and that the reason he so went down was, that he might dig up the saints from there and bind the prince of death. But that he put on [?] the gold ring with the jewel, [should this not be gemmam?] he explained that in the following reading, that in the ring, he put on the body, but he stated that the jewel set in it was the soul. Therefore Christ raising up this ring from the ancient ordures and from the sewer of this world and pouring over it the water of baptism, washing it clean of all dirt, made it shine upon his own sacred hands. For we read as follows: The souls of the righteous are in the hand of God; and again; Place me as a ring upon your hand; and; Into your hands I commend my spirit. And there are infinite things like these in the sacred literature which we omit for the sake of brevity...” (Translated by Robert Stonehouse in humanities.classics - thank you)

Both words and thought Tertulliani calamum patefaciunt. Harnack suggests that it comes from 'De censu animae contra Hermogenem', art. laud. p. 576, but on the basis of slender evidence.  Gori, in his edition of Praedestinatus (see attached page) says that the style is that of Arnobius, not Tertullian (p.xiv).

For the other references by Tertullian to this work, see J.H.WASZINK, Q. S. Fl. Tertulliani De Anima, edited with an Introduction and Commentary, Amsterdam, 1947, p. 7º-12º, containing also other writers, such as Filastrius (haer. 116) and Pseudo-Ambrose, De origine animae (edid. CASPARI, p. 229), who made use of a work of Tertullian.

Extra Note:  In CTC 1985, §25, reviewing Verwilgen, Albert, Ph 2, 6-8 dans l'oeuvre de Tertullien - Salesianum, 47 (1985), pp.433-465, we are told that this fragment quotes Philemon 2, 7b (formam serui suscipiens) as if attacking Appelles, and so may well be a fragment of Adversus Apelleiacos.

Fragment V

40

Page 41: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

De secundo problemate tuo Tertullianus in libris de monogamia disseruit asserens, sanctos dici fidelium filios, quod quasi candidati sint fidei et nullis idololatriae sordibus polluantur.

Notes: 3 candidatae sint fidei Hilberg cum nonnullis codd. Nullius al.

From: HIERONVMVS, Epistula 85, ad Paulinum, 5 - edid. I. HILBERG, II, Vindobonae, 1912, p. 137, 15-17

Translation: Tertullian discusses your second problem in the books on monogamy saying, “I speak of the holy sons of the faithful, who like candidates are clean and are polluted by no filth of idolatry”.

There is no such text in 'de monogamia'. Perhaps the fragment is from 'ad amicum philosophum de angustiis nuptiarum', which Jerome himself praises writing to Eustochium (epist. 22, 22- HILBERG, I, p. 174 sq.) or against Jovinianus (I, 15 - Patr. Lat. XXIII [ed. 1883], col.241 A).

Fragment VI

Dicit sane etiam ipse animas hominum pessimas post mortem in daemones uerti [statum autem animae credit per traducem propagari] .

Notes: 1 dicit] sc. Tertull. 2/3 statum usq. propagari] om.codd. add. edd. ueteres (cfr supra adn. ad fragm. II a).

From: AVGVSTINVS, De haeresibus, 86 - edit. Maurinorum. t. VIII, Parisiis, 1688, p. 25 B-C (reprinted J. MIGNE, Patr. Lat. t. XLII, .col. 47).

Translation: He does also say that the most evil human souls after death are transformed into demons [although he also believes the souls to be created in the womb].

A fragment of the same lost work de fine ultimo, perhaps 'De paradiso' (cfr De anima 15, 5: « Habes etiam de paradiso a nobis libellum. quo constituimus omnem animam apud inferos sequestrari in diem Domini»), or more likely 'De spe fidelium', about which Hieronymus: « Neque enim iuxta Iudaicas fabulas, quas illi deuteroseis appellant, gemmatam et auream de caelo exspectamus Ierusalem, nec rursum passuri eircumcisionis iniuriam, nec oblaturi taurorum et arietum uictimas, nec sabbati otio dormiemus. Quod et multi nostrorum et praecipue Tertulliani liber, qui inscribitur 'De spe fidelium' ... pollicetur » (Comm. in Ezechiel. XI, XXXVI, 1 - Patr. Lat. xxv [ed. 1884], col. 339 B).

QUINTUS THASCIUS CAECILIUS CYPRIANUS85

85 CCL 3 (1972) et 3A (1976); P.BONET, Cyprien, Traités. Concordance, Hildesheim 1986; Cyprien de Cartage - Ambroise de Milan, Le chrétien devant la mort, Paris 1980; S.DELANI, Christum sequi. Etude d'un thème dans l'oevre de saint Cyprien: EAug, Paris 1979; E.GALLICET, Q.Thascii Caecilii Cypriani, Ad Demetrianum, Torino 1976; --, Cipriano, La Chiesa, Milano 1997; A.Marinangeli (ed.), Le Lettere, Alba 1979; M.M. Sage, Cyprien, Cambridge (Mass.) 1975; SC 291, Paris 1982; G.Toso, Opere di s.Cipriano, Torino 1980; - Cristiani con coraggio…, Roma 1985; S. Deléani, Cyprien (saint), Correspondance, t. 1: Lettres 1-20, Etudes Augustiniennes, Paris 2005; G.D. Dunn, Schism and Heresy According to Cyprian of Carthage: Journal of Theological Studies n.s. 55 (2004), 551-574 ; S.G. Hall, The versions of Cyprian's De unitate, 4-5.

41

Page 42: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

Cyprianus primus et unus est episcopus martyr litteris versatus, concivis Tertulliani, probabiliter Cathagine natus anno fere CC (vel CCX), non obscuro loco; artem rhetoricam docuit sed alius ac Tertullianus litterarum classicarum fere oblītus est suscepto episcopatu et de quaestionibus moralibus fere tantum pertractavit.86

Hieronymus tradit: “Cyprianus Afer primum gloriose rhetoricam docuit et exinde, suadente presbytero Caecilio, a quo et cognomentum sortitus est, Christianus factus omnem substantiam suam pauperibus erogavit, ac non post multum temporis electus in presbyterium etiam episcopus Cathaginiensis constitutus est. Huius ingenii superfluum est indicem texere, cum sole clariora sint eius opera. Passus est sub Valeriano et Gallieno principibus persecutione octava eo die quo Romae Cornelius, sed non eodem anno”.

Donato defuncto a.249, episcopale munus tribus post annis ab conversione immutavit rhetorem in virum Ecclesiae. Laicus Felicissimus infensissimis inimicis eius dux praefuit (ep. 59,1), una cum presbytero Novato (ep. 52,2,1), Fortunato et tribus aliis. Cypriano a.252 contraponitur Fortunatus, qui tamen a Privato Lambaesitano [in Numidia] deponitur (ep. 59,14).

Saeviente Decii persecutione a.250: “Absens tamen - inquit - corpore nec spiritu, nec actu, nec monitis meis defui, quominus secundum Domini praecepta fratribus nostris, in quibus possem, mea mediocritate consulerem. Et quid egerim loquuntur vobis epistolae pro temporibus emissae numero tredecim, quas ad vos transmisi: in quibus nec clero consilium, nec confessoribus exhortatio, nec extorribus [excommunicatis] quando oportuit obiurgatio, nec universae fraternitatis ad deprecandum Dei misericordiam allocutio et persuasio nostra defuit”.

Persecutio martyres et lapsos plurimos fecit: “Dominus probare voluit familiam suam”. Confessores, seu stantes, victores evaserunt, sicut gladiatores in certamine. Martyres vincula passi sunt et bona publicata.

Econtra lapsi appellati sunt qui ceciderunt, sicut Angeli de coelo, ex quibus traditores libros tantum qui tradidissent, libellatici libellum sacrificii qui sibi comparavissent (exemplaria papyracea assevantur), thurificati thus ante deorum focos qui posuissent (fortasse ante deam Romam), sacrificati hostias qui obtulissent et carnes idolis immolatas manducavissent.

Cyprianus statuit libellaticis parcendum, thurificatos autem et sacrificatos publica poenitentia subiciendos atque tantum in articulo mortis absolvendos.

Quam agendi rationem Novatus aegre tulit Romamque legatos misit ad Novatianum, qui a.251 contra Cornelium creatus erat episcopus, statuens lapsos absolvendos non esse ne in articulo quidem mortis, schismaque suscitavit usque ad s.V duraturum.

Paenitentiae tamen rigorem confessores libello pacis minuebant,87 nec

Bévenot's dating revisited,dans: Journal of Theological Studies, n.s. 55 (2004), 138-146.; J.Jayakiran Sebastian, The Joy of Almsgiving: Reading Cyprian Today, dans: Bangalore Theological Forum, 35,1 (June 2003), 67-83; -, Facing Envy: On Being Accompanied by the Past in Hoping to Move Forward: Bangalore Theological Forum, 36, 1, 2004, pp. 19-35.86 Cognomen Tascius ioculare videtur Punicum incertae significationis. D.v. Ch. BOBERTZ, An Analysis of Vita Cypriani 3.6-10 and the attribution of Ad Quirinum to Cyprian of Carthage: VCh 46(1992)112-128 censet Vitam pendere quoque a De mortalitate.87 Confessores tantam auctoritatem callebant ut martyr Numidicus inter sacerdotes accitus sit nulla facta manuum impositione (ep. 40) et Celerinus adolescentior lector sit factus (ep. 39). Hippolytus docuit martyrem promoveri posse presbyterum et per manuum impositionem etiam episcopum.

42

Page 43: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

defuerunt presbyteri qui ultro, nulla anteacta poenitentia, lapsis indulgerent.Exul Cyprianus opus De Unitate Ecclesiae (a.251) concinnavit et post 15

menses concilia a.251 et 252 convocavit.Peste saeviente aegrotis cum Christianis tum gentilibus diligentissime

consulit et tractatus perscripsit De dominica oratione (a.251-2), De mortalitate (a.252), De opere et eleemosyna (a.252).

Contra sententiam Africae episcoporum de irrito baptismo haereticorum (a.254) Stephanus papa decrevit:: “Si qui ergo a quacumque haeresi venient ad vos, nihil innovetur nisi quod traditum est, ut manus illis imponantur ad paenitentiam” (ep. 74,1 ad Pompeium), iuxta consuetudinem Romanae Ecclesiae. Tantum Stephano defuncto (2.VIII.257) quaestio soluta est.

Die XXX mensis augusti exilio multatur (Curubis) a proconsule Paterno, et die XIV mensis septembris, a Galerio Maximo Africae Proconsule iubetur gladio necari (a.258). Acta proconsularia martyrium enarrant, sed spiritualia lineamenta inveniuntur in epistulis, quae et eloquentiam eius inlustrant et fortunam fere semper integram per saecula.

OperaRhetor factus Ecclesiae vir rhetoricae artis praecepta in ornamentum Dei

verbi transtuliy, compositione, anaphoris, paronomasiis, allitterationibus, frequentibus homoeoteleutis, parallelismis, clausolis metricis et rhytmicis, procedens a parallelismo gorgiano non minus quam a biblico, suavitatem sermoni tribuens.

Inferior coaevo Origene (185-253) et Plotino (205-270) evadit tum theologica pervestigatione tum vi apologetica, Tertullianoque cedit sive docens sive monens.

Tamen fere omnia supersunt opera multis codicibus tradita, qui fortunam quoque concelebrant, apud Orientales quoque Graecos, Syriacos, Armenos:

81 Epistulae et 13 Tractatus sive opuscula, speculum pastoris magistri martyris optimi auctoris (Pontius, Vita 7,3-10). Tractatus [sermones, libelli] sacros libros redolent; Epistulae (59 Cypriani, 6 synodales, 16 aliorum) 1-4 de disciplina tractant, ceterae, usque ad Ep. 68, spectant Decii persecutionem, lapsos, schismaticos, Ep. 69-75 controversiam de baptismo, Ep. 55,57,58 aequum agendi modum episcopi.

Ante episcopatum conscripsisse videtur:1. Quod idola dii non sint - anthologia patristica, seu collectio locorum

apologetarum, praesertim Tertulliani (et Minucii); Evemerum sequitur de deorum origine, deumque unum agnoscendum esse proclamat.

2. Ad Quirinum Testimoniorum libri 3 adversus Iudaeos - anthologia biblica, seu collectio locorum Veteris Testamenti, per argumenta distributorum, ad demonstrandam Iudaicam perfidiam (L.1) et Christi divinitatem (L.2), et ad praecepta vitae moralis (L.3) danda; imitari videtur Barnabae, Iustini et Hebraeorum lectiones.

3. Ad Donatum - per epistolam enarrat conversionem suam ad paganos hortandos ut idola et morum pravitates relinquant; rhetorica arte utitur, quam et didicerat et docuerat.

Post susceptum episcopatum:4. De habitu virginum: perficit Tertulliani opus De cultu feminarum vel de

virginibus velandis.5. De catholicae Ecclesiae unitate: clarissimus et primus est tractatus

43

Page 44: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

ecclesiologiae. Fundamentum totius ecclesiae structurae collegium est apostolicum. Unitas Dei in coelo habet speculum in unitate visibili Ecclesiae in terris.

6. De lapsis seu de apostatis: gratulatur martyrum confessorumque gloriae, sed plurima vulnera gregis sananda censet. Lapsi nihil presumant neque desperent de divina misericordia. Confessores autem eorum reficiant animos atque adiuvent ut aptam poenitentiam expleant.

Post pestem anno 252 fortasse:7. De opere et eleemosynis: in paupere ipsi Deo servimus: “Misericors

monet misericordiam fieri”.8. De mortalitate: inter praecipua opera nativa habetur, de theologia mortis,

quae est 'accersitio dominica': Senecam post Ciceronem et Lucretium luculenter vincit innixus scripturis.

9. De Dominica oratione: Tertullianum sequitur.10. Ad Demetrianum Tertulliani more, hortatur ad conversionem.Tempore controversiae de baptismo:11. De bono patientiae Tertullianum imitatur: Deus et Christus patientiae

exemplaria atque doctores sunt habendi: “Est enim cum Deo virtus ista communis... Nec hoc, fratres dilectissimi, Iesus Christus Dominus et Deus noster tantum verbis docuit, sed implevit et factis”.

12. De zelo et livore: amorem proximi zelo contraponit.13. Ad Fortunatum (novissimum opus) est anthologia biblica “ad

praeparandas et corroborandas fratrum mentes”.Ergo opera apologetica sunt: Ad Donatum, Ad Demetrianum, Quod idola dii

non sint, Ad Fortunatum, Ad Quirinum; reliqua de ecclesiastica disciplina pertractant: De habitu, De Lapsis, De Catholicae Ecclesiae unitate, De dominica oratione, De mortalitate, De opere et eleemosynis, De bono patientiae, De zelo et livore.88

De oratione Dominica1. Evangelica praecepta, fratres dilectissimi, [tertio loco, ut apud classicos]nihil aliud sunt quam magisteria divina, [nisi, atque] Compar. et negatiofundamenta aedificandae spei, sunt velutfirmamenta conroborandae fidei, parallelismus (concinnitas)nutrimenta fovendi cordis,gubernacula dirigendi itineris,praesidia obtinendae salutis,quae dum dociles credentium mentes in terris instruunt,ad caelestia regna perducunt.Multa et per prophetas servos suos dici Deus voluit et audiri;sed quanto maiora quae Filius loquitur, [antithesis]

quae Dei sermo qui in prophetis fuitpropria voce testatur,

non iam mandans ut paretur venienti viased ipse veniens et viam nobis aperiens et ostendens, paron., etym., verborum ludus

88 Opuscula pseudocyprianea: Liber ad Novatianum de venia lapsis non neganda (c.253-257 contradicit Cypriano) - De Pascha computus - De singularitate clericorum (contra virgines subintroductas vel agapitas) - De spectaculis et De bono pudicitiae (Novatiani) - De montibus Sina et Sion (ca. 240) - De laude Martyrii - De centesima sexagesima tricesima.

44

Page 45: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

ut qui in tenebris mortis errantes improvidiet caeci prius fuimus, [antithesis]

luce gratiae [il]luminatiiter vitae duce et rectore Domino teneremus. [iter est eundi actio].2. Qui inter cetera salutaria sua monita et praecepta divina,quibus populo suo consulit ad salutem etiam orandi ipse formam dedit,ipse quid precaremur monuit et instruxit.Qui fecit vivere docuit et orare,benignitate ea scilicet qua et cetera dare et conferre dignatus est,ut dum prece et oratione quam Filius douit apud Patrem loquimur,facilius audiamur.Iam praedixerat horam venirequando veri adoratores adorarent Patrem in spiritu et veritate,et implevit quod ante promisit,ut qui spiritum et veritatem de eius sanctificatione percepimus,de traditione quoque eius vere et spiritaliter adoremus.Quae enim potest esse magis spiritalis oratioquam quae a Christo nobis data est,a quo nobis et Spiritus Sanctus missus est,quae vera apud Patrem precatioquam quae a filio qui est veritas de eius ore prolata_est?Ut aliter orare quam docuit non ignorantia sola sit, sed et culpa,quando ipse posuerit et dixerit:Reicitis mandatum Dei, ut traditionem vestram statuatis (Mt 15,6; cf Mc 7,8)3. Oremus itaque, fratres dilectissimi,sicut magister Deus docuit.Amica et familiaris oratio est Deum de suo rogare,ad aures eius ascendere Christi_orationem.Agnoscat Pater Filii sui verba cum precem facimus:qui habitat intus in pectore ipse sit et in voce,et cum ipsum habeamus apud Patrem advocatum pro peccatis nostrisquando peccatores pro delictis nostris petimus, advocati nostri verba promamus.

Ad Donatum3. “Ego cum in tenebris atque in nocte caeca iacerem, cumque in salo

iactantis saeculi nutabundus ac dubius vestigiis oberrantibus [= incerto pede] fluctuarem vitae meae nescius, veritatis ac lucis alienus, difficile prorsus ac durum pro illis tunc moribus opinabar, quod in salutem mihi divina indulgentia pollicebatur, ut quis renasci denuo posset utque in novam vitam lavacro aquae salutaris animatus, quod prius fuerat, exponeret et corporis licet manente conpage hominem animo ac mente mutaret. Qui possibilis, aiebam, tanta conversio, ut repente ac perniciter exuatur, quod vel genuinum situ materiae naturalis obduruit vel usurpatum diu senio vetustatis inolevit? alta haec et profunda penitus radice sederunt. Quando parcimoniam discit, qui epularibus cenis et largis dapibus adsuevit? et qui pretiosa veste conspicuus in auro atque in purpura fulsit, ad plebeium se ac simplicem cultum quando deponit? fascibus ille oblectatus et honoribus esse privatus et inglorius non potest. Hic stipatus clientium cuneis [multitudine], frequentiore comitatu officiosi [= devoti] agminis honestatus, poenam putat esse, cum solus est. Tenacibus semper inlecebris necesse est, ut

45

Page 46: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

solebat, vinolentia invitet, inflet superbia, iracundia inflammet, rapacitas inquietet, crudelitas stimulet, ambitio delectet, libido praecipitet.

4. Haec egomet saepe mecum. Nam et ipse quam plurimis vitae prioris erroribus implicatus tenebar, quibus exui me posse non crederem: sic vitiis adhaerentibus obsecundans eram, desperatione meliorum [= vitae melioris] malis meis velut iam propriis ac vernaculis et favebam. Sed postquam undae genetalis auxilio superioris aevi labe detersa in expiatum pectus ac purum desuper se lumen infudit, postquam caelitus spiritu hausto in novum me hominem nativitas secunda reparavit, mirum in modum protinus confirmare se dubia, patere clausa, lucere tenebrosa, facultatem dare quod prius difficile videbatur, geri posse quod impossibile putabatur, ut esset agnoscere [= posset agnosci] terrenum fuisse, quod prius carnaliter natum delictis obnoxium viveret, Dei esse coepisse, quod iam Spiritus sanctus animaret”.

De Ecclesiae Catholicae UnitateDiabolus est auctor schismatum et persecutionum. Christus ecclesiam in

uno Petro aedificavit et unum episcopatum creavit.5. Quam unitatem tenere firmiter et uindicare debemus maxime episcopi,

qui in ecclesia praesidemus, ut episcopatum quoque ipsum unum adque indiuisum probemus. Nemo fraternitatem mendacio fallat, nemo fidei ueritatem perfida praeuaricatione corrumpat. Episcopatus unus est cuius a singulis in solidum pars tenetur. Ecclesia una est quae in multitudinem latius incremento fecunditatis extenditur: quomodo solis multi radii sed lumen unum, et rami arboris multi sed robur unum tenaci radice fundatum, et cum de fonte uno riui plurimi defluunt, numerositas licet diffusa uideatur exundantis copiae largitate, unitas tamen seruatur in origine. Auelle radium solis a corpore, diuisionem lucis unitas non capit; ab arbore frange ramum, fractus germinare non poterit; a fonte praecide riuum, praecisus arescit. Sic et ecclesia, Domini luce perfusa, per orbem totum radios suos porrigit, unum tamen lumen est quod ubique diffunditur nec unitas corporis separatur; ramos suos in uniuersam terram copia ubertatis extendit; profluentes largiter riuos latius spandit, unum tamen caput est et origo una, et una mater fecunditatis successibus copiosa: illius fetu nascimur, illius lacte nutrimur, spiritu eius animamur.

Adulterari non potest sponsa Christi, incorrupta est et pudica: unam domum nouit, unius cubiculi sanctitatem casto pudore custodit. Haec nos Deo seruat, haec filios regno quos generauit adsignat. Quisque ab ecclesia segregatus adulterae iungitur, a promissis ecclesiae separatur [una sponsa, una domus, unus thalamus: una est mater, una arca salutis, sc. ecclesia. Unitas divinarum personarum unitatem Ecclesiae generat et fidei], nec perueniet ad Christi praemia qui relinquit ecclesiam Christi: alienus est, profanus est, hostis est. Habere iam non potest Deum patrem qui ecclesiam non habet matrem. Si potuit euadere quisque extra arcam Noe fuit, et qui extra ecclesiam foris fuerit euadet. Monet Dominus et dicit: 'Qui non est mecum aduersus me est, et qui non mecum colligit spargit. Qui pacem Christi et concordiam rumpit, adversus Christum facit; qui alibi praeter ecclesiam colligit, Christi ecclesiam spargit. Dicit Dominus: 'Ego et Pater unum sumus, et iterum de Patre et Filio et Spiritu sancto scriptum est: Et tres unum sunt. Et quisquam credit hanc unitatem de diuina firmitate uenientem, sacramentis caelestibus cohaerentem, scindi in ecclesia posse et uoluntatum conlidentium diuortio separari? Hanc unitatem qui non tenet non tenet Dei legem, non tenet Patris et Filii fidem, uitam non tenet et salutem.

46

Page 47: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

Hoc unitatis sacramentum, hoc uinculum concordiae inseparabiliter cohaerentis ostenditur quando in euangelio tunica Domini Iesu Christi non diuiditur omnino nec scinditur sed, sortientibus de ueste Christi, quis Christum potius indueret integra uestis accipitur et incorrupta adque indiuisa tunica possidetur. Loquitur ac dicit scriptura diuina: De tunica autem, quia de superiore parte non consutilis sed per totum textilis fuerat, dixerunt ad inuicem, 'Non scindamus illam sed sortiamur de ea cuius sit.' Vnitatem ille portabat de superiore parte uenientem, id est de caelo et a Patre uenientem, quae ab accipiente ac possidente scindi omnino non poterat, sed totam semel et solidam firmitatem inseparabiliter obtinebat: possidere non potest indumentum Christi qui scindit et diuidit ecclesiam Christi. Contra denique cum, Solomone moriente, regnum eius et populus scinderetur, Achias propheta Hieroboam regi obuius factus in campo in duodecim scissuras uestimentum suum discidit, dicens: 'Sume tibi decem scissuras quia haec dicit Dominus, “Ecce scindo regnum de manu Solomonis, et dabo tibi decem sceptra, et duo sceptra erunt ei propter servum meum David et propter Hierusalem civitatem, quam elegi ut ponam nomen meum illic.” Cum duodecim tribus Israel scinderentur, uestimentum suum propheta Achias discidit; at uero quia Christi populus non potest scindi, tunica eius per totum textilis et cohaerens diuisa a possidentibus non est: indiuidua, copulata, conexa ostendit populi nostri, qui Christum induimus, concordiam cohaerentem; sacramento uestis et signo declarauit ecclesiae unitatem.

Una domus Raab servata, unus agnus in una domo manducandus. Quis ergo sic sceleratus et perfidus, quis sic discordiae furore uesanus, ut aut credat scindi posse aut audeat scindere unitatem Dei, uestem Domini, ecclesiam Christi? Monet ipse in euangelio suo et docet, dicens: 'Et erunt unus grex et unus pastor', et esse posse uno in loco aliquis existimat aut multos pastores aut greges plures? Apostolus item Paulus hanc eandem nobis insinuans unitatem, obsecrat et hortatur et dicit: Obsecro, inquit, vos, fratres, per nomen Domini nostri Iesu Christi, ut id ipsum dicatis omnes, et non sint in vobis schismata, sitis autem compositi in eodem sensu et in eadem sententia; et iterum dicit: Sustinentes invicem in dilectione, satis agentes servare unitatem Spiritus in coniunctione pacis. Stare tu et uiuere putas posse de ecclesia recedentem, sedes sibi alias et diuersa domicilia condentem, cum dictum sit ei in qua praeformabatur ecclesia: 'Patrem tuum et matrem tuam et fratres tuos et totam domum patris tui colliges ad te ipsam in domum tuam: et erit, omnis qui exierit ostium domus tuae foras, reus sibi erit'; item sacramentum Paschae nihil aliud in Exodi lege contineat quam ut agnus, qui in figura Christi occiditur, in domo una edatur? Loquitur Deus dicens: 'In domo una comedetur: non eicietis de domo carnem foras.' Caro Christi et sanctum Domini eici foras non potest, nec alia ulla credentibus praeter unam ecclesiam domus est. Hanc domum, hoc unianimitatis hospitium designat et nuntiat Spiritus sanctus in Psalmis, dicens: Deus qui inhabitare facit unianimes in domo. In domo Dei, in ecclesia Christi unianimes habitant, concordes et simplices perseuerant.

Idcirco et in columba uenit Spiritus sanctus. Simplex animal et laetum est: non felle amarum, non morsibus saeuum, non unguium laceratione uiolentum; hospitia humana diligere, unius domus consortium nosse; cum generant simul filios edere, cum commeant uolatibus inuicem cohaerere; communi conuersatione uitam suam degere, oris osculo concordiam pacis agnoscere, legem circa omnia unianimitatis inplere. Haec est in ecclesia noscenda simplicitas, haec caritas obtinenda: ut columbas dilectio fraternitatis imitetur, ut mansuetudo et lenitas agnis et ouibus aequetur. Quid facit in pectore Christiano luporum feritas et

47

Page 48: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

canum rabies et uenenum letale serpentium et cruenta saeuitia bestiarum? Gratulandum est cum tales de ecclesia separantur, ne columbas, ne oues Christi saeua sua et uenenata contagione praedentur. Cohaerere et coniungi non potest amaritudo cum dulcedine, caligo cum lumine, pluuia cum serenitate, pugna cum pace; cum fecunditate sterilitas, cum fontibus siccitas, cum tranquillitate tempestas. Nemo existimet bonos de ecclesia posse discedere: triticum non rapit uentus, nec arborem solida radice fundatam procella subuertit; inanes paleae tempestate iactantur, inualidae arbores turbinis incursione uertuntur. Hos execratur et percutit Iohannes apostolus, dicens: Ex nobis exierunt, sed non fuerunt ex nobis; si enim fuissent ex nobis mansissent nobiscum.

Hinc haeresis et factae sunt frequenter et fiunt, dum peruersa mens non habet pacem, dum perfidia discordans non tenet unitatem. Fieri uero haec Dominus permittit et patitur manente propriae libertatis arbitrio ut, dum corda et mentes nostras ueritatis discrimen examinat, probatorum fides integra manifesta luce clarescat. Per apostolum praemonet Spiritus sanctus et dicit: Oportet haeresis esse ut probati manifesti sint in nobis. Sic probantur fideles, sic perfidi deteguntur, sic et ante iudicii diem hic quoque iam iustorum adque iniustorum animae diuiduntur, et a frumento paleae separantur. Hi sunt qui se ultro aput temerarios conuenas sine diuina dispositione praeficiunt, qui se praepositos sine ulla ordinationis lege constituunt, qui nemine episcopatum dante episcopi sibi nomen adsumunt; quos designat in Psalmis Spiritus sanctus: sedentes in pestilentiae cathedra: pestes et lues fidei serpentes ore fallentes et corrumpendae ueritatis artifices, uelena letalia linguis pestiferis euomentes; quorum sermo ut cancer serpit quorum tractatus pectoribus et cordibus singulorum mortale uirus infundit.

Contra eiusmodi clamat Dominus, ab his refrenat et reuocat errantem plebem suam, dicens: 'Nolite audire sermones pseudoprophetarum, quoniam uisiones cordis eorun frustrantur eos; locuntur sed non ab ore Domini. Dicunt eis qui abiciunt verbum Domini: “Pax erit vobis et omnibus ambulantibus in voluntatibus suis; omni qui ambulat errore cordis sui: “Non venient super te mala.”...

Quando aliud baptisma praeter unum esse non possit, baptizare posse se opinantur; uitae fonte deserto, uitalis et salutaris aquae gratiam pollicentur. Non abluuntur illic homines sed potius sordidantur, nec purgantur delicta sed immo cumulantur; non Deo natiuitas illa sed diabolo filios generat: per mendacium nati ueritatis promissa non capiunt, de perfidia procreati fidei gratiam perdunt. Ad pacis praemium uenire non possunt qui pacem Domini discordiae furore ruperunt.

Nec se quidam uana interpretatione decipiant quod dixerit Dominus: Vbicumque fuerint duo aut tres collecti in nomine meo, ego cum eis sum.' Corruptores euangelii adque interpretes falsi extrema ponunt et superiora praetereunt, partis memores et partem subdole conprimentes; ut ipsi ab ecclesia scissi sunt, ita capituli unius sententiam scindunt. Dominum enim, cum discipulis suis unianimitatem suaderet et pacem, 'Dico, inquit, uobis quoniant si duobus ex uobis conuenerit in terra de omni re quamcumque petieritis continget uobis a Patre meo qui in caelis est. Vbicumque enim fuerint duo aut tres collecti in nomine meo, ego cum eis sum': ostendens non multitudini sed unianimitati deprecantium plurimum tribui. 'Si duobus, inquit, ex uobis conuenerit in terra': unianimitatem prius posuit, concordiam pacis ante praemisit ut conueniat nobis fideliter et firmiter docuit.

48

Page 49: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

Quomodo autem potest ei cum aliquo conuenire, cui cum corpore ipsius ecclesiae et cum uniuersa fraternitate non conuenit?

Quomodo possunt duo aut tres in nomine Christi colligi, quos constet a Christo et ab eius euangelio separari? Non enim nos ab illis, sed illi a nobis recesserunt et, cum haeresis et schismata postmodum nata sint dum conuenticula sibi diuersa constituunt, ueritatis caput adque originem reliquerunt. Dominus autem de ecclesia sua loquitur, et ad hos qui sunt in ecclesia loquitur ut, si ipsi concordes fuerint, si secundum quod mandauit et monuit, duo aut tres licet collecti unianimiter orauerint, duo aut tres licet sint, impetrare possint de Dei maiestate quod postulant. 'Vbicumque fuerint duo aut tres, ego, inquit, cum eis sum.' Cum simplicibus scilicet adque pacatis, cum Deum timentibus et Dei praecepta seruantibus, cum his duobus uel tribus licet esse se dixit; quomodo et cum tribus pueris in camino ignis fuit et, quia in Deum simplices adque inter se unianimes permanebant, flammis ambientibus medios spiritu roris animauit; quomodo apostolis duobus in custodia clausis, quia simplices quia unianimes erant, ipse adfuit; ipse resolutis carceris claustris, ut uerbum quod fideliter praedicabant multitudini traderent, ad forum rursus inposuit. Quando ergo in praeceptis suis ponit et dicit: 'Vbi fuerint duo aut tres, ego cum eis sum', non homines ab ecclesia diuidit, qui instituit et fecit ecclesiam; sed, exprobrans discordiam perfidis et fidelibus pacem sua uoce commendans, ostendit magis esse se cum duobus aut tribus unianimiter orantibus quam cum dissidentibus plurimis, plusque impetrari posse paucorum concordi prece quam discordiosa oratione multorum.

Ideo et, cum orandi legem daret, addidit dicens: 'Et cum steteritis ad orationem, remittite si quid habetis aduersus aliquem, ut et Pater uester qui in caelis est remittat peccata uobis'; et ad sacrificium cum dissensione uenientem reuocat ab altari et iubet prius concordare cum fratre, tunc cum pace redeuntem Deo munus offerre; quia nec ad Cain munera respexit Deus, neque enim habere pacatum Deum poterat qui cum fratre pacem per zeli discordiam non habebat. Quam sibi igitur pacem promittunt inimici fratrum? Quae sacrificia celebrare se credunt aemuli sacerdotum? Secum esse Christum, cum collecti fuerint, opinantur qui extra Christi ecclesiam colliguntur?

Tales etiam si occisi in confessione nominis fuerint, macula ista nec sanguine abluitur: inexpiabilis et grauis culpa discordiae nec passione purgatur. Esse martyr non potest qui in ecclesia non est, ad regnum peruenire non poterit qui eam quae regnatura est derelinquit. Pacem nobis Christus dedit, concordes adque unianimes esse praecepit, dilectionis et caritatis foedera incorrupta adque inuiolata mandauit. Exhibere se non potest martyrem qui fraternam non tenuit caritatem. Docet hoc et contestatur Paulus apostolus, dicens: Et si habuero fidem ita ut montes transferam, caritatem autem non habeam nihil sunt; et si in cibos distribuero omnia mea, et si tradidero corpus meum ut ardeam, caritatem autem non habeam, nihil proficio. Caritas magnanima est, caritas benigna est; caritas non aemulatur, non inflatur, non inritatur, non agit perperam, non cogitat malum; omnia diligit, omnia credit, omnia sperat, omnia sustinet. Caritas numquam excidit. 'Numquam' inquit 'excidet caritas': haec enim semper in regno erit, haec in aeternum, fraternitatis sibi cohaerentis unitate, durabit. Ad regnum caelorum non potest peruenire discordia; ad praemium Christi, qui dixit: 'Hoc est mandatum meum ut diligatis invicem quemadmodum dilexi uos', pertinere non poterit qui dilectionem Christi perfida dissensione uiolauit. Qui caritatem non habet, Deum non habet; Iohannis beati apostoli uox est: Deus, inquit, dilectio est, et qui manet

49

Page 50: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

in Deo, in dilectione manet, et Deus in illo manet. Cum Deo manere non possunt qui esse in ecclesia Dei unianimes noluerunt: ardeant licet flammis, et ignibus traditi uel obiecti bestiis animas suas ponant, non erit illa fidei corona sed poena perfidiae, nec religiosae uirtutis exitus gloriosus sed desperationis interitus. Occidi talis potest, coronari non potest. Sic se Christianum esse profitetur quomodo et Christum diabolus saepe mentitur, ipso Domino praemonente et dicente: 'Multi uenient in nomine meo dicentes: “Ego sum Christus”, et multos fallent.' Sicut ille Christus non est, quamuis fallat in nomine, ita nec Christianus uideri potest qui non permanet in euangelii eius et fidei ueritate.Vigilate, quia nemo est firmus - Nec quisquam miretur, dilectissimi fratres, etiam de confessoribus quosdam ad ista procedere, inde quoque aliquos tam nefanda, tam grauia peccare. Neque enim confessio immunem facit ab insidiis diaboli, aut contra temptationes et pericula et incursus adque impetus saeculares adhuc in saeculo positum perpetua securitate defendit: ceterum numquam in confessoribus fraudes et stupra et adulteria postmodum uideremus, quae nunc in quibusdam uidentes ingemescimus et dolemus”.

21. Confessio exordium gloriae est non meritum iam coronae, nec perficit laudem sed initiat dignitatem; cumque scriptum sit: 'Qui perseveraverit usque ad finem hic salvus erit', quicquid ante finem fuerit, gradus est quo ad fastigium salutis ascenditur, non terminus quo iam culminis summa teneatur. Confessor est: sed post confessionem periculum maius est, quia plus aduersarius prouocatus est; confessor est: hoc magis stare debet cum Domini euangelio, per euangelium gloriam consecutus a Domino. Cui multum datur multum quaeritur ab eo, et cui plus dignitatis adscribitur plus de illo exigitur seruitutis. Nemo per confessoris exemplum pereat, nemo iniustitiam nemo insolentiam nemo perfidiam de confessoris moribus discat; confessor est: sit humilis et quietus, sit in actu suo cum disciplina modestus ut, qui Christi confessor dicitur Christum quem confitetur imitetur. Nam cum dicat ille: 'Qui se extollit humiliabitur et qui humiliat se exaltabitur', et ipse a Patre exaltatus sit quia se in terris sermo et uirtus et sapientia Dei Patris humiliauit, quomodo potest extollentiam diligere qui et nobis humilitatem sua lege mandauit, et ipse a Patre amplissimum nomen praemio humilitatis accepit? Confessor est Christi: sed si non postea blasphemetur per ipsum maiestas et dignitas Christi. Lingua Christum confessa non sit maledica, non turbulenta, non conuiciis et litibus perstrepens audiatur, non contra fratres et Dei sacerdotes, post uerba laudis, serpentis uenena iaculetur. Ceterum si culpabilis et detestabilis postmodum fuerit, si confessionem suam mala conuersatione prodegerit, si uitam suam turpi foeditate maculauerit, si ecclesiam denique ubi confessor factus est derelinquens, et unitatis concordiam scindens, fidem primam perfidia posteriore mutauerit, blandiri sibi per confessionem non potest quasi electus ad gloriae praemium, quando ex hoc ipso magis creuerint merita poenarum.

RhetoricaAd Lactantii sententiam (Div.Inst. 5,1) Cyprianus “unus... praecipuus et

clarus exstitit... quoniam et magnam sibi gloriam ex artis oratoriae professione quaesierat, et admodum multa conscripsit in suo genere admiranda… copiosum, suave, apertum… ut discernere nequeas, utrumne ornatior in eloquendo, an facilior in explicando, an potentior in persuadendo fuerit” (ibid.). Ciceronem et rhetores adamussim sequitur (ep. 8, PL 4, 249 B):

O beatam ecclèsiam nòstram

50

Page 51: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

planusquam sic honor divinae dignatiònis inlùminat

tardusquam temporibus nostris gloriosus martyrum sànguis inlùstrat.

planusErat ante in operibus fratrum candida:

creticusnunc facta est in martyrum cruòre purpùrea

tardusFloribus eius nec lilia nec rosae desunt. cret.-troch.Cèrtent nunc singuli

tardusad utriusque honoris amplissimam dignitàtem. veloxAccipiant corònas

trispondaicusvel de òpere càndidas

tardusvel de passiòne purpùreas.

tardusIn caelestibus castris et pax et acies habent flores suos

creticusquibus miles Christi ob glòriam coronètur. cret.-troch. et c. velox

Ut ceteri Africae auctores abundat figuris rhetoricis, indulget nimium redundantiis, delectatur sententiarum insertione.

Ecclesia Mater una est, unum celebrat baptismum, unam profitetur fidem: Ecclesia una est unitatis sacramentum, vinculum concordiae, inconsutilis tunica Christi: Ecclesia una unum habet caput Episcopum, unum habet Episcopatum, cuius a singulis in solidum pars tenetur, sed: 'Scire debes episcopum in Ecclesia esse et ecclesiam in episcopo et si qui cum episcopo non sit, in ecclesia non esse' (ep. 66,8).

N O V A T I A N U S[I antipapa]

Primus Romanae Ecclesiae auctor, qui lingua Latina usus est, Novatianus fuit. Quaestio de lapsis Christianos quoque Romanos exagitavit post mortem martyris Fabiani. Collegium presbyterorum, sede vacante (Ian. 250 - Mart. 251), Novatiano exarandas dedit Cypriani epistulas 30, 31 et 36, de lapsis.

Hieronymus tradit: “Novatianus, Romanae urbis presbyter, adversus Cornelium cathedram sacerdotalem conatus invadere, Novatianorum quod Graece kaqaro/n dogma constituit, nolens apostatas suscipere paenitentes” (vir.ill. 70). Haec severitas contra lapsos vincit etiam Cypriani sententiam. Praeter Hieronymi testimonium perpauca scimus de Novatiano eiusque tumultuaria vita.

Fortasse natus ineunte s.III in Phrygia (Philostorgius, Hist.Eccl. 8,15), Montani patria, vel potius Romae (CYP., ep. 30,32), instante morte baptizatus est et quam cito presbyter contra ius et contradicente clero a Fabiano presbyter est ordinatus.

Cornelius a.251 remissionem lapsis, paenitentiam agentibus, concessit, quod Hippolytus aegre tulit et ab suis asseclis primus antipapa est factus, licet Cyprianus, Dionysius Alexandrinus et Cornelius ad unitatem hortarentur et

51

Page 52: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

schisma tollendum, quod usque ad s.VI viguit.Sunt qui dubitent de testimonio Cornelii, in unam tantum partem inclinantis,

et Cypriani, qui tantum indirecte de eo novit. Novatianus enim vir magni fuit ingenii, Tertulliano proximus, licet institutione alia, philosophica et Stoicha.89

In Romana Ecclesia caput exstitit collegii presbyteralis sede vacante, defuncto papa Fabiano, ante electionem Cornelii a. 251. Fortasse martyr occubui sub Valeriano.90 Novatum presbyterum Carthaginiensem, Cypriani inimicissimum, qui Romam confugerat, socium habuit in invadenda sede pontificali, cum confessoribus tribusque episcopis, qui eum consecraverant. Romana synodus Novatum eiusque asseclas ab Ecclesia secluserunt.

Hieronymus, vir.ill. 70, testatur opera scripsisse de Pascha, de Sabbato, de Circumcisione, de Sacerdote, de Oratione, de Cibis Iudaicis, de Instantia, de Attalo, multaque alia et de Trinitate grande volumen, quasi epitomen operis Tertulliani faciens, quod plerique, nescientes, Cypriani existimant”.

Supersunt de Trinitate et de Cibis Iudaicis epistula, inter Tertulliani opera, pseudocyprianea opera de Spectaculis et de Bono Pudicitiae, Ep.30 (Presbyteri et Diaconi Romae Cypriano; Ep. 55,5) et Ep. 36 (Presbyteri et Diacones Romae Cypriano).

De TrinitateTertullianus personas Trinitatis (Prax. 2,4) unum deum esse docuit propter

unitatem et 'potestatis' et 'substantiae'. Novatianus notionem ‘substantia', stoichos sequens, ut 'spiritus' intellegit, et ‘creatura’ (7,39).

Symbolum quattuor capita habet: pater (1-18), Filius (19-28), Spiritus Sanctus (29), necessitudines Patris et Filii (30-31). Trinitas (TERT., pud. 21) numquam invenitur et fortasse contra Montanismum minuit munus Spiritus Sancti, ita ut titulus non a Novatiano datus esse videatur.

Tertulliani mentem ac terminos tam fideliter refert, ut Hieronymus epitome fecisse crediderit (Vir. ill. 70), cui consentit d.v. Altaner, sed Quasten maiorem diligentiam ac perfectionem invenit quam in ceteris antecedentibus operibus.

D.v. Simonetti econtra cum ad mentem Hippolyti Pater sit mittens, filius missus atque oboediens et Spiritus Sanctus inferior Filio et numquam dicatur tertia persona, eum retrocessisse docet theologicam pervestigationem.

Opus concinne compositum, Scripturae locis ornatissimum, stilo sublime, non cedit Tertullianeo operi in historia theologiae occidentalis et propter nova verba et propter novas formulas, licet nimium iteratas.

Orthodoxa fides de Deo creatore: Deus creator rerum1. Regula exigit veritatis, ut primo omnium credamus in deum patrem et

dominum omnipotentem, id est rerum omnium perfectissimum conditorem: qui caelum alta sublimitate suspenderit, terram deiecta mole solidaverit, maris soluto liquore diffuderit, et haec omnia propriis et condignis instrumentis et ornata et plena digesserit.

2. Nam et in solidamento caeli luciferos solis ortus excitavit, lunae candentem globum ad solacium noctis mensuris incrementis orbis implevit,

89 CYP., Ep.30 et 36, fortasse etiam 37. « Un severo intellettuale stoicheggiante”: J.Stelzenberger.90 Socrates, Hist. Eccl. 4,28; inscriptio Laurentinae Basilicae coemeteri a.1932: Novatiano Beatissimo Martyri Gaudentius Diac.Fec.; Martyr. Hieronym, III a.Kal.Iul. [29 iunii]: nulla mentio tituli.

52

Page 53: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

astrorum etiam radios variis fulgoribus micantis lucis accendit. Et haec omnia legitimis meatibus circumire totum mundi ambitum voluit, humano generi dies, menses, annos, signa, tempora utilitatesque factura.

3. In terris quoque altissimos montes in verticem sustulit, valles in ima deiecit, campos aequaliter stravit, animalium greges ad varias hominum servitutes utiliter instituit, silvarum quoque robora humanis usibus profutura solidavit, fruges in cibum elicuit, fontium ora reseravit et lapsuris fluminibus infudit. post quae, ne non etiam ipsis quoque deliciis procurasset oculorum, variis florum coloribus ad voluptatem spectantium cuncta vestivit.

Deus creator hominisPost quae hominem quoque mundo praeposuit, et quidem ad imaginem dei

factum: cui mentem et rationem indidit et prudentiam, ut deum posset imitari. Cuius etsi corporis terrena primordia, caelestis tamen et divini halitus inspirata substantia.

6. Quae cum omnia in servitutem illi dedisset, solum liberum esse voluit. et ne in periculum caderet rursum soluta libertas, mandatum posuit, quo tamen non inesse malum in fructu arboris diceretur, sed futurum si forte ex voluntate hominis de contemptu datae legis praemoneretur. Nam et liber esse debuerat, ne inconguenter dei imago serviret, et lex addenda, ne usque ad contemptum dantis libertas effrenata prorumperet, ut et praemia condigna et merita poenarum consequenter exciperet, suum iam habens illud, quod motu mentis in alterutram partem agitare voluisset. ex quo mortalitatis invidia utique in ipsum redit, qui, cum illam de oboedientia posset evadere, in eandem incurrit, dum ex consilio perverso deus esse festinat.

7. Cuius tamen poenam nihilominus indulgenter temperavit, dum non tam ipse quam labores eius maledicuntur super terra. Nam et quod requiritur, non ex ignorantia venit, sed spem hominis futurae in Christo et inventionis et salutis ostendit. Et quod, ne de ligno arboris vitae contingat, arcetur, non de invidiae maligno livore descendit, sed ne vivens in aeternum, nisi peccata Christus ante donasset, circumferret secum in poenam sui semper immortale delictum.

8. Quamquam etiam superioribus, id est super ipsum quoque solidamentum, partibus, quae non sunt hodie nostris contemplabiles oculis, angelos prius instituerit, spiritales virtutes digesserit, thronos potestatesque praefecerit, et alia multa caelorum immensa spatia et sacramentorum infinita opera condiderit, ut immensum hic licet mundus paene novissimum magis dei corporalium rerum appareat opus esse quam solum.

9. Nam neque quae infra terram iacent, neque ipsa sunt digestis et ordinatis potestatibus vacua: locus enim est, quo piorum animae impiorumque ducuntur, futuri iudicii praeiudicia sententes, ut operum ipsius in omnibus partibus rebundantes magnitudines non intra mundi huius capacissimos licet, ut diximus, sinus conclusas videremus, sed etiam intra ipsius mundi et profunda et altitudines cogitare possemus, et sic considerata operum magnitudine tantae molis digne mirari possemus artificem.

StilusDe Trinitate videtur novo stilo exaratum esse. Optimus auctor est atque

creator Christiani sermonis Latini una cum Tertulliano. Pura et eleganti eloquentia ordinem et methodum servat, sine vehementia Tertulliani, sine suavitate Cypriani. Graecismi abundant: paracletus, baptisma, charisma,

53

Page 54: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

parabola, anathema, chirographum, haeresis. Elocutio sententiis, metaphoris, verborum figuris, anaphoris crebris alitur (2,16; 10,50-52), cum isocolis (1,1; 29,170), antithesibus et paronomasiis (2,16), allitterationibus et homeoteleutis (1,1; 29,170). Novatiani gratia litterae Latinae Christianae Romam primum ingrediuntur sermone ornato et concinno.

A R N O B I U SArnobius non pastoralem theologiam Cypriani et Novatiani sed

apologeticum genus Tertulliani sequitur.91

Arnobius resonat caelum novum inter paganos et Christianos exeunte s.III. Porphirius Graeco sermone c. 270-80 Contra Christianos L.XV exaraverat magnum momentum in novissima persecutione habituros, quibus respondent perfecte ut creditur septem Arnobii.

Est rhetor Africanus, natus ferme a.CCXL eiusque opus Adversus Nationes post a.303 editum est. Quod scimus de eius vita fere totum ex Hieronymo novimus: “Arnobius sub Diocletiano principe, Siccae apud Africam rhetoricam florentissime docuit scripsitque adversus gentes quae vulgo extant volumina” (HIER., vir.ill. 79).

Eius ad Christi fidem conversionem idem Hieronymus tradit: “Arnobius rhetor clarus in Africa habetur, qui cum in civitate Siccae ad declamandum iuvenes erudiret et adhuc ethnicus ad credulitatem somniis compelleretur neque ab episcopo impetraret fidem, elucubravit adversus pristinam religionem luculentissimos libros et tandem velut quibusdam obsidibus pietatis foedus impetravit”.92

De se tantum tradit mancipatum quondam fuisse nefario idolorum cultui et liberatum esse a Christo: “Venerabar, o caecitas, nuper simulacra modo ex fornacibus prompta, in incudibus deos et ex malleis fabricatos, elephantorum ossa, picturas, veternosis in arboribus taenias; si quando conspexeram lubricatum lapidem et ex olivi unguine sordidatum, tamquam inesset vis praesens, adulabar, adfabar et beneficia poscebam nihil sentiente de trunco, et eos ipsos divos, quos esse mihi persuaseram, adficiebam contumeliis gravibus, cum eos esse credebam ligna lapides atque ossa aut in huius modi rerum habitare materia. Nunc doctore tanto in vias veritatis inductus omnia ista quae sint scio” (nat. 1,39).

Quid egisset post conversionem vel temporum iniuria vel oblivio hominum scire omnino negavit.

Testimonium Hieronymi: “Sub Diocletiano principe” non declarat quo tempore Arnobius opus suum edidit. Neque melius ipse Arnobius: “Trecenti sunt anni, inquit, ferme, minus vel plus aliquid, ex quo coepimus esse Christiani et terrarum in orbe censeri” (nat. 1,13). Cui fere similia verba respondent, a paganis contra Christianos prolata: “Ante trecentos annos religio, inquit, vestra non fuit”

91 C.MARCHESI, Arnobii Adversus Nationes L.VII, Torino 19532; H.L. LE BONNIEC, Arnobe contre les gentils, L.I, Paris 1982; B.AMATA, Problemi di antropologia arnobiana, Roma 1984; - Arnobio, Difesa della vera religione, Roma 2000; - L'apologia cristiana di Arnobio di Sicca come ricerca della verità assoluta: Salesianum 51(1989), pp. 47-70; - Dubbio e certezza in Arnobio di Sicca, in: E.LIVINGSTONE (ed.), St.Patr.XXI, Leuven 1989; - La curiositas humana nel milieu culturale di Arnobio il Vecchio: in S.LEANZA, Polyanthema VIII, Messina 1990; L.BERKOWITZ, Index Arnobianus, Hildesheim 1967; A.WLOSOK, Zur lateinischen Apologetik der constantinischen Zeit (Arnobius, Lactantius, Firmicus Maternus): Gymnasium 96(1989), pp. 133-148.92 HIER., chr. a.MMCCCXLII = 326 p.Ch.; J.S.HANSON, Dreams and Visions in Early Christianity: AUNDRW 2 - Principat 23.2, religion, Berlin - N.York 1989, pp.1421-1427.

54

Page 55: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

(nat. 2,71). Colligitur ergo opus circa annum 300um p.Ch.n. exaratum esse. In eodem autem loco haec occurrunt: “Aetatis urbs Roma cuius esse in annalibus indicatur? Annos ducit quinquaginta et mille aut non multum ab his minus” (nat. 2,71). Hic annus probabiliter est 297. Sed computationem non esse accuratam deducitur ex verbis 'minus vel plus aliquid ... aut non multum ab his minus'. Praeterea alio in loco: “Nostra quidem scripta, inquit, cur ignibus meruerunt dari? cur immaniter conventicula dirui?” (nat. 4,36). Quae verba aptius referuntur ad Diocletiani persecutionem saevientem anno 303: “Tunc enim, ait Eusebius (h.e. 8,8) aedes sacras solo aequari ac funditus subverti, sacros divinarum scripturarum libros in medio foro concremari, oculis nostris vidimus”. Igitur opus inchoatum circa annum 303 publici iuris factum est ante annum.311

Adversus nationesInscriptio operis non satis est certa, cum Hieronymus de libris Adversus

Gentes loquatur. Non agitur de quadam encyclopaedia religionis paganorum. Ad mentem docti viri Fontaine Arnobium secundum librum primum composuisse tractantem de anima in quo neoplatonici et hermetici interpellantur, cui praemisisset primum librum tamquam generalem introductionem ad refellandas difficultates communes etiam cum Porphirio. Ceteri quinque mordicus paganismum refellunt theologiam anthropomorphicam, deos impios, exegesim allegoricam, templa, statuas, liturgias et sacrificia, Esculapium et Magnam deam Cybelem. Eius Christologia docet Christum esse 'doctorem', taumaturgum, eius psychologia animam esse 'mediae qualitatis' atque finitam in suis facultatibus sciendi.

Libri I-II Christianos esse causam malorum omnium confutant et divinitatem Christi proclamant; reliqui libri deos, ritus, cultus oppugnant.93

De theologica et Christiana operis Arnobii natura diversae extant sententiae. Sunt qui credant eum, quamquam gentilibus adversum atque infensum se praebentem et eorum religiones ac caerimonias dicacissime irridentem, saepiusque eandem in eos animi vehementiam adhibentem qua antea adversus Christianos exarsisset, Christi doctrinam parum didicisse evangeliaque et ceteros Novi Testamenti libros parum lectitavisse, quin etiam in eius libris tam multa inesse errata de Dei animorumque doctrina, ut ad haereticos propius accedat.

Huic accedunt sententiae etiam qui ex ipso operis titulo propositum Arnobii patere proclamant sc. falsam gentilium religionem et Christianorum veram esse demonstrandi; utrumque propositum non aeque perfecisse, cum ipse multo facilius impios deorum cultus evertisset quam Christianae doctrinae demonstravisset veritatem; itaque ut saepius inculcatam calumniam propulsaret, qua ethnici propter abdicatum a Christianis deorum cultum eos publicarum calamitatum et malorum omnium causam et auctores esse accusarent, primo et secundo libro nihil in religione Christiana esse demonstravisse quod iram Dei commovere posset; deinde tertio, quarto et quinto libro malorum causam esse declaravisse, quod probrosa de diis ethnici crederent et colerent; denique sexto et septimo libro confutavisse caeremonias, templa, sacrificia, vana esse ad cultum diis praebendum. Sunt autem qui miram eruditionem ubique disseminatam extollant, Platonisque ac Lucretii influxum, declarent, quippe qui ad paganos et praesertim ad rhetores ac philosophos dirigat sermonem. Errores non inesse alii

93 In initio libri III scribit: “Nunc ad ordinem revertamur a quo sumus necessario paulo ante digressi” (nat. III 2). Philosophos et theosophos spectat “Vos, vos appello qui Mercurium, qui Platonem Pythagoramque sectamini” (nat. II 15).

55

Page 56: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

proclamant, neque scopulos, in quos impegisset, cum contempletur Summum Deum, spectantem res humanas sine ira atque affectibus (nat. 1,17; 6,2; 7,5), neque cum confuse loquatur de diis inferioribus (nat. 1,28; 7,35), neque cum hominis animi mortalitatem proclamet (nat. 2,32). Non desunt enim argumenta quae veritatem Christianam confirment, Christi divinitatem vehementer proponant, Christianorum vitam defendant (nat. 1,42.43.54; 1,58; 2,5; 3,19).

Rectius alii mirum exemplum habent 'syncretismi' inter maiorum cultum humanitatemque et 'mysticismum' philosophicum et religiosum suae aetatis proprium, sed 'rationalismo' ita infectum dicant ut pulchritudinem et spiritualitatem novae religionis minime intellexerit. Alii denique 'pessimismum' eius ex Lucretio haustum maxime poeticas credunt inspiravisse paginas: nat. 2,37 - definitio hominis - “stercoris utres et saccati obscenissimas serias” inter potiores pessimismi sententias annumeranda est.

Ex Arnobii sententia unus Christus 'doctor' habendus est, qui animam sanctam, immortalem, beatam facit: ceterae opiniones cedere debent ante ipsam Veritatem.

Animae autem sunt “mediae qualitatis, sicut Christo auctore compertum est, et interire quae possint deum si ignoraverint, vitae et ab exitio liberari, si ad eius se minas atque indulgentias adplicarint, et quod ignotum est pateat” (nat.2,36).

Propositum eius est defendere Christianam religionem ab calumniosis paganorum criminationibus (nat. 1,1.8-10): “Statui pro captu ac mediocritate sermonis contraire invidiae ac calumniosas dissolvere criminationes”.

“Unus est hominis intellectus de Dei natura certissimus, si scires et sentias nihil de illo posse mortali oratione depromi” (nat. 3,19.19-21).

Christus est fons totius hominis scientiae: “Qui [Christus], quod frugiferum primo atque humano generi salutare, Deus monstravit quid sit, quis, quantus et qualis: qui profundas eius atque inenarrrabiles altitudines, quantum nostra quivit mediocritas capere, et intellegere permisit et docuit: qui quo auctore, quo patre mundus iste sit constitutus et conditus, fecit benignissime sciri” (nat. I 38.15-21). Quae Christus non revelaverit neque digna sunt quae sciantur: “Christus... cum mortalium sciret caecam esse naturam neque ullam posse comprehendere veritatem positarum nec ante oculos rerum, pro comperto habere et cognito quidquid sibi esse suasisset... omnia ista nos linquere et posthabere praecepit neque in res eas quae sint a nostra procul cognitione dimotas infructuosas inmittere cogitationes, sed, quantum fieri potis est, ad dominum rerum tota mente atque animo proficisci... quem satis sit scire ut nihil aliud noveris, sisque veram et maximam scientiam consecutus in dei rerum capitis cognitione defixus” (nat. II 60.9-32).

Christiani definiuntur: “Nihil sumus aliud Christiani nisi magistro Christo summi regis ac principis veneratores; nihil, si consideres, aliud invenies in ista religione versari” (nat. I 27.6-9). In Deo “omne quod colendum est colimus, quod adorari convenit adoramus, quod obsequium venerationis exposcit venerationibus promeremur” (nat. III 2.8-13). Adorare Deum “totius summa est actionis, hic propositus terminus divinorum officiorum, hic finis, huic omnes (nos) ex more prosternimus, hunc conlatis precibus adoramus” (nat. I 27.9-12).

Arnobius primus verba 'deitas' adhibet et 'atheus'.Pagani dei non sunt vocandi dei, quia carent magno nomine: “Si sunt, esse

et habere substantiam sui nominis maiestatisque coeperunt”. Ii dii sunt vocandi “qui ferre nominis huius auctoritatem condigni sunt”. Rhetorice ergo hypothesi utitur: si sunt, si nomen magnum habent, cum mentem suam aperiat in libro

56

Page 57: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

septimo: “Nequeuntes homines quidnam sit Deus scire, quidnam sit vis eius, natura substantia qualitas, utrumne habeat formam an nulla sit corporis circumscriptione finitus, agat aliquid an non agat, vigiletne perpetuo, an aliquando solvatur in somnos, currat sedeat ambulet an ab huiusmodi motibus et cessatione sit liber, haec omnia ut dixi nequeuntes scire neque ratione aliqua pervidere, in eas sunt opinatione lapsi, ut deos ex se fingerent et qualis sibi natura est et illis talem darent actionum rerum voluntatumque naturam” (nat. VII 34.3-13).

Deus est Summus non quia prior et Maximus sit inter ceteros, sed quia “pater rerum ac dominus, constitutor moderatorque cunctorum” (nat. III 2.10-11). De Deo loquitur quodam arcaico sermone.

Ad animi mortalitatem quod spectat anthropologia apologetarum nonnulli animam natura sua non esse immortalem proclamant; immortalitatem autem esse praemium, quod Deus his qui bene vixerint largiturus est: ita Iustinus, Tatianus, Theophilus (Ad Aut. 2,27: natura media animae) et alii.

Etenim Iustinus (dial. 5,3): “Videtur hoc rectum se habere. - Non ergo immortales sunt? - Non: siquidem stauimus mundum esse genitum. - Non tamen perire dico omnes animas: vere enim de lucro id esset improbis. Quid igitur? Piorum quidem animas in meliore loco manere, iniquorum autem et malorum in deteriore, iudicii tempus exspectantes. Sic istae, cum Deo dignae iudicatae fuerint, non iam moriuntur: hae vero puniuntur, quamdiu eas esse et puniri Deus voluerit”... Quaecumque enim post Deum sunt aut erunt aliquando, ea naturam habent corruptioni obnoxiam, ac talia sunt ut aboleri possint ac iam nulla esse. Solus enim Deus est qui nec genitus sit nec corruptioni obnoxius, ac propterea Deus est: reliqua vero omnia, quae post eum sunt, genita et corruptioni obnoxia. Hoc ipsum causa est, cur animae et moriantur et puniantur”.

Tatianus (or. 13) item: “Non est immortalis per se ipsa, o Graeci, anima, sed mortalis. Potest tamen eadem non mori. Moritur enim et dissolvitur cum corpore, si veritatem ignoret; postea autem resurgit in fine mundi una cum corpore, mortem per supplicia in immortalitate accipiens. Rursus autem non moritur, etiamsi solvatur ad tempus, si Dei cognitione instructa sit”.

Utilitatem credendi ita expressit: “Nonne purior ratio est, ex duobus incertis et in ambigua exspectatione pendentibus id potius credere quod aliquas spes ferat quam omnino quod nullas? In illo enim periculi nihil est, quod dicitur imminere cassum si fiat et vacuum; in hoc damnum est maximum id est salutis amissio, si cum tempus advenerit aperiatur non fuisse mendacium” (nat. II 4).

Biblicus sermo desideratur, sed abundat afaticus et vehemens desiderium proclamandi Christum deum (nat. I 29-31): « Atque utinam daretur in unius speciem contionis toto orbe contracto oratione hac et humani in generis audientia conlocari. Ergone impiae religionis sumus apud vos rei et quod caput rerum et columen venerabilibus adimus obsequiis, ut convicio utamur vestro, infausti et athei nuncupamur? Et quis magis rectius horum feret invidiam nominum, quam qui alium prae hoc deum aut novit aut sciscitatur aur credit? Nonne huic omnes debemus hoc ipsum primum, quod sumus, quod esse homines dicimur, quod ab eo vel missae <animae> vel lapsae caecitate huius in corporis continemur? non quod incedimus, quod spiramus et vivimus, ab eo ad nos venit vique ipsa vivendi efficit nos esse et animali agitatione motari? ».

De ipso Deo lyrice loquitur (nat. I 31): “O maxime, o summe rerum invisibilium procreator, o ipse invisus et nullis umquam conprehense naturis, dignus, dignus es vere, si modo te dignum mortali dicendum est ore, cui spirans

57

Page 58: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

omnis intelligensque natura et habere et agere numquam desinat gratias, cui tota conveniat vita genu nixo procumbere et continuatis precibus supplicare. Prima enim tu causa es, locus rerum ac spatium, fundamentum cunctorum quaecumque sunt, infinitus ingenitus inmortalis perpetuus solus, quem nulla deliniat forma corporalis, nulla determinat circumscriptio, qualitatis expers, quantitatis, sine situ motu et habitu, de quo nihil dici et exprimi mortalium potis est significatione verborum, qui ut intellegaris tacendum est atque, ut per umbram te possit errans investigare suspicio, nihil est omnino muttiendum. Da veniam, rex summe, tuos persequentibus famulos, et quod tuae benignitatis est proprium, fugientibus ignosce tui nominis et religionis cultum. Non est mirum, si ignoraris: maioris est admirationis, si sciaris; nisi forte audet quisquam hoc enim furiosae restat insaniae ambigere, dubutare, an sit iste deus an non sit, explorata fidei veritate an rumoris cassi opinatione sit creditus. Audimus enim quosdam philosophandi studio deditos partim ullam negare vim esse divinam, partim an sit cotidie quaerere; alios casibus fortuitis et concursionibus temerariis summam rerum construere atque diversitatis impetu fabricari, cum quibus hoc tempore nullum nobis omnino super tali erit obstinatione certamen. Aiunt enim sana sentientes contradicere rebus stultis stultitiae esse maioris”.

StilusStilus scribendi magis vehementiae est aptus quam persuasioni: varius,

multis verborum luminibus distinctus, saepe rhetorum ampullis praegravatus.Obsoletas, inusitatas, novatas etiam voces et synonima quam plurima

cumulat, immoderatas periodos evolvit, in quibus interrogationes rhetoricae densantur, necnon antitheses, allitterationes, anaphorae, hyperbata. Sed occurrunt quoque apte, polite et eleganter dicta, ac gravissimis ornata illustrataque verbis et sententiis, necnon plurima quae animi mordacitate et acritate mirabiliter eminent.

Periodi longae, interrogationibus sunt refertae innumeris, figuris, synonymis, diatriba et varietate verborum, ut concinnus et inconcinnus videatur, difficilis in dicendo, voces raras cumulat et implicat in complexo ordine verborum, usque ad taedium in structuris anaphoricis et iterationibus saepius prolatis.94

LUCIUS CAECILIUS FIRMIANUS LACTANTIUSAb edicto Gallieni qui finem posuit a.260 persecutioni Valeriani usque ad

maximam Diocletiani persecutionem a.303 parva pax ecclesiae favit expansioni Latinitatis Christianae. Etenim Lactantius, Africanus et rhetor, nuntiat tempora nova novoque stilo induit apologeticam. Discipulus Arnobii licet esset, alia ratione historica et cultuali ac alternativa se exhibuit.

Lucius Caecilius (vel Caelius, ut traditur in quibusdam codicibus) Firmianus Lactantius, anno circiter 250 in Africa est natus (non Firmi in Piceno oppido, adiectivus enim huius urbis Firmanus est). De quo Hieronymus: “Firmianus qui et Lactantius, Arnobii discipulus, sub Diocletiano principe accitus cum Flavio grammatico, cuius de Medicinalibus versu compositi extant libri, Nicomediae rhetoricam docuit, ac penuria discipulorum ob Graecam videlicet civitatem, ad

94 Cf. M. Marin – Cl. Moreschini, Africa cristiana. Brescia, Morcelliana 2002, p. 304. Moreschini sottolinea l’itinerario di Tertulliano attraverso la cosiddetta `triade antignostica' (de carne Christi, adversus Marcionem, de resurrectione mortuorum ), La magia in Arnobio ricorre di frequente sia per difendere i cristiani dall'accusa di pratiche magiche, sia per accusare il mondo pagano.

58

Page 59: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

scribendum se contulit. Habemus eius Symposium, quod adulescentulus scripsit Africae, et Odoiporicon de Africa usque Nicomediam, hexametris scriptum versibus, et alium librum qui inscribitur Grammaticus, et alium pulcherrimum de Ira Dei, et Institutionum Divinarum adversus Gentes libros septem et Epitomen eiusdem operis in libro uno akephalo; et ad Asclepiadem libros duos; De persecutione librum unum; ad Probum Epistolarum libros quattuor; ad Severum Epistolarum libros duos; ad Demetrianum auditorem suum, Epistolarum libros duos; ad eundem de Opificio Dei vel de formatione hominis librum unum. Hic extrema senectute magister Caesaris Crispi, filii Constantini, in Gallia [303-307, Treviris] fuit, qui postea a patre interfectus est” (HIER., vir.ill. 80).

Opus amissum Symposium fortasse Diocletianum impulit ut vocaret eum Nicomediam (imperii caput in Bithynia), fere a.285-295, ad linguam Latinam docendam ac vulgandam in Oriente. Nullibi memoriam tradit Arnobii.

Idolorum se fuisse cultorem dolet: “Nos autem, qui ante cognitionem Dei fuimus iniusti, spinae id est mali et nocentes eramus, ignorantes quid esset bonum et a iustitiae notione atque operibus alieni, omnia scelere ac libidine polluebamus. Electi ergo ex dumis et sentibus sanctum Dei caput cingimus”.95

Conatur praeprimis quaestionem illam solvere de summo bono deque vita beata, quam per saecula frustra auctores pertractaverant, docens hominem in terris, si officio a Deo commisso perfecerit, pervenire ad vitam aeternam. Sed contra gentes potius quam summa theologica habendum est opus, quod potissimum utatur paganis auctoribus: Cicerone persaepe, Seneca, stoicorumque grege, necnon et Sybillinis Oraculis et opere quod inscribitur Corpus Hermeticum, quod sunt scripta dei Aegyptii Thoth (quem Plato Theuth appellat, quemque Herodotus deo Hermes exaequat), trismegistos (id est ter-maximus) dicti et aliquot opera a sacerdotibus Aegyptiis diligentissime asservata. Huiusmodi XIX opera videntur Neoplatonica, s.III exarata. Primum, Poimandre/j sc.Pastor, titulum ad universa scripta tribuit auctore Marsilio Ficino, a.1471, cum in Latinum sermonem convertit XIV eorundem operum.

Cyprianus hortatur fideles qui bene noverant Christianum mysterium, propterea opera eius nimis spiritualia sunt et nonnisi a fidelibus intelligi poterant. Lactantius econtra clavi nova utitur et magis divulgativa, ut iam in titulis insinuatur operum, quae usque ad nos prvenerunt: De opificio Dei, Divinarum Institutionum, De Ira Dei, Epitome Divinarum Institutionum, De mortibus persecutorum.

Codicum testimonio eius est carmen De Ave Phoenice.De Opificio Dei, Demetriano dicatum, saeviente Diocletiani persecutione

edidit, qui magistros Christianos prohibuit ne docerent (fortasse haec fuit causa eius egestatis), fere a.303-305: “Pro rerum ac temporum necessitate plura et meliora laturus, si nobis indulgentia coelitus venerit” (1,1). Corpus humanum comparat cum ceteris animalibus (c.2-4), anatomice et physiologice describit

95 Lact., Div.Inst. 4,26,22; cf. Epit. 43,3. Baptizatus est probabiliter ante Diocletiani persecutionem, cum Nicomediam pervenisset. Forum non attigit (Div.Inst. 3,13,12). Fortasse Nicomediam reliquit cum Galerius scholas eloquentiae clausit (De mort. pers. 2). Anno 317 in Gallias perrexit, a Constantino arcessitus ut Crispum Caesarem filium honestioribus artibus informaret. Ei Divinarum Institutionum libros dicavit. Probabiliter mortem obiit Treviris a.330. De Romano Imperio eadem ei mens fuit ac Tert. Ap. 25,14-15, Min., Oct. 25,5 et Arn. Nat. II 1 et VII 51. Etenim in Inst. 5,9 scribit: “Populus ipse Romanus per fetiales bella indicendo et legitime iniurias inferendo semperque aliena cupiendo atque rapiendo possessionem sibi totius orbis comparavit”.

59

Page 60: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

(c.3-15), anima ditatum esse demonstrat. Philosophica utitur ratione multa Ciceronis Rei publicae redolens breviter in quarto libro de hac re loquentis, et fere nihil de Christiana agitur veritate: “Quam minime sim quietus, etiam in summis necessitatibus, ex hoc libello poteris aestimare, quem ad te rudibus paene verbis prout ingenii mediocritas tulit, Demetriane, perscripsi, ut et cotidianum studium meum nosses et non deessem tibi praeceptor etiam nunc, sed honestioris rei meliorisque doctrinae”. Docens animas a Deo oriri dissentit magistro suo Arnobio: “Illud quoque venire in quaestionem potest, utrumne anima ex patre an potius ex matre an vero ex utroque generetur. Sed ego id meo iure ancipiti vindico. Nihil enim ex his tribus verum est, quia neque ex utroque neque ex alterutro seruntur animae. Corpus enim ex corporibus nasci potest, quoniam confertur aliquid ex utroque, de animis anima non potest, quia ex re tenui et incomprehensibili nihil potest decedere. Itaque serendarum animarum ratio uni ac soli deo subiecta” (DI 2.19).

Tertulliani taducianismus spectabat animas a parentibus una cum corpore generatas, quarum naturam corpoream habebat. Augustinus autem de peccato originali pertractans, corporalem traducianismum negavit spiritualem autem professus est. Post s.V traducianismo damnato sententia comunis facta est animas a Deo immediate creari.

Divinae Institutiones L.VIIAnnis 304-311 in Bithynia composuit opus maius imitatus Institutiones

civilis iuris (1,1,12), critice et ordinate sibi proponens universam paganorum philosophiam atque religionem evertere: “Sopire superstitiones mortiferas et errores turpissimos”. Titulus resonat ius civile, rhetoricam, potissimum autem Quintiliani Institutiones.

Opus Divinae institutiones ethnicorum impios cultus reprobat Christianaeque religionis praecepta et instituta extollit. Primi tres libri constituunt partem destruentem. In libro I pertractat “De falsa religione”: deorum cultus est impius et refertus erroribus; Christiani econtra sapientiam et religionem mirum in modum coniungunt (saepe Euhemerus Ennii laudatur). In libro II, “De origine erroris”, illustrat politheismi originem et eius permanentiam daemonum (=deorum) opera; dei nonnisi homines divinizati sunt. In III, “De falsa sapientia philosophorum”, vanam dicit esse atque contradictoriam ethnicorum philosophiam, quae cum idolatria homines corrumpit. In IV, “De vera sapientia et religione” a Christo allata: “Sola igitur catholica ecclesia est quae verum cultum retinet. Hic est fons veritatis, hoc domicilium fidei, hoc templum Dei: quo si qui non intraverit vel a quo si quis exierit, a spe vitae et salutis alienus est” (4,30,11). In V, “De iustitia” disputat atque tantum Christianos eam exercere proclamat, post Saturni regnum illud mythicum. In VI, “De vero cultu” quo Deum coli oporteat: “Hic verus est cultus in quo mens colentis se ipsam Deo immaculatam victimam sistit” (6,2); verus est cultus qui iustitiam (=religionem) erga Deum agit et erga proximum (=misericordiam et humanitatem). In VII, “De vita beata”, de animi immortalitate disputat, de resurrectione, de iudicio Dei novissimo, de ultimis mundi temporibus (millenarismum redolet) atque de vita aeterna. De vita beata saepius disputatum est et a paganis et a Christianis; vita beata fruituri sunt Christiani ut praemio veri cultus.

Non aliter ac Eusebii opera contra Porphirium fortasse et Ieroclem exaratum est hoc primum et perfectum opus de universa Christiana doctrina in occidente, cui Graeca lingua Origenis De principiis opponi potest, et iure comparatur cum

60

Page 61: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

Adversus Marcionem Tertulliani.Fontibus Christianis Theophilo Antiocheno, Minucio, Tertulliano,

Cypriano, paganis Ennio, Lucretio, Cicerone, Vergilio, Oratio, Ovidio, Seneca, Persio, necnon libris Sybillinis et Hermeticis, theosophia exstruitur vincens philosophiam. Sapientia seu divina traditio superat philosophiam seu inventionem humanam. Igitur meditatio vincit impetum ac retorsionem, patientia et ratio corrigunt errorem intellectualem paganorum. Polytheismus corruptio monotheismi argumentis a paganis ipsis depromptis auctoribus habetur. Evemerus (apud Ennium), scholia Germanici (in Aratum), Poimandres, Corpus Hermeticum, Seneca (Moralia, quae ad non usque non pervenerunt), Persius, Lucretius proximi habentur fidei Christianae. Antinomia paganos inter et Christianos contrahit ad errorem (defectu) et veritatem (plenam), non aliter ac Cicero (De republica, De natura deorum, Consolatio quod periit). Proficiscens a vera sapientia et a vera religione (l.IV) ducit paganos per iustitiam (l.V) et verum cultum (l.VI) ad beatitudinem (l.VII), de qua Augustinus novissime post innumeros Graecos Latinosque sublimius pertractavit, sed Seneca quoque auctor extiterat tractatus eiusdem tituli: De vita beata. Lactantius fontes adhibet orientales neque interpretationem neglegit Christianam mythorum quoque.

“Quamquam Tertullianus - inquit - eandem causam plene peroraverit in eo libro cui Apologeticum nomen est, tamen, quoniam aliud est accusantibus respondere, quod in defensione aut negatione sola positum est, aliud instituere, quod nos facimus, in quo necesse est doctrinae totius substantiam contineri, non defugi hunc laborem ut implerem materiam, quam Cyprianus non executus est in ea oratione qua Demetrianum, sicut ipse ait, oblatrantem atque obstrepentem veritati redarguere conatur, qua materia non est usus ut debuit; non enim Scripturae testimoniis, quam ille utique vanam, fictam, commentitiamque putabat, sed argumentis et ratione fuerat refellendus... Quod quia ille non fecit, raptus eximia eruditione divinarum litterarum... accessi, Deo inspirante, ut ego facerem” (5,4,3-7).

Philosophica ac rhetorica ratione incipit: “Magno et excellenti ingenio viri, cum se doctrinae penitus dedissent, quicquid laboris poterat impendi contemptis omnibus et privatis et publicis actionibus ad inquirendae veritatis studium contulerunt, existimantes multo esse praeclarius humanarum divinarumque rerum investigare ac scire rationem quam struendis opibus aut cumulandis honoribus inhaerere: quibus rebus, quoniam fragiles terrenaeque sunt et ad solius corporis pertinent cultum, nemo melior, nemo iustior effici potest. Erant illi quidem veritatis cognitione dignissimi, quoniam scire tanto opere cupierunt atque ita, ut eam rebus omnibus anteponerent nam et abiecisse quosdam res familiares suas et renuntiasse universis voluptatibus constat, ut solam nudamque virtutem nudi expeditique sequerentur, et tantum apud eos virtutis nomen et auctoritas valuit, ut in ipsa esse summi boni praemium iudicarent, sed neque adepti sunt id quod volebant et operam simul atque industriam perdiderunt, quia veritas id est arcanum summi Dei, qui fecit omnia, ingenio ac propriis sensibus non potest comprehendi: alioquin nihil inter deum hominemque distaret, si consilia et dispositiones illius maiestatis aeternae cogitatio adsequeretur humana.96

96 “Uomini forniti di alta e splendida intelligenza si dedicarono con tutta l'anima al sapere e, trascurando ogni altra attività sia privata sia pubblica, s'impegnarono interamente nella ricerca della verità; essi infatti ritenevano che meritasse conoscere la natura delle cose umane ... che non attendere ad accumulare ricchezze ed onori: questi sono beni passeggeri, mortali, che riguardano solo la vita del corpo e, perciò non possono rendere alcuno migliore o piú giusto. Tali uomini erano ben degni di conoscere la verità, poiché bramavano con tanto ardore di possederla e cosí

61

Page 62: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

Quod quia fieri non potuit ut homini per se ipsum ratio divina notesceret, non est passus hominem deus lumen sapientiae requirentem diutius errare ac sine ullo laboris effectu vagari per tenebras inextricabiles: aperuit oculos eius aliquando et notionem veritatis munus suum fecit, ut et humanam sapientiam nullam esse monstraret et erranti ac vago viam consequendae inmortalitatis ostenderet. Verum quoniam pauci utuntur hoc caelesti beneficio ac munere, quod obvoluta in obscuro veritas latet eaque vel contemptui doctis est, quia idoneis adsertoribus eget, vel odio indoctis ob insitam sibi austeritatem, quam natura hominum proclivis in vitia uti non potest nam quia virtutibus amaritudo permixta est, vitia vero voluptate condita sunt, illa offensi, hac deleniti feruntur in praeceps et bonorum specie falsi mala pro bonis amplectuntur, succurrendum esse erroribus credidi, ut et docti ad veram sapientiam dirigantur et indocti ad veram religionem.97

Quae professio multo melior utilior gloriosior putanda est quam illa oratoria, in qua diu versati non ad virtutem, sed plane ad argutam malitiam iuvenes erudiebamus, multoque nunc rectius de praeceptis caelestibus disseremus, quibus ad cultum verae maiestatis mentes hominum instituere possimus, nec tam de rebus humanis bene meretur qui scientiam bene dicendi adfert quam qui pie atque innocenter docet vivere. Idcirco apud Graecos maiore in gloria philosophi quam oratores fuerunt. Illi enim recte vivendi doctores sunt existimati, quod est longe praestabilius, quoniam bene dicere ad paucos pertinet, bene autem vivere ad omnes. Multum tamen nobis exercitatio illa fictarum litium contulit, ut nunc maiore copia et facultate dicendi causam veritatis peroremus, quae licet possit sine eloquentia defendi, ut est a multis saepe defensa, tamen claritate ac nitore sermonis inlustranda et quodammodo adserenda est, ut potentius in animos influat et vi sua instructa et luce orationis ornata. De religione itaque nobis rebusque divinis instituitur disputatio” (1,1-11).98

fortemente, che la anteposero ad ogni altro interesse: alcuni, secondo quanto ci risulta, rinunziarono alle proprie sostanze ed a tutti i piaceri, per poter seguire la virtú sola e spoglia, spogli di tutto e sciolti da qualsiasi legame; e su di loro il nome e l'autorità della virtú esercitarono tanto fascino, da indurli a riporre in essa il sommo bene; ma non riuscirono ad ottenere ciò che desideravano e consumarono invano, perché la verità, cioè il mistero del supremo Iddio, che ha creato ogni cosa, non può essere percepita dall'intelligenza e dal pensiero di un uomo: altrimenti non vi sarebbe alcuna differenza tra Dio e l'uomo, se la mente umana fosse in grado di comprendere i disegni e le disposizioni dell'eterna maestà divina.97 “Siccome non poteva avvenire che l'uomo con le sole sue forze conoscesse la natura divina, Dio non permise che l'uomo piú a lungo errasse ricercando la luce della sapienza e senza ricavare alcun vantaggio dalla sua fatica, andasse vagando in mezzo a fittissime tenebre: gli aperse gli occhi, una buona volta, e fece della conoscenza della verità un suo dono, sia per dimostrare la vanità della sapienza umana, sia per indicare, a chi andava errando e vagava, la via per la quale potesse raggiungere l'immortalità. Senonché pochi sanno approfittare di questo celeste beneficio e dono, poiché la verità, come avvolta da un velo, si cela nell’oscurità e i dotti la disprezzano, mancandole difensori adatti, e gli ignoranti la detestano per la severità in lei connaturata, che la natura umana incline ai vizi non può tollerare; infatti, alla virtú è congiunto qualcosa di sgradevole, mentre il piacere rende gradito il vizio, e, di conseguenza, gli uomini offesi dall'una, allettati dall'altro, vanno in rovina ed illusi da beni apparenti si dànno al male scambiandolo per il bene: per queste ragioni pensai di dover venire in aiuto a chi sbaglia in tal modo, per indirizzare i dotti alla vera sapienza e gli ignoranti alla vera religione.98 Il compito che mi sono assunto lo si deve giudicare molto piú degno ed utile e glorioso di quello del retore, cui attesi a lungo ammaestrando i giovani non già nella virtú, bensì soltanto in una sottile, cavillosa scaltrezza; ora invece tratterò assai piú opportunamente dei divini precetti, con cui è possibile educare l'animo degli uomini al culto della vera maestà: chi insegna l'arte di parlare con eleganza non si rende tanto benemerito dell'umanità quanto colui che insegna a condurre una vita pia ed irreprensibile. Perciò i Greci tennero in maggiore considerazione i

62

Page 63: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

Epitome seu retractatioPostulante Pentadio ‘fratre’ (utrum consanguineus an Christianus?) Divinas

Institutiones angustioribus constrinxit terminis (cc.68), ut neque prolixitas pareret fastidium neque brevitas obscuritatem. Omissis potissimum locis classicis biblici adduntur, fortasse ad rudiores fideles docendos.

De ira DeiCapita XXIV operis, exarati circa a.311-314, videntur conatus componendi

sententiam hellenicam impassibilitatis deorum - a)pa/qeia – cum Veteris Testamenti Deo irato ac interdum saevo, qui odit, diligit, irascitur, vindex exhibetur.99

Fere haeretica ratione docet unum Dei filium, incarnaturum, sensibus et passionibus obnoxium, ipsum irasci in Vetere Testamento, ipsum se paenitere, ipsum miserere, cum Pater impassibilis maneat in sua transcendenti maiestate.100

Iuris institutione imbutus, declarat potestatem et imperium timore inniti, qui gignitur ira et Deus ipse ergo necesse est ira frui, quae potestatis est fundamentum. At ira (ut apud Augustinum) non passio sed iudicium est. Ergo ira est iustitia punitiva Dei, quae ordinem restaurat violatum. Deus est Pater sed quoque Dominus.

Contra stoicos, divinam benevolentiam extollentes, iramque passionem indignam Dei esse credentes, contra epicureos, iram et gratiam Dei negantes, contra Arnobium magistrum suum, indignm Dei esse proclamantem, Lactantius docet Deum iustissime irasci contra hominum delicta, eosque aeternis poenis puniturum, cum bene merentes praemiis donaturum esse. Ira etenim pars est necessaria imperii iusti Dei et quasi quaedam dilectionis ratio erga optimos: si iratus non esset, neque providens esset neque iustus.

Eloquenti sermone est conscriptum ideoque Hieronymus Epitomen dialogorum Ciceronis habuit.

filosofi che gli oratori, giudicando i primi maestri di vita morale; e tale ufficio è di gran lunga piú importante, perché il parlare bene riguarda pochi, mentre il vivere bene riguarda... essermi esercitato nel trattare cause fittizie, mi ha giovato assai permettendomi ora di difendere con maggiore facondia ed efficacia oratoría la causa della veritâ. Questa, è vero, può essere difesa senza ricorrere all'eloquenza, come spesso molti hanno fatto; ciò nondimeno, la si deve dilucidare ed in certo qual modo sostenere con una esposizione chiara e forbita, affinché piú efficacemente penetri negli animi, sorretta dalla sua propria forza ed ornata dallo splendore dello stile. Io dunque mi propongo di ragionare intorno alla religione ed alle questioni riguardanti la divinità.99 Ez 25,16-17: “… haec dicit Dominus Deus: ecce ego extendam manum meam super Palestinos et interficiam interfectores et perdam reliquias maritimae regionis, faciamque in eis ultiones magnas arguens in furore et scient quia ego Dominus cum dedero vindictam meam super eos”100 Quaestio perdifficilis evasit Graecis et Latinis auctoribus. Lucretius iram humanam esse neque deis tribui posse (2,646ss; 5,1194ss; 6,71ss), Iovemque iratum contra Phetontem (5,399ss) opinionem esse hominum. Vergilius in Euridicis fabula: Non te nullius exercent numinis irae; / magna luis commissa (Georg., 4,453-4); Dabunt veniam votis irasque remittent (ibid., 536). Ceterum Achillis, Poseidonis et Iunonis ira universam Iliadem, Odysseam, Aeneidem ita replet ut quaeratur poeta: Tantaene animis caelestibus irae? (Aen. 1,11). Cicero (off. 3, 30.102) docuit: “Ira Dei quae nulla est... Num iratum timemus Iovem?” [it. Perché temere l'ira (che non esiste) di Giove?]..

63

Page 64: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

De mortibus persecutorumOpus De mortibus persecutorum (quinquaginta duo capita, annis 315 et 321

exarata) novam Constantini aetatem extollit, proferens de Imperio iudicium religiosum, quo declaratur victrix Dei potentia et politicum, quo omnes imperatores, Christianorum persecutores, damnandi et misere damnati sunt, quia mali.

Vehementia Tertulliani interdum iteratur: “Qui insultaverunt Deo iacent; | qui templum sanctum everterant ruina maiore occiderunt; | qui iustos excarnificaverant, caelestibus plagis et cruciatibus meritis nocentes animas profuderunt. || Sero id quidem, sed graviter et digne. || Distulerat enim poenas eorum Deus, | ut ederet in eos magna et mirabilia exempla, | quibus posteri discernerent | et Deum esse unum | et eundem iudicem | digna videlicet supplicia impiis ac persecutoribus inrogare”.

Econtra: “Commonitus est in quiete Constantinus, ut celeste signum Dei notaret in scutis atque ita proelium committeret” (44,5).

De Ave PhoenicePoemation 85 distichis elegiacis concinnis de fabulosa illa ave canit, quae

millesimo quoque anno moritur et ex cineribus suis resurgit. Ut Christi resurgentis figura iam usurpata est a Clemente Romano (Ep. 25) et Tertulliano (Res.car. 13). Primus enarravit Herodotus (2,73). Num finis inlustrare paganis sit avem in pecuniis Constantini pictam, dubitatur? Poemation symbolicum multi postea imitati sunt.

DoctrinaLitterae Veritati inserviunt: “Nam et in hoc philosophi et oratores et poetae

perniciosi sunt, quod incautos animos facile inretire possunt suavitate sermonis et carminum dulci modulatione currentium. Ob eamque causam volui sapientiam cum religione coniungere, ne quid studiosis inanis illa doctrina possit officere, ut iam scientia litterarum non modo nihil noceat religioni atque iustitiae, sed etiam prosit quam plurimum, si is qui eas didicerit, sit in virtutibus instructior, in veritate sapientior. Praeterea etiamsi nulli alii, nobis certe proderit: delectabit se conscientia, gaudebitque mens in veritatis se luce versari, quod est animae pabulum incredibili quadam iucunditate perfusum. Verum non est desperandum, fortasse non canimus surdis (Verg. b. 10,8). Nec enim tam in malo statu res est. ut desint sanae mentes, quibus et veritas placeat et monstratum sibi rectum iter et videant et sequantur. Circumlinatur modo poculum caelesti melle sapientiae, ut possint ab inprudentibus amara remedia sine offensione potari, dum inliciens prima dulcedo acerbitatem saporis asperi sub praetexto suavitatis occultat. Nam haec in primis causa est cur aput sapientes et doctos et principes huius saceuli scriptura sancta fide careat, quod prophetae communi ac simplici sermone ut ad populum sunt locuti. Contemnuntur itaque ab iis qui nihil audire vel legere nisi expolitum ac disertum volunt nec quicquam haerere animis eorum potest nisi quod aures blandiore sono mulcet, illa vero quae sordida videntur, anilia inepta vulgaria existimantur. Adeo nihil verum putant nisi quod auditu suave est, nihil credibile nisi quod potest incutere voluptatem: nemo rem veritate ponderat, sed ornatu. Non credunt ergo divinis, quia fuco carent, sed ne illis quidem qui ea interpretantur, quia sunt et ipsi aut omnino rudes aut certe parum docti. Nam ut plane sint eloquentes, perraro contingit: cuius rei causa in aperto est. Eloquentia enim saeculo servit, populo se iactare et in rebus malis placere gestit, siquidem

64

Page 65: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

veritatem saepius expugnare conatur, ut vim suam monstret: opes expetit, honores concupiscit, summum denique gradum dignitatis exposcit. Ergo haec quasi humilia despicit, arcana tamquam contraria sibi fugit, quippe quae publico gaudeat et multitudinem celebritatemque desideret: eo fit ut sapientia et veritas idoneis praeconibus indigeat”.101

Stilus sive splendor formaeDe suo stilo Lactantius ipse: “Multum tamen nobis exercitatio illa fictarum

litium contulit, ut nunc maiore copia et facultate dicendi causam veritatis peroremus, quae licet possit sine eloquentia defendi, ut est a multis saepe defensa, tamen claritate ac nitore sermonis inlustranda et quodammodo adserenda est, ut potentius in animos influat et vi sua instructa et luce orationis ornata”.102 “Dedit enim homini artifex ille noster ac parens deus sensum atque rationem, ut ex eo appareret nos ab eo esse generatos, quia ipse intellegentia, ipse sensus ac ratio est, ceteris animantibus quoniam rationalem istam vim non attribuit, quemadmodum tamen vita earum tutior esset, ante providit. Omnes enim suis ex se pellibus texit, quo facilius possent vim pruinarum ac frigorum sustinere. Singulis autem generibus ad propulsandos impetus externos sua propria munimenta constituit, ut aut naturalibus telis repugnent fortioribus aut quae sunt inbecilliora, subtrahant se periculis pernicitate fugiendi aut quae simul et viribus

101 Invero i filosofi, gli oratori, i poeti riescono nocivi in quanto facilmente possono sedurre gli animi incauti con la dolcezza dell'espressione e la soave armonia dei versi. Perciò volli unire alla sapienza la religione, affinché quella vana scienza non possa recare alcun danno ai dotti e la cultura letteraria non solo non nuoccia alla religione ed alla giustizia, ma giovi il più possibile; e ciò avverrà se chi è imbevuto di letteratura, è ancor più fornito di virtù e più sapiente rispetto alla conoscenza della verità. Inoltre ammettiamo pure che questo lavoro non giovi a nessun altro: certamente gioverà a noi; la coscienza proverà piaccre e lo spirito gioirà di trovarsi nella luce della verità, che è il cibo dell'anima, incredibilmente soave. Ma non bisogna disperare: forse non cantiamo a sordi (Virg., Buc. X 8). Ed infatti la situazione non è così triste: non mancano intelletti sani, cui piace la verità, che scorgono il retto cammino, loro indicato, e lo seguono. Basta cospargere la coppa del celeste miele della sapienza, di modo che gli ignari possano bere amare medicine senza provare alcun disgusto: intanto il dolce sapore, che è sull'orlo, alletta, e nasconde sotto un'apparenza gradevole l'amaro. Infatti la principale ragione per cui i saggi, i dotti, i grandi di questo mondo non credono nella Sacra Scrittura è questa: i profeti hanno adoperato frasi semplici ed usuali, adatte al popolo. Per tanto sono tenuti in disprezzo da quanti non vogliono ascoltarc o leggere se non quello che è espresso con forbitezza ed eleganza; nei loro aninni può imprimersi soltanto ciò che accarezza gli orecchi con piacevole suono, mentre gli scritti che appaiono negletti sono giudicati cose da vecchierella, di nessun valore, volgari. Talmente per essi nulla è vero all'infuori di ciò che riesce dolce agli orecclai, nulla è credibile all'infuori di ciò che può produrre piacere: nessuno valuta una cosa secondo l'intrinseca verità, ma secondo l'esterno splendore. Dunque non credono nelle celesti dottrine, perché sono prive di ornamento; e nemmeno prestano fede a quelli che le interpretano perché anch'essi sono o del tutto ignoranti o certamente poco colti. Infatti assai di rado accade che siano veramente eloquenti: e la ragione di questo fatto è a tutti manifesta. L'eloquenza vuole riuscire gradita al mondo, mira a esibirsi al popolo ed a piacere trattando argomenti immorali: giacché molto sovente tenta di sopraffare la verità, per dar prova della sua potenza, cerca di ottenere ricchezze, ha bramosia di onori, pretende infine di raggiungere il piu alto grado di dignità. Dunque disprezza questi argomenti considerandoli di nessuna importanza, rifugge da quanto è arcano come da cosa a lei contraria: essa che si compiace della piazza, brama la folla e la rinomanza! Perciò avviene che la sapienza e la verità mancano di abili banditori (V 1.10, trad. Boella).102 “Ma il fatto di essermi esercitato nel trattare cause fittizie mi ha giovato assai permettendomi ora di difendere con maggior facondia ed efficacia oratoria la causa della verità. Questa, è vero, può essere difesa senza ricorrere all'eloquenza, come spesso molti hanno fatto; ciò nondimeno, la si deve dilucidare ed in certo qual modo sostenere con una esposizione chiara e forbita, affinché più efficacemente penetri negli animi, sorretta dalla sua propria forza e ornata dallo splendore dello stile”. (I 1.10, trad. Boella).

65

Page 66: xoomer.virgilio.itxoomer.virgilio.it/blasius2/PIAL/let_1.doc · Web view3. Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione perfectum volunt, sed frustis quibusdam

et celeritate indigent, astu se protegant aut latibula saepiant. Itaque alia eorum vel plumis levibus in sublime suspensa sunt vel suffulta ungulis vel instructa cornibus, quibusdam in ore arma sunt dentes aut in pedibus adunci ungues: nulli munimentum ad tutelam sui deest. … Hominem vero quoniam aeternum animal inmortale fingebat, non forinsecus ut cetera, sed interius armavit nec munimentum eius in corpore, sed in animo posuit, quoniam supervacuum fuit, cum illi quod erat maximum tribuisset, corporalibus eum tegere munimentis, cum praesertim pulchritudinem humani corporis inpedirent. Unde ego philosophorum qui Epicurum secuntur amentim soleo mirari, qui naturae opera reprehendunt, ut ostendant nulla providentia instructum esse ac regi mundum, sed originem rerum insecabilibus ac solidis corporibus adsignant, quorum fortuitis concursionibus universa nascantur et nata sint”.

Cicero Christianus appellatus est,103 “vir omnium suo tempore eloquentissimus, quasi quidam fluvius eloquentiae Tullianae”.104

Est heres classicae Latinitatis et Arnobii aemulavit rationalitatem: Nisi festinetis facere recte, consummabitur turris, et excludemini.

103 Picus Mirand., De stud. divinae atque hum. philos. 7: Opera omnia 1573, 21.104 HIER., Ep. 59,10 ad Paulinum. Heck, E., (avec Antonie Wlosok), Edition: Lactantius, Diuinarum institutionum libri VII, München / Leipzig, Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, en préparation: Fasc. 1: Praefatio. Libri I et II. Heck, E., Defendere – instituere. Zum Selbstverständnis des Apologeten Lactanz, dans: Fondation Hardt, Entretiens sur l’Antiquité Classique 51 (préparés et présidés par Antonie Wlosok): L’apologétique chrétienne grecque et latine jusqu’à l’époque constantinienne, Vandoeuvres – Genève, 13. – 18. septembre 2004, (à paraître). Heck, E., Lactantius, De falsa religione. Textkritisches zum 1. Buch der Diuinae institutiones. Mélanges François Heim (in der Reihe ‚Studia Humanitatis Rhenana’) (à paraître). Heck, E., Nochmals: Lactantius und Lucretius – Antilucrezisches im Epilog des lactanzischen Phoenix-Gedichts? dans: International Journal of the Classical Tradition 9 (2002/03), 509-523. Heim, F., Du bonheur de vivre sur les bords du Rhin au IVe siècle, dans: Autour de Lactance. Hommages à Pierre Monat, éd. J.-Y. Guillaumin, S. Ratti, Presses Universitaires Franc-Comtoises, Besançons 2004. Ingremeau, C., Lactance et la Justice dans le livre V des « Institutions Divines », dans: Regards sur le monde antique. Hommages à Guy Sabbah, Presses Universitaires de Lyon, Lyon 2002, p. 153-162. Ingremeau, C., Lactance et la Justice: du livre V au livre VI des « Institutions Divines », dans: Autour de Lactance. Hommages à Pierre Monat, Presses Universitaires de Franche-Comté, Besançon 2003, p. 43-52. Ingremeau, C., Edition de Lactance, Institutions Divines, livre VI (Introduction, texte critique, traduction, annotation), collection Sources Chrétiennes. En préparation. Spinelli, M., Cecilio Firmiano Lattanzio, De mortibus persecutorum, introduzione, traduzione e note, Roma 2005. Dissertation (en cours): Bechtloff, G., Die Benutzung Vergils im Werk des Lactanz, thèse en préparation sous la direction de Prof. Dr. Eberhard Heck, Tübingen. Dissertation (en cours): Kunzmann, S., Proömien und Epiloge bei Laktanz, sous la direction de Prof. Dr. E. Heck, Tübingen.

66