8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1
1/25
Prefijos guajiros
PREFIJO GLOSA EJE MPLO TRA DUCCIN
ta- 1S ta-tna mi brazo
p- 2S p-tna tu brazo
n- 3M n-tna su brazo (de l)
j-/s- 3F j-tna/s-tna su brazo (de ella)
wa- 1P wa-tna nuestro brazo
j-/ja- 2P j-tna/ja-tna vuestro brazo
na- 3P na-tna su brazo (de ellos)
a- 0 a-tna-a brazo (de alguien)
ka- AT ka-tna-shi tiene brazo
ma- CA ma-tna-sa-i no tiene brazo
pa- DU pa-tna-luu-waa-shii estn abrazadosPrefijo 1S con diversos tipos de raz
Nombre tatna /ta-tna/ {1S-brazo} mi brazo
Verbo tashajin /ta-saka-in/ {1S-saludar-SC} yo lo salud
Preposicin tatuma /ta-tuma/ {1S-por} por mPronombre taya /ta-ya/ {1S-LOC} yoAsociando races nominales inalienables
Palabra Divisin Morfmica Glosa Morfmica Glosa de Palabra
jpana /j-pana/ {3SF-hoja} su hoja
apanaa /a-pana-a/ {0-hoja-INF} hoja de algo
apana /a-pana/ {0-hoja} hoja de
aipiapana /aipia+pana/ {cuj+hoja} hoja de cuj
kapanaa /ka-pana-a/ {AT-hoja-INF} tener hojas
mapanaa /ma-pana-a/ {CA-hoja-INF} no tener hojas
8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1
2/25
[3] Dobletes en los infinitivos
Temas dobles Infinitivos dobles Glosa
ka.che.e- ~ ka.chee- ka.che.ee ~ ka.chee.waa tener odos
ka.sa.a- ~ ka.saa- ka.sa.aa ~ ka.saa.waa tener piernasko.o- ~ koo- ko.oo ~ koo.waa redondo
ko.u- ~ kou- ko.uu ~ kou.waa tener ojos
ka.lu.ni- ~ ka.luin- ka.lu.nii ~ ka.luin.waa tener nieto
ma.yee.ni- ~ ma.yeein- ma.yee.nii ~ ma.yeein.waa enfermo grave
me.ku.ni- ~ me.kuin- me.ku.nii ~ me.kuin.waa no comer
a.pu.sa.li- ~ a.pu.sai- a.pu.sa.lii ~ a.pu.sai.waa indigestarse
a.yuu.li- ~ a.yuui- a.yuu.lii ~ a.yuui.waa enfermo ja.pu.li- ~ ja.pui- ja.pu.lii ~ ja.pui.waa avergonzado
je.me.li- ~ je.mei- je.me.lii ~ je.mei.waa nacer
ka.nu.li- ~ ka.nui- ka.nu.lii ~ ka.nui.waa tener voz
[4] Obteniendo el tema verbal a partir del infinitivoInfinitivo Tema verbal Glosa
achiitaa achiita- defecar
akuyamajaa akuyamaja- construir
alataa alata- pasar
antaa anta- llegar
ashakataa ashakata- bajar
ishaa isha- quemarse
jashichii jashichi- bravo
jimataa jimata- aquietarse
kashaa kasha- tener sangre
kataa kata- tener piel
merotoo meroto- hundido
pejee peje- cercano
pirataa pirata- lleno
waraitaa waraita- pasear
ayatawaa ayataa- trabajar
8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1
3/25
achajawaa achajaa- buscar
aikalawaa aikalaa- sentarse
kachonwaa kachon- tener hijo
kamaneewaa kamanee- amable
[09] Estructura de los verbos duales. Dualidad de resultados en duplicacin morica yposible haplologa.
DUAL+ RAIZ + DUPLICACION MORAICA + ( RECIPROCO ) + INFINITIVOCONJ UGADO ANLISIS MORFMICO GLOSA MORFMICA VARIANTE
palalaawashii pa-lala-a-wa-shii {DU-to-DM-REC-PLU} palalaashii
pashimiaawashii pa-shimia-a-wa-shii {DU-suegro-DM-REC-PLU} pashimiaashii
patchinwaawashii pa-tchin-waa-wa-shii {DU-fuerza-DM-REC-PLU} patchinwaashii peechinwaawashii pa-echin-waa-wa-shii {DU-marido-DM-REC-PLU} peechinwaashii
peerinwaawashii pa-erin-waa-wa-shii {DU-mujer-DM-REC-PLU} peerinwaashii
[11] Estructura verbos duales (B). = Incremento Morico
DUAL + RAIZ + INCREMENTO MORAICO + RECIPROCO + INFINITIVO
ANCLAJE DE ENTEMA DUAL
REALIZACIN DE EN TEMA
FORMACIN DEL
INFINITIVO DUAL
pa-inchi--wa- pa-inchi-i-wa- pa-inchi-i-wa-a
Por alargamientode vocal
pa-lala--wa- pa-lala-a-wa- pa-lala-a-wa-a
pshi--wa- pa-pshi-i-wa- pa-pshi-i-wa-a
pa-wala--wa- pa-wala-a-wa- pa-wala-a-wa-a
pa-yula--wa- pa-yula-a-wa- pa-yula-a-wa-a
pa-atou-wa-- pa-atou-wa-a- pa-atou-wa-a-waa
Por adicinde -waa
pa-i-wa-- pa-i-wa-a- pa-i-wa-a-waa
pa-tuu-wa-- pa-tuu-wa-a- pa-tuu-wa-a-waa
pa-echin-wa-- pa-echin-wa-a- pa-echin-wa-a-waa
pa-erin-wa-- pa-erin-wa-a- pa-erin-wa-a-waa
8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1
4/25
[12] Verbos duales empleados en oraciones
Paatouwaashii tepichikana juluu nayuupala.
pa atou wa shii tepichi ka na j luu na yuupala
DU lado REC DU PLU nio ES PL 3F en 3P asientoLos nios estn uno al lado del otro en sus asientos.
Nnojots panwain t wayuukoluirua.
nnojol s pa n wa ni wayuu ka l irua
no.ser F DU enemigo DU REC GR persona ES F PLU
Los guajiros no se enemistaron entre s.
[13] Verbos activos formados sobre temas duales
Tapaaawaajaain sikikaa nuupunaa aipiakai.
ta pa aa wa jaa in siki ka l n upunaa aipia ka li
1S DU sobre REC DU ST SC lea ES F 3M debajo cuj ES M
Yo coloco la lea una sobre otra debajo del cuj.
Wapaluuwaalin iitakalirua juluu toleeka.wa pa luu wa la in iita ka l irua j luu toleeka
1P DU dentro REC DU ST SC totuma ES F PLDR 3F dentro saco
Colocamos las totumas unas dentro de las otras en sacos.
[5] Radicales verbales activos y estativos
Prefijo Raz Sufijo Infinitivo Encorchetamiento Glosa
a- yonna -ja ayonnajaa [ [ [a-[yonna] ]-ja]-a] bailara- chii -ta achiitaa [ [ [a-[chii] ]-ta]-a] defecar
a- sa -O asaa [ [ [a-[sa] ]-O]-a] beber
e- pira -la epiralaa [ [ [a-[pira] ]-la]-a] llenar de lquido
pira -ta pirataa [ [ [pira]-ta]-a] lleno de lquido
tala -ta talataa [ [ [tala]-ta]-a] contento
mala -O malaa [ [ [mala]-O]-a] tonto
cheche -O chechee [ [ [cheche]-O]-e] duro
8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1
5/25
[6] Ilustracin de los cinco sufijos temticos
Infinitivo Morfologa Glosa
akyamajaa /a-kyama-ja-a/ construir
ejimejaa /a-jime-ja-a/ pescarolojoo /a-lo-ja-a/ cazar
achiitaa /a-chii-ta-a/ defecar
jimataa /jima-ta-a/ aquietarse
ashakataa /a-shaka-ta-a/ bajar
asaamalaa /a-saama-la-a/ enfriar
ekeroloo /a-kero-la-a/ entrar
epiralaa /a-pira-la-a/ llenar de lquidoachinaa /a-chi-na-a/ golpear
aponoo /a-po-na-a/ cavar
epinaa /a-pi-na-a/ barrer
asakaa /a-sa-ka-a/ saludar
asikaa /a-si-ka-a/ coger mujer
atkaa /a-t-ka-a/ moldear
Sufijos aspecto-temporales que requieren/rechazan la mutacin voclica
Forma Morfologa Glosa
aptichi /a-p-ta-i-chi/ acaba de dejar
aptichinka /a-p-ta-i-chi-inka/ ya haba dejado
aptichipa /a-p-ta-i-chi-pa/ ha dejado
aptin /a-p-ta-in/ dejar, dejando
aptinjacheechi /a-p-ta-in-ja-chi-ee-chi/ va a ir a dejar
aptinjachi /a-p-ta-in-ja-chi/ va a dejar
aptinjachikchi /a-p-ta-in-ja-chi-i-chi/ ya es tiempo de dejar
aptinjachiyaa /a-p-ta-in-ja-chi-yaa/ iba a dejar
aptshi /a-p-ta-shi/ deja
aptshijachi /a-p-ta-shi-ja-chi esta presto a dejar
aptshikchi /a-p-ta-shi-i-chi/ ya ha dejado
aptshimaa /a-p-ta-shi-maa/ haba dejado
8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1
6/25
aptshinka /a-p-ta-shi-inka/ haba dejado
aptshinkamaa /a-p-ta-shi-inka-maa/ haba dejado (remoto)
taptle /ta-p-ta-le/ si deja
aptakai /a-p-ta-ka-li/ que deja
aptamuyuu /a-p-ta-muyuu/ sola dejar
aptatjiya /a-p-ta-tj-li-ya/ ya haba dejado
aptayi /a-p-ta-y-li/ acabo de dejar
aptayiya /a-p-ta-y-li-ya/ todava dejo
taptaiwa /ta-p-ta-iwa/ para yo dejar
taptaiwaaya /ta-p-ta-iwaaya/ cuando yo dej
taptakalaka /ta-p-ta-kalaka/ entonces dejo/dej
taptapa /ta-p-ta-pa/ cuando deje
Nominalizaciones que requieren/rechazan la mutacin voclica
Verbo Glosa Objeto Lugar Instrumento Agente plural
achaletaa quebrar tachaletala tachaletle tachaletia achaletlii
ajaitaa acarrear tajaitala tajaitle tajaitia ajaitlii
akateraa colgar takaterala takaterle takateria akaterliiashajaa escribir tashajala tashajle tashajia ashajlii
Mi objeto de Mi lugar de Mi instrumento o modo de
Verbos denominales sin mutacin voclica
Estructura morfolgica Superficial Glosa
[ka-[aka] ]-O]-s] kaakas ella tiene algo mezclado
[ka-[ipolo] ]-O]-s] keipolos ella tiene tapa[ka-[amaka] ]-O]-s] kaamakas ella tiene cementerio
[ka-[imata] ]-O]-s] keimatas ella tiene labios
[ka-[korolo] ]-O]-s] kokorolos ella tiene prendas
[ka-[mojula] ]-O]-s] kamojulas ella tiene defecto fsico
[ka-[yuupala] ]-O]-s] kayupalas ella tiene asiento
[ka-[pna] ]-O]-s] kapnas ella tiene camino
[ka-[sipala] ]-O]-s] kasipalas ella tiene cicatriz[ka-[wachira] ]-O]-s] kawachiras ella tiene velocidad
8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1
7/25
8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1
8/25
washattaa perniabierto awasharulaa despatarrar
wayataa desplegado awayalaa desplegar
jamataa extendidas aamalaa extender
jimataa quieto eimalaa aquietarse
jokotoo arqueado ookoloo encorvar
jorottaa resplandecer oororoloo aclarar(se)
jotoitaa acostado ootoliraa acostar
leeyataa girar aleeyalaa girar
wataa tendido awalaa tenderVerbos estativos con ST ta y verbos activos con n ST adicional
Estativo Glosa Activo Glosa
jawataa pesado aawatalaa aumentar de peso
jotoo encendido ootoloo encender
lotoo derecho olotoloo enderezar
motoo oculto amotoloo ocultar
wotoo lleno (slidos) awotoloo llenar de slidos
Reduplicacin de raz con valor pluralizador
Reduplicado Asociado Glosa
karakaral kattaa erguidos/derechos
lakalakal lakataa derechos
puchirapuchiral puchirataa estirados
pspsl pstaa hinchadosshaashaal shaataa estancados/medio llenos
sirasiral sirataa lisos/llanos
tsktskl tsktaa metidos dentro de algo
wayawayal wayataa esparcidos/extendidos
yakayakal yakataa desajustados
julejuler juletaa tendidos
kachekacher kachetaa colgadosseeseer seetaa aglomerados en recipiente
8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1
9/25
shekesheker sheketaa inclinados/encogidos
jokojokoluu jokotoo jorobados
joyojoyoluu joyotoo sentados/en cuclillas
kookooluu kootoo abultados/embojotados
lijolijoluu lijotoo obscuros
meromeroluu merotoo parcialmente hundidos
shokoshokoluu shokotoo encorvados
woyowoyoluu woyotoo boca abajo
koukouluu koutaa callados
puupuuluu puutaa oblicuos
yokuyokuluu yokutaa apagados
yumuyumuluu yumutaa serios
chamachamoluu chamataa pandeados (objetos largos)
chapachapoluu chapataa metidos en lquido
jamajamoluu jamataa tendidos/estancados
jimajimoluu jimataa quietos
lamalamoluu lamataa torcidos/en cuatro patas
pirapiroluu pirataa llenos de lquido
shawashawoluu shawataa parados
yuluyuruluu yuttaa estirados (cf. ayulujaa estirar)
stsrl sttaa encerrados (cf. aslujaa encerrar)
lalal lataa gruesos (cilndricos)
ouwouluu outaa muertos
wawal wataa tendidos sobre algo
yyl ytaa ausentes
Reduplicacin permansiva con auxiliar maa
Defectivo Glosa Reglar Glosa
chamaa maa permanecer aconcavado chamataa aconcavado
charalii maa permanecer aconcavado charaitaa aconcavado
jimaa maa permanecer quieto jimataa quieto
jokoyolii maa permanecer encogido jokoyoitaa encogido jotolii maa permanecer tendido jotoitaa tendido
8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1
10/25
joyoo maa permanecer sentado joyotoo sentado
julee maa permanecer acostado juletaa acostado
kalaa maa permanecer sobresaliente kattaa sobresaliente
kouu maa permanecer callado koutaa callado
kulemaa maa permanecer sonriente kulemataa sonriente
lesuu maa permanecer inclinado lesutaa inclinado
shawaa maa permanecer parado shawataa parado
wa maa permanecer tendido wataa tendido
cheujaawaa maa permanecer faltando cheujaawaa hacer falta
cheecheewaa maa permanecer desajustado cheecheewaa desajustado
jotoo maa permanecer encendido jotoo encendido
kaitaa maa permanecer esparcido kaitaa esparcirse
kattaa maa permanecer sobresaliente kattaa sobresalienteConstruccin kuu con auxiliar maa, sentido de inoportunidad.Ejemplo: kookok maa = andar gritando(inoportunamente)Defectivo Glosa Regular Glosa
chamakuu maa andar aconcavado chamataa aconcavado
charaikuu maa andar aconcavado charaitaa aconcavado
iralakuu maa andar llorando irattaa llorar
julekuu maa andar acostndose juletaa acostado
kaikuu maa andar esparcindose kaitaa esparcirse
kalakuu maa andar sobresaliendo kattaa sobresalir
kookokuu maa andar gritando kookotoo gritar
lawakuu maa andar masticando lawataa masticarlemkuu maa andar reptando lemtaa reptar
lianakuu maa andar tambalendose liantaa tambalear
lkakuu maa andar encaramndose lkataa encaramarse
cheecheekuu maa andar desajustado cheecheewaa escapar
isakuu maa andar escapando isaa desajustado
jotokuu maa andar ardiendo jotoo arder
makatakuu maa andar quedndose makataa quedarseshaitakuu maa andar jugando shaitaa jugar
8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1
11/25
aashajaakuu maa andar hablando aashajaawaa hablar
achiitakuu maa andar defecando achiitaa defecar
antakuu maa andar llegando antaa llegar
Verbos estativos con sufijo muu
Verbos -muu Glosa Regular Glosa
jotolimuuwaa yacer varios jotoitaa yacer
julemuuwaa acostados varios juletaa acostado
lamamuuwaa gatear varios lamataa gatear
lawamuuwaa masticar varios lawataa masticar
palasimuuwaa acostados varios palasitaa acostadosaamamuuwaa flotar varios saamataa flotar
shawamuuwaa de pie varios shawataa de pie
shorolomuuwaa chorrear varios shorottaa chorrear
tunkamuuwaa dormidos varios tunkataa dormido
kai(ta)muuwaa esparcirse varios kaitaa esparcirse
wai(ta)muuwaa andar varios rpido waitaa andar rpido
Verbos estativos con sufijo n- ante sufijo TemticoEstativo 1 Glosa Estativo 2 Glosa
jamataa tendido jamantaa permanecer tendido
juletaa acostado julentaa permanecer acostado
kachetaa colgado kachentaa permanecer colgado
lesutaa inclinado lesuntaa estar bambolendose
palataa fluir palantaa estar fluyendosamataa flotar samantaa andar flotando
shaataa estancado shaantaa permanecer estancado
[21] Gradacin verbal en infinitivo y tiempo generalLa semntica de la gradacin verbal es esencialmente aspectual: Gradacin 1: modoNICO del predicado (con posibles lecturas de incoacin, dedicacin, frecuencia,etc.); Gradacin 2: modo MULTIPLE del predicado (con posibles lecturas de
progresividad, continuidad, repeticin, multiplicidad de actantes, multiplicidad deobjetos, etc.); Gradacin 3: modo SBITO del predicado (con posibles lecturas deviolencia, brusquedad, precipitacin, etc.).
8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1
12/25
G Infinitivo Morfologa Tiempo general
1 ashktaa /a-shk-ta-a/ ashkts
2 ashkjaa /a-shk-ja-a/ ashkjas
3 ashkjaawaa /a-shk-ja-a-waa/ ashkjaas
1 apalaitaa /a-palai-ta-a/ apalaits
2 apalaijaa /a-palai-ja-a/ apalaijas
3 apalaijaawaa /a-palai-ja-a-waa/ apalaijaas
1 apotoo /a-po-ta-a/ apots
2 aponoo /a-po-na-a/ apons
3 aponoowaa /a-po-na-a-waa/ aponoos
1 kachetaa /kache-ta-a/ kachets
2 kachetajaa /kache-ta-ja-a/ kachetajs
3 kachetajaawaa /kache-ta-ja-a-waa/ kachetajaas
1 saamataa /saama-ta-a/ saamats
2 saamatajaa /saama-ta-ja-a/ saamatajs
3 saamatajaawaa /saama-ta-ja-a-waa/ saamatajaas
1 chleewaa /chlee-O-waa/ chlees
2 chleejaa /chlee-ja-a/ chleejs
3 chleejaawaa /chlee-ja-a-waa/ chleejaas
Gradacin 1 Gradacin 2 Gradacin 3 Glosa
aataa aanaa aanawaa meter, poner
awachiraa awachijaa awachijawaa poner boca abajo
achecheraa achechejaa achechejawaa endurecer, apretar
akaaplaa akaapjaa akaapjawaa agrandar, aumentar (un poco)akatalaa akatajaa akatajawaa separar, apartar
alataa alanaa alanawaa pasar
amtsiialaa amtsiiajaa amstiiajawaa ennegrecer
anslaa ansjaa ansjawaa desplazar, mover
apalaitaa apalaijaa apalaijaawa voltear, girar
apalasiraa apalasijaa apalasijawaa acostar
apchiralaa apchirajaa apchirajawaa enderezarapsialaa apsiajaa apsiajawaa endulzar
8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1
13/25
aptaa apnaa apnawaa abandonar, dejar
aralaa alajaa alajawaa encorvar, desviar
ashararalaa asharalajaa asharalajawaa licuar, desespesar
atslaa atsjaa atsjawaa descoser
awawalaa awawajaa awawajawaa abanicar, ventear
eisholoo eishojoo eishojowaa enrojecer
ejeplaa ejepjaa ejepjawaa inclinar
ootoo oonoo oonowaa montar, embarcar
ojolochiraa ojolochijaa ojolochijaawaa enrollar
ojutalaa ojtajaa ojutajawaa abrir
olotoloo olotojoo olotojowaa enderezar
onjulaa onjjaa onjujawaa esconder
oyoorulaa oyooljaa oyoolujawaa disminuir lquido[22] Gradacin verbal por reemplazo (ST1>ST2) o adicin (ST1+ST2) de ST
G1 G2 G3 Ejemplo G1 Ejemplo G2 Ejemplo G3 Glosa
-OE + -ja
+ a
chl-O- chl-O-ja-a chl-O-ja-a-waa mojado
-OA + -ja asa-O-a a-sa-O-ja-a asa-O-ja-a-waa beber-taE + -ja jak-ta-a jak-ta-ja-a jak-ta-ja-a-waa maduro
-taA > -na e-me-ta-a e-me-na-a e-me-na-a-waa hundir
> -ja a-tou-ta-a a-tou-ja-a a-tou-ja-a-waa lamer
-ja + -ja e-jime-ja-a e-jime-ja-a e-jime-ja-a-waa pescar
-la > -ja a-na-la-a a-na-ja-a a-na-ja-a-waa mirar
-ka + -ja o-ula-ka-a o-ula-ka-ja-a o-ula-ka-ja-a-waa probar
[23] Verbos activos y estativos sin primera gradacinEstativo Glosa Activo Glosa
cheujawaa faltar acheujawaa faltar
chumjaa sentir celos achumjaa sentir celos
jaijawaa incompleto ajaijawaa escasear
walaajaa pagado awalaajaa pagar
yamjaa escarmentado ayamjaa escarmentar
8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1
14/25
[24] Pares mnimos por longitud voclica en la gradacin
Infinitivo G2 Infinitivo G3 Glosa Finita G2 Finita G3
aljaa aljawaa extraer alashi aljaashi
achujaa achujawaa chupar achujashi achujaashiakaaliijaa akaaliijawaa auxiliar akaalijashi akaalijaashi
apoijaa apoijawaa salcochar apoijashi apoijaashi
epinaa epinawaa barrer epinashi epinaashi
apnaa apnawaa dejar apnashi apnaashi
asnaa asnawaa quitar asnashi asnaashi
ekeesjaa ekeesjawaa hacer queso ekeesjashi ekeesjaashi
alemjaa alemjawaa reptar talemjale talemjaaleajljaa ajljawaa desgranar tajljale tajljaale
akamjaa akamjawaa fumar takamjale takamjaale
aakjaa aakjawaa instigar aakjal aakjaal
achiinaa achiinawaa golpear achiinal achiinaal
akasuujaa akasuujawaa blanquear akasuujai akasuujaai
[25] Alargamiento morfolgico de vocales de STTema corto Glosa Tema largo Glosa
aajaa quemar aajawaa asar (vegetales)
aanaa meter 2 aanawaa meter 3
alakajaa cocinar 2 alakajawaa cocinar 1
aashajaa gestionar aashajawaa hablar
alanaa pasar 2 alanawaa pasar 3
amtsiialaa ennegrecer amtsiialawaa ennegrecerse
ansjaa desplazar 2 ansjawaa desplazar 3
anslaa desplazar anslawaa desplazarse
apalaijaa voltear 2 apalaijawaa voltear 3
apalaitaa voltear apalaitawaa voltearse
apalasijaa acostar 2 apalasijawaa acostar 3
apalasiraa acostar apalasirawaa acostarse
apchirajaa enderezar 2 apchirajawaa enderezar 3
8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1
15/25
apchiralaa enderezar apchiralawaa enderezarse
asiwataa soltar asiwatawaa soltarse
asikaa coger mujer asikawaa tener sexo
atslaa descoser atslawaa descoserse
atunkaa dormir atunkawaa pernoctar
eikajaa ir a llevar 2 eikajawaa ir a llevar 1
eishojoo enrojecer 2 eishojowaa enrojecer 3
eisholoo enrojecer eisholowaa enrojecerse
ejepjaa inclinar 2 ejepjawaa inclinar 3
emiijaa celebrar emiijawaa jugar
ojutajaa abrir 2 ojutajawaa abrir 3
ojutalaa abrir ojutalawaa abrirse
olotojoo enderezar 2 olotojowaa enderezar 3
onjulaa esconder onjulawaa esconderse
[26] Verbos activos que parecen carecer de sufijo TemticoInfinitivo Glosa Finita
aapaa or, dar aapsantaa venir, llegar ants
asaa beber ass
eraa ver terin
ekaa comer eks
ounaa ir ounusu
ousaa desherbar ousushi
[27] Verbos activos con sufijo Temtico kaInfinitivo Glosa Finita
achekaa querer acheks
aikaa vender aiks
aliikaa subir aliiks (cf. liikataa estar subindose)
anakaa alumbrar anaks
asakaa invitar asaks (cf. sakakuu maa andar invitando)
asikaa coger mujer asiks
8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1
16/25
atkaa flechar atks
atkaa moldear atks (cf. tkatkaa moldeable)
atunkaa dormir atunkusu (cf. tunkataa dormido)
eikaa ensear eiks
eirakaa amagar eirakshi
eirakawaa mirar eirakaashi
oukaa obstruir oukusu
oulakaa probar oulaks
[28] Verbos estativos con infinitivos en wataa
Estativo Glosa Conjugado Activo Glosajoliwataa estar enterrando joliwatshi ojoitaa enterrar
kayawataa agitar vasija kayawatshi akayalaa agitar vasija
kutuwataa estar movindose kutuwatshi Akutulawaa moverse
lawataa estar masticando lawatshi ala jaa masticar
masiwataa estar menendose masiwatshi amasi jaa menearse
saiwataa estar punzando saiwatshi asaitaa punzar
shalewataa estar desmenuzando shalewatshi ashaletaa desmenuzarsholowataa estar introduciendo sholowatshi asholotoo introducir
shotowataa estar desconchando shotowatshi ashototoo desconchar
swataa estar pellizcando swatshi astaa pellizcar
talewataa estar tocando tambor talewatshi atale jaa tocar tambor
tuuwataa estar sacando races tuuwatshi atuutaa sacar races
tlwataa estar golpeando tlwats atttaa golpear
twataa estar desgarrando twatshi atlaa desgarrarwaliwataa estar escarbando waliwats awali jaa escarbar
yakuwataa estar masticando yakuwatshi Ayakulawaa masticar
yapuwataa estar cosiendo yapuwatshi ayap jaa coser
yatawataa estar trabajando yatawatshi ayatawaa trabajar
[29] Combinacin de sufijos a-la (CE=contra-expectacin)
Forma verbal Morfologa Glosa
apotooloo /a-po-ta-a-la-a/ cavar CE
8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1
17/25
ekaalaa /a-ka-a-la-a/ comer CE
kasheeraa /ka-shi-a-la-a/ tener padre CE
kotseeraa /ka-otse-a-la-a/ tener olla CE
mojaalaa /moju-a-la-a/ pobre CE
ttaalaa /tt-a-la-a/ diligente CE
washiraalaa /washir-a-la-a/ rico CE
aleejaatshi /a-lee-ja-a-la-shi/ l se regreso CE
atunkaatshi /a-tun-ka-a-la-shi/ l se durmi CE
ayalajaatshi /a-yala-ja-a-la-shi/ l llor CE
ayataatshi /aya-ta-a-la-shi/ l permaneci igual CE
ekaatshi /a-ka-a-la-shi/ l come CE
ipuwolaats /ipuwolu-a-la-s/ ella esta embarazada CE
jimataatshi /jima-ta-a-la-shi/ l se aquiet CE
ounaatshi /a-una-a-la-shi/ l se fue CE
alakajaalaas /a-laka-ja-a-a-la-s/ ella cocina CE
ayataalaashi /a-ya-ta-a-a-la-shi/ l trabaja CE
aikalaalaashii /a-ika-la-a-a-la-shii/ ellos se sentaron CE
apantajaalaashi /a-panta-ja-a-a-la-shi/ l se ech a correr CE
atpanaalaas /atpanaa-a-la-s/ ella se volvi conejo CE
awataalaashi /a-wa-ta-a-a-la-shi/ l corri CE
lalaalaashi /lalaa-a-la-shi/ l se puso viejo CE
majaalaas /ma-ja-a-a-la-s/ ella dijo de pronto CE
onjulaalaashi /a-nju-la-a-a-la-shi/ l se escondi CE
wanaalaashii /wanaa-a-la-shii/ ellos se encontraron CE[30] Combinacin de sufijos INF-ta (INME=inmediatez)Forma verbal Morfologa Glosa
ayatawaataa /a-ya-ta-waa-ta-a/ trabajar INME
ayatawaatshi /a-ya-ta-waa-ta-shi/ l trabaj INME
aikalawaatshi /a-ika-la-a-waa-ta-shi/ l se sent INME
eirakawaats /a-ira-ka-a-waa-ta-s/ ella mir INME
ekaataa /a-ka-a-ta-a/ comer INMEekaatshi /a-ka-a-ta-shi/ l come INME
8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1
18/25
lotootshi /lo-ta-a-ta-shi/ l fue derecho INME[31] Combinacin de sufijos eema-ta (INMI=inminencia)Forma verbal Morfologa Glosa
aikalaweemataa /a-ika-la-a-eema-ta-a/ sentarse INMI
aikalaweematshi /a-ika-la-a-eema-ta-shi/ l se sienta INMI
alleematshi /a-l-la-eema-ta-shi/ l se acerca INMI
aseematshi /a-sa-eema-ta-shi/ l bebe INMI
jayunkeemats /jayunka-eema-ta-s/ ello est bien cocido INMI
ouneemataa /a-una-eema-ta-a/ irse INMI
ouneematshi /a-una-eema-ta-shi/ l se va INMI
[32] Combinacin de sufijos aya-ta (APA=de aqu para all)Forma verbal Morfologa Glosa
ayatawaayatshi /a-ya-ta-a-waa-aya-ta-shi/ l trabaja APA
ayonnajaayataa /a-yonna-ja-a-aya-ta-a/ bailar APA
ayonnajaayatshi /a-yonna-ja-a-aya-ta-shi/ l baila APAeirakawaayatshi /a-ira-ka-a-waa-aya-ta-shi/ l miraba APA
ekaayatshi /a-ka-a-aya-ta-shi/ l come APA
ekaawaayatshi /a-ka-a-waa-aya-ta-shi/ l est comiendo APA
onjulaayatshi /a-nju-la-a-aya-ta-shi/ l esconde APA
onjulawaayatshi /a-nju-la-a-waa-aya-ta-shi/ l se esconde APA
ounaayats /a-una-a-aya-ta-s/ ella anda APA
[33] Combinacin de sufijos INF-ja (ENF=nfasis)Forma verbal Morfologa Glosa
aashajawaajaa /a-asha-ja-a-waa-ja-a/ hablar ENF
aashajawaajin /a-asha-ja-a-waa-ja-in/ hablando ENF
[34] Combinacin de sufijos maa-ta (CEL=celeridad)Forma verbal Morfologa Glosa
8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1
19/25
aashajaamaataa /a-asha-ja-a-maa-ta-a/ hablar CEL
aashajaamaatshii /a-asha-ja-a-maa-ta-shii/ ellos hablaron CEL
atjamaataa /a-t-ja-maa-ta-a/ saber CEL
atjamaatshi /a-t-ja-maa-ta-shi/ l supo CEL
atunkamaataa /a-tun-ka-maa-ta-a/ dormir CEL
atunkamaatshi /a-tun-ka-maa-ta-shi/ l se durmi CEL
josomaataa /joso-maa-ta-a/ secarse CEL
josomaats /joso-maa-ta-s/ ella se sec CEL
ounamaataa /a-una-maa-ta-a/ marcharse CEL
ounamaatichipa /a-una-maa-ta-i-chi-pa/ l se march CEL
wattaamaataa /watta-maa-ta-a/ alejarse CEL
wattaamaatshi /watta-maa-ta-shi/ l se alej CEL
[35] Combinacin de sufijos ta maa (EXCES=repeticin excesiva)Forma verbal Morfologa Glosa
aashajaata maa /a-asha-ja-a-ta ma-a/ hablar EXCES
aashajaata ms /a-asha-ja-a-ta ma-s/ ella habla EXCES
apototo maa /a-po-ta-ta ma-a/ cavar EXCESapototo mshi /a-po-ta-ta ma-shi/ l cava EXCES
ashajata maa /a-sha-ja-ta ma-a/ escribir EXCES
ashajata mshii /a-sha-ja-ta ma-shii/ ellos escriben EXCES
ounata maa /a-una-ta ma-a/ irse EXCES
ounata ms /a-una-ta ma-s/ ella se va EXCES
[36] Combinacin de sufijos tta-ta (ADIC=adicional, algo ms)Infinitivo Infinitivo tta-ta Morfologa Glosa
anaa anattataa /ana-tta-ta-a/ bueno ADIC
atulaa atuluttataa /a-tu-la-tta-ta-a/ mamar ADIC
eraa erttataa /a-ra-tta-ta-a/ ver ADIC
eweetaa eweetttataa /a-wee-ta-tta-ta-a/ salir ADIC
kojutaa kojututtataa /koju-ta-tta-ta-a/ caro ADIC
[37] Armona voclica
8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1
20/25
Infinitivo Estrctra Glosa
aponoo /a-po-na-a/ cavar 2
apotoo /a-po-ta-a/ cavar 1
ekeroloo /a-kero-la-a/ entraremerotoo /a-mero-ta-a/ hundirse
merotoo /mero-ta-a/ hundido
oyotoo /a-yo-ta-a/ verter
olojoo /a-lo-ja-a/ cazar
[38] Tensado de lquidaInfinitivo Estrctra Glosa
awachiraa /a-wachi-la-a/ voltear
achecheraa /a-cheche-la-a/ endurecer
akacheraa /a-kache-la-a/ colgar
apalasiraa /a-palasi-la-a/ acostar
ojulerawaa /a-jule-la-a-waa/ acostarse
[39] Disimilacin de lquidaInfinitivo Estrctra Glosa Comprese Glosa
aamralaa /a-jamla-la-a/ heder jamlaa hediondo
aparalaa /a-pala-la-a/ verter palataa fluir
aralaa /a-la-la-a/ encorvar alajaa encorvar 2
asaaralaa /a-saala-la-a/ lastimar saalaa herido
ashakaaralaa /a-shakaala-la-a/ desespesar ashakaalajaa desespesar 2ashararalaa /a-sharala-la-a/ licuar 1 asharalajaa licuar 2
asrlaa /a-sl-la-a/ cerrar 1 asljaa cerrar 2
oyoorulaa /a-yoolu-la-a/ achicar 1 oyoolujaa achicar 2
yuluyurulu /yulu-yulu-lu-u/ estirados ayulujaa estirar
[40] Elisin de vocal alta posterior + Fortalecimiento de lquida
Forma Estructura Glosa Comprese Glosa
akatatshi /a-kata-la-shi/ l separa akatalaa separar
8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1
21/25
apchirats /a-pchira-la-s/ ella endereza apchiralaa enderezar
apsiats /a-psia-la-s/ ella endulza apsialaa endulzar
awawatshi /a-wawa-la-shi/ l abanica awawalaa abanicar
ekerotshi /a-kero-la-shi/ l entra ekeroloo entrar
epiratshi /a-pira-la-shi/ l llena epiralaa llenar
sttaa /sl-ta-a/ cerrado asljaa cerrar 2
washattaa /washalu-ta-a/ perniabierto awasharulaa abrir piernas
yuttaa /yulu-ta-a/ estirado ayulujaa estirar
[41] Elisin de lquida
Infinitivo Estrctra Glosa Comprese Glosacharaitaa /charali-ta-a/ pandeado acharaliraa pandear
jokoyoitaa /jokoyoli-ta/ encogido jokoyolii maa permanecerencogido
jotoitaa /jotoli-ta-a/ tendido jotolii maa permanecer tendido
ojoitaa /a-joli-ta-a/ sepultar 1 ojolijaa sepultar 2
shaitaa /shali-ta-a/ jugar ashaliraa juego
[42] SncopaEstrctra Glosa Variacin
/a-chii-ta-shii/ ellos defecaron achiitshii ~ achiitshii
/a-la-ta-shii/ ellos pasaron alatshii ~ alatshii
/a-pi-ta-s/ ella barre epits ~ epits
/a-shaka-ta-s/ ella baja ashakats ~ ashakats
/jima-ta-shi/ l se aquiet jimatshi ~ jimatshi
/kache-ta-s/ ella est colgada kachets ~ kachets
/lem-ta-shi/ l repta lemts ~ lemts
/maka-ta-shi/ l se qued makats ~ makats
/pira-ta-s/ ella est llena pirats ~ pirats
/tala-ta-shi/ l est contento talatshi ~ talatshi
[43] Recorte voclico
8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1
22/25
Infinitivo Glosa Comprese Glosa
aakja(a)waa instigar aakjaal instigadora
alakaja(a)waa cocinar alakajaas ella cocina
alja(a)waa extraer aljaashi l extrae
ayata(a)waa trabajar ayataas ella trabaja
aashaja(a)waa hablar aashajaashi l habla
achaja(a)waa buscar achajaas ella busca
achiina(a)waa golpear achiinaal golpeadora
aikala(a)waa sentarse aikalaas ella se sienta
ajlja(a)waa desgranar ajljaalee desgranadero
akamja(a)waa fumar akamjaalee fumadero
amtsiiala(a)waa ennegrecerse amtsiialaashi l ennegrece
ansla(a)waa desplazarse anslaas ella se desplaza
apalasira(a)waa acostarse apalasiraashii ellos se acuestan
atsla(a)waa descoserse atslaas ella se descose
eikaja(a)waa ir a llevar eikajaashi l va a llevar
eimala(a)waa aquietarse eimalaas ella se aquieto
emiija(a)waa jugar emiijaashii ellos juegan
epina(a)waa barrer epinaashi l barre
ojutala(a)waa abrirse ojutalaas ella se abre
okolojo(o)waa mudarse okolojoos ella se mudo
onjula(a)waa esconderse onjulaashi l se escondi
[44] Afresis glotal
Estativo Glosa Activo Glosa Alomorfosishii amargo eishiraa amargar ishi ~ ishi
ishoo rojo eisholoo enrojecer isho ~ isho
leeyataa girar aleeyalaa girar leeya ~ leeya
unataa andar ounaa ir una ~ una
twataa desgarrar atlaa desgarrar t ~ t
wataa tendido awalaa tender wa ~ wa
yataawataa trabajar ayatawaa trabajar yata ~ yatayl picado ayljaa picar yl ~ yl
8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1
23/25
yletaa girar ayletaa girar yle ~ yle
yunataa mecerse ayuunalaa mecer yuuna ~ yuuna
[45] Elisin glotalEstativo Glosa Activo Glosa Alomorfos
jaktaa maduro aaktajaa madurar jak ~ ak
jamataa extendidas aamalaa extender jama ~ ama
japlii apenarse aapliraa apenar japli ~ apli
jashwaa fermentado aashlaa fermentar jash ~ ash
jawalii hediondo aawaliraa heder jawali ~ awali
jawataa pesado aawatalaa engordar jawa ~ awa jemeiwaa nacer eemeijaa atender parto jemei ~ emei
jemiaa templado eemialaa refrescar jemia ~ emia
jeruluu ancho eerulujaa ensanchar jerulu ~ erulu
jimataa quieto eimalaa aquietarse jima ~ ima
jokotoo arqueado ookoloo encorvar joko ~ oko
josoo seco oosoloo secar joso ~ oso
jotoo encendido ootoloo encender joto ~ oto
[1] Los mltiples infinitivos de colgar
abreviaturas:0= cero persona, A= alargamiento morfolgico, CAU= causativo, CONC=concurso,DES= desiderativo, INF= infinitivo,INMI= inminente, JA= sufijo temtico ja, LA=sufijo temtico la, PAS= pasiva,TA= sufijo temtico -ta.
Infinitivo Morfologa Glosa morfmica
akachejaa /a-kache-ja-a/ [0-colgar-JA-INF]
estar colgando continuamente
akachejaajirawaa /a-kache-ja-a-iraa-waa/ [0-colgar-JA-A-CONC-INF]
colgar subita y simultneamente con otro
akachejaanaa /a-kache-ja-a-na-a/ [0-colgar-JA-A-PAS-INF]
ser colgado sbitamenteakachejawaa /a-kache-ja-a-waa/ [0-colgar-JA-A-INF]
8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1
24/25
colgar sbitamente
akachejaaweewaa /a-kache-ja-a-ee-waa/ [0-colgar-JA-A-DES-INF]
querer colgar sbitamente
akachejeennaa /a-kache-ja-a-ira-na-a/ [0-colgar-JA-A-CAU-PAS-INF]
ser mandado a que se cuelgue sbitamente
akachejeeraa /a-kache-ja-a-ira-a/ [0-colgar-JA-A-CAU-INF]
mandar a colgar sbitamente
akachejeewaa /a-kache-ja-ee-waa/ [0-colgar-JA-DES-INF]
querer colgar continuamente
akachejinnaa /a-kache-ja-ira-na-a/ [0-colgar-JA-CAU-PAS-INF]
ser mandado colgar consecutivamente
akachejiraa /a-kache-ja-ira-a/ [0-colgar-JA-CAU-INF]
mandar a colgar continuamente
akachejirawaa /a-kache-ja-iraa-waa/ [0-colgar-JA-CONC-INF]
colgar continua y simultneamente con otro
akachejanaa /a-kache-ja-na-a/ [0-colgar-JA-PAS-INF]
estar siendo colgado continuamente
akachennaa /a-kache-la-na-a/ [0-colgar-LA-PAS-INF]
ser colgado
akacheraa /a-kache-la-a/ [0-colgar-LA-INF]
colgar
akacheraajeewaa /a-kache-la-a-ee-waa/ [0-colgar-LA-A-DES-INF]
querer colgarse de algo
akacheraajirawaa /a-kache-la-a-iraa-waa/ [0-colgar-LA-A-CONC-INF]
colgarse de algo simultneamente con otroakacherawaa /a-kache-la-a-waa/ [0-colgar-LA-A-INF]
colgarse de algo
akachereennaa /a-kache-la-a-ira-na-a/ [0-colgar-LA-A-CAU-PAS-INF]
ser mandado a colgarse
akachereemataa /a-kache-la-eema-ta-a/ [0-colgar-LA-INMI-TA-INF]
akachereeraa /a-kache-la-a-ira-a/ [0-colgar-LA-A-CAU-INF]mandar a colgarse
8/6/2019 Wayuunaiki - Tablas 1
25/25
akachereewaa /a-kache-la-ee-waa/ [0-colgar-LA-DES-INF]
querer colgar
akacherinnaa /a-kache-la-ira-na-a/ [0-colgar-LA-CAU-PAS-INF]
ser mandado a colgar
akacheriraa /a-kache-la-ira-a/ [0-colgar-LA-CAU-INF]
mandar a colgar un cosa
akacherirawaa /a-kache-la-iraa-waa/ [0-colgar-LA-CONC-INF]
colgar algo simultneamente con otro
akacheruwaa /a-kache-la-uu-waa/ [0-colgar-LA-PAS-INF]
ser colgado al fin