VOLUME S4, ISSUE 5 “Илм маърифат ва рақамли иқтисодиётни ...€¦ · Ахмедова Муқаддасхон Турсуновна АМИР ТЕМУР

1

S4 СОН, 5 ЖИЛД

НОМЕР S4, ВЫПУСК 5

VOLUME S4, ISSUE 5

“Илм-маърифат ва рақамли иқтисодиётни

ривожлантириш йили”га бағишланади

2

№ S4 (2020) DOI http://dx.doi.org/10.26739/2181-9130-2020-S4

4

МУНДАРИЖА \ СОДЕРЖАНИЕ \ CONTENT

1. Хусанбаев Олим Отамуратович

КОНСТИТУЦИЯ – ЖАМИЯТДА ҲУҚУҚИЙ ОНГ ҲАМДА ҲУҚУҚИЙ МАДАНИЯТНИ

ЮКСАЛТИРИШНИНГ ҲУҚУҚИЙ АСОСИ 8

2. Ноила Ишназаровна Мустафоева

ҲУҚУҚБУЗАРЛИКЛАР ТУШУНЧАСИ, ВУЖУДГА КЕЛИШИ ВА УЛАРНИНГ

БЕЛГИЛАРИ 14

3. Бехзод Рашидов

ЖИНОЯТ-ПРОЦЕССУАЛ ҚОНУНЧИЛИК РИВОЖЛАНИШИДА ХУСУСИЙ АЙБЛОВ

ИНСТИТУТИНИНГ КЕНГАЙТИРИЛИШИ 20

4. Содиков Акмал Шавкат ўғли

НОРМА ИЖОДКОРЛИГИ ЖАРАЁНИНИ АХБОРОТ БИЛАН ТАЪМИНЛАШ: ИЛМИЙ-

АМАЛИЙ МАСАЛАЛАР 32

5. Рахимова Ульзана Хамидуллаевна

ПОНЯТИЕ И ЗНАЧЕНИЕ СУДЕБНОЙ ЭКСПЕРТИЗЫ 41

6. Турғунов Ойбек Каримович

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ КОНСТИТУЦИЯСИ – САЙЛОВ ТИЗИМИНИНГ

ҲУҚУҚИЙ АСОСИ 50

7. Исмаилов Шахзод Акрамджанович

К ПОНЯТИЮ КОРРУПЦИИ В СФЕРЕ ГОСУДАРСТВЕННЫХ ЗАКУПОК 65

8. Сайдуллаев Шахзод Алиханович

ҲУҚУҚДАГИ БЎШЛИҚЛАР ВА УЛАРНИ АНИҚЛАШ МЕХАНИЗМЛАРИНИ

ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ 73

9. Боймуродов Ботир Панжи ўғли

НОРМА ИЖОДКОРЛИГИДА ФУҚАРОЛАР ИШТИРОКИНИНГ ҲУҚУҚИЙ

АСОСЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ 83

10. Ражаббоев Соҳиб Рўзиқулович

ТАЛОН-ТОРОЖ ҚИЛИШНИНГ УМУМИЙ ТУШУНЧАСИ ВА УНИНГ ИЖТИМОИЙ

ХАВФЛИЛИГИ 92

11. Мадиев Фахриддин Хошим угли, Нариманов Бекзод Абдувалиевич

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА МАЪМУРИЙ ЮСТИЦИЯ ВА УНИНГ

РИВОЖЛАНТИРИШ ИСТИҚБОЛАРИ 100

12. Мехмонов Камбариддин Мирадхамович

ОСОБЕННОСТИ ГРАЖДАНСКО-ПРАВОВЫХ ОТНОШЕНИЙ В СОЦИАЛЬНЫХ

СЕТЯХ 111

13. Ниёзова Саломат Сапаровна, Тухтаев Хожиакбар Қиёмиддин ўғли

ҚАСДДАН ОДАМ ЎЛДИРИШ ЖИНОЯТИНИНГ ОБЪЕКТИ 119

14. Ахмедова Муқаддасхон Турсуновна

АМИР ТЕМУР ҚЎШИНИДАГИ ТАРТИБ-ИНТИЗОМ 128

15. Karaxodjayeva Dilorom Mamirovna, Abduraxmanov Sanjarbek Sunnat o`g`li

XUSUSIY BANDLIK AGENTLIKLARI VA DAVLAT O`RTASIDAGI

MUNOSABATLARINING TARTIBGA SOLINISHINI TAKOMILLASHTIRISH

MASALALARI 138

16. Jumanazarova Marjona Botir qizi

QILMISHNING JINOIYLIGINI ISTISNO QILUVCHI HOLAT SIFATIDA OXIRGI

ZARURATNING O`ZIGA XOS JIHATLARI HAMDA HUQUQIY TABIATI 147

5

17. Норматов Бекзод Акрамович

СОЛИҚ ТЕКШИРУВЛАРИНИ ҲУҚУҚИЙ ТАРТИБГА СОЛИШ ВА СУД АМАЛИЁТИ 156

18. Олламов Алишер Ярашович

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ МАЖЛИСИ СЕНАТИНИНГ ХАЛҚ

ДЕПУТАТЛАРИ КЕНГАШЛАРИ БИЛАН ЎЗАРО МУНОСАБАТЛАРИ

ПРИНЦИПЛАРИ 167

19. Икрамов Шерзод Рахимджанович

ВОЯГА ЕТМАГАН ШАХСЛАРНИ МОДДИЙ ТАЪМИНЛАШДАН БЎЙИН ТОВЛАШ

ЖИНОЯТЛАРИНИНГ ЮРИДИК ТАҲЛИЛИ ВА УНИ СОДИР ЭТГАНЛИК УЧУН

ЖАВОБГАРЛИК 177

20. Худайбергенов Бахрам Куанышбаевич

ОСОБЕННОСТИ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ СПЕЦИАЛЬНЫХ ЗНАНИЙ В СФЕРЕ

КОМПЬЮТЕРНЫХ ТЕХНОЛОГИЙ ПРИ РАССЛЕДОВАНИИ ПРЕСТУПЛЕНИЙ 186

21. Бахтиёр Батирович Хидоятов

ТЕРГОВГА ҚАДАР ТЕКШИРУВ ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ЖИНОЯТ

ПРОЦЕССИДА СУДГА ҚАДАР ИШ ЮРИТИШНИНГ БИРЛАМЧИ БОСҚИЧИ

СИФАТИДА 193

22. Шоназаров Ульфат Иброгим угли

ОСОБЕННОСТИ ПРИМЕНЕНИЯ И ИСПОЛЬЗОВАНИЯ БЛОКЧЕЙНА И СМАРТ-

КОНТРАКТА КАК СПЕЦИАЛИЗИРОВАННЫЙ СПОСОБ ХРАНЕНИЯ ДАННЫХ,

ЦИФРОВОГО РЕЕСТРА СДЕЛОК, КОНТРАКТОВ И ТРАНЗАКЦИЙ В РЕСПУБЛИКЕ

УЗБЕКИСТАН 205

23. Нематов Жўрабек Нематиллоевич

ФУҚАРОНИНГ МАЪМУРИЙ СУДГА ШИКОЯТ ҚИЛИШ ҲУҚУҚИ ЧЕКЛАНИШИ

МУМКИНМИ? (СУДЛОВГА ТААЛЛУҚЛИЛИКНИНГ АЙРИМ ЖИҲАТЛАРИ

ТАҲЛИЛИ) 212

24. Ихтиёр Беков

ЖАМИЯТДА СИЁСИЙ ПАРТИЯЛАР РОЛИНИ ОШИРИШГА ҚАРАТИЛГАН

ҲУҚУҚИЙ ИСЛОҲОТЛАР 225

25. Хужамбердиев Фаррух Комилович

ПОМИЛОВАНИЕ – ГУМАННЫЙ ИНСТИТУТ УГОЛОВНОГО ПРАВА 232

26. Бозаров Шавкат Таджибаевич

ЛИЗИНГ ШАРТНОМАСИ ТОМОНЛАРИНИНГ ҲУҚУҚИЙ МАҚОМИ 240

27. Усмонова Мунисхон Йўлдош қизи

ЎЗ ҲАРАКАТЛАРИНИНГ АҲАМИЯТИНИ ТУШУНА ОЛМАЙДИГАН ЁКИ УЛАРНИ

БОШҚАРА ОЛМАЙДИГАН ФУҚАРО ТОМОНИДАН ТУЗИЛГАН БИТИМЛАРНИ

ҲАҚИҚИЙ ЭМАСЛИГИ – НИЗОЛИ БИТИМНИНГ ТУРИ СИФАТИДА 246

28. Омонов Аҳрорбек Адҳам ўғли

ЖАЗОНИ ЕНГИЛЛАШТИРУВЧИ ҲОЛАТЛАР ТУШУНЧАСИ ВА ТАСНИФИ 254

29. Madiev Fakhriddin Khoshim ugli

THE SYSTEM OF RESOLUTION OF ADMINISTRATIVE DISPUTES IN

ADMINISTRATIVE PROCEEDINGS: NATIONAL AND FOREIGN EXPERIENCE 261

30. Хакбердиев Абдумурад Абдусаидович

КРИМИНАЛИСТИКАДА ИНСЦЕНИРОВКА ТУШУНЧАСИ 268

31. Ахмедов Хамро Эркинович

АЙРИМ ТОИФАДАГИ ШАХСЛАР УСТИДАН МАЪМУРИЙ НАЗОРАТНИ АМАЛГА

ОШИРИШДА ИЧКИ ИШЛАР ОРГАНЛАРИ ФАОЛИЯТИНИНГ ЎЗИГА ХОС

ХУСУСИЯТЛАРИ 280

6

32. Раимов Элбек Баҳодир ўғли

МАЪМУРИЙ НИЗОЛАРНИ СУДГАЧА ҲАЛ ҚИЛИШ УСУЛЛАРИ ОРҚАЛИ

МАЪМУРИЙ АДЛИЯ ТИЗИМИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ. МИЛЛИЙ ВА ХОРИЖИЙ

ТАЖРИБА 290

33. Атабек Бабаджанов

ДАВЛАТ ҲОКИМИЯТИ ФАОЛИЯТИДА КЎППАРТИЯВИЙЛИКНИНГ ЎРНИ ВА

АҲАМИЯТИ 299

34. Ниёзова Саломат Сапаровна

ЗЎРАВОНЛИКНИ ЁКИ ШАФҚАТСИЗЛИКНИ ТАРҒИБ ҚИЛУВЧИ МАҲСУЛОТНИ

ТАЙЁРЛАШ, ОЛИБ КИРИШ, ТАРҚАТИШ, РЕКЛАМА ҚИЛИШ, НАМОЙИШ

ЭТГАНЛИК УЧУН ЖИНОИЙ ЖАВОБГАРЛИК 312

35. Мамадаюпова Васила Шоназаровна

ҲУҚУҚ ТИЗИМДА ШАЪН ВА ҚАДР-ҚИММАТ ТУШУНЧАСИ ВА МЕЗОНЛАРИ 323

36. Тожибоев Акбар Зафар ўғли

ИННОВАЦИЯЛАРНИ ИНВЕСТИЦИЯЛАШ ШАРОИТИДА СТАРТАПЛАР

ФАОЛИЯТИНИ ТАРТИБГА СОЛИШ МАНБАЛАРИ 332

37. Мамарасул Турсунович Умматов

ЖИНОЯТ ПРОЦЕССИДА ТАНИБ ОЛИШ УЧУН КЎРСАТИШ ТЕРГОВ ҲАРАКАТИНИ

ЎТКАЗИШДАГИ МАВЖУД МУАММОЛАР 342

38. Норматов Бекзод Акрамович

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА СОЛИҚ ОРГАНЛАРИ ТИЗИМИНИНГ

ШАКЛЛАНИШ БОСҚИЧЛАРИ 353

39. Эргашев Икром Абдурасулович

СОЛИҚ МАЪМУРИЯТЧИЛИГИНИНГ АСОСИЙ ФУНКЦИЯЛАРИ ВА

ПРИНЦИПЛАРИ 364

40. Сатвалдиева Юлдузхон Хатамжан кизи

РОЛЬ ТОВАРНОГО БРЕНДА В СОВЕРШЕНСТВОВАНИИ ОХРАНЫ

ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНОЙ СОБСТВЕННОСТИ 377

41. Шарахметова Умида Шаакбаровна

ПЕРСПЕКТИВЫ ПРИМЕНЕНИЯ СЕМЕЙНОЙ МЕДИАЦИИ 384

42. Исмаилов Баходир Исламович, Юлдашов Фарход Солиевич

КОРРУПЦИЯГА ҚАРШИ МАХСУС ВАКОЛАТЛИ ОРГАНЛАРНИНГ ТАШКИЛ

ЭТИЛИШИ ВА ФАОЛИЯТИ БЎЙИЧА ХОРИЖИЙ ТАЖРИБА 391

43. Нодиров Музаффар Ахмад ўғли

ВОЯГА ЕТМАГАНЛАРГА ОИД ЖИНОЯТ ИШЛАРИДА ИСБОТ ҚИЛИШ 404

44. Таджибаева Альбина Юлдашбаевна

ЖИНОЯТ ПРОЦЕССИ ФУНКЦИЯЛАРИНИНГ МОҲИЯТИ ВА ИЖТИМОИЙ-

ҲУҚУҚИЙ ЗАРУРИЯТИ 416

45. Абдуллаева Маликабону Эркин қизи

ЖИНОЯТ ИШИНИ ТУГАТИШ АСОСЛАРИНИ ТАСНИФЛАШ МЕЗОНЛАРИ 425

46. Тулаганова Гулчехра Захитовна

ЖИНОИЙ ДАРОМАДЛАРНИ ЛЕГАЛЛАШТИРИШГА ҚАРШИ КУРАШИШНИНГ

ЖАМОАТЧИЛИК НАЗОРАТИ УСУЛИ 444

47. Ишанходжаев Саидахмад Акрамович

ХАЛҚАРО МИГРАЦИЯ ҲУҚУҚИНИ ВУЖУДГА КЕЛИШИГА ОИД ИЛМИЙ-

НАЗАРИЙ АСОСЛАР 451

7

48. Худайбергенов Бехзод Бахтиёрович

СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ПРОЦЕДУРЫ СУДЕБНОЙ САНАЦИИ В ДЕЛЕ О

БАНКРОТСТВЕ 462

49. Турдиев Хайитжон Усмонқул ўғли

ҲУКУМАТНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ: МИЛЛИЙ

ВА ХОРИЖИЙ ТАЖРИБА 470

50. Раҳимқулова Лола Улуғмуродовна

ДАВЛАТ МЕҲНАТ ИНПЕКЦИЯСИ. ЎЗБЕКИСТОН ВА РИВОЖЛАНГАН ДАВЛАТЛАР

ТАЖРИБАСИ ҚИЁСИЙ-ҲУҚУҚИЙ ТАҲЛИЛ 477

51. Юсупов Сардорбек Баходирович

ҲУҚУҚИЙ СИЁСАТНИ АДЛИЯ ОРГАНЛАРИ ТОМОНИДАН АМАЛГА

ОШИРИШНИНГ ТАШКИЛИЙ-ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ 487

ЁДНОМА – Нажимов Махмуд Камаладдинович 496

8

ҲУҚУҚИЙ ТАДҚИҚОТЛАР ЖУРНАЛИ | ЖУРНАЛ ПРАВОВЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ | JOURNAL OF LAW RESEARCH № S4 2020

ҲУҚУҚИЙ ТАДҚИҚОТЛАР ЖУРНАЛИ

ЖУРНАЛ ПРАВОВЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ

JOURNAL OF LAW RESEARCH

12.00.01-ТЕОРИЯ И ИСТОРИЯ ГОСУДАРСТВА И ПРАВА. ИСТОРИЯ

ПРАВОВЫХ УЧЕНИЙ

Хусанбаев Олим Отамуратович,

Тошкент давлат юридик университети

Давлат ва ҳуқуқ назарияси ва тарихи

кафедраси доценти вазифасини

бажарувчиси

КОНСТИТУЦИЯ – ЖАМИЯТДА ҲУҚУҚИЙ ОНГ ҲАМДА ҲУҚУҚИЙ

МАДАНИЯТНИ ЮКСАЛТИРИШНИНГ ҲУҚУҚИЙ АСОСИ

For citation: Khusanbaev Olim Otamuratovich. CONSTITUTION – LEGAL BASIS FOR

ENHANCING LEGAL CONSCIOUSNESS AND LEGAL CULTURE. Journal of Law

Research. 2020, special vol., issue 4, pp. 8-13

http://dx.doi.org/10.26739/2181-9130-2020-S4-1

АННОТАЦИЯ:

Мақолада жамият аъзолари ҳуқуқий онги ва маданиятини юксалтириш борасидаги

ҳуқуқий масалалар таҳлил этилган. Унда муаллиф томонидан ҳуқуқий онг, ҳуқуқий

маданият, ҳуқуқий ахборот, қонунийлик ва ҳуқуқий тартибот ўртасидаги нисбат

масалалари кўриб чиқилган, шунингдек, жамиятда ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятни

юксалтириш борасидаги таклиф ҳамда тавсиялар келтириб ўтилган.

Асосий тушунчалар: ҳуқуқий онг, ҳуқуқий маданият, ҳуқуқий ахборот, қонунийлик,

ҳуқуқий тартибот, қонун ҳужжатлари.

Хусанбаев Олим Отамуратович,

и.о. доцента кафедры Теории и

истории государства и права

Ташкентского государственного

юридического университета

КОНСТИТУЦИЯ – ПРАВОВАЯ ОСНОВА ПОВЫШЕНИЯ

ПРАВОВОГО СОЗНАНИЯ И ПРАВОВОЙ КУЛЬТУРЫ В ОБЩЕСТВЕ АННОТАЦИЯ:

http://dx.doi.org/10.26739/2181-9130-2020-S4-1

9


В статье анализируются правовые вопросы повышения правосознания и правовой

культуры в общества. Рассмотрены вопросы соотношения понятий правосознание,

правовой культуры, правовой информации, законности и законодательных актов. Автором

выдвигаются предложении и рекомендации по повышению правосознания и правовой

культуры в обществе.

Ключевые слова: правосознание, правовая культура, правовая информация, законность,

правопорядок, законодательные акты.

Khusanbaev Olim Otamuratovich,

Associate Professor, Department of

Theory and history of state and law,

Tashkent state university of law

CONSTITUTION – LEGAL BASIS FOR ENHANCING LEGAL

CONSCIOUSNESS AND LEGAL CULTURE ANNOTATION:

In the article, analyzes the legal issues to improve legal awareness and the legal culture of

society. And also considered the relationship of the concepts of legal consciousness, legal

culture, legal nformation, legality and legislation. The author puts forward suggestions and

ecommendations for raising legal awareness and the legal culture of society in the country.

Keyword: legal consciousness, legal culture, legal information, legal order, legality, acts of

legislation.

Ўзбекистон Республикаси Конституцияси мамлакатимизнинг муҳим

сиёсий-ҳуқуқий ҳужжати бўлиб, унда фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликларининг,

давлат ва жамият негизининг ҳуқуқий асослари ўз ифодасини топган.

Маълумки, Асосий Қонунимизнинг муқаддимасида инсонпарвар демократик

ҳуқуқий давлат барпо этиш бош мақсад этиб белгиланган. Демократик

ҳуқуқий давлатни юксак ҳуқуқий онгли ва ҳуқуқий маданиятли

фуқароларсиз шакллантириб бўлмайди.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралда қабул

қилинган “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича

Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги Фармони билан тасдиқланган 2017 –

2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта

устувор йўналиши бўйича ҳаракатлар стратегиясининг иккинчи, яъни Қонун

устуворлигини таъминлаш ва суд-ҳуқуқ тизимини янада ислоҳ қилишнинг

устувор йўналишларида, аҳолининг ҳуқуқий маданияти ва онгини

юксалтириш, бу борада давлат тузилмаларининг фуқаролик жамияти

институтлари, оммавий ахборот воситалари билан ўзаро самарали

ҳамкорлигини ташкил этиш белгилаб берилган [1].

Тўғри, мустақилликнинг дастлабки йилларида мазкур масалалар

юзасидан қатор қонун ҳужжатлари, жумладан, “Жамиятда ҳуқуқий

маданиятни юксалтириш миллий дастури тўғрисида”ги Ўзбекистон

10


Республикаси Олий Мажлисининг қарори ва унинг асосида дастур қабул

қилинган эди. Унда юксак ҳуқуқий маданият демократик жамият пойдевори

ҳамда ҳуқуқий тизим етуклигининг ифодаси эканлиги, у жамиятдаги турли

хил ҳаётий жараёнларга фаол таъсир кўрсатувчи, фуқароларнинг, барча

ижтимоий гуруҳларнинг жипслашувига кўмаклашувчи, жамиятнинг

яхлитлиги ҳамда батартиблигини таъминловчи ва мустаҳкамловчи омили,

қонунни ҳурмат қилиш ҳуқуқий жамиятнинг, сиёсий ва ҳуқуқий тизимлар

самарали фаолият кўрсатишининг асосий талабларидан бири ҳисобланиши,

шунингдек ҳуқуқий маданият – умумий маданиятнинг ажралмас таркибий

қисми эканлиги, инсонлар онгида шундай ишонч қарор топиши керакки,

ҳуқуқий билимларга эга бўлган ва уларни амалиётда татбиқ эта оладиган

кишигина маданиятли ва билимли деб ҳисобланиши мумкинлиги,жамият ва

давлат тараққиётининг ҳозирги ҳолати ҳуқуқий муносабатлар барча

иштирокчиларининг ҳуқуқий маданиятини, ҳуқуқий саводхонлигини ҳар

томонлама оширишни талаб қилаётганлиги каби масалалар ўз ифодасини

топган эди [2]. Лекин афсуски, ўтган йиллар мобайнида объектив ва

субъектив сабабларга кўра мамлакатимизда ушбу дастурни тўлиқ амалга

ошириш имконияти бўлмади.

Шунинг учун ҳам ушбу масалани долзарблигини эътиборга олиб, 2019

йил 9 январда Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Жамиятда

ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятни юксалтириш тизимини тубдан

такомиллаштириш тўғрисида”ги Фармони қабул қилинди ва ушбу ҳуқуқий

ҳужжат асосида “Жамиятда ҳуқуқий маданиятни юксалтириш концепцияси”

тасдиқланди. Мазкур концепцияда аҳолига мамлакатимизда амалга

оширилаётган ижтимоий-иқтисодий ислоҳотлар, қабул қилинаётган қонун

ҳужжатлари ва давлат дастурларининг мазмун ва моҳиятини изчил етказиш

тизимини шакллантириш, фуқаролар онгида “Жамиятда қонунга ҳурмат

руҳини қарор топтириш демократик ҳуқуқий давлат қуришнинг

гаровидир!”, деган ҳаётий ғояни мустаҳкамлаш;

жамиятда ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятни юксалтиришда, энг

аввало, таълим-тарбиянинг тизимли ва узвий равишда олиб борилишига

алоҳида эътибор қаратиш, мактабгача таълим тизимидан бошлаб, аҳолининг

барча қатламларига ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятни сингдириш, шахсий

манфаатлар ҳамда жамият манфаатлари ўртасидаги мувозанатни сақлаш

ғояларини тарғиб қилиш;

ёш авлод онгига ҳуқуқ ва бурч, ҳалоллик ва поклик тушунчаларини

ҳамда одоб-ахлоқ нормаларини чуқур сингдириб бориш, Конституциянинг

муҳим жиҳатларини уларга болалигидан бошлаб ўргатиш;

11


аҳоли ўртасида ҳуқуқий маданиятни шакллантириш бўйича ҳуқуқий-

маърифий тадбирларни халқимиз тарихи, дини, миллий қадриятларини

ўргатиш билан уйғун ҳолда ташкил қилиш, шунингдек ҳар бир фуқарода

давлат рамзлари билан фахрланиш туйғуларини шакллантириш орқали

мамлакатга дахлдорлик, ватанпарварлик ҳиссини кучайтириш;

давлат хизматчиларининг ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий маданиятини

юксалтириб бориш, уларда коррупция ва бошқа ҳуқуқбузарликларга

нисбатан муросасизлик муносабатини шакллантириш масалалари белгилаб

қўйилган [3].

Таълим ва тарбия тизими, маънавият ва маърифат билан боғлиқ барча

муассасалар ўз фаолиятларини соф ахлоқий, юксак маънавий қадриятларни

қарор топтириш ва омма онгига сингдириш ва энг муҳими фуқароларнинг

жамият ҳаётининг барча соҳалари, хусусан, ҳуқуқий масалалар доирасида

ҳам фаоллигини ошириш вазифасига сафарбар этишлари лозим [4].

Давлатимиз раҳбарининг 2019 йил 7 декабрь куни Ўзбекистон

Республикаси Конституцияси қабул қилинганлигининг 27 йиллигига

бағишланган тантанали маросимида сўзлаган нутқида, кўпгина масалалар

қатори қуйидаги фикр-мулоҳазалар ҳам келтириб ўтилган эди: “...биз

қанчалик мукаммал қонунлар яратмайлик, қандай ислоҳотлар ўтказмайлик,

агар фуқароларимизнинг ҳуқуқий билими, онги ва маданияти етарли

бўлмаса, кутилган натижаларга эришиш мушкул, ....Конституция ва

қонунларга ҳурмат, ҳуқуқий онг ва маданият ҳар бир фуқаронинг, ҳар бир

мансабдор шахснинг ҳаёт ва фаолият тарзига айланмоғи керак” [5].

Бундан ташқари жамиятда инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқий онги

ҳамда ҳуқуқий маданиятини белгилашга қаратилган вазифаларни амалга

ошириш мақсадида 2019 йил 13 декабрь куни Ўзбекистон Республикаси

Президентининг “Конституция ва қонун устуворлигини таъминлаш, бу

борада жамоатчилик назоратини кучайтириш ҳамда жамиятда ҳуқуқий

маданиятни юксалтириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги

Қарори қабул қилинди [6]. Ушбу қарорнинг ҳозирги кундаги аҳамияти

шундаки, унда Конституция ва қонун устуворлигига эришишда жамоатчилик

назоратининг таъсирчан шаклларини жорий этиш, оммавий ахборот

воситалари вакилларининг қонуний ҳақ-ҳуқуқларига ҳар қандай

шаклда тазйиқ ўтказишга йўл қўйилмаслик ҳам алоҳида аҳамиятга эгалиги

ҳамда амалга оширилаётган ислоҳотлар самарадорлигини кучайтириш, қонун

устуворлигини сўзсиз таъминлаш, жамиятда ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий

маданиятни юксалтириш, фуқаролик жамиятини тараққий топтиришда

жамоатчилик назоратининг самарали шаклларини жорий этиш ҳамда бу

12


жараёнда оммавий ахборот воситалари иштирокини кенгайтириш мақсадида

қуйидагилар белгиланди:

Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганининг 27

йиллигига бағишланган тантанали маросимда белгилаб берилган вазифаларга

мувофиқ Конституция ва қонун устуворлигини таъминлаш, бу борада

жамоатчилик назоратини кучайтириш ҳамда жамиятда ҳуқуқий маданиятни

юксалтириш бўйича чора-тадбирлар дастури иловага мувофиқ тасдиқланиши

лозим.

Дастурни амалга оширишнинг асосий мақсади этиб қуйидаги пировард

натижаларга эришиш белгиланганлиги, яъни:

Конституция ва қонун устуворлигини, давлат органлари қарорлари,

мансабдор шахсларнинг хатти-ҳаракатлари қонунларга тўлиқ мувофиқ

бўлишини таъминлаш, қонунлар ижросини самарали ташкил этиш;

жамиятда ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятни юксалтириш борасидаги

ишларни янги босқичга кўтариш, ҳуқуқий ахборотни замонавий усуллар

орқали кенг оммага етказиш, ҳар бир фуқаро ва мансабдор шахсларда

Конституция ва қонунларга ҳурмат ҳиссини шакллантириш;

Конституция ва қонун устуворлигига эришишда давлат идоралари

фаолияти устидан жамоатчилик назорати механизмларини

такомиллаштириш, мустақил ва холис оммавий ахборот воситаларини

қўллаб-қувватлаш, фуқаролик жамияти институтларини янада

ривожлантириш;

одил судлов тизимини янада такомиллаштириш, суд ҳокимиятининг

обрўсини ошириш ва чинакам мустақиллигини таъминлаш;

давлат ва жамият бошқарувида, давлат органларининг кундалик

фаолиятида очиқлик ва ошкоралик тамойилларини кучайтириш, ҳуқуқни

муҳофаза қилувчи органларни халқ манфаати йўлида хизмат қиладиган

идораларга айлантириш;

Конституция ва қонунларда белгиланган инсон, унинг ҳаёти,

эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа дахлсиз ҳуқуқларини олий

қадрият сифатида янада мустаҳкамлаш, мулк дахлсизлигини кафолатлаш

масалалари мустаҳкамлаб қўйилган [6].

Бугунги кунда мамлакатимизда давлат ва жамият ҳаётининг барча

соҳаларида олиб борилаётган туб ислоҳотлар ҳам инсон ва фуқаролар учун

муносиб шарт-шароитлар яратиш, уларнинг ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий

маданиятини юксалтириш ва энг муҳими, Конституциямизнинг

муқаддимасида белгилаб қўйилган инсонпарвар ҳуқуқий давлатни

шакллантиришга қаратилгандир.

13


Жаҳоннинг аксарият ривожланган давлатлари тажрибаси шуни

кўрсатадики, инсонпарвар демократик ҳуқуқий давлатни қисқа муддатда ва

муайян шарт-шароитларсиз шакллантириб бўлмайди. Бундай давлатни барпо

этиш учун авваламбор, жамиятда адолатли қонунчилик тизими яратилган

бўлиши, ҳуқуқий нигилизм бартараф этилган ҳамда инсон ва фуқаролар

юксак ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятга эга бўлишлари, давлат ҳамда

нодавлат органлари умумий мақсад йўлида самарали фаолият олиб

боришлари лозим бўлади.

Иқтибослар/Сноски/References

1. Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017. №6, 70-модда, №20, 354-модда, №23, 448-модда. (Compilation of Laws of the Republic of Uzbekistan, 2017. №6,

Article 70, №20, Article 354, №23, 448.)

2. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси, 1997. №9, 227-модда. (Bulletin of the Oliy Majlis of the Republic of Uzbekistan, , 1997. №9, Article 227.)

3. Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 10.01.2019., 06/19/5618/2452-сон, 11.12.2019., 06/19/5892/4134-сон. (National Database Database, 10.01.2019, №

06/19/5618/2452, No.12 / 19/5892/4134.)

4. Нажимов М.К. Ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданият. –Т.: ТДЮУ, 2018. – Б.27. (Najimov M.K. Legal consciousness and legal culture. –T.: TSUL, 2018. - P.27.)

5. https://president.uz/uz/lists/view/3119 6. Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 14.12.2019., 07/19/4551/4162-сон. (National Database Database, 14/12/2019, №. 07/19/4551/4162.)

14





12.00.02-КОНСТИТУЦИОННОЕ ПРАВО. АДМИНИСТРАТИВНОЕ

ПРАВО. ФИНАНСОВОЕ И ТАМОЖЕННОЕ ПРАВО

Ноила Ишназаровна Мустафоева,

Тошкент давлат юридик университети

Тил ўргатиш кафедраси катта ўқитувчиси

ҲУҚУҚБУЗАРЛИКЛАР ТУШУНЧАСИ, ВУЖУДГА КЕЛИШИ ВА

УЛАРНИНГ БЕЛГИЛАРИ

For citation: Noila Mustafoyeva Ishnazarovna. CONCEPT OF OFFENSES, THEIR

OCCURRENCE AND SYMPTOMS. Journal of Law Research. 2020, special vol., issue 4, pp.

14-19

http://dx.doi.org/10.26739/2181-9130-2020-S4-2

АННОТАЦИЯ

Ҳуқуқий давлат, фуқаролик жамияти қуришнинг зарурий шарти – бу қонунларнинг сўзсиз

бажарилишидир. Ҳуқуқбузарлик юридик факт бўлиб ҳисобланади, у ўз навбатида

қўриқловчи характeрга эга бўлган ҳуқуқий муносабатларни юзага кeлтиради. Мақолада

ҳуқуқбузарликлар тушунчаси, белгилари, вужудга келиш асослари ёритилган ва

таклифлар берилган.

Калит сўзлар: жамият, ҳуқуқбузарлик, давлат, қасд, хавф, жазо

Мустафоева Ноила Ишназаровна,

Старший преподаватель кафедры иностранных языков

Ташкентского государственного юридического университета

ПОНЯТИЕ ПРАВОНАРУШЕНИЙ, ИХ ВОЗНИКНОВЕНИЕ И

СИМПТОМЫ АННОТАЦИЯ

Необходимое условие построения правового государства, гражданского общества-это

безусловное исполнение законов. Правонарушение считается юридическим фактом, что в

свою очередь создает правоотношения с охранительным характером. В статье

рассматриваются понятия правонарушений, симптомы, основы возникновения и

предложения.

Ключевые слова: общество, правонарушение, государство, месть, риск, наказание.

Noila Mustafoyeva Ishnazarovna,

http://dx.doi.org/10.26739/2181-9130-2020-S4-2

15


Senior Lecturer of Foreign Languages Department

of the Tashkent State University of Law

CONCEPT OF OFFENSES, THEIR OCCURRENCE AND SYMPTOMS ANNOTATION

A necessary condition for building a legal state and civil society is the unconditional

implementation of laws. The offense is considered a legal fact, which in turn creates a legal

relationship with a protective nature. The article deals with the concepts of offenses, symptoms,

bases of occurrence and suggestions.

Keywords: society, offense, state, revenge, risk, punishment.

Маълумки, ҳуқуқбузарлик ижтимоий маънода жамият, фуқаролар ва

жамоат бирлашмаларининг ҳуқуқ ва манфаатларига хавф туғдиришга қодир

хулқ бўлиб, у ижтимоий муносабатларнинг ривожланишини

қийинлаштиради ва уларнинг бузилишига сабаб бўлади. Ҳуқуқбузарлик қасд

ёки эҳтиётсизлик кўринишида бўладиган, ҳуқуқ қоидаларига риоя қилмаслик

оқибатида жамият, давлат ва фуқаролар (шахслар) манфаатларига

етказиладиган моддий ва маънавий зарар ёки хавфли ҳаракат ва

ҳаракатсизлиқдир.

Ҳуқуқий давлат, фуқаролик жамияти қуришнинг зарурий шарти – бу

қонунларнинг сўзсиз бажарилишидир. Қонунларнинг бир хилда ва сўзсиз

бажарилиши ҳуқуқшуносларимизнинг ўз вазифасига муносабати ва

зиммасидаги маъсулиятни ҳис қилишга боғлиқдир[1].

Ҳуқуқшунос У.Таджиханов “ҳуқубузарлик-бу жамиятда ўрнатилган ва

қонун асосида белгиланган тартиб ёки умуман ижтимоий яшаш қоидаларини

бузиш. Ўз хусусиятларига кўра, ҳуқуқбузарлик - жиноят, ножўя ҳаракат,

интизомни бузиш шаклида бўлади. Кўп ҳолларда ҳуқубузарлик

қонунбузарлик сўзи билан ҳамоҳанг баён этилади. Барча ҳуқуқбузарликлар-

жиноят эмас. Шу билан бирга, қонунбузарликларнинг барчаси жиноят

бўлмаслиги мумкин. Жиноят деб айтиш учун унинг ўзига хос белгилари

бўлиши зарур[2]”-деб таъкидлайдилар..

Бизнингча, ҳуқуқбузарлик деганда, ҳуқуқ ва муомала лаёқатига эга

субъект томонидан содир этиладиган, ҳуқуқ нормалари талабларига зид

келувчи ҳамда шахсга, мулкка, давлатга ва бутун жамиятга зарар келтирувчи

ижтимоий хавфли қилмишни тушуниш керак, лекин ушбу ҳаракат ёки

ҳаракатсизликларнинг барисини ҳуқуқбузарлик деб қабул қилиш мумкин

эмас. Шу боис, ушбу масалада Н. Сабуровнинг қуйидаги фикрларига

қўшилиш мумкин: “Ҳуқуқбузарлик - бу ҳуқуқ ва муомала лаёқатига эга

субъект томонидан ҳаракат ёки ҳаракатсизлик кўринишида содир

16


этиладиган, ҳуқуқ нормалари талабларига зид келувчи ҳамда шахсга, мулкка,

давлатга ва бутун жамиятга зарар келтирувчи ижтимоий хавфли қилмиш”[3].

Ҳуқуқбузарликнинг асосий бeлгилари қуйидагалардан иборат:

1) ҳуқуқбузарлик жамият ва шахс учун ижтимоий хавфли характeрга

эга;

2) ҳуқуқбузарлик ҳуқуққа қарши характeрга эга;

3) ҳуқуқбузарлик - айбли қилмишдир;

4) ҳуқуқбузарлик фақат кишилар томонидан содир қили-нади;

5) ҳуқуқбузарлик кишиларнинг эрки ва онгига боғлиқ бўлган ҳолда,

улар томонидан ихтиёрий амалга оширилади ва ҳоказо[4].

Ҳуқуқбузарлик юридик факт бўлиб ҳисобланади, у ўз навбатида

қўриқловчи характeрга эга бўлган ҳуқуқий муносабатларни юзага кeлтиради.

Ҳуқуқбузарликнинг таркиби муайян ҳуқуқ нормаларини шарҳлашда, унинг

мазмунини очиб бeришда ҳамда дунёқараш нуқтаи назаридан муҳим

аҳамиятга эгадир. У ўз ичига тўртта унсурни қамраб олади: объект, субъект,

объектив томон ва субъектив томон.

Ҳуқуқбузарликнинг объекти дeб ҳуқуқ билан тартибга солинадиган ва

қўриқданадиган ижтимоий муносабатларга айтилади. Объект ҳуқуқий

нормада аниқ мустаҳкамланган бўлади.

Ҳуқуқбузарликнинг объектив томони бўлиб шахснинг ҳаракат ва

ҳаракатсизлиги оқибатида ҳуқуқнинг бузилиши ҳамда унинг ижтимоий

хавфлилиги ҳисобланади. Бу ҳуқуққа қарши қилмишнинг ташқи томонини

ифодалайди. Айнан шу ифодаланиш ҳолатига қараб, ҳуқуқбузарлик

тўғрисида, яъни у қандай содир бўлганлиги ва қай даражада зарар

кeлтирганлиги ҳақида фикр юритиш мумкин бўлади.

Объектив томоннинг унсурлари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади:

- ҳуқуққа қарши қилмиш;

- ҳуқуққа қарши зарарли оқибат;

- ҳуқуққа қарши килмиш билан зарарли оқибат ўртасидаги сабабий

боғликлик;

- жойи, вақти, усули ва муҳит.

Ҳуқуқбузарликнинг субъекти бўлиб, ҳуқуқбузарликни содир қилган

юридик ва жисмоний шахслар ҳисобланади. Субъектларнинг хусусиятлари

ҳуқуқбузарликнинг турига боғлиқ бўлади. Масалан, жиноий ва маъмурий

ҳуқуқнинг субъектлари бўлиб фақат шахслар ҳисобланади.

Ҳуқуқбузарликнинг субъектив томони - шахснинг ҳуқуққа қарши

қаратилган ҳаракати ёки ҳаракатсизлигига ва улардан кeлиб чиқадиган

ижтимоий хавфли қилмишга нисбатан психик-онгли кўринишдаги

17


муносабатидир. Ҳуқуқбузарлик субъектив томонининг зарурий бeлгиси

айбдир. Айб-ҳуқуқбузарнинг ҳуқуққа хилоф ҳатти-ҳаракатига ва уларнинг

ижтимоий хавфли оқибатига нисбатан қасд ёки эҳтиётсизлик шаклидаги

муносабатидир.

Қасд - шахснинг ҳуқуққа хилоф хатти-ҳаракатини содир қилаётган

пайтида, бу ҳаракатнинг ҳуқуққа хилофли-гини, ижтимоий хавфлилигини,

унинг оқибатини англаш ёки тушунишидир (тўғри қасд) ёки бу хатти-

ҳаракатнинг маълум оқибатни кeлтириб чиқаришига онгли равишда йўл

қўйишидир (эгри қасд).

Эҳтиётсизлик - шахснинг ҳатти-ҳаракатлари натижасида кeлиб чиқиши

мумкин бўлган оқибатларнинг олдини олишни назарда тутиб, бeпарволик

билан ўз-ўзига ишониб ҳаракат килишидир.

Ҳуқуқбузарлик ижтимоий маънода, фуқаролар, жамият ҳуқуқлари ва

қонуний манфаатларига хавфни юзага келтирувчи хулқ - атвор бўлиб, у

ижтимоий муносабатларнинг ривожланишига тўсқинлик қилади ва уларни

бузилишига олиб келади[5, c.34].

Ҳуқуқбузарлик характeри ва ижтимоий хавфлилик даражасига қараб

икки турга бўлинади: жиноят ва ножўя иш.

Жиноят - ижтимоий хавфли хатти-ҳаракат ёки ҳаракатсизликдир. У

давлатнинг ижтимоий тузумига, жамиятнинг сиёсий ва иқтисодий тизимига,

мулкка, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларига хавфли таҳдид солувчи

қилмишдир. Ножўя иш ҳуқуқбузарликнинг кўп тарқалган кўри-ниши бўлиб,

ижтимоий хавфнинг йўқлиги билан характeрланади ва жазо чораларининг

қўлланишига қараб жиноятдан фарқ қилади. Ножўя ишнинг қуйидаги

турлари мавжуд: фуқаролик-ҳуқуқий, маъмурий-ҳуқуқий ва интизомий-

ҳуқуқий.

Маъмурий жавобгарликка тортиш назарда тутилган шахсга,

фуқаронинг ҳуқуқлари ва эркинликларига, мулкчиликка, давлат ва жамоат

тартибига, табиий муҳитга тажовуз қилувчи ғайриҳуқуқий, айбли (қасддан

ёки эҳтиётсизлик орқасида) содир этилган ҳаракат ёки ҳаракатсизлик

тушунилади.

Маъмурий ҳуқуқбузарликнинг учта белгиси бор:

1) айбдорлик;

2) ғайриҳуқуқий ҳаракат ёки ҳаракатсизлик;

3) жавобгарликка тортиш.

Маъмурий қонунчилик томонидан тақиқланган ҳаракат ёки

ҳаракатсизлик ғайриҳуқуқий маъмурий ҳуқуқбузарлик деб ҳисобланади.

18


Айбдорлик қасддан ёки эҳтиётсизлик натижасида юзага келиши

мумкин. Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги

кодексининг 11-моддасига биноан, маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этган

шахс ўз ҳаракати ёки ҳаракатсизлигининг ғайриқонуний эканлигини, унинг

зарарли оқибатларини олдиндан билган ва шуни истаган бўлса ёки

оқибатларнинг келиб чиқишига онгли равишда йўл қўйган бўлса, бундай

маъмурий ҳуқуқбузарлик қасддан содир этилган ҳисобланади. Мазкур

кодекснинг 12-моддасига биноан эса, агар маъмурий ҳуқуқбузарлик содир

этган шахс ўз ҳаракати ёки ҳаракатсизлиги зарарли оқибатга олиб келиши

мумкинлигига кўзи етса-да, лекин калтабинлик билан унинг олдини олиш

мумкин, деб ўйлаган бўлса ёхуд бундай оқибатларнинг келиб чиқиши

мумкинлигига олдиндан кўзи етиши лозим ва мумкин бўлгани ҳолда

олдиндан кўзи етмаган бўлса, бундай маъмурий ҳуқуқбузарлик эҳтиётсизлик

орқасида содир этилган деб ҳисобланади.

Маъмурий ҳуқуқбузарликнинг таркиби тўрт қисмдан иборат: объект,

объектив томон, субъект ва субъектив томон.

Маъмурий ҳуқуқбузарликнинг умумий объекти – давлат бошқаруви

соҳасида юзага келадиган ва маъмурий ҳуқуқ нормалари билан тартибга

солинадиган ижтимоий муносабатлар; турдош объекти – фуқароларнинг

ҳуқуқ ва эркинликлари, мулк, жамоат тартиби, табиий муҳит, бошқарувнинг

белгиланган тартиби. Ҳар қайси маъмурий ҳуқуқбузарлик бевосита ўзининг

объектига эга, масалан, жамоат жойларида уятли сўзлар билан сўкиниш,

фуқароларга ҳақоратомуз шилқимлик қилиш ҳамда жамоат тартибини ва

фуқароларнинг осойишталигини бузиш – майда безориликнинг бевосита

объектидир[6].

Маъмурий ҳуқуқбузарликнинг объектив томони – ғайриқонуний

ҳаракат ёки ҳаракатсизлик[5, c.46]. Масалан, жамоат жойларида спиртли

ичимликлар ичиш тақиқланади. Ана шу ғайриқонуний ҳаракатлар маъмурий

ҳуқуқбузарликнинг объектив томони ҳисобланади.

Маъмурий ҳуқуқбузарликнинг субъекти 16 ёшга тўлган фуқаро

(умумий субъект); мансабдор шахс, хорижий давлат фуқароси ва фуқаролиги

бўлмаган шахс (махсус субъект); ҳарбий хизматчи, ички ишлар

органларининг оддий ва бошлиқлар таркибига мансуб шахс (алоҳида

субъект) бўлиши мумкин.

Маъмурий ҳуқуқбузарликнинг субъектив томонига ҳуқуқбузарнинг

айби ва содир этган ҳаракатига руҳий муносабати, ушбу ҳаракатларни

қасддан ёки эҳтиётсизлик натижасида содир этганлиги киради.

19


Маъмурий ҳуқуқбузарлик жиноий қилмишдан ижтимоий хавфлилик

даражасининг пастлиги билан ажралиб туради. Маъмурий ҳуқуқбузарлик

жамоат тартибини, хизмат интизомини бузиш, ўз вазифасини суиистеъмол

қилиш демакдир.

Маъмурий ҳуқуқбузарлик учун жавобгарлик Олий Мажлис томонидан

қабул қилинган қонунлар – Президент Фармони, Вазирлар Маҳкамасининг ва

ҳокимларнинг қарорлари билан ўрнатилади. Маъмурий ҳуқуқбузарликлар

учун жавобгарлик Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик

тўғрисидаги кодексининг Махсус қисмида алоҳида кўрсатилган. Бу қисмда

ҳуқуқбузарликлар турдош объектлари бўйича қуйидагича таснифланади:

1) фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларига тажовуз қиладиган

ҳуқуқбузарликлар;

2) аҳоли соғлиғини сақлаш соҳасидаги маъмурий ҳуқуқбузарликлар;

3) мулкка тажовуз қилувчи маъмурий ҳуқуқбузарликлар ва бошқалар.

Хулоса қиладиган бўлсак, ҳуқуқбузарликларни таснифлаш ўз-ўзидан

комплекс изланишни талаб этади. Шуниси ҳам эътиборлики, бу жараёнга

динамиклик хосдир. Зеро, жамият ўзгариши билан ундаги хулқ-атвор

ўзгаради ва бу ўз-ўзидан янги турдаги ҳуқуқбузарликлани вужудга келишига

борлари эса модификация бўлишига сабабчи булади. Бу эса ўз-ўзидан янги

услубдаги тадқиқотларни ва янгича илмий ёндашувларни талаб қилади.

Иқтибослар/Сноски/References

1. Рустамбоев М.Ҳ. Жиноят ҳуқуқи (умумий қисм). Олий ўқув юртлари учун дарслик.-Т.: ТДЮИ нашриёти. 2006.-529 бет. (Rustamboev M.H. Criminal Law (General part). Textbook

for higher education institutions.- T.: TSIL publishing house. 2006.- p. 529.)

2. Юридик энциклопедия / Юридик фанлар доктори, профессор У.Таджихановнинг умумий таҳририда.-Т.:”Шарқ”, 2001.-656 бет. (Legal encyclopedia / General edition doctor of

legal sciences, professor Tadzhikhanov.U - T.: "East", 2001.- p. 656)

3. Сабуров Нурмат. “Давлат ва хуқуқ назарияси”(Саволлар, таърифлар, тушунча ва атамалар)/Ўқув услубий қўлланма.Т,:ТДЮИ. 2005. 95 бет. (Saburov Nurmat. "State and

legal theory" (questions, definitions, concepts and terms)/Instructional materials.T,: TSIL. P. 95)

4. Лукьянова Е.Г. Теория процессуального права. — М.: «Норма», 2003. С.41-42. (Lukyanova E. G. Theory of procedural law. - Moscow: "Norma", 2003. Pp. 41-42.)

5. Э. Хожиев, Б.Ахраров. Ўзбекистон Республикасида маъмурий жавобгарлик масалалари. Тошкент. 2015. – 34.б. (E. Khodiev, B.Ahrarov. Issues of administrative responsibility in the

Republic of Uzbekistan. Tashkent. The 2015)

6. Бахрах Д.Н., Российский Б.В., Старилов Ю.Н. Административное право: Учебник для вузов. — М.: «Норма», 2004. С, 542—545 (Bakhrakh D. N., Rossiyskiy B. V., starilov Yu. N.

Administrative law: Textbook for higher education institutions. - Moscow: "Norma", 2004. P

542-545)

20





12.00.09 УГОЛОВНЫЙ ПРОЦЕСС. КРИМИНАЛИСТИКА,

ОПЕРАТИВНО-РОЗЫСКНОЕ ПРАВО И СУДЕБНАЯ ЭКСПЕРТИЗА

Бехзод Рашидов,

Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги

Академияси Жиноят-процессуал

ҳуқуқи кафедраси бошлиғи,

юридик фанлар номзоди, доцент

ЖИНОЯТ-ПРОЦЕССУАЛ ҚОНУНЧИЛИК РИВОЖЛАНИШИДА

ХУСУСИЙ АЙБЛОВ ИНСТИТУТИНИНГ КЕНГАЙТИРИЛИШИ

For citation: Bekhzod Rashidov. THE ENHANCEMENT OF PRIVATE PROSECUTION IN

THE DEVELOPMENT OF CRIMINAL PROCEDURAL LEGISLATION. Journal of Law

Research. 2020, special vol., issue 4, pp. 20-31

http://dx.doi.org/10.26739/2181-9130-2020-S4-3

АННОТАЦИЯ:

Мақолада жиноят-процессуал қонунчиликда амалга оширилган суд-ҳуқуқ ислоҳотлари,

хусусий айблов ва диспозитивлик мазмуни, жиноят-процессуал фаолиятни амалга

оширишда хусусий айблов институтини қўллаш, хусусий айблов институтини

кенгайтириш зарурати ҳақида сўз юритилган.

Таянч сўзлар: суд-ҳуқуқ ислоҳотлари, жиноят процесси, жиноят-процессуал қонун,

тергов, айблов, хусусий айблов, диспозитивлик.

Бехзод Рашидов,

Начальник кафедры уголовно-процессуального права

Академии Министерства внутренних дел

Республики Узбекистан,

кандидат юридических наук, доцент

РАСШИРЕНИЕ ИНСТИТУТА ЧАСТНОГО ОБВИНЕНИЯ В

РАЗВИТИИ УГОЛОВНО-ПРОЦЕССУАЛЬНОГО

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА АННОТАЦИЯ:

http://dx.doi.org/10.26739/2181-9130-2020-S4-3

21


В статье излагаются мнения о судебно-правовых реформах проведённых в уголовно-

процессуальном законодательстве, сущности процессуального порядка реализации

частного обвинения и диспозитивности, применение института частного обвинения в

уголовно-процессуальной деятельности, а также необходимоти расширения частного

обвинения в уголовном процессе.

Ключевые слова: судебно-правовые реформы, уголовный процесс, уголовно-

процессуальный закон, следствие, обвинение, частное обвинение, диспозитивность.

Bekhzod Rashidov,

Head of the Department of Criminal

Procedure Law of Academy of the Ministry

of Internal Affairs of the Republic of Uzbekistan,

Candidate of Legal Sciences, Associate Professor

THE ENHANCEMENT OF PRIVATE PROSECUTION IN THE DEVELOPMENT OF

CRIMINAL PROCEDURAL LEGISLATION ANNOTATION:

The article describes the views on judicial and legal reforms carried out in criminal procedure

legislation, the essence of private prosecution and dispositiveness, the use of the institution of

private prosecution in the conduct of criminal procedure, as well as the expansion of the

institution of private prosecution.

Keywords: judicial and legal reforms, criminal procedure, criminal procedure law, investigation,

indictment, particular indictment, private prosecution, dispositiveness.

Жиноят-процессуал фаолият, жиноят-процессуал қонунчиликнинг

бугунга қадар ривожланиши, сўнгги йилларда амалга оширилаётган суд-

ҳуқуқ ислоҳотлари жиноят процессининг алоҳида институтларини

такомиллаштириш билан бирга кечмоқда.

Давлатимиз суд-ҳуқуқ тизимида амал қилинадиган қонунчилик асоси

бизга собиқ Иттифоқ давридан мерос бўлиб қолган. Собиқ Иттифоқ ва Чор

Россиясининг ҳуқуқий тизими ўз навбатида континентал Европа давлатлари,

хусусан, Франция қонунчилигидан андоза олиниб, ривожлантирилган [1, C.7]

[2, C.473-474]. Ривожланиш асосида муайян давр ҳукумат тепасида бўлган

амалдорларнинг сиёсатига мос бўлган талаб, шу талабга мувофиқ жиноий-

ҳуқуқий сиёсат мақсадига йўналтирилган суд-ҳуқуқ тизими ва қонунчилик

яратилган (шаклланган). Жумладан, Чор Россияси даврида буржуазия

манфаатлари билан мустамлака ўлкаларда халқни итоатда ушлаб туришга

хизмат қилувчи нормалар устуворлик касб этган. Иттифоқ даврида эса

дастлаб ҳокимиятни мустаҳкамлаш (иккинчи жаҳон урушигача), сўнгра

инсон ҳуқуқ ва эркинликларини эътироф этиш, халқаро ҳуқуқнинг

устуворлигига мувофиқлаштириш йўналишларида қонунчилик бироз

ривожлантирилган. Чор Россиясида ҳам собиқ Иттифоқ даврида ҳам суд-

ҳуқуқ тизимида жавобгарликнинг қаттиқлиги, жазонинг оғирлиги ва

22


муқаррарлиги билан ўзига хослик касб этади. Мустақилликка эришилган

дастлабки йилларда тартибни сақлаш, хавфсизликни таъминлаш мақсадида

эски қонунларга асосан иш юритилган бўлсада, айрим репрессив, инсон

ҳуқуқ ва эркинликларини ошкора тарзда камситадиган нормаларнинг амал

қилиши тўхтатилди. Қонунлар такомиллаштирилиб, секин-аста замонавий

қонунлар яратила бошланди.

Мустақиллик йилларида суд-ҳуқуқ тизимидаги дастлабки асосий

ислоҳотлар янги кодекс ва қонунларнинг қабул қилиниши ҳисобланади.

Жиноят-процессуал қонунчиликдаги кейинги ислоҳотлар 2000 йилдаги

судлар фаолияти такомиллаштирилиши муносабати билан боғлиқ бўлиб,

апелляция институти жорий этилди. 2001 йилда эса анчагина жиддий

ислоҳотлар бўлиб ўтди, жиноят процессида ярашув институти, муддатлар

билан боғлиқ янги процессуал кафолатлар белгиланди. Жиноят кодексида

жазолар либераллаштирилди, жиноятлар таснифи қайта белгиланди,

мажбурлов тавсифига эга бўлган жиноят-процессуал чораларни қўллаш

чекланди, жавобгарлик ва жазодан озод қилиш механизмлари

такомиллаштирилди. Кейинги асосий ислоҳотлар 2005 йилда бошланди ва

2008 йил 1 январдан амалга жорий этилди, яъни ўлим жазосини бекор

қилинди ва қамоққа олишга санкция бериш ҳуқуқи судларга ўтказилди.

Ушбу ислоҳотлар ҳам инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлашдаги

муҳим ўзгариш бўлди, деб айтиш мумкин. 2008 йилда яна ислоҳотлар давом

эттирилиб, жиноят процесси иштирокчиларининг, хусусан гувоҳ,

жабрланувчи, гумон қилинувчи ва айбланувчиларнинг процессуал

ҳуқуқлари, жумладан ҳимояланиш ҳуқуқи кенгайтирилди. Ҳимоячининг

жиноят процессидаги фаолиятини белгиловчи нормалар ва адвокатура

институти такомиллаштирилди. 2008 йил декабрда амнистия актини қўллаш

механизми такомиллаштирилиб, судга қадар иш юритишда ҳам судлар

томонидан қўлланадиган бўлди. 2010 йилда жиноят ишларини юритишда

хорижий давлатларнинг ваколатли органлари билан ўзаро ҳамкорлик тартиби

қонунчиликда батафсил белгиланди.

2010 йил 12 ноябрдаги «Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни

янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш

концепцияси» да [3, C.25-35] белгилаб берилган суд-ҳуқуқ соҳасидаги

ислоҳотларнинг амалга оширилиши суд-тергов фаолиятида янги натижаларга

эришиш имконини берди. Жумладан, 2012 йил сентябрда қабул қилинган

қонунга асосан дастлабки тергов босқичида шахсни тиббий муассасага

жойлаштириш ва айбланувчини лавозимидан четлаштириш процессуал

мажбурлов чораларини қўллашнинг янги тартиби амалиётга жорий этилди,

23


яъни тергов даврида шахсни тиббий муассасага жойлаштириш ва лавозимдан

четлаштириш ваколати судларга ўтказилди. Шунингдек, 2012 йил январда

жиноят ва жиноят-процессуал қонунчиликка киритилган ўзгартиришлар

содир этилган жиноятларга ҳуқуқий баҳо бериш, квалификация қилиш ва иш

қўзғатиш масалаларини ҳал этишда либерал ёндашувни талаб этувчи,

инсонпарварлик тамойилларига мос ҳуқуқий тизим ва амалиёт

шаклланишига олиб келди. Шу билан бирга юридик шахсларга моддий зарар

етказиш билан боғлиқ жиноятлар таркиблари учун зарар миқдори

ўзгартирилди ва унинг энг ками энг кам ойлик иш ҳақининг 30 баробаридан

кам бўлмаслиги белгиланди.

2011 йилда қамоқда сақлаш тартиби такомиллаштирилди. 2012 йилда

эса Жиноят-процессуал кодексининг 325-моддасида жабрланувчининг

аризаси асосида қўзғатиш мумкинлиги белгиланган жиноят таркиблари ва

қисман хусусий айблов институти кенгайтирилди. 2014 йилда эҳтиёт

чоралари тизими уй қамоғи билан ва 2015 йилда жиноий жазолар тизими эса

озодликни чеклаш чораси билан тўлдирилди. Жиноят процессида исботлаш

энг нозик масалалардан бири бўлганлиги боис исботлаш тартибида ҳам

ўзгаришлар амалга оширилди. Жумладан, Ўзбекистон Республикасининг

«Тезкор-қидирув фаолияти тўғрисида»ги қонун қабул қилиниши муносабати

билан тезкор-қидирув фаолияти натижаларидан далил сифатида фойдаланиш

масалалари Жиноят-процессуал кодексида қисман ўз ечимини топди.

Қонунчиликдаги кейинги ўзгартириш ва қўшимчалар тадбиркорлик

фаолияти ва иқтисодиётни либераллаштириш билан боғлиқ бўлиб, жиноят

натижасида етказилган зарарни қопланишини таъминлашга хизмат қилмоқда,

2016 йил декабрда тафтиш тергов ҳаракатини тайинлаш ва ўтказиш

тартибининг белгиланиши иқтисодий жиноятларни тергов қилинишини

такомиллаштиришга қаратилган эди.

Мустақиллик йилларида ва 2019 йилгача суд-ҳуқуқ тизимида амалга

оширилган ислоҳотлар асосан жазоламай туриб жавобгарлик натижасидан

кутиладиган мақсадларга эришиш, жиноят ишларини юритиш ва

жавобгарликни белгилашда жазонинг оғирлигига эмас, жавобгарликнинг

муқаррарлигини ҳамда инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг устуворлигини

таъминлашга, судлар мустақиллигини мустаҳкамлаш ва тарафлар тенглигини

таъминлаш орқали одил судловга эришиш, халқаро ҳуқуқнинг умумэътироф

этилган айрим нормаларини миллий қонунчиликда акс эттириш каби

йўналишларни ўзида мужассам этди.

Ислоҳотлар албатта керак, чунки жамият бир жойда тўхтаб турмайди

ва доим тараққий этиб боради. Шу боис тартибни сақлаш ва тараққиётнинг

24


давомийлигини таъминлаш учун суд-ҳуқуқ тизимини ҳам замон

ўзгаришларига мос равишда такомиллаштириб бориш ҳар доим долзарб

бўлиб келган. Бугунга қадар одил судловни таъминлашда адолатга амал

қилиш, ўз вақтида фуқароларинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш ёки

бузилган ҳуқуқларини тиклаш, жиноятчиликнинг олдини олиш ва унга йўл

қўймаслик, жиноят содир этган шахсларга нисбатан жавобгарлик масаласини

ҳал этишда самарадорликни таъминлаш, жиноят натижасида етказилган

зарарнинг тўлиқ қопланишига эришиш, жиноятчиликка қарши курашишни

амалга оширувчи органлар фаолиятида самарадор иш усулларини жорий

этиш кабилар муҳим йўналишлар сифатида суд-ҳуқуқ ислоҳотларининг

мазмунида акс этган эди. Ушбу йўналишларга оид ўзгаришлар ва

янгиланишлардан кўзланган мақсадга муайян даражада эришилди, деб

бемалол айтиш мумкин. Аммо бошланган ишлар охиригача амалга

оширилди, деб бўлмайди. Шу билан бирга шиддат билан ўзгараётган замон

ва илм-фан тараққиёти, халқ хўжалиги ва жаҳон иқтисодиётидаги туб

ўзгаришлар, оламшумул кашфиётлар, одамлар турмуш тарзининг ўзгариши,

янгича дунёқараш шаклланаётганлиги, тинчлик ва хавфсизликка янгича

кўринишдаги ва турли таҳдид манбаларининг пайдо бўлаётганлиги суд-ҳуқуқ

тизимида мунтазам равишда ислоҳотлар ўтказиб бориш, жиноятчиликка

қарши курашишда янгича ёндашувлар ҳамда одил судловни, жиноятларнинг

олдини олиш ва тергов қилиш тезкорлигини ва самарали бўлишини

таъминлашда ҳуқуқни муҳофаза қилувчи ва суд органларининг фаолиятини

янгича ташкил этиш зарурлигини кўрсатмоқда. Фаолиятни янгича ташкил

этиш нафақат суд-ҳуқуқ тизимида, балки ижтимоий ҳаётнинг барча

соҳаларида ҳам долзарб масалага айланган. Шунга кўра, Ўзбекистон

Республикаси Президентининг соҳавий органлар фаолиятини, шунингдек

давлатнинг муҳим функцияларини амалга оширувчи тизимларни ислоҳ

қилишга қаратилган фармон ва қарорлари қабул қилинмоқда.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 21 октябрдаги

«Суд-ҳуқуқ тизимини янада ислоҳ қилиш, фуқароларнинг ҳуқуқ ва

эркинликларини ишончли ҳимоя қилиш кафолатларини кучайтириш чора-

тадбирлари тўғрисида»ги ПФ-4850-сонли фармони [4, C.5-20] суд-ҳуқуқ

тизимидаги ислоҳотларни янги босқичга кўтаришга ва ушбу тизимда туб

ўзгаришларни амалга ошириш мақсадида қабул қилинди. Ушбу фармон

8 банддан иборат бўлиб, унинг аввалида замон талабларидан келиб чиққан

ҳолда суд-ҳуқуқ ислоҳотларининг янгича йўналишларини белгилаб берувчи

ва уни амалга оширишдан кўзланган мақсад келтирилган, яъни «суд-ҳуқуқ

тизимини янада демократлаштириш ва эркинлаштириш, суд, ҳуқуқни

25


муҳофаза қилувчи ва назорат органлари фаолияти самарадорлигини ошириш,

аҳолининг одил судловга бўлган ишончини ошириш, жамиятда қонун

устуворлигини таъминлаш ва қонунийликни мустаҳкамлаш» фармоннинг

мақсади ҳисобланади. Ушбу мақсадга эришишда давлат сиёсатининг

қуйидаги асосий уч йўналиши белгиланган: 1) суд ҳокимиятининг чинакам

мустақиллигини таъминлаш; 2) фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликларининг

ишончли ҳимоясини таъминлаш; 3) одил судловга эришиш даражасини

ошириш.

Жиноятни содир этишда гумон қилинган шахсларни ушлаб туриш

муддати 72 соатдан 48 соатга қисқартирилиши; қамоққа олиш ва уй қамоғи

тарзидаги эҳтиёт чораларини қўллашнинг, шунингдек дастлабки терговнинг

энг кўп муддати 1 йилдан 7 ойга қисқартирилиши; почта-телеграф

жўнатмаларини хатлаб қўйиш ва эксгумация қилиш учун санкция бериш

ҳуқуқи судларга ўтказилиши; судларга қамоққа олиш ёки уй қамоғи

тарзидаги эҳтиёт чорасини қўллаш рад этилганда муқобил эҳтиёт чораларини

қўллаш ҳуқуқи берилиши; терговнинг тўлиқ эмаслигини суд муҳокамаси

жараёнида тўлдириш механизмларини жорий этиш орқали суд томонидан

жиноят ишини қўшимча тергов юритишга қайтариш институти бекор

қилиниши; хўжалик судлари тизимида минтақавий апелляция судлари

ташкил этилиши каби ташаббуслар жиноят-процессуал қонунчиликни янада

такомиллаштиришга хизмат қилди. Ушбу ташаббусларнинг деярли барчаси

бугун қонунчиликда ўз аксини топган ва суд-тергов амалиётида

қўлланилмоқда.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 30 ноябрдаги

«Суд-тергов фаолиятида фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари

кафолатларини кучайтириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги

ПФ-5268-сон фармони [5] суд-ҳуқуқ ислоҳотларини изчил давом эттириш,

қонунчиликда жиноят ишларини тергов қилиш ва кўриб чиқиш жараёнида

далилларни тўплаш, мустаҳкамлаш, текшириш ва баҳолашда қонунийлик ва

холисликни таъминлашга тўсқинлик қилувчи ҳуқуқий бўшлиқларни

бартараф этиш, қонун устуворлиги, фуқароларнинг қонун олдида тенглиги,

инсонпарварлик, адолатлилик ва айбсизлик презумпцияси каби

конституциявий принципларни сўзсиз ва оғишмай таъминлаш, суд-тергов

фаолиятида фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларига риоя қилиш, жиноят-

процессуал ва жиноят-ижроия қонунчилигини янада такомиллаштириш

мақсадида қабул қилинди. Ушбу фармонда белгиланган йўналишлар

доирасида жиноят-процессуал қонунчиликда қонунийликка оғишмай ва

қатъи риоя этиш, далиллар мақбуллиги, ошкоралик принципига амал қилиш,

26


шахснинг ҳимояланиш ҳуқуқларни таъминлаш кафолатларига оид талаблар

кучайтирилди, тергов ҳаракатларини ўтказишда инновацион шакл ва

услублардан, шунингдек илғор т

VOLUME S4, ISSUE 5 “Илм маърифат ва рақамли иқтисодиётни ...€¦ · Ахмедова Муқаддасхон Турсуновна АМИР ТЕМУР

Documents