8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
1/403
T.C.
DOKUZ EYLL NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
MALYE ANABLM DALI
DOKTORA TEZ
VERG KANUNLARININ ANAYASAYA
UYGUNLUUNUN YARGISAL DENETM:TRKYE DEERLENDRMES
Abdullah TEKBA
Danman
Do. Dr. Zeynep ARIKAN
2007
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
2/403
II
YEMN METN
Doktora Tezi olarak sunduum, Vergi Kanunlarnn Anayasaya
Uygunluunun Yargsal Denetimi: Trkiye Deerlendirmesi adl almamn,tarafmdan bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma bavurmakszn
yazldn ve yararlandm eserlerin bibliyografyada gsterilenlerden olutuunu,
bunlara atf yaplarak yararlanlm olduunu belirtir ve bunu onurumla dorularm.
...//2007
Abdullah TEKBA
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
3/403
III
DOKTORA TEZ SINAV TUTANAI
rencininAd ve Soyad : Abdullah TEKBAAnabilim Dal : Maliye Anabilim DalProgram : Maliye Doktora Program
Tez Konusu : Vergi Kanunlarnn Anayasaya UygunluununYargsal Denetimi: Trkiye DeerlendirmesiSnav Tarihi ve Saati :
Yukarda kimlik bilgileri belirtilen renci Sosyal Bilimler Enstitsnn.. tarih ve . Sayl toplantsnda oluturulan jrimiztarafndan Lisansst Ynetmeliinin 30.maddesi gereince doktora tez snavnaalnmtr.
Adayn kiisel almaya dayanan tezini . dakikalk sre iindesavunmasndan sonra jri yelerince gerek tez konusu gerekse tezin dayana olanAnabilim dallarndan sorulan sorulara verdii cevaplar deerlendirilerek tezin,
BAARILI OY BRL ile DZELTME * OY OKLUU RED edilmesine ** ile karar verilmitir.
Jri tekil edilmedii iin snav yaplamamtr. ***renci snava gelmemitir. **
* Bu halde adaya 3 ay sre verilir.** Bu halde adayn kayd silinir.*** Bu halde snav iin yeni bir tarih belirlenir.
EvetTez, burs, dl veya tevik programlarna (Tba, Fullbrightht vb.) aday olabilir.
Tez, mevcut hali ile baslabilir. Tez, gzden geirildikten sonra baslabilir. Tezin, basm gereklilii yoktur.
JR YELER MZA
Baarl Dzeltme Red ..
Baarl Dzeltme Red ..........
Baarl Dzeltme Red ..
Baarl Dzeltme Red ..............
Baarl Dzeltme Red ..
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
4/403
IV
ZETDoktora Tezi
Vergi Kanunlarnn Anayasaya Uygunluunun Yargsal Denetimi: TrkiyeDeerlendirmesi
Abdullah TEKBA
Dokuz Eyll niversitesiSosyal Bilimler Enstits Maliye Anabilim Dal
Gnmzde devletin en nemli gelir kayna haline gelen vergiler,gemi dnemlerde belli harcamalar karlamak iin ve dk miktarlardatahsil edilmekteydi. Kamu gelirleri iinde vergilerin nispeten daha dkmiktarlarda bulunduu gemi dnemlerde vergilendirme yetkisi kral,hkmdar gibi belli kimselerce kullanlmaktayken, kuvvetler ayrl kuramnnhayata geirilmesiyle gnmzde yasama organlar tarafndan kullanlmayabalanmtr.
Temsili demokrasinin gerei olarak ortaya kan yasama organlar,
egemenlii ve bu kapsamda vergilendirme yetkisini halk adna kullananorganlardr. Balangta hak ve zgrlklerin koruyucusu olarak grlenyasama organlarnn, devam eden srete, hak ve zgrlkleri ihlal ediciuygulamalara ynelebildii grlmtr. Bu durum, gemi dnemlerin ennemli gereklerinden biri olan siyasi iktidarn snrlandrlmas konusunun,modern alarn yasama organlar iin de geerli olduunu gstermitir.Yasama organlarnn snrlandrlmasnda deiik alternatifler iinde en uygunolannn ise, siyasi iradeden bamsz olarak ilev gren yarglar tarafndanyrtlen anayasa yargs denetimi olduu kabul edilmektedir.
Temsilsiz vergilendirme olmaz anlayna dayanan kanunilik ilkesi
gerei, vergiler esas olarak kanunlarla konulmaktadr. Normlar hiyerarisianlaynn kabulnn sonucu olarak, vergi kanunlarnn da st norm olananayasaya uygunluunun salanmas gerekmektedir. Anayasaya uygunluk,ncelikle, yasama organlarnca anayasal prosedrlere ve ilkelere uygunkanunlarn karlmasyla salanacaktr. Ancak yasama organnn bu prosedrve ilkelerden ayrlmas halinde, anayasaya aykr olarak karlan kanunlarnortadan kaldrlmalar gerekir.
Anayasaya aykr kanunlar iptal etme yetkisi, bugn pek ok lkedeolduu gibi Trkiyede de Anayasa Mahkemesi tarafndan kullanlmaktadr.Trkiyede Anayasa Mahkemesinin kurulduu 1961 ylndan beri, vergikanunlarnn Anayasaya uygunluu bu Mahkeme tarafndan denetlenmektedir.
Ancak vergi kanunlarnn denetimiyle ilgili snrlamalar dolaysyla, bukanunlardaki Anayasaya aykrlklar etkin bir ekilde giderilememitir. Busebeple, Trk Anayasa Mahkemesinin vergi hukukunun geliimine katks sonderece snrl kalmtr.
Anahtar Kelimeler: 1) Anayasaya Uygunluk 2) Anayasa Yargs Denetimi3) Vergi Hukuku 4) Vergi Kanunu 5) Trk Vergi Sistemi
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
5/403
V
ABSTRACTDoctorate Thesis
Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes: Evaluation of TurkeyAbdullah TEKBA
Dokuz Eyll UniversityInstitute of Social Sciences
Department of Public Finance
Taxes, that are most important revenue sources of the state today,were being collected in small amounts and for only particular expenditures inthe past. In previous time periods, in which taxes were used to constitute asmall part of public revenues, the power to tax belonged to kings and/orreminiscent, however after widespread process of the separation of powersprinciple, today it belongs to legislative branch of government.
Legislative bodies that emerged as a requisition for representativedemocracy are organs that use the sovereignty and in this respect the powerto tax on behalf of the society. It is seen later those legislative bodies, thathave been considered as guardians of rights and freedoms outset, might havebeen tended to breach these rights and freedoms. This situation has shownthat putting some limitations on political power in previous periods is alsorelevant for legislative power in contemporary ages. The most appropriate oneamong alternatives to control legislative power is the constitutional reviewcarried out by independent judges.
As a requisite of legality principle that is based on no taxationwithout representation approach, the law establishes how taxes are imposed.
As a consequence of hierarchy of norms, tax laws compatibility withconstitutions should also be ensured. Compatibility with the constitution, inthe first instance, will be procured by law making process of legislative bodyin line with constitutional procedures and principles. On the other hand, if thelegislative body deflects this, laws that enacted inconsistently with theconstitution must be abolished.
Likewise other countries, in Turkey, the power to abolish laws, that areinconsistent with the constitution, is executed by Constitutional Court. Sincethe year in which Constitutional Court was established (1961), thecompatibility of laws with the constitution has been reviewed by this Court.However, due to limitations on the review of tax laws, incompatibilities inthese laws with constitution have not been eliminated effectively. For thisreason, contributions of the Turkish Constitutional Court to the developmentof tax law have been stayed at a limited level.
Key Words:1) Constitutionality 2) Judicial Review of Constitutionality3) Tax Law 4) Taxing Statute 5) Turkish Tax System
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
6/403
VI
VERG KANUNLARININ ANAYASAYA UYGUNLUUNUN YARGISAL
DENETM: TRKYE DEERLENDRMES
NDEKLER
YEMN METN ..........................................................................................................
TUTANAK................................................................................................................
ZET.......................................................................................................................v
ABSTRACT ..............................................................................................................v
NDEKLER..........................................................................................................v
KISALTMALAR......................................................................................................x
TABLOLAR LSTES..............................................................................................xv
EKLLER LSTES ................................................................................................ xv
GR..................................................................................................................... xv
BRNC BLM
YASAMA ALANINDA VERGLENDRME LE LGL GELMELER VE ANAYASAYARGISI
I- VERGLENDRME YETKSNN YASAMA ORGANLARINA GE,YASAMA ORGANLARININ GLENMES VE LEMLERNNDENETLENMESLE LGL GELMELER....................................................2
A- Kuvvetler Ayrl Kuramnn Geliimi .........................................................2B- Hukuk Devleti ve Sosyal Devlet Anlaynn Geliimi..................................7
C- Vergilendirme Yetkisinin Yasama Organlarna Geii...............................15
II- GENEL HATLARIYLA ANAYASA YARGISI.............................. ...................26
A- Anayasa Yargs Kavram.........................................................................26
B- Yarg Sistemleri Bakmndan Anayasa Yargs .........................................27
C- Anayasa Yargsnn Ortaya k ve Tarihsel Geliimi.............................28
1- Kuvvetler Ayrl Kuram Bakmndan Anayasa Yargs .....................28
2- Anayasa Yargsnn Ortaya k ve Tarihsel Geliimi.......................32
3- Trkiyede Anayasa Yargsnn Geliimi .............................................38
- Anayasa Yargsnn Gereklilii..................................................................41
D- Anayasa Yargs Denetimine Ynelik Eletiriler........................................44
E- Denetimi Yapan Organ Bakmndan Kanunlarn AnayasayaUygunluunun Denetlenmesi ve Anayasa Yargs Modelleri.....................55
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
7/403
VII
1- Ayr Bir Anayasa Mahkemesi Bulunmas (Avrupa Modeli) ..................56
2- Ayr Bir Anayasa Mahkemesi Bulunmamas (Amerikan Modeli)..........56
3- Karma Sistem.....................................................................................57
F- Anayasaya Uygunluk Denetiminin Kapsam .............................................57
1- lemin Unsurlar Bakmndan Denetimin Kapsam.............................57
a) ekil Bakmndan Denetim............................................................57
b) Esas Bakmndan Denetim ...........................................................58
ba) Esas Bakmndan Denetim Asndan Kanunun Unsurlar ......59
baa) Kanunun Sebep Unsuru..................................................59
bab) Kanunun Ama Unsuru...................................................60
bac) Kanunun Konu Unsuru....................................................61
bb) Esas Bakmndan Denetimin Snrlar .....................................63
2- lemin Nitelii Bakmndan Denetimin Kapsam.................................63
a) Olumlu lemler.............................................................................63
b) Olumsuz lemler ..........................................................................64
G- Anayasa Yargs Denetiminin Snflandrlmas.........................................65
1- Denetimin Zaman Bakmndan Snflandrma ....................................65
a) nleyici Denetim (A Priori Denetim)..............................................65
b) Dzeltici Denetim (A Posteriori Denetim) ................... ...................66
2- Denetimin zellikleri Bakmndan Snflandrlmas............................ 66
a) Dava Yoluyla Denetim (Soyut Norm Denetimi) .......... ...................67b) tiraz Yoluyla Denetim (Somut Norm Denetimi).............................67
c) Bireysel Bavuru zerine Denetim (Anayasa ikayeti) .................68
- Anayasa Yargs Denetiminde l Normlar ............................................68
1- Anayasa .............................................................................................69
2- Uluslararas Anlamalar......................................................................69
3- Hukukun Genel lkeleri........................................................................70
H- Anayasa Mahkemesi Kararlar............................................... ...................70
1- Kararlarn Trleri................ .................................................................71a) Basit Kararlar................................................................................72
b) Ara Kararlar ..................................................................................72
c) Yasama Organna ar Kararlar ................................................73
2- Kararlarn Etkileri................................................................................73
3- Anayasa Mahkemesi Kararlarnn Balaycl...................................74
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
8/403
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
9/403
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
10/403
X
- Benzeri Mali Ykmllkler ....................................................................149
VI- TRK HUKUKUNDA VERG KANUNLARININ GENEL GRNM.......153
VII- VERG KANUNLARININ DENETMNDE KULLANILAN LNORMLAR...................................................................................................157
A- Anayasa .................................................................................................157B- Uluslararas Anlamalar .........................................................................162
C- Hukukun Genel lkeleri ...........................................................................165
VIII- VERG KANUNLARININ TAB OLDUU ANAYASAL LKELER ...............166
A- Genel lkeler ...........................................................................................167
1- Hukuk Devleti lkesi ..........................................................................167
2- Sosyal Devlet lkesi ..........................................................................170
3- Hukuki Gvenlik lkesi ......................................................................174
a) Verginin Belirlilii lkesi ...............................................................175b) Vergi Kanunlarnn Geriye Yrmezlii lkesi ..............................177
c) Kyas Yasa lkesi .....................................................................182
B- Anayasann 73 nc Maddesinden Kaynaklanan lkeler.........................184
1- Vergi Adaleti lkesi............................................................................185
a) Verginin Genellii lkesi...............................................................187
b) Vergide Eitlik lkesi....................................................................189
c) Mali Gce Gre Vergilendirme lkesi...........................................194
) Vergi Yknn Adaletli ve Dengeli Dalm lkesi.......................200
2- Verginin Kamu Giderlerinin Karl Olmas lkesi............................201
3- Verginin Kanunilii lkesi...................................................................205
NC BLM
TRK VERG KANUNLARININ ANAYASA MAHKEMES TARAFINDANDENETMNN DEERLENDRLMES
I- VERG KANUNLARININ TAB OLDUU ANAYASAL LKELERE
ANAYASA MAHKEMESNN BAKII..........................................................211A- Anayasa Mahkemesine Gre Genel lkeler.............................................216
1- Vergi Kanunlarnn Denetiminde Anayasa Mahkemesine GreHukuk Devleti lkesi ..........................................................................216
2- Vergi Kanunlarnn Denetiminde Anayasa Mahkemesine GreSosyal Devlet lkesi ..........................................................................221
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
11/403
XI
3- Vergi Kanunlarnn Denetiminde Anayasa Mahkemesine GreHukuki Gvenlik lkesi ......................................................................224
a) Vergi Kanunlarnn Denetiminde Anayasa MahkemesineGre Verginin Belirlilii lkesi.......................................................225
b) Vergi Kanunlarnn Denetiminde Anayasa MahkemesineGre Vergi Kanunlarnn Geriye Yrmezlii lkesi .....................228
c) Vergi Kanunlarnn Denetiminde Anayasa MahkemesineGre Kyas Yasa lkesi.............................................................239
B- Vergi Kanunlarnn Denetiminde Anayasa Mahkemesine GreAnayasann 73 nc Maddesinden Kaynaklanan lkeler.........................240
1- Vergi Kanunlarnn Denetiminde Anayasa Mahkemesine GreVergi Adaleti lkesi............................................................................240
a) Vergi Kanunlarnn Denetiminde Anayasa MahkemesineGre Verginin Genellii lkesi......................................................240
b) Vergi Kanunlarnn Denetiminde Anayasa MahkemesineGre Vergide Eitlik lkesi ...........................................................241
c) Vergi Kanunlarnn Denetiminde Anayasa MahkemesineGre Mali Gce Gre Vergilendirme lkesi..................................251
) Vergi Kanunlarnn Denetiminde Anayasa MahkemesineGre Vergi Yknn Adaletli ve Dengeli Dalm lkesi..............263
2- Vergi Kanunlarnn Denetiminde Anayasa Mahkemesine GreVerginin Kamu Giderlerinin Karl Olmas lkesi............................267
3- Vergi Kanunlarnn Denetiminde Anayasa Mahkemesine GreVerginin Kanunilii lkesi...................................................................270
II- BAVURU TRLERNE GRE VERG KANUNLARININ ANAYASAMAHKEMESNCE DENETMNN DEERLENDRLMES ........................281
A- Dava Yoluyla Yaplan Bavurularda Anayasa Mahkemesi Denetimi.......282
B- tiraz Yoluyla Yaplan Bavurularda Anayasa Mahkemesi Denetimi .......284
III- VERG TRLERNE GRE ANAYASA MAHKEMES DENETMNNDEERLENDRLMES ...............................................................................289
A- Geliri Vergilendiren Kanunlar Bakmndan Anayasa MahkemesiDenetimi.................................................................................................289
B- Tketimi Vergilendiren Kanunlar Bakmndan Anayasa MahkemesiDenetimi.................................................................................................291
C- Serveti Vergilendiren Kanunlar Bakmndan Anayasa MahkemesiDenetimi.................................................................................................292
D- Dier Vergilerle lgili Kanunlar Bakmndan Anayasa MahkemesiDenetimi.................................................................................................293
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
12/403
XII
IV- VERG KANUNLARININ DENETMNDE ANAYASA MAHKEMESKARARLARININ DAILIMI VE YRRLK TARHLER HAKKINDADEERLENDRME......................................................................................294
A- ptal, Ksmen ptal ve Ret Kararlar.........................................................294
B- Kararlarn Yrrlk Tarihleri ...................................................................2991- Yrrl Durdurma Kararlar...........................................................300
2- Kararlarn Yrrlk Tarihi Olarak leri Bir Tarihin Belirlenmesi .......... 303
V- VERG KANUNLARININ DENETMNDE ANAYASA MAHKEMESDENETMNN SINIRLARI ...........................................................................305
A- Dnemsel Snrlama...............................................................................306
B- Yerindelik Denetimi Yaplamamas.........................................................309
C- Bavuruyla Harekete Geme..................................................................309
- Dava Yoluna Bavuracaklarn Snrlandrlm Olmas ...........................311
D- tiraz Yoluyla Denetim Yoluna Bavurabilmek in Menfaat artnnGerekli Olmas .......................................................................................312
E- Bavuru eriiyle Bal Olma.................................................................312
F- tiraz Yoluyla Denetimde On Yllk Sre Snr ....................................... 314
G- Dava Yoluyla Denetimde Altm Gnlk Bavuru Sresi Snr...............316
- Yrtme Organna Braklm Dzenleme Alan .....................................316
VII- VERG KANUNLARI LE LGL ANAYASA MAHKEMESKARARLARININ EGEMENL KULLANAN ORGANLARZERNDEK ETKLER ..............................................................................317
A- Anayasa Mahkemesi Kararlarnn Anayasa Yapm ve DeitirilmesiSrasnda Vergi le lgili Hkmlerin Oluturulmasnda Etkileri................319
B- Anayasa Mahkemesi Kararlarnn Yasama Organ zerindeki Etkileri....320
C- Anayasa Mahkemesi Kararlarnn Yrtme Organ zerindeki Etkileri ...330
D- Anayasa Mahkemesi Kararlarnn Yarg Organlar zerindeki Etkileri:Dantay rnei .....................................................................................335
SONU ................................................................................................................356
KAYNAKA.........................................................................................................370
EKLER .................................................................................................................384
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
13/403
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
14/403
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
15/403
XV
EKLLER LSTES
ekil 1 : Anayasa Mahkemesi Kararlar ve Kanunlar zerindeki Etkileri............296
ekil 2 : Dava Mahkemelerinde Kanunun Anayasaya AykrlnDeerlendirilmesi.................................................................................341
ekil 3 : tiraz Yoluyla Bavurular zerine Verilen ptal Kararlar KarsndaDava Mahkemelerinin Tutumlar..........................................................344
ekil 4 : Anayasa Mahkemesince Verilen Ret Kararlarnn TemelGerekeleri ve Dava Mahkemelerinin Tutumu .................... .................350
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
16/403
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
17/403
XVII
ortaya k, tarihsel geliimi ve Trkiyede geliimi konular zerinde durulacak;
anayasa yargs denetimine ynelik eletirilere deinildikten sonra, anayasa yargs
denetiminin ileyii hakknda bilgiler verilecektir.
kinci blmde anayasa yargs denetiminin konusu olarak vergi kanunu ele
alnmtr. Bu kapsamda ikinci blmn ilk ksmlarnda vergilendirmenin anayasal
erevesi ortaya konduktan sonra, vergi koyma yetkisinin esas olarak yasama
organna ait olmasyla ilgili deerlendirilmeler yaplacak ve tarihsel srete yrtme
organlarnn glendirilmesine paralel olarak, Trkiyede yrtme organna ve baka
baz kurumlara vergilendirme yetkisinin devri ile ilgili gelimeler incelenecektir. kinci
blmn sonraki ksmlarnda genel hatlaryla vergi kanunu, vergi kanunlarnn
yaplmas, yrrle konmas ve yrrlkten kalkmas, vergi kanunlarna hakim olan
anayasal ilkeler konular zerinde durulacaktr. Aslnda vergi kanunlarnn yasama
organlarnca yaplmasyla ilgili olmas mnasebetiyle ikinci blmn tamamyla ilgili
olan ve bu blmn eitli balklarnn altnda kendisine deinilen vergininkanunilii ilkesi, bir btnlk salanmas ve teknik ynlerinin ortaya konmas
bakmndan Vergi Kanunlarnn Tabi Olduu Anayasal lkeler bal altnda ayrca
incelenmitir. Bunlara ek olarak ikinci blmde, anayasa yargs denetimi
bakmndan ayrmlarnn iyi yaplmas gereken mali ykmllk trlerine ve vergi
kanunlarnn AYM tarafndan denetiminde kullanlan l normlara ilikin bilgilere
yer verilmitir.
Trk vergi kanunlarnn anayasaya uygunluunun yargsal denetiminin
sonularnn deerlendirildii nc blmde, ncelikle vergi kanunlaryla ilgili
kararlarnn nda Trk AYMnin vergilendirmeye ilikin anayasal ilkelere bakortaya konulmaya allmtr. Bu kapsamda her ilke bakmndan denetim konusu
yaplarak anayasaya uygun veya aykr bulunan uygulamalar maddeler halinde
belirtilmitir. nc blmn takip eden ksmlarnda AYM denetimi ile ilgili saysal
deerlendirmelere yer verilmitir. Bu blmde ayrca gereklilii nedeniyle, vergi
kanunlarnn denetiminin anayasa yargsna ilikin snrlamalara deinildikten sonra,
vergi kanunlaryla ilgili denetimlerde verilen kararlarn yasama, yrtme ve yarg
organlar zerindeki etkilerine deinilmitir.
alma kapsamnda kullanlan gerek vergi ile ilgili ve gerekse dier AYM
kararlarnn knyeleri almaya ek olarak listeler halinde verilmi, bu kararlar
alma iinde sadece esas saylar belirtilerek kullanlmtr.
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
18/403
1
BRNC BLM
YASAMA ALANINDA VERGLENDRME LE LGL GELMELER VE
ANAYASA YARGISI
Avrupada aydnlanma a ncesinde vergilendirme yetkisini elindebulunduran ve bu yetkiyi keyfi bir ekilde kullanma imkanna sahip olan
yneticilerden, bu keyfi kullanm nedeniyle birey hak ve zgrlklerine ynelecek
saldrlara kar bavurulabilecek denetim organlar bulunmamaktayd. Bu sebeple,
vergilendirme yetkisinin ktye kullanmna kar pek ok isyan balatld ve
tarihsel sre iinde bu isyanlar sonunda demokratik ve anayasal geliim
bakmndan nemli mesafelerin alnd grlmektedir. Bu mesafe talarnn en
nemlilerinden biri de, Ortaa boyunca giderek glenen ve birey hak ve
zgrlklerinin gvencesi haline gelen yasama organlardr. Balangta kral,
hkmdar, feodal bey gibi yneticiler tarafndan kullanlan egemenlii paylat
lde keyfi uygulamalar ortadan kaldrma gibi bir ilev gren yasama organlar,
bugn gelinen noktada, yrtme organlaryla ibirlii iinde egemenliin en nemli
kullanclar haline gelmilerdir. Bir dier nemli gelime olarak, egemenlii kullanan
tarafndan birey hak ve zgrlklerine ynelebilecek saldrlara kar gvence
salamak zere, kuvvetler ayrl ilkesi erevesinde ayr bir g olarak tanmlanan
yarg organlar ilev grmeye balamlardr. Bu kapsamda, yasama organlarnn
denetimi ve bylelikle kararlarnn anayasaya uygunluunun salanmas grevi
AYMne verilmitir.Anayasallama sreci iinde anayasa yargsn gerektiren ve birbiriyle ilikili
eitli gelimeler yaanmtr. Kuvvetler ayrl kuramnn hayata aktarlmasyla
yasama organlarnn glenmesi ve hukuki pozitivizmin yerlemeye balamas bu
gelimelerin ban ekmektedir. Bununla paralel olarak hukuk devleti anlaynn
geliimi ve zamanla bu anlaytaki eksikliklerin sosyal devlet anlayyla giderilmeye
balanmas dier nemli gelimelerdir. Sosyal hukuk devleti anlay ve dnya
apnda yaanan ekonomik krizler devletin ekonomiye mdahalesini gerektirmi ve
bu mdahalelerde ara olarak verginin de kullanlmas, temel hak ve zgrlklerin
korunmas asndan yasama ilemlerinin denetlenmesini nemli bir zorunluluk
olarak ortaya karmtr.
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
19/403
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
20/403
3
etmektedir. Bu itibarla, kollektif hayatn eitli sahalarnda vaki devlet mdahalesi
bizatihi asla mstebidane deildir; bilakis, Devlet mdahalesenin mevzuu ve neticesi
mevcut istibdatlar azaltmaktr1 dedikten sonra devletin de zorbala
meyledebileceini belirtmi ve bunun nlenmesi iin de bir kollektif kuvvet olan
Devletin fert iin kurtarc olmas onun da mukabil bir kuvvetle karlanmasnabaldr. Devletin temsil ettii kolektif kuvvet, dier kolektif kuvvetler tali gruplar
tarafndan frenlenmelidir. Bu tali gruplarn yalnz bana kalmas iyi deil ise de,
mevcudiyetlerine herhalde lzum vardr. te ferdi hrriyetler bu karlkl kuvvetlerin
ihtilafndan doar. Tali gruplarn ehemmiyeti bylece de gze arpmaktadr. Tali
gruplar yalnz kendi selahiyetlerine giren menfaatleri tanzim ve idareye yaramazlar.
Fert hrriyetinin zaruriartlarndan biri olmak gibi daha umumi bir rolleri de vardr2
diyerek devlet gcnn ktye kullanlmasnn nlenmesinde tali gruplarn
neminden bahsetmitir. BASTIAT, onyedi ve onsekizinci yzyllarda insan rknn
bir aznlk tarafndan ekillendirilmeye alldn belirttikten sonra, antik alar,
her yerde Msr, ran, Yunanistan veya Romada az sayda insann, eitli hile ve
entrikalarla ele geirdii g ve prestij sayesinde, beeriyeti kendi arzu ve
ihtiraslarna gre nasl kalplara dkerek ekillendirdiini anlatan bir piyes gibidir
demek suretiyle iktidarn ktye kullanmnn rneklerini vermitir3.
Daha nceki devirlerde de kuvvetler ayrlna ilikin fikirlere rastlamak
mmkndr. Uygurlarn siyasi tekilatlanmalar hakknda en nemli eser olan
Kutad-gu Bilige gre, devlet gm bir taht gibidir. Bu tahtn birbirine balanmam,
mstakil aya bulunmaktadr. ayakl bu tahtta oturan hkmdarn elinde
byk bir bak, solunda bir ac ot ve sanda ise eker bulunmaktadr. ayakstnde duran hibir ey bir tarafa meyletmez, her dz durduka taht
sallanmaz. Esere gre tahtn ana direi doruluk ve adalettir. Gm tahtn
ayandan kastn yasama, yrtme ve yarg olduu belirtilmitir. Zira eserde daha
sonra yaplan izahlarn bu gr destekledii grlmtr4. Ayn dorultuda, Aristo,
btn anayasalarda e bulunduunu, bunlarn grp dnme (meveret,
yasama), yrtme ve yarg olduunu belirttikten sonra; iyi bir kanun koyucunun
bunlarn her biri iin en iyi dzenlemeyi aramas gerektiini belirtmitir5. Bu ilevlerin
birbirinden ayrlmas ile ilgili nerilerini getirmek suretiyle Aristo, kuvvetler ayrl
kuramnn temellerini atmtr6. Ayn yndeki fikirlere Roma mparatorluu dneminin
1 Emile DURKHEIM, Ahlak ve Hukuk Kaideleri Hakknda Dersler, (ev: Hseyin Nail KUBALI),smail Akgn Matbaas, 1947, s. 20.
2 DURKHEIM, a.g.e., s. 21.3 Frederic BASTIAT, Hukuk, Liberte Yaynlar, (Franszcadan ev. Dean RUSSELL), ngilizceden
ev. Yldray Aslan), Eyll 2003, s. 43.4 Halil CN, Ahmet AKGNDZ, Trk Hukuk Tarihi, Kamu Hukuku, Konya 1989, s. 61.5 ARISTOTALES, Politika, 6. Basm, Remzi Kitabevi, stanbul, Kasm 2002, s. 132-133.6 KUTLU, a.g.e., s. 103.
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
21/403
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
22/403
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
23/403
6
sistemiyle snrlamak dncesindedir.
MONTESQUIEUda da LOCKE gibi yasamann stnl, yrtmenin
yasama tarafndan yaplan kanunlara uygun hareket etmesi gerektii
vurgulanmaktadr. Eer yrtme kanunlara aykr ilemler yaparsa, gerekte kanunyapacak, dolaysyla yasama kuvvetinin yetki alanna girecektir1.
Kuvvetler ayrl kuramnn geliiminde J.J. ROUSSEAU, Lon DUGUIT gibi
dnrlerin de katkda bulunduu grlmektedir2. DUGUIT, her organa
egemenliin bir blmnn verilmesinin bu organlar arasnda ekimelere neden
olacan, bu sebeple ayr ayr egemen kuvvet deil, birbirine yardmc
organn sz konusu olmas gerektiini belirtmitir3.
Kuvvetler ayrl anlaynn belki en nemli gerei, kuvvetin esas sahibi
olan halkn bu kuvveti kullanan organlar yetkilendirmesidir. Demokratik kurallar
sayesinde egemen g olan halk, yasama ve yrtmeyi seimle yenileyerek kendi
istemlerini devlete yanstabilmektedir. Seilmilerin siyasi istemlerinin snrn ise
anayasa ve yarg iktidar belirleyecektir4.
Kuvvetler ayrl kuramna gre yasama iktidar, halk meclislerinde ya da
halkn temsilcilerinden oluan kurulda belirmektedir. Yasama iktidar, herkes iin
geerli ve zorunlu hkmler koymakta, devletin de bu kurallara uyup uymama
konusunda bir ayrcal bulunmamaktadr5. Yasama iktidarnn koyduu kurallarla
bal olmas yannda, tm dier devlet organlarn da balamas, yasamann dier
organlar zerinde stnlk kurmas anlamna gelmez. nk yasama iktidarnnsnrlar olan yrtme ile yargnn iktidar alanlar, yasamann harekete gemesinde
ve hizaya sokulmasnda nemli ilevler kazanmlardr. Anayasal ynetim temel hak
ve zgrlklerle kiisel haklar anayasa gvencesi altna almtr. Bu yzden
yasama iktidar hak ve zgrlklere aykr dzenlemelerde bulunamaz6.
Aslnda egemenliin kullanmnn monarklardan halka gemesi karsnda
egemenlii kullanan ve bundan etkilenenlerin ayn kimseler olmas karsnda,
yasama ilemlerinin denetlenmesi pek de akla uygun grnmemektedir. Ancak
1
MONTESQUIEU, a.g.e., s. 245.2 Allan BREWER, R. CARIAS, Judicial Review in Comparative Law, Cambridge University Pres1989, s. 13-14.den aktaran Hasan TUN, Karlatrmal Anayasa Yargs (Denetimin Kapsamve Organlar), Yetkin Yaynlar, Ankara, 1997, s. 28; Lon DUGUT, Tralt de Dm11Constitutionnel, 34me Edition. Tome: 11, Paris, 1928, s. 660-882den aktaran OKTAY, a.g.m., s.339.
3 Turhan FEYZOLU, Kanunlarn Anayasa Uygunluunun Kazai Murakebesi, GnayMatbaaclk ve Gazetecilik T.A.O., Ankara, 1951, s. 120.
4 KUTLU, a.g.e., s. 123.5 Yahya K. ZABUNOLU, Devlet Kudretinin Snrlanmas, Ankara, 1963, s. 86.6 KUTLU, a.g.e., s. 134.
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
24/403
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
25/403
8
Modern devletlerin en nemli zelliklerinden biri olan hukuk devleti kavram
ondokuzuncu yzyln balarnda Alman liberalizminin temsilcileri tarafndan
kullanlmaya balanmtr1. Onsekizinci yzylda modern anlamda hukuk devleti
dncesinin gelimeye balamasyla, gcn snrlanmas balamnda bireysel
zgrlklere vurgu yaplm ve kuvvetler ayrl, temel hak ve zgrlklerin
korunmas gibi eler yzyl sonlarna doru ABD ve Fransa anayasalarnda yerini
almtr2. Bundan sonra yaanan sre, zellikle liberal ekonomi anlaynn
gerektirdii retici kesime ynelik zgrlklerin ve bu zgrlkleri korumaya ynelik
mdahalelerin grld bir dnem olmutur3.
Hukuk devletinin ondokuzuncu yzyldaki geliimi biimsel hukuk devleti
kavramna indirgenerek srmtr4. Hukuk devleti kavram kanun koyucunun mutlak
egemenliinin herhangi hukuki bir snrlamaya tabi tutulmasnn kabul edilmedii bir
grnme kavumutur5. Bu anlayta yasama faaliyetinin hukukun yegane kayna
olduu fikri etkili olmutur. Bu fikirden, modern zamanlarda neredeyse kendiliinden
doru kabul edilen ve siyasal gelimelerde nemli etkisi olan iki fikir tremitir.
Bunlardan biri, gcnn snrlandrlmas daha da yksek bir yasama organ
gerektireceinden ve bu sonsuza kadar devam edeceinden, gc
snrlanamayacak stn bir yasama organnn mevcut olmas gerektii inancdr.
Dieri ise, bu stn yasama organ tarafndan konulan her eyin ve sadece onun
iradesini ifade eden eyin kanun olduu fikridir6. BACON, HOBBES ve AUSTINden
beri stn bir yasama organnn zorunlu olarak snrsz iradesi fikri, ncemonarklarn daha sonra ise demokratik meclislerin mutlak iktidarlarnn gya
reddedilemez sebepleri olarak hizmet grmtr. Bu durumda, hukuk terimi iktidar
snrlama yerine iktidarn elinde kullanabilecei bir ara olarak anlamlandrlacaktr7.
Sadece yasama organlarnn iradesinin ifadesi olan eylerin kanun olarak
kabul edilmesi kanun anlayndaki deiimi ifade etmektedir. Eski dnemlerde
hukukun tasarml bir insan faaliyetinin sonucu olmad ve insan iradesinden
bamsz olarak var olduu kabul edilirken, onnc yzyl ve sonrasnda ise,
1 Hayrettin KESZ, Hukuk Devleti, Hukuk Devleti, (Haz. Hayrettin KESZ), HFSA HukukFelsefesi ve Sosyolojisi Arkivi Yaynlar: 4, AFA Yaynclk, Ekim 1998a, s. 17.
2 KESZ, (1998a) a.g.m., s. 18.3 Bkz. Ayferi GZE, Siyasal Dnceler ve Ynetimler, Geniletilmi 7. Bas, Beta Basm Yaym
Datm A.., stanbul, 1995, s. 382 vd.4 KESZ, (1998a) a.g.m., s. 21.5 KESZ, (1998a) a.g.m., s. 22.6 Friedrich A. HAYEK, Kanun, Yasama Faaliyeti ve zgrlk (Kurallar ve Dzen), (ev: Atilla
YAYLA), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1994, s. 137.7 HAYEK, a.g.e., s. 138.
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
26/403
9
Avrupa Ktasnda kanun yapma faaliyetinin tedricen ve yava yava yneticinin
tasarml ve snrsz iradesinin bir tasarrufu olarak kabul edilmeye baland
grlmektedir1. Kanun kavramnn geni bir ekilde, hem insanlar aras adil
davran kurallar ve hem de devletin ileyiini salayacak organizasyon
kurallarn kapsayacak ekilde alglanmas ve aradaki ayrmn gitgide ortadan
kalkmasyla yasama organnn her konuda kanun karabilecei anlay
yerlemitir2. Balangta adil davran kurallarn tespit etmek iin davet edilen
temsili organlar daha ok hkmet faaliyetlerine ynelik organizasyon kurallaryla
ilgilenmilerdir. Fakat hukukun uygulanmas hkmetin birinci grevi olarak
anlaldndan, hkmet faaliyetlerini yneten kurallarn hepsinin ayn isimle
adlandrlr hale gelmesi doald. Bu eilim, muhtemelen hkmetlerin, hkmetin
organizasyon kurallarna hukukun hakim olduu vakar ve itibar verme arzusundan3
ve egemenlik anlayndaki deiimden destek grmtr. Zira egemenlii Tanrdanalarak kullanan monarklarn tabi olacaklar hukuk kuralarnn verili olarak var olmas
doalken; Tanrsal egemenlik anlayndan halk egemenliine geile birlikte,
egemenlii halktan alan yasama organlarnn artk verili kurallarla bal olmas
beklenemezdi ve yasama organlar kendilerini her konuda kanun yapmaya yetkili
grmeye balamlard.
Uygulamadaki bu geliime karn, yasama organnn snrsz iktidar fikri
kolaylkla kabul grebilecek bir fikir deildi. Serbest seimlerle ibana gelen bir
ynetimin her zaman hrriyetleri tam olarak gerekletirip gerekletiremeyeceikonusu kukuluydu. yi tekilatlanm, disiplinli, tutucu bir ounluk hrriyetleri
inemek hususunda bazen mutlakiyet idarelerine bile ta kartabilecei
grlmekteydi. Bunun iin deil midir ki, ounluun istibdad istibdadlarn en
korkuncudur denmitir4. Bu sebeple keyfi idareden korunmak, zgrlkleri teminat
altna almak iin kanun hakimiyeti prensibini kabul etmek yeterli olmayacaktr. Hi
phesiz, keyfi kararlardan kanunun egemenliine gemek olduka nemli bir
ilerlemedir. Fakat unutmamaldr ki, kanun da tazyik edici olabilir. Kanun da hukuka
aykr bir ierik tayabilir. DUGUITin hakl olarak belirttii gibi, modern devletlerde
birka yz milletvekilinin oyu ile kabul edilen bir kanunu ROUSSEAUnun anladmanada genel iradenin ifadesi olarak grmek, kanunlar her trl eletirinin
1 HAYEK, a.g.e., s. 127.2 Bkz. HAYEK, a.g.e., s. 125 vd.3 HAYEK, a.g.e., s. 189.4 Thomas PANE, The Rights of Man, Part II, Chapter IV (Everymans Library Tab), 1935, s. 192
den aktaran Turhan FEYZOLU, a.g.e., s. 2.
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
27/403
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
28/403
11
gelimelerle kendini gstermi ve yasama ilemlerinin denetlenmesi gereklilii
somut olaylar nedeniyle iyice belirginlemitir. Nitekim ondokuzuncu yzyln
biimsel hukuk devletinde egemenlii kullanmakta olan sermaye sahipleri, karlarn
korumak adna devletin ekonomiye mdahalesini istemilerdir. Her ne kadar,
ekonomiye mdahaleler devleti olarak sosyal devlet grlyor olsa da, liberal
devlette de ekonomiye mdahale vardr. Nitekim ondokuzuncu yzylda devletin
ekonomiye mdahalesi retici glere yardm, onlar destekleme eklinde
gelimitir. LASKInin belirttii gibi, eskinin st ve orta snflar gibi, yeninin mlkiyet
sahipleri, ellerindeki imtiyazlar ierden ve dardan tehdit edeceklere kar devlet
iktidarn kefetmi bulunuyorlard. Liberal devletin ekonomiye mdahalesinin ilk
ekli, gmrk duvarlar ve tarifeleri ile balamtr. Bylelikle rekabetten kurtulan
sermaye kesimi byk kazanlar salamaya balamlar, ekonomiye mdahale
baka aralarla devam etmitir. Gmrk duvarlarna ek olarak mali teviklerle de bukesimler desteklenmeye devam edilmitir. Ayrca kriz dnemlerinde zor durumda
kalan iletmeler, dar boazdan kurtulabilmek iin devletin mdahalesini istemilerdir.
Devlet mdahalesinin gerek amacnn byk iletmeleri korumak deil, alan
insan gcn ve sosyal dengeyi korumak olduu iddia edilmitir ki1, bu iddia belki
de, bu mdahalelerin en ilgin tarafdr.
Yaplan bu mdahaleler sonucu, kapitalizmin gelimesiyle kartel ve tekellerin
ortaya kmas, serbest rekabet kuralnn ilemediini ve tketicinin liberal devlet
anlay iinde korunamayacan gstermitir
2
. Bunun yansra, cretli alanlarnbalattklar mcadeleler, siyasal haklardan yararlanma imkanlarnn genilemesi ve
tabana yaylmas, i ilikilerindeki deiiklikler, alanlarn rgtl hale gelmeleri
gibi gelimeler yaanmtr. Sonuta liberal devlet, ekonomik ve sosyal koullardaki
deime ve gelimelere kolaylkla ayak uyduramam, bununla birlikte, toplumun
yeni ihtiyalarn karlayacak ve daha byk ve daha radikal deiiklikleri nleyecek
baz nlemler almak zorunda kalmtr3.
Monariler karsnda nemli zaferler elde eden liberal hukuk devleti anlay,
takip eden srete yaanan bu gelimeler ve tutucu ve sosyalist evrelerden gelenar eletiriler karsnda bir meruluk krizi ierisine girmitir. Yeni dnemde savan
dourduu sonular bir yandan, toplumda oluan ve glenen snfsal kartlklar ile
yeni demokratik gelimeler dier yandan, formel hukuk devletinin doduu toplum
1 GZE, (1995) a.g.e., s. 382-383.2 GZE, (1995) a.g.e., s. 384.3 GZE, (1995) a.g.e., s. 385.
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
29/403
12
yapsnda temelli deiimlere yol amtr. Kanunun egemenlii kavramyla hukuk
devletini hukuk gvenlii ve nceden bilinebilirlik ilevlerine indirgeyerek kanunun
ieriinin boaltlmasna ve formelletirilmesine gtren eski anlaya artk kar
klmas gerekli hale gelmitir. nk hukuk devletinin kanunilii artk meruluun
yerini tutamamaktadr1. Meruluk iin kanunilikten teye bir eylere ihtiya
duyulmaktadr. Bu sebeple, devletin grevlerinin ne olduunun yeni batan
saptanmas, deerlendirilmesi ve tanmlanmas gerei ortaya kmtr2. Elbette bu
yeni tanmlama sonucunda devlet artk sadece belli kesimlerin karlar iin deil,
ok daha kapsaml amalarla ekonomiye mdahale edecektir.
Liberal devletin yaad krizi amak amacyla alm olduu nlemler,
zgrlklerin kiiler tarafndan kanuni snrlar iinde diledikleri gibi kullanlmasna
seyirci kalan jandarma devletin yerini sosyal yardm devletinin almas sonucunu
dourmutur. Devlet artk eitim sorununa eilecek, parasz eitim kurumlar
aacak, toplum salnn korunmas iin nlemler getirecek, hastaneler aacak,
yollar yaptracaktr3. Devletin ekonomik alandaki birlemelere kar ekonomik
bakmdan gsz olan korumas zerine kurulu bu yeni devlet anlay, gsz
lehine mdahaleci devlet anlay demekti4.
Ancak zamanla sosyal yardm devletinin sorunlar zmede yeterli olmad
grlmtr. Kanuni eitlik ilkesinin fiili eitlikle tamamlanmas gerektii inanc
yaygnlamaya balam, bunu, servet ve gelir dalmndaki adaletsizliklerin kabul
edilmeye balamas takip etmitir. Verginin sosyo-politik nitelii olduu dncesi
yava yava kamuoyunu etkilemitir5.
ki dnya sava arasndaki dnemde, sosyo-ekonomik olaylarla ilgili olarak
alnan tedbirlerin arzi ve istisnai karakter tad grlmektedir6. ki sava aras bu
dnemin en nemli gelimelerinden biri, 1929 ylnda yaanan byk ekonomik
krizdir. 1914-1918 yllar arasnda yaanan I. Dnya Sava sonras, galip devletler,
Almanyadan alacaklar sava tazminatlar ve yeni smrgelerden elde edecekleri
gelirlerle I. Dnya Savann neden olduu zararlar giderebileceklerini ve 1914
1 Hayrettin KESZ, Hukuk Devleti Olgusu, Hukuk Devleti, (Haz. Hayrettin KESZ), HFSA Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Arkivi Yaynlar: 4, AFA Yaynclk, Ekim 1998b, s. 47.
2 GZE, (1995) a.g.e., s. 384.3 GZE, (1995) a.g.e., s. 385.4 GZE, (1995) a.g.e., s. 558.5 GZE, (1995) a.g.e., s. 385-386.6 GZE, (1995) a.g.e., s. 386.
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
30/403
13
ncesi ekonomik dzeye ulaacaklarn tahmin etmekteydiler. Ancak sava sonras
ortaya kan gelimeler, beklentiler dorultusunda olmamtr. Savata yenilen
Almanyann yaad iktisadi bunalm sonucu ortaya kan siyasi istikrarszlklar ve
takip eden gelimeler dnyann iktisadi ve siyasi dengesini tamamen deitirecek
gelimelere sebep olmutur1.
Dier taraftan galip devletlerin ileriye ynelik beklentileri gereklememitir.
Savatan sonra savaa katlan lkelerin retimi 1914e gre te bir orannda
dm, sava, her iki tarafn ekonomisine nemli zararlar vermitir. Ekonomik
sorunlar yaplan mdahalelerle giderilemeyince, sonuta dnya, 1929 ylnn ikinci
yarsnda etkileri btn lkelerde hissedilen bir ekonomik bunalmla kar karya
kalmtr2.
Bu bunalmn almas konusunda, J. M. KEYNESin devlet mdahaleciliiningren grleri reva bulmutur. KEYNES, liberal kapitalizmin devlet
mdahalesinin snrlandrlmasn ngren braknz yapsnlar kuralnn tutarsz
olduunu savunmutur. Ona gre tketim, tasarruf ve yatrm oranndaki
dengesizlikleri gidermek amacyla devletin ekonomiyi ynlendirici politikalar
uygulamas gerekmektedir3. Bylelikle, ekonomik tevikler salama ya da sosyal
ierikli devlet mdahalelerinin ok tesinde, ekonomiyi ynlendirmek ve piyasann
salkl bir ekilde ilemesini salamak amacyla devletin ekonomiye mdahalesi
dnemi balam oluyordu.
II. Dnya Sava sonras devlet mdahalecilii bakmndan daha da
zelliklidir. Sava nedeniyle oluan skntlar ve olumsuz sonular gidermek iin
giriilen faaliyetler devletin srekli, etkili ve zincirleme nlemler almas, ekonomik
hayata srekli mdahale etmesi sonucunu dourmutur4.
Devletin grevlerindeki bu gelimeler, sonuta ekonomiye, daha kapsaml,
sistemli ve srekli mdahaleleri gerekli klmaktadr. Devlet artk pr liberalizmden
iyice uzaklam, anayasalarda ifade edildii gibi sosyal hukuk devleti olmutur5.
Hukuk devleti olarak, devlet de hukukla baldr, ancak, sosyal devlet olarak,
hukukun izdii snrlar iinde, sosyal amalarla ekonomik hayata mdahale
1 Arif ERSOY, ktisadi Dnceler Tarihi, Akyol Neriyat ve Yaynclk, zmir, 1986, s. 213.2 ERSOY, a.g.e., s. 213.3 ERSOY, a.g.e., s. 217.4 GZE, (1995) a.g.e., s. 387.5 Bkz. KESZ, (1998a) a.g.m., s. 24.
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
31/403
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
32/403
15
C- Vergilendirme Yetkisinin Yasama Organlarna Geii
Kamu hizmetlerinin temel kaynak olarak vergi gelirleri ile karlanmas
devletlerin hayatlarnda uzun bir evrimin sonucudur. Kral ve feodal beylerin herhangi
bir yurtta gibi sahip olduklar malikane ve ticaret gelirlerinin, hem kendi zgiderlerinin hem de kamu giderlerinin (yani gvenlik, dzen, bayndrlk vb.
hizmetlerin) karl olduu dnemler ortaalarn sonuna kadar srmtr. Bu
dnemlerde yneticilerin egemenliine dayanarak aldklar vergiler kendi feodal
malikane gelirleri yannda ikinci planda kalabiliyordu. Gerek vergi niteliindeki
gelirler daha ok baedirilen devletlerden alnan haralar ve uluslararas mal
hareketlerinden alnan gmrklerden ibaretti. Milli gelirin byk ksmnn tarm
faaliyetlerinden elde edildii ekonomilerde, yneticiler toprak mlkiyeti hakkna
dayanarak toplumda oluturulan artk deerin nemli bir ksmn kendilerine
alyorlard. Ancak ticaretin gelimesi ve sanayi devriminin gereklemesi tarm
dnda oluturulan deerlerin toplam milli gelirdeki payn nemli bir ekilde
artrm, o zaman devletin mlkiyet ilikisi temeline dayanmakszn, kiilerin
retimlerinden ald payn (yani vergilerin) toplam kamu gelirlerindeki pay da
ykselmi ve giderek vergiler devletin balca gelir kayna olmutur. Bu bakmdan
Batda burjuvazinin glenmesi bir yandan milli devletlerin douunu salarken, bir
yandan da vergi devletinin douuna imkan hazrlamtr1.
Vergi devletine geite, ekonomideki bu geliim ve dnmn yansra,
monarik ynetimlerin sahip olduklar vergilendirme yetkisini keyfi ve ar
kullanmalarnn da nemli etkileri olmutur. Bu keyfi ve ar kullanmn sebep
olduu ayaklanmalar neticesinde, anayasal geliimin temellerini oluturan olduka
nemli belgeler ortaya km ve bu belgelerle aama aama kral ve feodal beylerin
vergilendirme yetkileri snrlandrlrken, verginin rzaya dayanmas anlaynn
yerletii grlmtr2. Aslnda hukuk kurallarnn verili ve deitirilemez kabul
edildii, yani tabii hukukun hakim olduu bu dnemlerde, yneticilerin tebaasnn
rzasn arad ilemlerinden biri de vergilendirme ilemleri olarak kabul
edilmektedir ve parlamenter kurumlar vergilere rza elde etme ihtiyacndandomutur3. Ancak ortaa dneminde yneticilerin keyfi ve haksz vergiler
koymalar halinde, bunlar denetleyebilecek ve engelleyebilecek mekanizmalarn
1 Kenan BULUTOLU, Trk Vergi Sistemi, Cilt 1, Altnc Basl, Faklteler Matbaas, stanbul,1978, s. 2-3.
2 Bkz. Courtenay ILBERT, Legislative Methods and Forms, (Oxford, 1901), s. 208 den aktaranHAYEK, a.g.e., s. 189.
3 HAYEK, a.g.e., s. 189.
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
33/403
16
bulunmamas nedeniyle temel sebebi vergilendirme yetkisinin ar kullanlmas olan
pekok bakaldr hareketi gereklemitir. Bu bakaldrlar sonucu rzasz vergi
olmaz anlay daha da yerlemi ve bu anlayn sonucu olarak parlamentolarn
oluarak gitgide glenmesi ve aama aama vergilendirme yetkisini elde etmeleri
sonucu domutur1. Bu dorultuda parlamentolarn kazandklar ve kullandklar ilk
yetkinin vergilendirme yetkisi olduu grlmektedir2. Bu geliimi ortaya koymak
bakmndan pek ok nemli tarihsel olay ve belge zikredilebilir. Tarihte ilk demokrasi
savam mutlak iktidarn vergilendirme gcn snrlandrmak amac ile balamtr.
ngilterede Magna Carta Libertatumdan (Byk zgrlk Ferman, 1215)
balayarak Petition of Right (Haklar Dilekesi, 1628) ve Bill of Rightsa (Haklar
Demeci, 1688) kadar uzanan gelimeler, kraln vergilendirme iktidarnn halk
temsilcilerinin oluturduu yasama organlar yararna snrlandrlmas ile
sonulanmtr
3
. Bu belgelerden sonuncusu olan ve kralla parlamento arasnda etinmcadeleler sonucu parlamentonun stnlk salamasyla imzalanan Haklar
Demecinin (Bill of Rights, 1688) 1 inci maddesinde, parlamento tarafndan karlan
kanunlarn kral tarafndan kendi yetkisine dayanlarak iptal edilemeyecei
belirtilmitir. Bu hkm artk yasama yetkisinin parlamentoya ait olduu ve kraln
kanunlarn yrtlmesiyle grevli olduunu vurgulamaktadr. Bu maddeyle iktidar
gcnn bir paras olan yasama iktidar tamamyla parlamentonun eline gemi ve
parlamento yasama alannda mutlak otorite konumuna ykselmitir. Bylelikle
yasama alannda mutlak stn duruma geen parlamento, iktidarn en nemli yetkisi
olan vergilendirme yetkisini de eline geirmi ve krallarn bu yetkiyi keyfi ve ktyekullanmalar ihtimali sona erdirilmitir4.
Benzeri gelimeleri ABDnde de grmek mmkndr. Amerikann kefinden
sonra bu topraklara gen ve koloniler kuran kiiler, daha sonra eitli gerekelerle
birlik kurma ihtiyac duymulardr. Kolonilerin birleerek bamszlklarn
kazanmasndaki en nemli neden ise, o dnemde anavatan kabul edilen
ngilterenin koloniler zerinde vergilendirme yetkisini kendi inhisarnda grmesi
1 Mualla NCEL, Ahmet KUMRULU, Nami AAN; Vergi Hukuku, Gzden Geirilmi veYenilenmi 7. Bas, Turhan Kitabevi, Ankara 1999, s. 7.
2 NCEL, KUMRULU, AAN, a.g.e., s. 7.3 Nami AAN, Trk Anayasas Asndan Vergileme Yetkisi, Anayasa Yargs 1, Anayasa
Mahkemesi Yayn, Ankara, 1984, s. 171; Bkz. Zeynep ARIKAN, Vergilendirme Yetki ve Kullanm,Prof. Dr. Kenan BULUTOLUna Armaan, Maliye Aratrma Merkezi Konferanslar,Onyedinci Seri, Yl: 1996/1997, Emek Matbaaclk, stanbul, 1998b, s. 272 vd.; Zeynep ARIKAN,Vergilendirmede Demokrasi, Vergi Sorunlar Dergisi, Say: 115, Nisan 1998a, s. 96.
4 Cokun Can AKTAN, Dilek DLEYC, zgr SARA, Hak ve zgrlk Bildirgelerinde VergilemeYetkisinin Snrlandrlmas, Vergi, Zulm ve syan, Phoenix Yaynevi, 2002, s. 263, 264.
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
34/403
17
olmutur. ngilterenin bu eilimi kolonilerin tepkilerine neden olmu ve zamanla
duyulan memnuniyetsizliin doruk noktasna ulamas ile birtakm siyasi giriimler
balatlmtr. Kolonilerin balatt bu giriimlerden ilki, 17 Ekim 1765 tarihinde
gerekletirilen Pul Kanunu Kongresi olmutur. Ardndan 14 Ekim 1774 tarihindeki
lk Ktasal Kongre ve 12 Haziran 1776 tarihindeki Virginia Haklar Bildirgesi ile
sonulanan kinci Ktasal Kongre ile bu giriimler srdrlmtr1. kinci Ktasal
Kongrede alnan ve tm kolonilerin kendi anayasalarn hazrlamalar konusundaki
arya ilk olarak cevap veren Virginia kolonisi olmu ve bylece Virginia, koloni
kimliinden kurtularak bamsz bir devlet kimliine brnmtr. Virginia Devletinin
12 Haziran 1776 tarihinde hazrlad Anayasann balangcnda 16 maddeden
oluan bir Haklar Bildirgesine yer verilmitir. George MASON tarafndan hazrlanan
bu belgede genel olarak temel hak ve zgrlkler ile bunlarn nasl korunacaklar
belirtilmitir
2
. Daha sonra bu bildirge dier devletlerin anayasalarnda da aayukar aynen yer almtr3. Balang ksmndaki Haklar Bildirgesinde vergilendirme
yetkisinin kullanm ile ilgili 6 nc maddesinde u hkm bulunmaktadr4: Meclislerde
halkn temsilcisi olarak alacak kiilerin seimi serbesttir; topluma ballk ve
srekli genel ilgi beslediine dair yeterli delili olan herkesin oy hakk vardr; kamu
yarar iin, kendinin ya da setii temsilcilerin rzas olmadan, kimse ne vergi
demeye zorlanabilir, ne de mlk elinden alnabilir; ayn biimde kimse, kamu
yararn gz nnde bulundurarak kabul etmedii yasalara uymakla ykml
deildir. Bylelikletemsilsiz vergilendirme olmayaca belirtilmitir. Bu bildirinin en
nemli zellii, yeni kurulan bir devletin anayasasnn bana eklenmi bulunmas veanayasal deerde bir norm olmasnda yatmaktadr. Bu gelimeler sonucu,
ngilterenin kendi zerlerindeki vergilendirme yetkisini ortadan kaldran koloniler,
bamszlklarn ilan ederek ABD ats altnda toplanmlardr5.
Batda yzyllar boyu sren yasama organlarnn vergilendirme yetkisini elde
etme sreci, Trkiyede ondokuzuncu yzyln balarndan itibaren balam ve
yirminci yzyln ilk yarsnda sonulanmtr. Trkiyede anayasallama hareketleri
ve bu balamda vergilendirme yetkisinin monarik ve teokratik kullanmndan
demokratik kullanmna dnmesi sreci, Osmanl Devletinde ondokuzuncu
yzyln balarnda ortaya kan Sened-i ttifaktan balatlabilir. Nihayet bu
1 AKTAN, DLEYC, SARA, (2002) a.g.m., s. 265.2 AKIN, a.g.e., s. 32.3 AKTAN, DLEYC, SARA, (2002) a.g.m., s. 271.4 Janko MUSULIN, Hrriyet Bildirgeleri Magna Cartadan Avrupa nsan Haklar
Szlemesine, Belge Yaynlar, stanbul , 1983, s. 75-78.5 AKTAN, DLEYC, SARA, (2002) a.g.m., s. 265.
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
35/403
18
gelimeler, 1924 Anayasas ve takip eden anayasalarda verginin kanunilii
ilkesinin kabulyle hedefine ulamtr.
Kuruluundan itibaren Osmanl Devletinin teokratik zellikler gsteren bir
monarik ynetim olduu grlmektedir1
. Osmanl monarisinin teokratik nitelii,monarinin mutlak deil snrlandrlm olduunu gstermektedir2. Bu durumun az
ok demokratik bir nitelii de artrd belirtilmitir. slam dininin devlet ilerinin
grlmesinde bir yandan her eyi dini prensiplerle belirlemeye ve snrlamaya
alrken, dier taraftan bu ilerin grlmesinde halkn istek ve iradesine de nem
vermekte olmas, bu hususlarda istiareyi ngrmekte ve her eyde adaletin
stnln n plana karmakta olmas bu gr desteklemektedir3. Ancak bu
teorik yapya karn slam dininin esaslarna uyulmamas halinde, maddi hukuksal
bir yaptrmn bulunmamas bu gvenceleri zaman zaman ilevsiz brakabilmitir4.
Osmanl ynetiminin teokratik yapsnn sonucu olarak, padiah, slam
Hukukunun prensipleriyle baldr, bu prensiplerle yetkileri snrlandrlmtr; ancak,
slam Hukukunun temas etmedii ve rfi hukuk alan olarak bilinen sahada nemli
yetkilere sahip bulunmaktadr5. Nitekim Osmanl Vergi Sistemi incelendiinde; eri
vergiler ve rfi vergiler olmak zere ikili bir ayrmn bulunduu ve eri vergiler slam
dinine gre konulmakta ve bunlarn deitirilmesi mmkn deilken, rfi vergilerin
padiahn iradesi ile konulduu grlmektedir. eri vergiler; zekat, r, hara ve
cizyeden meydana gelmekte olup; Tanzimattan nceki dnemde en nemli vergiler,
aar, anam ve gmrk resminden olumaktayd6. Osmanl Vergi Sisteminin arlk
merkezini oluturan rfi vergiler ise, sava zamanlarnda alnan imdadiye-i
seferiye, bar dnemlerinde alnan imdadiye-i hazariye ve sava ihtiyalarn
karlamak iin alnan iane-i cihadiyeden olumaktayd. Daha sonra bu tr vergi
mrettebat ad altnda birletirilmi ve datma yntemiyle tahsil olunmaya
balanmtr7.
1
Bkz. Recai G. OKANDAN, Amme Hukukumuzun Anahatlar (Trkiyenin Siyasi Gelimesi),Birinci Kitap, Osmanl Devletinin Kuruluundan Yklna Kadar, HFY, Faklteler Matbaas,stanbul, 1971, s. 15.
2 Yusuf evki HAKYEMEZ, Mutlak Monarilerden Gnmze Egemenlik Kavram, Douu,Geliimi, Kavramsal erevesi ve Dnm, Sekin Yaynevi, Ankara, 2004, s. 124.
3 OKANDAN, a.g.e., s. 16.4 HAKYEMEZ, a.g.e., s. 124 vd.5 OKANDAN, a.g.e., s. 27.6 Mehmet TOSUNER, 1980 Sonras Trk Vergi Sisteminin Yaps ve Geliimi, zmir, 1989, s. 2.7 Bkz. Naci Birol MUTER, Maliye Tarihi Ders Notlar, MBF, Teksir yaynlar No: 1987-1988/1,
Manisa, s. 10-20.
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
36/403
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
37/403
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
38/403
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
39/403
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
40/403
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
41/403
24
kurumundan ve hangi ilemle gelirse gelsin, snrlandrlmasn ve denetlenmesini
gerekli klmaktadr. Dolaysyla yasama organnn yetkileri de snrsz deildir ve
karm olduu kanunlarnn hukuki geerlilii, anayasaya uygun olduu lde sz
konusu olacaktr. Bu uygunluu belirleme grevi de, yirminci yzyln anayasal
devletinin en nemli gelimelerinden biri olan, anayasa yargs tarafndan
gerekletirilecektir.
Yasama organlarnn denetlenmesi bakmndan anayasa yargs denetimine
karn siyasal denetim mekanizmalar da bulunmaktadr. Dolaysyla denetimle ilgili
iki alternatifin olduu grlmektedir. hukukla ilgili bu iki alternatiften farkl olarak,
d hukukla snrlamann da sz konusu olmas mmkndr1.
hukuk alannda snrlama dzeyde gereklemitir (ki ayn zamanda bu
dzey tarihsel snrlama srecini de ifade etmektedir). Bu erevede snrlamadzeyleri; kanunlarla snrlama, anayasa ile snrlama ve hukuk ile snrlamadr2.
Birinci aamada kanunlarla snrlama sz konusudur. Batda Magna Carta ile
Osmanl Devletinde ise Sened-i ttifak ile balayan bu srete, siyasi g tekelinin
baka glerle paylalmas eklinde ilk snrlamalar ortaya kmaktadr. Bu tr
snrlamalarn temelinde tabii hukuk dncesinin pozitif hukukun yannda olmas
gereken hukukun da aratrlmas ve hukukun bir ideale doru akmas dncesi
yatmaktadr3.
Kanunlarla snrlama uygulamas, kanunlarla ihlal edilemeyecek temel hak ve
zgrlklerin 1776 ylnda Amerika Birleik Devletleri Anayasas ve takibeden
yllarda dier lkelerin anayasalarna girmeye balamasyla geliimini srdrmtr.
Kanunlarla snrlama uygulamasnn temel getirisi, idarenin eylem ve ilemlerinin
kanunlara uygunluunun salanmas olmu, bu durum idarenin eylem ve
ilemlerinin yargsal denetime tabi tutulmas amacyla idari yargnn geliimini
salamtr4.
Anayasa ile snrlama, kuvvetler ayrl kuramnn kabul edilmesiyle,kuvvetlerin farkl ellerce kullanlmas ve birbirini dengelemesi anlaynn
1 Yaar KARAYALIN, Hukukun stnl (Kavram Baz Problemler), Hukuk Devleti, (Haz.Hayrettin KESZ), HFSA Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Arkivi Yaynlar: 4, AFA Yaynclk,Ekim 1998, s. 120.
2 KARAYALIN, a.g.m., s. 120 vd.3 KARAYALIN, a.g.m., s. 120 vd.4 KARAYALIN, a.g.m., s. 121 vd.
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
42/403
25
ileyebilmesi iin gelitirilmitir. Temelde anayasann stnlne dayanan anayasa
ile snrlama anlaynda, anayasa, kendinden sonra gelen normlarn kendisine
uymas gereken stn norm olarak ortaya kmaktadr. Ancak anayasa ile
snrlamann etkin olabilmesi iin anayasa yargsna ihtiya duyulmutur. Aksi
taktirde anayasann stnlnn hibir anlam olmayacaktr. Ancak burada,
anayasa yargsnda l norm olarak, sadece anayasann m kullanlaca sorusu
ile karlalmaktadr. Bu soruya olumlu cevap verilmesi halinde AYM yargcnn
anayasann lafzyla bal kalaca (bir anlamda klasik yorumla bal kalaca)
ortadadr. Byle bir durum ise, ideal hukuka ulamada nemli bir engel olarak ortaya
kabilecektir. Bu saknca siyasal iktidarn hukukla snrlandrlmas gerekliliini
ortaya karmaktadr. AYMne hukukla snrlandrma yetkisi verildii taktirde, olmas
gereken veya istenen ideal hukuk ve devlet dzeni ile yrrlkteki anayasa
arasndaki farklar, aykrlklar giderecek zm bulunmu demektir. Ancak budurumda devletin dzenini, belli sayda yksek yarglardan oluan bir mahkeme
tarafndan belirlenmesi problemi ve hatta tehlikesi ortaya kabilecektir ki1, yarglar
hkmeti olarak adlandrlabilecek bu durumun pek ok rnekleri grlmtr.
AYMne hukukla snrlama yetkisinin verilmesi yorum anlay bakmndan klasik
yorum anlayndan realist yorum anlayna geii ifade etmektedir. Siyasal
iktidar snrlandrmaya alrken yarglar hkmeti tehlikesiyle karlamamak iin,
bu konudaki kayglar giderici eitli nlemlerin alnmas gerekmektedir.
Baz farkllklara ramen hemen tm parlamenter demokrasiyi benimsemilkeler anayasaya uygunluk denetiminde ncelikle siyasal denetimi kabul
etmilerdir. Vergi hukukuna ilikin dzenlemeler geni kitleleri ilgilendirdiinden, bu
alandaki siyasal denetim daha da bir nem kazanmaktadr. Vergi kanunlarnn
siyasal denetiminde, vergi kanunlarnn brokrat-teknisyenlerce hazrlanmas,
tasarlarn kamuoyunun deiik kesimlerince tartlmas, Meclis komisyonlarnca
grlp kabul edilmesi, Meclis genel kurulunda grlp oylanmas,
Cumhurbakannca imzalanp yaymlanmas aamalarndan her biri, vergi
kanunlarnn anayasaya uygunluunun siyasal denetiminin birer halkasn
oluturmaktadr2.
1 KARAYALIN, a.g.m., s. 123.2 Yusuf KARAKO, Trk vergi Hukukunda Vergi Kanunlarnn Anayasaya Uygunluunun Yargsal
Denetimi, Anayasa Yargs 13, Anayasa Mahkemesi Yayn, Ankara, 1996, s. 250.
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
43/403
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
44/403
27
bu denetimin biim ve usullerini iermektedir1. Geni anlamda anayasa yargs ise,
anayasaya uygunluu salama amacna ynelik her trl yarg ilemi yannda,
eitli anayasal sorunlarn da yargsal usullerle zmlenmesi srecini ifade eder2.
rnein, Alman AYM anayasaya uygunluk denetimi yannda federal devlet
sisteminden doan baz sorunlar zmlemeye, temel haklarn kayb konusundakarar vermeye, anayasaya aykr partileri belirlemeye yetkili klnmtr3.
Trkiyede genel olarak dar anlamda anayasa yargs kabul edilmise de,
AYMne siyasi partilerin mali denetimi, siyasi partilerin kapatlmas, milletvekili
dokunulmazlnn kaldrlmas gibi konularda yetkiler de verilmitir4.
Anayasa yargs kavramnn ekli ve maddi adan yaplan ayrmnda da,
anayasaya uygunluu denetlemekle grevli organa, yrrlkteki hukukun tand
tm yarg grevlerine ekli anlamda anayasa yargs denilmektedir. Maddi anlamda
anayasa yargs ise, maddi anlamda anayasa problemleri alanndaki yargdr5
eklinde tanmlanmtr.
B- Yarg Sistemleri Bakmndan Anayasa Yargs
Bugnk uygulamada yargnn rgtlenmesi bakmndan iki nemli sistem
bulunmaktadr. Bunlardan birincisi, Anglo-Sakson lkelerinde uygulanan yarg
birlii sistemidir. Dieri ise Almanya, Fransa, talya gibi Kara Avrupas lkelerinde
uygulanan ve Trkiyenin de dahil olduu yarg ayrl sistemidir6. Fransz
sisteminden etkilenen Kara Avrupas, idari yarg adli yarg ayrmna
dayanmaktadr. Bu sistemde iki ayr hukuk, iki ayr yarg yeri ve iki ayr yarglamausul esastr; idari yarg, adli yargnn dnda, kendisine zg kurallara ve usullere
gre yarglama yapar7. Yarg ayrl sistemini benimseyen lkelerde deiik yarg
kollar bulunmaktadr. Yarg kolu, kararlar ayn yksek mahkemede temyiz edilen
mahkemelerin oluturduu dzen olarak tanmlanabilir. Dzen iindeki yksek
mahkemeler nihai karar veren ve kararlar temyiz edilemeyen mahkemelerdir. Bu
sistemde, anayasa yargs denetimi bu ilevi gerekletirmek zere kurulmu
AYMleri tarafndan yrtlmektedir8. Yarg birlii sistemi olan Anglo-sakson
1 Ylmaz ALEFENDOLU, Anayasa Yargs ve Trk Anayasa Mahkemesi, Yetkin Yaynlar,
Ankara, 1996, s. 45.2 ATAR, (2000) a.g.e., s. 317; ALEFENDOLU, a.g.e., s. 45.3 ALEFENDOLU, a.g.e., s. 45.4 ALEFENDOLU, a.g.e., s. 45.5 Metin KIRATLI, Anayasa Yargsnda Somut Norm Denetimi: tiraz Yolu, Ankara niversitesi
Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, Ankara, 1966, s. 18.6 Kemal GZLER, Hukuka Giri, Ekin Kitabevi Yaynlar, Bursa, 1998, s. 108.7 Ylmaz ALEFENDOLU, Anayasa, Yarg ve Yksek Mahkemeler, Uluslararas Anayasa Hukuku
Kurultaynda Sunulan Bildiri, Trkiye Barolar Birlii, 9-13 Ocak 2001, Ankara, s. 781.8 Kemal GZLER, Trk Anayasa Hukuku Dersleri, Ekin Kitabevi Yaynlar, Bursa, 2000c, s. 429-
430.
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
45/403
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
46/403
29
grmtr. Yarg burada yasamann barlandrc bir arac olmaktadr1. LOCKEda
yargsal korunma yerine, halkn, meruiyetini kaybetmi ynetime kar direnme
hakk tercih edilmektedir2.
Her ne kadar yargy nc bir g olarak tanmlasa da MONTESQUIEUdada yarg aa yukar hi saylmaktadr3. Bunun da ok nemli nedenleri
bulunmaktadr. Her eyden nce yarg, yasama ve yrtmeden ok farkl bir
iktidardr. Politik yan bulunmayan yargnn tamamen politik ierikli yasama ve
yrtme ile ayn bak asndan deerlendirilmesi sz konusu olamaz.
MONTESQUIEUnun yarg karsndaki tutumu, onsekizinci ve ondokuzuncu
yzyln hukuk gr erevesinde anlalabilir bir tutumdur. Bu dnemin yerleik
kans, yargnn bir tr kyas makinesi olduu yolundadr. Yarg katksz bir
mantk olarak tanmlanr, adeta otomat yarg gr yaygndr4.
MONTESQUIEUnun kendi ifadesiyle, Yarglar, yalnzca kanunlarn szlerini
telaffuz eden dilden ibarettirler5. Yargnn politik bir kuvvet olarakdeerlendirilmemesinin sebebi, yarg alannn dier iki kuvvete oranla daha az
nemli olmasnda deil, nitelik itibariyle yarglama faaliyetinin farkllnda
aranmaldr6. MONTESQUIEUya gre yarg hkmn verirken kanunlarla bal
kalmaldr. Eer, yarg kiisel kanaatleriyle hkm verirse toplum iinde kiiler ne
gibi ykmllkler altnda olduklarn bilemezler. Halbuki, yarg kanundan
ayrlmayacak olursa, bu taktirde herkes nceden hangi hareketin yaplp hangisinin
yaplmayacan bilir ve ona gre hareket eder7.
Kuvvetler ayrl kuramnn nde gelen bu iki isminin grlerine karn,
normatif yaklamn yorumlarnda yasama, yrtme ve yarg ayn nitelikte kuvvetler
olarak alglanmaktadr. Bugn demokrasi iin kuvvetlerin ayrlmas, daha ok gittike
snrl ve bulank bir hal alan yasama ve yrtme ayrlndan ok, yarg gcnn
gittike ne kan yrtme kuvvetinden ayrlmas ile bir fonksiyon icra etmektedir. Bu
balamda Amerikan demokrasisine ayrcalkl deerini kazandran yarg erkinin
ayrlnn salanm olmasdr8.
1 KUTLU, a.g.e., s. 111.2 BOUILLON, a.g.e., s. 29.3
MONTESQUIEU, a.g.e., s. 236.4 Charles EISENMANN, La Pense Constitutionnelle de Montesquieu, Bicentenaire da LEsprit deLois, Recuell Sirey. Paris, 1952, s. 133den aktaran OKTAY, a.g.m., s. 340-341.
5 OKTAY, a.g.m., s. 341.6 OKTAY, a.g.m., s. 341.7 Nihat ERM, Umumi Amme Hukuku Dersleri, Ankara, 1942, s.179/dan aktaran Bahtiyar
AKYILMAZ, Tarihi Geliim inde ve zellikle Montesquieuda Kuvvetler Ayrl, Halil CNeArmaan, Konya, 1995, s. 56.
8 Alain TOURANE, Demokrasi Nedir?, (ev.: Olcay KUNAL), Yapkredi Kltr Yaynlar, stanbul,1997, s. 19-64den aktaran K. Haluk YAVUZ, Trkiyede Siyasal Sistem Aray ve YrtmeninGlendirilmesi , Sekin yaynlar, Ankara, 2000, 33.
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
47/403
30
Yargnn nc g olarak tartlabilecei belirtilse de, kuvvetler ayrl ve
buna bal olarak kontrol ve denge sisteminin nemli sonularndan biri de yasama
ve yrtme tasarruflarnn yarg tarafndan denetlenmesi olmutur1. Kuvvetler
ayrlnn hedefinde yatan dnce bir hayli negatiftir; temel ama, devlet
organlarnn denetimsiz kalmamas ve yetkilerini ktye kullanmamalar iin buorganlarda ar kuvvet younlamasnn nlenmesidir. Byle bir kuvvet
snrlandrlmas eitli yollarla kurumlatrlabilir. Geri ilk planda, klasik ayrm, yani
devlet kuvvetinin yasama, yrtme ve yargya blnmesi akla gelmektedir. Ancak,
sadece bir organda kuvvet toplanmasndan kanmak iin baka yollar da vardr:
Federasyonda kuvvet federal devlet ile federe devletler arasnda bllmektedir.
Parlamentoda muhalefetin varl iin anayasal gvenceler bulunmas, yasama ve
yrtme kuvvetlerinin temel haklara mdahale etmesi imkann ortadan kaldrmak
iin almas olanaksz gvenceler tannmas, anayasa yargs yoluyla dier btn
devlet organlarnn kuvvet denetimlerinin salanmas, ara kurululara gl bir
yaam hakk yolunun almas ve bunlarn devlet iinde kurumsal gvenceler iinde
almalar, ii ve iveren birlikleri, dinsel dernekler, basn, bilim kurulular ve buna
benzer zerk kurulular yahut cemaatler asl devlet organlarndaki kuvvet
toplanmasn frenleyebilecek kurumlardr2.
Kuvvetin snrlanmas bakmndan anayasa yargsnn yeri olduka nemlidir.
Pek ok devlette anayasa yargsnn ilemesi ile kanunlarn iptal edilebilmesi yarg
ile yasama arasndaki ayrmn kesinliini yumuatmtr. Ancak burada sorulmas
gereken bir soru bulunmaktadr: Acaba AYMnin yetkisi kuvvetler ayrlna gre salt
bir mahkemeye tannan normal bir yarg yetkisi olarak grlebilir mi
3
? Dorusu busoruya olumlu cevap verebilmek pek mmkn grnmemektedir. nk anayasa
yargs klasik kuvvetler ayrl kuram ile elimektedir. Yasama ve yrtme
birbirlerini karlkl olarak denetlemelidirler, ama nc bir organ denetleme iine
karamaz. MONTESQUIEU, kuvvetler ayrl kuramn gelitirirken yargya byle
bir ilev tanmamtr. Kuvvetler ayrl ilkesinin iyice geliip iledii zamanlarda,
yani meruti monarilerin yaygnlat dnemde yrtmeye belli bir dokunulmazlk
alan tannm ve yasamann kararlaryla bu alana mdahale edemeyecei
ngrlmtr4. te hkmdara veya onun kurduu hkmete ait bu stn
egemenlik haklar, anayasa yargs ile ilevlerini yitirecekti. Bir anayasa yargs
dncesine u tarzda kar klabilirdi: Temel haklarn zaten snrl bir etki alanvardr. Evet byle bir yarg ile temel haklar bir eit gvence altna alnmaktadr ama
1 ARSLAN, a.g.e., s. 30.2 Karl DOEHRING, Genel Devlet Kuram (Genel kamu Hukuku), ev: Ahmet MUMCU, kinci
Bask, nklap Kitabevi Yayn Sanayi ve Ticaret A.., stanbul, 2002, s. 194-195.3 DOEHRING, a.g.e., s. 198.4 E.R. HUBER, Das Kaiserreich alsEpoche verfassungsrechtlicher Entwicklung, bk.: HStR, Cilt I, 2.
Bask 1995, & 2, Yan Not 26 vd.dan aktaran DOEHRING, a.g.e., s. 232.
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
48/403
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
49/403
32
baz taknlklar yapmalar engellenemez. Bu nedenle her nn etkinliklerini
dzene sokacak ve drdnc kuvvet olarak adlandrlabilecek bir koordinatre
gereksinim vardr1. CONSTANT dneminin zelliklerini dikkate alarak drdnc
kuvvetin hkmdar olmas gerektiini ileri srmtr. Hkmdar yasamann
arln, sorunlu bir kanunun hazrlanmasn veya ilann nlemekle, hkmetin birkararn yrrle sokmayarak ve keyfi olarak verilmi bir yarg kararn af yoluyla
engelleyebilirdi2. Her ne kadar CONSTANT, drdnc g olarak hkmdar
nermise de, bu neri deerlendirilirken, henz idari yarg ve anayasa yargsnn
gelimedii bir ortamda olunduu gzden uzak tutulmamaldr. Yaplan neri,
kuvveti kimin kullanaca noktasnda isabetli olmasa da, kuvvetin fonksiyonu
bakmndan zamanna gre olduka nemli bir neridir. Gnmzde pek ok AYM
deerlendirildiinde, grm olduklar fonksiyon bakmndan drdnc kuvvet olarak
faaliyet gsterdikleri rahatlkla sylenebilecektir. rnein, bugn Alman AYMnin,
yasama, yrtme ve yarg ilemleri zerindeki denetim yetkisiyle drdnc kuvvet
olduu sylenebilecektir. Benzer ekilde Fransada kendisine tannan nemli
yetkiler nedeniyle devlet bakannn drdnc kuvvet olduu dnlebilir. Bu
rneklerden grlebilecei gibi kuvvetler ayrln temel alan sistemlerde drdnc
kuvvetin kendisini deiik klklarda gsterdii grlmektedir3.
2- Anayasa Yargsnn Ortaya k ve Tarihi Geliimi
Kuvvetler ayrl ilkesinden, anayasann stnl anlayna gei
srecinin4 pek ok nedeni bulunmaktadr. Monarik g tekelinin yklmas ve
yasama, yrtme ve yarg glerinin birbirinden ayr bamsz ve birbirini snrlayan
kuvvetler olarak ortaya kmalarn salayan ve yukarda ksaca anlatlan teorik
gelimeler, zamanla anayasal hareketlerde etkilerini gstermeye balamlardr.
Yasama organlarnn snrsz g kullanmlarnn nlenmesi ihtiyac deiik
denetim imkanlar iinde en uygun denetim yolu olarak anayasa yargs denetimini
ortaya karmtr. Onyedinci yzyldan itibaren yaplmaya balanan anayasalarda
anayasann stnl kabul edilmekte ancak, bu stnln nasl salanaca ok
ak dzenlenmemi bulunmaktayd. Bu stnln yarg denetimi ile salanmas
gerektii yolundaki ilk rnek Amerikan Yksek Mahkemesinin 1803 tarihli karardr.
Bu kararda anayasa hkmleriyle atan kanun hkmlerinin uyumazlklarda
dikkate alnmayaca sonucuna varlmtr. Bylelikle kanun hkmleri karsnda
anayasa hkmlerine stnlk tannm, normlar hiyerarisi anlay kabul edilmitir.
1 B. CONSTANT, Cour de Politique Constitutionelle, nouvelle dition par J.-P, Pags 1936, Cilt I,Blm, 1, s. 1 vd.dan aktaran DOEHRING, a.g.e., s. 199.
2 DOEHRING, a.g.e., s. 199.3 DOEHRING, a.g.e., s. 199.4 TUN, a.g.e., s. 27.
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
50/403
33
Pratie ilk olarak Amerikada aktarlan bu anlayn tarihi kkeninde ekli hukuk
devleti anlay vardr. ekli hukuk devleti anlay, liberal burjuva ihtilalleri ertesinde
iktidara trmanan parlamentolarn koymu olduu hukuk kurallarnn (kanunlar)
hukuk dzeni iinde ncelik ya da stnlnn salanmas araydr1. Bu arayla
ilgili en nemli katklar KELSEN tarafndan yaplmtr. KELSENe gre hukuknormlar hiyerarik yap dahilinde bir piramit olutururlar. Piramidin en stnde
anayasa yer almakta, bunu kanunlar, ynetmelikler, tzkler ve itihatlar takip
etmektedir. Yine KELSENe gre st norm dierinin geerlilik sebebidir2. Buna gre,
kural oluturan her organn, geerli kural koyabilmesi iin st norma uygun bir
ekilde kurallar oluturmas gerekmektedir3. Bu bak asndan anayasa yargs
iin temel l, normlar hiyerarisidir. Denetimin yaplabilmesi iin de yazl
anayasann varl zorunludur. Aksi, anayasallk denetiminin temel ltn tekil
eden st norm kavramnn mevcudiyetini yok eder. st normun bulunmad
ortamlarda ise, neyin neye uygunluunun denetlenecei belirsizleecektir.
Dolaysyla, alt normlarn meruluk ve hukuki geerlilik kayna olan yazl
anayasann bulunmad lkelerde, anayasa yargs denetimi
gerekleemeyecektir4.
Normlar hiyerarisi asndan bakldnda, anayasaya aykr olan ilemler
teorik olarak geersizdir. Ancak, bu geersizliin uygulamada etkili olabilmesi iin
yetkili organ veya organlar tarafndan tespit ve ilan edilmelerine ihtiya
bulunmaktadr5. Eer bu yaplmazsa, yani, byle bir tespit ve ilan sz konusu
deilse, anayasann stnlnn fiilen salanabilmesi sz konusu olamayacaktr.
Bu durumda,kanun koyucunun anayasaya uygun davranmasn salayacak aralarasahip olunmas gerekmektedir. Bu konudaki hukuki savunma aralarnn banda
anayasa yargs gelmektedir. Bamsz denetim organlarnn bulunmad bir
durumda ise, anayasallk kontrolnn yaplamayaca bir gerektir6. Yani
anayasalar yazl ve kat olsalar bile, yasama organnn tasarruflarnn anayasa
uygun olup olmad denetlenmedii srece parlamento ounluunun
snrlanabilmesi mmkn deildir ve kuvvetin ktye kullanm kuvvetle muhtemel
olacaktr7. Bylelikle anayasalarn adi kanunlardan ayrlmas ve stnlnn
1
Naz AVUOLU, Anayasa Notlar, Beta Basm Yaym Datm A.., stanbul, Aralk 1997, s.117.2 Geni bilgi iin Adnan GRZ, Hukuk Felsefesi, AHF Yayn, Ankara, 1985, s. 239-241.3 Niyazi KTEM, Hukuk Felsefesi ve Anayasa Yargs, Anayasa Yargs 8, Anayasa Mahkemesi
Yayn, Ankara, 1991, s. 267-268.4 TUN, a.g.e., s. 21.5 ERDOAN, (1997) a.g.e., s. 58.6 SARTORI, a.g.e., s. 354.7 Arend LIJPHART, ada Demokrasiler: Yirmibir lkede ounluku ve Oydamac Ynetim
rntleri, (ev: Ergun ZBUDUN Ersin ONULDURAN), Trk Demokrasi Vakf ve Siyasi limlerDernei Ortak Yayn, 1988, s. 128.
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
51/403
34
salanmas mmkn olabilecektir1. st norm olan anayasaya uygun olarak
kullanlan yetkiler hukuka merulatrlm yetkiler olacaktr2.
Normlar hiyerarisi anlayna uygun bir ekilde Amerikada bir yargsal
itihatta temelleri atlan anayasa yargs, Avrupa ve Trkiyede anayasallamahareketleri sonucunda anayasalarda dzenlenerek varlk kazanmtr. Ancak
anayasa yargsnn ortaya kndan nce de yneticilerin koyduklar kurallara kar
klmas sz konusu olmutur. Henz anayasa yargsnn gelimedii bu
dnemlerde, yasama yetkisini kullananlara kar zaman zaman meru bakaldr
hakknn tannd grlmektedir.
Bu konuya rnek olarak, 1215 ylnda imzalanan Magna Carta gsterilebilir.
Magna Cartann 14 nc maddesi, kraln kararlarn onaylayacak olan meclisin
kimlerden oluacan ve ne ekilde toplanacan dzenlemektedir. Nitekim daha
sonra yaanan gelimelerde, baronlar 61 inci maddeye dayanarak, kraln MagnaCartaya riayet etmesini salamak ve uygulamalarn denetlemek zere yirmibe
kiilik bir komite kurmulardr. Ayrca belge hkmlerine aykr davranlar hakknda
ikayetleri deerlendirmek zere bu komitenin drt yesinden kurulu bir alt
komisyon oluturulmutur. ikayet konusu olan hususlarn kral tarafndan
dzeltilmedii taktirde komitenin krala silahla kar koyma karar alma yetkisi tad
vurgulanmtr3. Bylelikle, baronlara, kanunlara aykr davranan krala kar direnme
hakk tannm bulunmaktadr. Bu durumda mevcut sistem iinde kral mutlak kanun
koyucu deildir. Zira byle kabul edilmi olsa, kanunlara aykr davranmak ifadesi
anlamszlaacaktr. Zira kral mutlak kanun koyucu olarak kabul edilirse, uymak
istemedii kanunu kaldrarak yerine istedii ekilde kanunlar koyabilecek, bylelikle
kanunlara uymamak gibi bir sonula karlamayacaktr. Meru bakaldr hakknn
mstesna bir rneini tayan bu yetki, daha sonralar LOCKEun son are olarak
direnme hakk fikrine zemin hazrlam gibi grnmektedir4.
Henz yasama ve yrtmeyi denetleyen yarg organlar tekil edilmediinden
(ki bu dnemde yasama ve yrtmeden ayr ayr bahsetmek de pek doru deildir)
kanunlara aykr davrann nlenmesi fiili kar koyma eklinde olabilecektir. Avrupa
tarihi bakmndan, her ne kadar kral kanunlara uygun davransa bile, askeri gcne
gvenen baronlarn krall ele geirmek iin mcadeleye girebilmesi mmkn
1 Turhan FEYZOLU, a.g.e., s. 339.2 brahim . KABOLU, Trkiyede Hukuk Devletinin Geliimi, Hukuk Devleti, (Haz. Hayrettin
KESZ), HFSA Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Arkivi Yaynlar: 4, AFA Yaynclk, Ekim 1998,s. 91.
3 H. V. WISEMAN, Manga Carta Efsanesi, (ev. Mnci KAPAN ), Ankara niversitesi HukukFakltesi 40. Yl Armaan, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar No: 21, Ankara, 1996,s. 469.
4 Bkz. WISEMAN, a.g.m., s. 469.
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
52/403
8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur
53/403
36
Hukuk tarihi bakmndan yeni bir aama olan anayasa yargsnn douu,
hukuka bal devlet fikriyle aklanabilir. Hukuk devletinde, Devletin btn
faaliyetlerinin, bu arada yasama ilemlerinin de hukuk kurallarna balanmas ilkesi1
anayasa yargsn bir zorunluluk olarak ortaya karmtr. Bu zorunluluk, temelde
egemenlik anlayndaki dnmn bir sonucu olarak artk sadece bireylerin deildevletin de hukuka bal hale gelmesi sonucunu dourmutur.
Her ne kadar anayasa yargs AYMlerinin kurulmas ya da yksek
mahkemelerin bu fonksiyonu icra etmeye balamalaryla ortaya kmsa da,
yasama organnn tasarruflarnn anayasaya aykr olamayaca, aykr olanlarn
hibir hkm ifade etmeyecei ve anayasaya aykr kanunlarn mahkemelerce
uygulanmayacana ilikin ilk pratik rnei, daha eski bir tarihte ngilterede grmek
mmkndr2. Hakim Edward COKE, 1610 ylnda, Dr. Bonham Vakas (Dr.
Bonhams Case) olarak adlandrlan davada, Common Law parlamenter
kanunlarn uymas gereken stn hukuk (Higher Law) olarak kabul etmitir3. COKEDoktirinini tabi hukuk dncesi ile birletirerek, ABDnde anayasa yargsnn
olumasn salayan gelimeler, koloni dnemlerine kadar gerilere giden bir
uygulamalar zincirini ifade etmektedir4.
Parlamentolarn egemenlii ele geirdii ilk dnemlerde, bu organlarn en
yksek derecede devlet organ olarak kanunlarn da geerli olup olmad hakknda
son sz syleme yetkisinin bulunduu kabul ediliyordu. Ancak ondokuzuncu
yzyln balarnda Amerikan Yksek Mahkemesi nl bir karar ile kendine
kanunlarn anayasaya uygun olup olmadn lme hakkn tand. Dayanlan temel
gereke, aksi takdirde anayasann ncelii ilkesinin gvencesiz kalaca
kaygsyd5. Yksek mahkeme bayargc Marshalln 1803 ylnda Marbury v.
Madison davasnda verdii karar bu konudaki gelimelere son noktay koymutur6.
Bu kararla, Amerikan Yksek Mahkemesi, tarihte ilk kez, kanunlarn anayasaya
uygunluunun itiraz yoluyla denetimi faaliyeti gerekletirmitir. Federal Yksek
Mahkemenin kanunlarn anayasaya uygunluunu denetleme yetkisi 1787
Anayasasnda ngrlmemitir. Ancak, Marbury v. Medison davasnda Federal
1 TKVE, a.g.e., s. 10.2 Edward McWHINNEY, Constitution-Making: Principles, Process, Practice, University of Toronto
Pres, Toronto Buffalo London, 1981, s. 111.den aktaran TUN, a.g.e., s. 29.3 Bakr ALAR, Parlamentolar ve Anayas