Veprimtari Praktike Periudha e Paleolitit Periudha m e hershme e
zhvillimit t ksaj shoqrie primitive njihet arkeologjikisht me emrin
e paleolitit (nga greqishtja palaios - i vjetr, lithos - gur) dhe
prfshin periudhn afrsisht nga 1 500 000 deri n 10 000 vjet m par.
Kjo epok ndahet nga ana e saj n paleolit t ult, t mesm dhe t lart.N
vendin ton nuk jan zbuluar mbeturina kulturore nga paleoliti i ult,
q z nj pjes t madhe t epoks s pleistocenit e vjen deri n kohn e
vrshimit t akullnajave Riss.Gjurmt m t hershme t qenies s njeriut n
territorin e Shqipris shfaqen n periudhn musteriane, q i prket
paleolitit t mesm (100 000-30 000 vjet m par). Kto prfaqsohen nga
vegla prej stralli t punuara mir, me forma tipike musteriane, t
cilat i kan shrbyer njeriut primitiv pr procese t ndryshme pune q
lidheshin drejtprdrejt me sigurimin e ushqimit t tij t prditshm. T
tilla vegla, si prefse, kruese, grryese, etj., jan gjetur, deri m
sot, n stacionin prehistorik t Xars n rrethin e Sarands, n
stacionin e Kryegjats, n afrsi t Apolonis (Fier) dhe n stacionin e
Gajtanit n rrethin e Shkodrs. Nga format dhe prmasat e tyre t vogla
kto vegla ngjasojn mjaft me veglat e strallit t zbuluara n
depozitimet musteriane t krahinave fqinje t Greqis Veriore, t
Thesalis, t Malit t Zi etj.Tipi fizik i njeriut n kt koh ishte ai i
neandertalit . N procesin e antropogjenezs ky tip paraqet nj hallk
m t zhvilluar n krahasim me pitekantropin e paleolitit t ult.Dyndja
nga veriu n jug e akullimit t periudhs gjeologjike Riss bri q edhe
n vendin ton klima t psoj ndryshime t mdha. N malet e larta t
Shqipris u formuan akuj t prhershm, q zbritn deri n lartsin 1 000 m
mbi nivelin e detit. Si pasoj e ktyre ndryshimeve klimatike
ndryshoi dhe fauna e flora e vendit. Nga kafsht e vjetra qndruan
vetm ato q mundn ta prballonin t ftohtit. Krahas tyre u shfaqn dhe
kafsht karakteristike vetm pr kushtet e klims s ftoht. T tilla
ishin mamuthi, rinoceronti leshtor, bizoni, dreri i veriut, ariu i
shpells, hiena e shpells, dhia e egr etj.T ftohtt ndikoi edhe n
mnyrn e jetess. N luftn pr t prballuar vshtirsit klimatike dhe pr t
mbijetuar, njeriu i ksaj kohe bri hapa t rndsishm drejt prparimit;
u strehua n shpella pasi triumfoi n luftn pr jet a vdekje me kafsht
e egra q i kishin zn q m prpara kto vend-strehime natyrore. U vesh
duke shfrytzuar lkurt e kafshve, msoi t ndez vet zjarrin, t cilin e
prdori me sukses kundr t ftohtit dhe bishave t egra, por sidomos pr
t prmirsuar strukturn e ushqimit, duke prdorur gjersisht mishin e
pjekur, i cili luajti nj rol t madh n prmirsimin e mtejshm
biologjik t tij. Zjarri qe nj arritje shum e rndsishme pr kohn,
sepse i dha njeriut pr t parn her zotrimin mbi nj fuqi t caktuar t
natyrs, q e ndau at prfundimisht nga bota e kafshve.Banort e
paleolitit t mesm jetonin me prodhimet, q i gjenin t gatshme n
natyr dhe sidomos me gjueti, e cila prbnte edhe drejtimin kryesor t
veprimtaris s neandertalasve. Me mbledhjen e frutave dhe t
zhardhokve, me ruajtjen e zjarrit, me rritjen e fmijve, me
prgatitjen e lkurs pr veshje, etj., merrej gruaja, ndrsa burri
dilte pr gjah ose merrej me prgatitjen e veglave t puns dhe t
armve. Gjuetia e kafshve t mdha, n kushtet e nivelit t athershm,
primitiv t veglave t puns, mund t bhej vetm n mnyr kolektive. N kto
rrethana ajo ndihmoi shum n forcimin e lidhjeve t brendshme midis
antarve t grupeve dhe s bashku me krijimin e lidhjeve t gjakut
shpuri n organizimin e bashksis primitive.Paleoliti i lart sht
prfaqsuar shum m gjer. Vegla pune t ksaj periudhe jan zbuluar me
shumic n siprfaqen e stacionit t Xars (Xara II), n shpelln e Shn
Marins n Bogas t Sarands, n shpelln e Konispolit, n Kryegjat, n Rrz
t Dajtit dhe n Gajtanin III, pra n nj rreze t till q nnkupton
shtrirjen e vendbanimeve t ksaj kohe n pjesn m t madhe t territorit
t Shqipris. Kto materiale prbhen kryesisht nga vegla stralli t
tipit aurinjacien, t nj prvoje m t prparuar teknike dhe me forma m
t larmishme, kryesisht thika, kruese dhe grryese. S bashku me
veglat prej stralli n depozitn rrz Dajtit jan gjetur edhe disa
vegla prej kocke, t cilat n kt koh marrin nj prdorim t gjer krahas
prsosjes s mtejshme t punimit t strallit. N shtresn paleolitike t
shpells s Shn Marins prve veglave t puns jan gjetur dhe gjurm
zjarri, si dhe fosile kafshsh t pleistocenit t von (capra ibex -
dhi e egr), q tregojn pr nj faun t ngjashme me at t paleolitit t
mesm, gj q sht dhe e kuptueshme, pasi klima dhe n kt koh vazhdoi t
ishte e ftoht dhe e lagsht si m par.Prparsi kan t dhnat q jan
zbuluar n shtresn m t hershme t shpells s Konispolit I, t datuar 26
370 vjet m par, si nj seri veglash pune t prgatitura nga
gur-stralli i bardh me retush t varfr, kocka kafshsh t egra si edhe
far rrushi t egr dhe thjerrza t karbonizuara, t cilat jan tipike pr
Mesdheun Lindor paraneolitik.Gjuetia e kafshve t egra vazhdon edhe
n kt etap t fundit t zhvillimit paleolitik t vendit ton, t jet
mjeti kryesor i sigurimit t ushqimit. Madje n kt koh prsosen dhe m
tepr armt e gjuetis si dhe format e saj. Mbledhja e prodhimeve t
gatshme, gjithashtu, mbetet nj nga mnyrat e sigurimit t ushqimit t
prditshm.Gjat ksaj epoke prfundon procesi i gjat dhe i ndrlikuar i
antropogjenezs. Nga neandertali, me tipare ende shtazore, kalohet
tani n tipin e njeriut t sotm - homo sapiens.Si rrjedhim i prsosjes
s veglave t puns prej stralli e kocke u rrit ndjeshm mundsia e
sigurimit m me shumic t produkteve ushqimore, gj q solli ndryshime
dhe n organizimin e bashksis primitive.Formohen tani grupe t
qndrueshme njerzish t bashkuar jo vetm nga forma e prbashkt e
prodhimit, por edhe nga lidhjet e gjakut dhe nga origjina e tyre e
prbashkt. Gradualisht kalohet n brthamn e par t organizimit
shoqror, n gjinin matriarkale. Ishte matriarkale, pasi gruaja
luante rol t dors s par n ekonomi dhe n jetn shoqrore t ksaj
bashksie gjinore. Forma kryesore e familjes n kt gjini ishte
martesa me grupe, prej s cils origjina e fmijve prcaktohej vetm
nprmjet nns.
Shpella e Konispolit
Kisha e Shen Merise ( Sarande )
Objektet arkeologjike te periudhes se Paleolitit :
Objekte prej guri stralli
Vegla pune prej stralli ( kruese , prerese , shpuese , gerryese
)
Periudha e Mezolitit N epokn e mezolitit (guri i mesm) 10 000 -
7 000 vjet p.e.re ndodhn ndryshime t mdha n florn dhe n faunn e
kontinentit, rrjedhimisht edhe n territorin e Ballkanit. U zhdukn t
gjitha kafsht tipike t pleistocenit, si mamuthi, rinoceronti etj.,
kurse nj pjes e kafshve q vazhduan t jetonin ndryshuan prhapjen
gjeografike. N kushtet e reja gjeo-klimatike, njeriu i mezolitit
filloi t kaloj nga ekonomia q mbshtetej n gjuetin e mbledhjen e
produkteve t gatshme, n fillimet e bujqsis e t blegtoris
primitive.Epoka e mezolitit dallohet nga ajo e paleolitit edhe prej
veglave t puns, t cilat jan br nga ashkla stralli shum t vogla me
forma t rregullta gjeometrike, si trekndsha, trapezoidale, n form
segmenti etj., me prmasa t vogla 4-6 cm, ndaj quhen mikrolite.N
territorin e Shqipris vendbanime mezolitike jan zbuluar n shpelln e
Konispolit (Konispol II) dhe n Kryegjat. N t dyja kto vendbanime
veglat prej stralli jan t cilsis shum t mir, kan forma tipike
mezolitike, me retush t imt t cilsis s lart. N Konispol ato jan
datuar saktsisht n vitet 8500 p.e.son (n baz t C14).Me epokn
mezolitike lidhet pjesrisht edhe vendbanimi i Vlushs (rrethi i
Skraparit), ku jan zbuluar vegla stralli tipike mezolitike. Kto
vegla jan gjetur s bashku me fragmente ensh shum primitive, fakt q
e daton Vlushn n fillimet e epoks neolitike. Sidoqoft, ato i takojn
nj kulture me tradita t forta mezolitike, dhe Vlusha prfaqson nj
kultur q v n lidhje t drejtprdrejt epokn e mezolitit me fillimet e
epoks s neolitit. T marra s bashku, Konispoli II, Kryegjata dhe
Vlusha, prbjn nj dshmi t rndsishme pr formimin e kulturs neolitike
n territorin e ShqiprisObjekte arkeologjike te periudhes se
Mezolitit :
Objekte guri te lemuar
Objekte druri dhe kocke
Objekte briri
Periudha e NeolititNeoliti (nga greq. neos - i ri dhe lithos -
gur) prfaqson etapn e fundit dhe njkohsisht me te zhvilluarn te
epoks se gurit. Ai prfshin nj kohe qe fillon nga mijvjeari i shtate
dhe mbaron nga fundi i mijvjearit te katrt p. e. son.
Arkeologjikisht neoliti ndahet ne tri periudha te mdha: e hershme,
e mesme dhe e vone. Ne kt te fundit prfshihet dhe periudha e bakrit
ose eneoliti (nga bashkimi i fjals lat. eneos - bakr dhe greq.
lithos - gur), qe prben etapn e fundit dhe kalimtare pr epokn e
bronzit.
Ne kta tridhjete vjetet e fundit jan zbuluar e grmuar nj numr i
madh vendbanimesh neolitike me shtrirje gati ne tere territorin e
Shqipris, si ne Maliq, ne Cakran, ne Vashtemi, ne Burimas, ne
Podgorie, ne Barc e ne Dersnik te rrethit te Korces, ne Kamnik te
Kolonjes, ne Blaz e Nezir te Matit, ne Cakran te Fierit, ne Burim,
ne Gradec e ne Cetush te Dibres, ne Kolsh te Kukesit, ne Rajce e ne
Rashtan te Librazhdit e nga gjetje te rastit ne pika te tjera. Me
mire sht njohur e studiuar pellgu i Kors, i cili gjate epoks
prehistorike ka pasur kushte shume te mira gjeoklimatike. Ai
paraqet sot zonen me te pasur e me te zhvilluar kulturore te
neolitit si edhe pellgun ku mund te ndiqet pa ndrprerje zhvillimi i
kulturs neolitike ne gjith shtrirjen e tij kohore.Materialet e
gjetura ne kto qendra prehistorike, krahas atyre te dala ne drite
shume kohe me pare si ne Velce te Vlors ose rastsisht ne rrethet e
tjera te vendit, kane dhn mundsi qe te njihen aspekte te ndryshme
te jets ekonomike, shoqrore dhe kulturore te banoreve neolitike te
territorit tone, ndrsa prhapja e gjere e ktyre vendbanimeve dhe e
gjetjeve rastsore neolitike ka treguar se ky territor gjate ksaj
epoke ka qene i banuar dendur dhe pa ndrprerje.
Jeta ne vendin tone gjate neolitit u zhvillua ne kushte shume te
prshtatshme natyrore. Klima e ftohte dhe e lagsht e paleolitit, e
cila kishte filluar qe ne mezolit t'i lshonte vendin nj klime me te
bute, tani merr pak a shume karakterin e klims se sotme. Si
rrjedhim edhe flora e fauna thuajse nuk ndryshojn prej asaj te
ditve tona.
Kto rrethana te favorshme natyrore ndihmuan qe vendi yn gjate
neolitit te arrije ne nj nivel te larte zhvillimi ekonomik dhe
kulturor pr at kohe. Njeriu nga skllav i natyrs, si ishte ne
paleolit, shndrrohet tani, pak e nga pak, ne zotrues i saj.Ne kt
kohe lindin e zhvillohen forma te ndryshme te veprimtaris prodhuese
te njeriut, te cilat me plot te drejte mund te merren si zanafilla
e degve te veanta te ekonomis dhe te prparimit teknik e kulturor te
shoqris se sotme. Te tilla jan bujqsia e blegtoria, prodhimi i
qeramiks, tjerrja dhe endja, teknika e ndrtimit te banesave etj.
Prsoset ne kt kohe edhe teknika e punimit te veglave prej kocke dhe
prej guri. Hyn ne prdorim te gjere dhe behet karakteristike pr
epokn dhe teknika e lmimit te gurit. Nga fundi i neolitit
(eneolit), pr te paren here dalin dhe veglat e objektet prej bakri,
te cilat shnojn dhe fillimet e metalurgjis ne vendin tone.
Ne kto periudha te largta te prehistoris, vendbanimet i ndeshim
zakonisht neper tarraca lumore, pran burimeve ose ne vende me toka
pjellore dhe te pasura me pyje qe strehonin shume kafshe te egra.
Por krahas ktyre, vazhdonin te shrbenin si vendbanim edhe shpellat
(shpella e Velces, e Trenit, e Konispolit, e Blazit etj.). Banesat
paraqiten dy llojesh: ne forme gropash nndhese (Cakran) dhe te
tilla te ndrtuara drejt mbi toke (Maliq, Kamnik, Kolsh etj.).
Zakonisht kto kishin planimetri drejtkndshe dhe ishin nj ose dy
dhomeshe. Muret e tyre thureshin me thupra ose me kallama dhe
lyheshin pastaj me balte ne njrn ose ne te dy faqet e tyre.
Dyshemeje ishte gjithashtu prej balte; ne disa raste ato
vendoseshin mbi shtroje trarsh pr te izoluar lagshtirn. Ne Dunavec
dhe ne Maliq te Kors jan zbuluar banime te ngritura mbi hunj
(palafite). Mbi hunjt vertikale qndronte nj platforme prej trarsh
te vendosur horizontalisht e mbi te ngriheshin banesat (kasollet)
te shtruara me balte. Palafiti i Maliqit ka qene i rrethuar me nj
gardh qe e mbronte nga vrshimi i ujit apo nga rreziqe te tjera.
Butrint , Sarande
Apolonia , afer Fierit
Dunavec
Ojektet Arkeologjike te periudhes Neolitike :
Neoliti I hershem Neoliti I mesem Neoliti I vone
Punoi: Sadrita Ullini