Van Winstmaximalisatie naar Purposemaximalisatie Kapitalisme opnieuw gedefinieerd 0 Van Winstmaximalisatie naar Purposemaximalisatie Kapitalisme opnieuw gedefinieerd Tamara Ronteltap Delta Lloyd Leven Mei 2014 Artikel in het kader van de Post Graduate Opleiding tot Management Consultant aan de Vrije Universiteit Amsterdam
21
Embed
Van Winstmaximalisatie naar Purposemaximalisatiepurpose.coach/wp-content/uploads/2017/01/Van-winstmaximalisatie... · Van Winstmaximalisatie naar Purposemaximalisatie Kapitalisme
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Van Winstmaximalisatie naar Purposemaximalisatie
Kapitalisme opnieuw gedefinieerd
� 0 �
Van Winstmaximalisatie naar
Purposemaximalisatie
Kapitalisme opnieuw gedefinieerd
Tamara Ronteltap
Delta Lloyd Leven
Mei 2014
Artikel in het kader van de Post Graduate Opleiding tot Management Consultant aan de Vrije
Tot voor kort leken mij economische groei op basis van winstmaximalisatie en een
bedrijfsvoering op basis van ideologie, twee gescheiden werelden. Het fascineerde mij
waarom dit mechanisme van winstmaximalisatie met aan het ene uiteinde een continue druk
op kwartaalwinsten en aan het andere uiteinde een continue druk op kostenbeheersing, kan
voortbestaan, terwijl er evidente negatieve gevolgen zijn. Met in mijn achterhoofd het idee dat
ik iets met dit thema van winstmaximalisatie wilde, heb ik de afgelopen maanden publicaties,
krantenberichten en literatuur verzameld die hierover gaan of eraan zijn gelieerd. Zelfs de
jaarlijkse bijeenkomst van de Academy of Managers in Orlando die ik heb bijgewoond, bleek
als thema “Questioning Capitalism” te hebben.
Op een gegeven moment liep ik in deze zoektocht tegen een boek aan met de titel “Conscious
Capitalism“. Na lezing hiervan ben ik ervan overtuigd geraakt dat winstmaximalisatie en
ideologie wel degelijk samen kunnen gaan.
Met dit artikel geef ik aan hoe deze nieuwe economie er uitziet en welke route bewandeld zou
kunnen worden om deze paradigmaverschuiving naar Conscious Capitalism te realiseren. De
verkenning vindt plaats langs de lijn van een ‘change it-aanpak’, waarbij het handelen
volgens feminiene waarden, met name door leidinggevenden, een belangrijke rol speelt. De
vanzelfsprekendheid waarmee winstmaximalisatie als doelstelling is gesteld in het huidige
economische denken, en de nadelige effecten die daarmee gepaard gaan, zijn dusdanig diep
verankerd dat naar mijn overtuiging alleen een intentionele transitie van het huidige
economische model, de ‘change it’ route, kan leiden tot de noodzakelijke andere kijk op
kapitalisme.
Het gaat in dit artikel om een exploratieve exercitie waarmee ik als practioner, maar ook zeker
als burger, een bijdrage wil leveren aan de ontwikkeling van een nieuwe economie waarbij
menselijke waarden weer de hoofdrol spelen. Het uitgangspunt dat ik hierbij hanteer is de
‘homo conscientia’, als opvolger van de ‘homo economicus’, waarbij ideologische waarden,
met als belangrijkste waarde ‘zingeving’, weer onderdeel gaan uitmaken van economische
groei. Met andere woorden, ‘zingeving’ beschouw ik hiermee als belangrijkste bron voor een
menswaardige economie. En omgekeerd het gebrek hieraan als één van de belangrijkste
oorzaken van ‘hebzucht’ en ‘immoreel handelen’. ‘Winstmaximalisatie’ wordt vanuit dit
perspectief bereikt door bewustwording van het doel van je organisatie, de ‘purpose’, waarvan
de gehele bedrijfsvoering ten dienste staat. Het gaat dan om ‘Purposemaximalisatie’.
Directie en management zijn essentieel bij het bewerkstelligen van een verschuiving naar
purposemaximalisatie. Met dit artikel wil ik daarom ook vooral leidinggevenden aansporen
om in beweging te komen voor een nieuwe economie.
Of, zoals Otto Scharmer mijn boek heeft gesigneerd met de woorden: “To Tamara, for the
new economy that you are trying to create.”
Van Winstmaximalisatie naar Purposemaximalisatie
Kapitalisme opnieuw gedefinieerd
� 3 �
1. Noodzaak van een nieuwe kijk op kapitalisme
‘Het kapitalisme is gebaseerd op de merkwaardige gedachte dat egoïstische mensen met egoïstische
motieven bijdragen aan het welzijn van de samenleving.’ J.M. Keynes, econoom
In tegenstelling tot wat je uit bovenstaand citaat zou kunnen opmaken verdedigde Keynes
juist het kapitalisme. Echter niet vanwege het uitgangspunt ‘greed is good’, zoals dat de
afgelopen 20 jaar wordt verkondigd in het Angelsaksische model, maar in de overtuiging dat
de drang om zoveel mogelijk kapitaal te vergaren, ‘geldzucht’ in de termen van Keynes, zou
leiden tot een grotere welvaart voor iedereen. Met de kennis van nu, aldus Skidelsky1 (2013)
blijkt deze overtuiging een scherp inzicht in de innerlijke drijfveren van de mens te zijn
geweest. Echter, wat Keynes niet had voorzien was dat die innerlijke drijfveren zo sterk
blijken te zijn, dat ze hebben geleid tot een extreme vorm van geldzucht, namelijk ‘hebzucht’,
waarbij morele waarden het onderspit hebben gedolven. Keynes ging ervan uit dat de mens
een natuurlijk verzadigingspunt zou hebben, maar dit lijkt niet te bestaan (Skidelsky, 2013).
Economische groei met als maatstaf de autonome groei van de intrinsieke waarde van een
bedrijf op lange termijn, wordt overheerst door kapitaalwinsten op de financiële markt op de
korte termijn. Deze ‘korte termijn winst’ gaat zelfs zo ver dat het op Wall Street een strijd is
geworden om de milliseconde, de zogenaamde flitsbeleggingen. Door een order via een nog
sneller transportmechanisme een milliseconde eerder binnen te halen, wordt een fractie van
een cent winstgemaakt, en door het totaal van de transacties hiermee miljoenen verdiend.
Ongelijke distributie van kapitaal
Eén van de belangrijkste redenen voor de noodzaak tot een nieuwe kijk op kapitalisme, zoals
ook de ondertitel van dit artikel luidt, is de extreme ongelijkheid in vermogen die dit model
met zich mee heeft gebracht.
Bron: NRC Handelsblad, 14 juni 2013
Wereldwijd hebben de
kapitaalwinsten op de financiële
markt weliswaar geleid tot een
toename in welvaart, maar de
verdeling van dit kapitaal is
disproportioneel. Zo blijkt uit de
gegevens van Oxfam2 dat de 85
rijksten ter wereld samen goed
zijn voor een vermogen van 1,2
biljoen euro. Dat is net zoveel als
de armste 3,5 miljard mensen op
aarde bezitten. De rijkste 1 procent
van de wereldbevolking bezit 65
keer zoveel als de armste helft van
de wereldbevolking heeft.
Hiermee vervalt de veronderstelling dat meer kapitaal leidt tot meer welvaart voor iedereen.
1 Robert Skidelsky, “Hoeveel is genoeg”, in Nexus nummer 64, 2013
2 NRC Handelsblad, 21 januari 2014
Van Winstmaximalisatie naar Purposemaximalisatie
Kapitalisme opnieuw gedefinieerd
� 4 �
Verlies aan zingeving
Een tweede belangrijke reden voor de noodzaak tot een nieuwe kijk op kapitalisme is dat het
huidige systeem in haar uiterste consequentie leidt tot verlies aan zingeving.
Doordat de financiële markt de norm is geworden, betekent dit voor beursgenoteerde
bedrijven een continue druk om elk kwartaal betere cijfers te kunnen laten zien.
Winstmaximalisatie3 is het korte termijn doel geworden, en heeft hiermee een zeer eenzijdige
invulling gekregen. Het heeft geleid tot een enorme verkokering in het denken en handelen
van bedrijven, met in sommige gevallen desastreuze gevolgen.
Zo laat het voorbeeld van de woningcorporatie Vestia zien hoe winstbejag, het snel willen
verzilveren van de waarde van de organisatie, heeft geleid tot het top 3-speculatieschandaal
ter wereld, (volgens Roel Janssen (2011)4).
KPN onder leiding van Scheepbouwer, is een ander voorbeeld waarbij duidelijk is geworden
hoe winstmaximalisatie een organisatie kan uithollen. Het beleid van Scheepbouwer was er
louter op gericht de waarde van het aandeel KPN op te stuwen. In enkele jaren keerde KPN
zelfs meer uit dan het aan cash overhield5. Ruim 2800 medewerkers werden aan het begin van
zijn bestuursvoorzitterschap ontslagen met als doel kostenbesparing. De bonussen van het
topmanagement waren voor 75% afhankelijk van de financiële prestaties van het bedrijf.
Scheepbouwer heeft met dit beleid KPN weliswaar op de korte termijn uit de rode cijfers
gehaald, maar hiermee KPN met een belastende erfenis voor de lange termijn achtergelaten:
de klanttevredenheid daalde snel met aanzienlijk verlies aan marktaandeel tot gevolg.
Het meest extreme voorbeeld van verkokerd denken en handelen omwille van
winstmaximalisatie, met verlies van menselijke waarden tot gevolg, is French Telecom, sinds
2013 French Orange. Dit bedrijf haalde het nieuws door een tsunami aan zelfmoorden van 35
werknemers die in 2008 had plaats gevonden. Maar ook nu nog in 2014, bericht The
Dailymail, hebben 10 mensen zich van het leven beroofd waarvan vrijwel zeker is dat de
reden werkgerelateerd is6.
Al zijn de voorbeelden wellicht extreem, geconstateerd kan worden dat er een gevaarlijk
spanningsveld is ontstaan tussen ‘winstmaximalisatie’ en ‘menswaardig ondernemerschap’.
Gevaarlijk, omdat in dit Angelsaksische model de menselijke waarden dusdanig onder druk
zijn komen te staan dat gesproken kan worden van een ‘immoreel systeem’. Dit heeft
voornamelijk kunnen gebeuren door een verlies aan zingeving.7 Zingeving is een belangrijke
voorwaarde om je verbonden te voelen met je omgeving en de wereld8. Wanneer deze
verbinding verloren raakt, is ook het invoelend vermogen, empathie, niet meer mogelijk.
“Zingeving is de sleutel tot menswaardig leven, niet los van structuren of
omstandigheden maar gericht op een innerlijke kracht, die humanisering mogelijk
3Algemeen wordt als startpunt voor de focus op winstmaximalisatie het artikel van Milton Friedman: “The
Social Responsibility of business is to increase its profits” (1970) beschouwd. 4 Grof Geld, financiële schandalen en speculaties in Nederland, De Bezige Bij, 2011
suicide-far-year-reasons-explicitly-related-jobs.html#ixzz31K7uTQbi 7 Dat er wel behoefte is aan zingeving, zelfs in de financiële wereld waar winst maken op de korte termijn nog
steeds het adagium is, blijkt bijvoorbeeld uit het opmerkelijke initiatief op de Zuidas om de ‘Stichting Zingeving
Zuidas’ op te richten. Predikant Ruben van Zwieten is hiervoor aangetrokken om gesprekken aan te gaan met
managers en bankiers. 8 http://www.humanistischecanon.nl/humanisering_en_zingeving
Van Winstmaximalisatie naar Purposemaximalisatie
Kapitalisme opnieuw gedefinieerd
� 5 �
maakt. De inhoud van de zingeving berust op een persoonlijke keuze. Ieder moet zelf
de zin scheppen, die zijn bestaan een doel verschaft.' (Jaap van Praag, 1978).
Vanuit het topmanagement leidt gebrek aan zingeving ertoe dat besluiten louter worden
genomen om op korte termijn de aandeelhouderswaarde omhoog te stuwen, zonder de
‘collateral damage’ in ogenschouw te nemen. Het gaat dan bijvoorbeeld om ‘nevenschade’ als
uitputting van bronnen, gebrek aan innovatiekracht, ongemotiveerde medewerkers, een steeds
kortere levensduur van ondernemingen9, en het tegen fraude aanschuren om de cijfers
omhoog te krijgen10
.
De waarschuwing voor verlies aan zingeving is niet nieuw. Karl Marx waarschuwde al voor
het gevaar van ‘vervreemding’ wanneer je je bestaan volledig laat leiden door het realiseren
van economische waarden, (Rob Riemen11
, 2013). Een hedendaags thoughtleader die de
ongebreidelde groei van kapitaal ten koste van zingeving ter discussie stelt is Scharmer12
(2013). Hij constateert dat we ‘disconnected’ zijn geraakt van de natuur, de maatschappij en
onszelf. Dit heeft geleid tot een ‘fatiqueness to change’. In het volgende hoofdstuk ga ik
dieper in op deze zienswijze van Scharmer.
Ook uit het onderwerp van twee recente grootschalige conferenties kan worden afgeleid dat er
een beweging gaande is waarbij de zorg om verlies aan menselijke waarden steeds luider
klinkt. Zo was in 2013 het thema van de jaarlijkse bijeenkomst van de Academy of
Management, een Amerikaanse instelling, “Questioning Capitalism”. Het thema van de
Maand van de Filosofie 2013 was “Schuld en Boete”. De laatste werd overigens om die reden
in de Beurs van Berlage gehouden. In de aankondiging wordt het thema als volgt
gelegitimeerd:
“De economische crisis waar we midden in zitten beperkt zich al lang niet meer tot de
economie. Ook lijken economische instrumenten niet toereikend om het tij te keren.
Het probleem zit veel dieper”, (Aankondiging Maand van de Filosofie 2013).
Purpose
De vanzelfsprekendheid waarmee en vooral de wijze waarop winstmaximalisatie als primair
doel van een onderneming is gesteld, en de nadelige effecten die daarmee gepaard gaan,
vereisen een nieuwe invulling van kapitalisme. Een invulling waarbij menselijke waarden de
hoofdrol spelen, en er vanuit zingeving wordt gehandeld. Hiertoe introduceer ik het begrip
‘purpose’. ‘Purpose’ komt in de literatuur op diverse manieren naar voren als belangrijke
voorwaarde voor een duurzame bedrijfsvoering, waarbij menselijke waarden de drijfveer is.
Het gaat dan om winstmaximalisatie voor het realiseren van het ‘kerndoel’, oftewel
‘purposemaximalisatie’. Winstmaximalisatie wordt vanuit dit perspectief bereikt door
bewustwording van het kerndoel van je organisatie, de ‘purpose’, en de gehele bedrijfsvoering
die hier ten dienste van staat. In hoofdstuk drie ga ik nader in op deze verschuiving van een
economisch model gebaseerd op winstmaximalisatie naar een paradigma waarbij het
9 Prof. dr. Henk W. Volberda, hoogleraar ondernemingsbeleid Rotterdam School of Management en
wetenschappelijk directeur Inscope Research for Innovation constateert een dramatisch teruggelopen levensduur
van bedrijven. In plaats van veertig à vijftig jaar, zoals eind vorige eeuw, bestaan grote ondernemingen
gemiddeld nog maar vijftien jaar. NRC Handelsblad, 1 oktober 2013 10
Jan Maarten Slagter, toen nog directeur van de Vereniging van Effectenbezitters, heeft hierover de
toepasselijke uitspraak gedaan "Winst is een mening, Cash is een feit", (NRC Handelsblad, 6 juli 2013) 11
Rob Riemen, Hoe veranderen we de wereld, Nexus 63, 2013 12
Otto Scharmer, Katrin Kaufer, Leading from the emerging future, 2013
Van Winstmaximalisatie naar Purposemaximalisatie
Kapitalisme opnieuw gedefinieerd
� 6 �
maximeren van de winst in het teken staat van het hogere doel, ook wel het ‘why’ van een
organisatie genoemd.
Leeswijzer
Om tot een nieuwe invulling van economische groei te komen beschrijf ik in dit artikel hoe
naar mijn idee een paradigmaverschuiving van winstmaximalisatie naar purposemaximalisatie
dit kan bewerkstelligen. Het nieuwe paradigma is een ‘reframing’ van kapitalisme, waarbij
economische en menselijke waarden elkaar juist versterken. Hiertoe zoom ik in hoofdstuk
twee eerst nader in op het bestaansrecht van winstmaximalisatie en de nadelen van de huidige
wijze waarop dit wordt ingevuld. Aan de hand van masculiene en feminiene waarden probeer
ik in hoofdstuk drie duidelijk te maken dat een ‘fix it-aanpak’ waarbij de nadruk ligt op
‘modelleren’ en ‘meten’, weliswaar houvast biedt voor verbetering, maar naar mijn
overtuiging onvoldoende is om tot een nieuwe invulling van economische groeit te komen. De
route die ik in dit hoofdstuk propageer is om op basis van een ‘change-it aanpak’ tot een
holistische, duurzame transitie te komen. Ik sluit mij hiermee aan bij thoughtleaders die ervan
overtuigd zijn dat alleen middels een persoonlijke, spirituele transitie een dergelijke
systeemtransitie duurzaam gerealiseerd kan worden. In hoofdstuk vier introduceer ik het
gedachtegoed van Conscious Capitalism. Dit beproefde gedachtegoed biedt alle ingrediënten
voor een nieuwe invulling van economische groei waarbij menselijke waarden het
uitgangspunt vormen. Het is hiermee een aansprekende kandidaat voor de nieuwe economie,
waarbij uitgegaan wordt van een nieuw mensbeeld, de ‘homo conscientia’. Dit beschrijf ik in
hoofdstuk vijf.
Van Winstmaximalisatie naar Purposemaximalisatie
Kapitalisme opnieuw gedefinieerd
� 7 �
2. Winstmaximalisatie en masculiene waarden
‘Strictly speaking, shareholder value is the dumpest idea in the world.’ (Jack Welch)
Bovenstaand citaat van de alom gerefereerde topmanager Jack Welch deed hij nadat hij een
geschat vermogen van meer dan 700 miljoen dollar had vergaard, voornamelijk door het
verzilveren van aandelen van General Electrics waar hij een aantal jaren als CEO de scepter
zwaaide. Jack Welch wist de aandeelhouderswaarde van General Electrics van 13 miljard
dollar op te stuwen naar meer dan 500 miljard dollar bij zijn aftreden. Ondanks de harde wijze
waarop hij dit voor elkaar had gekregen (‘Neutron Jack’ was zijn bijnaam) werd hij alom
geprezen en bewonderd om deze prestatie van winstmaximalisatie.
De vanzelfsprekendheid waarmee winstmaximalisatie als belangrijkste succesfactor van een
onderneming wordt beschouwd, hangt sterk samen met de zienswijze waarmee er naar
winstmaximalisatie wordt gekeken. Zoals in de loop van het artikel zal blijken, is er intrinsiek
niets mis met winstmaximalisatie. Maar wel met de ‘vanzelfsprekende’ wijze waarop dit
wordt ingevuld. Een invulling die ‘als vanzelfsprekend’ is gebaseerd op masculiene waarden.
In dit hoofdstuk bespreek ik enkele van deze ‘vanzelfsprekendheden’ om vervolgens aan te
reiken hoe het ook anders zou kunnen.
Aannames over winstmaximalisatie vanuit economisch en juridisch perspectief
Algemeen wordt er vanuit gegaan dat winstmaximalisatie zou voortvloeien uit een
economische wet. Stout13
(2012) wijst er echter op dat winstmaximalisatie ‘slechts’ de
uitkomst is van een eerder jarenlang gevoerd debat (in de Verenigde Staten) over het doel van
een bedrijf. Uiteindelijk heeft de Chicago Business School (o.a. Milton Friedman) dit pleit
gewonnen, zo stelt zij. Als uitgangspunt hanteerde deze school het ‘agent approach-principe’:
directie en management zijn ingehuurd om ten dienste te staan van de aandeelhouders, (Stout,
2012). Achteraf bezien kan geconstateerd worden dat dit het startpunt was van de
veranderende functie van het aandeelhouderschap. Ging het oorspronkelijk nog om het kopen
van een stukje eigenaarschap omdat men zich verwant voelde met een bedrijf en bereid was
hierin te investeren voor de lange termijn, tegenwoordig belegt een handelaar slechts in
aandelen om snelle winsten te boeken.
Ook uit het falen van de Anglo-Amerikaanse ‘trickle down-theorie’ kan geconcludeerd
worden dat de onderbouwing voor winstmaximalisatie nogal magertjes was. Deze theorie
ging uit van de veronderstelling dat gecreëerde welvaart vanzelf doorsijpelt naar armere lagen
van de samenleving, zodat ook zij zouden profiteren van de toename in welvaart. Echter,
zoals de in hoofdstuk één gerefereerde cijfers van Oxfam laten zien, heeft deze doorsijpeling
maar beperkt plaats gevonden.
Het feit dat, in de Verenigde Staten, maximale winst voor aandeelhouders (gemeten naar prijs
van het aandeel) in de (Amerikaanse) wetgeving verankerd zou liggen, is volgens Stout ook
13
Lynn Stout, The Shareholder Value Myth, 2012
Van Winstmaximalisatie naar Purposemaximalisatie
Kapitalisme opnieuw gedefinieerd
� 8 �
een onjuiste bewering14. Winstmaximalisatie moet volgens haar beschouwd worden als één
van de mógelijke doelen, zo stelt zij, het is een managementbesluit, geen verplichting. Vanuit
Amerikaans wetgevingsperspectief mag er gebruik gemaakt worden van ‘assets’ zolang een
bedrijf aannemelijk kan maken dat het in het belang van lange termijn doelen handelt; ergo
medewerkers hebben daarmee net zoveel aanspraak en rechten als aandeelhouders, (Stout,
2012).
Hansmann en Kraakman (Stout, 2012) voegen daaraan toe dat rechters het management nooit
wettelijk verantwoordelijk zullen houden voor het niet slagen van maximale
aandeelhouderswaarde, laat staan ze daarvoor bestraffen. Sterker, wanneer we vinden dat
winstmaximalisatie het enige doel van een bedrijf zou moeten zijn, dan moet de wet daar op
aangepast worden omdat de huidige wetgeving daar nu ver van afwijkt, aldus Hansmann en
Kraakman.
Uiteraard is de situatie voor Nederland lang niet op alle punten vergelijkbaar met die van de
Verenigde Staten. Echter, de aannames die er over winstmaximalisatie bestaan zijn wel
vergelijkbaar in zoverre het gaat om de aanname dat winstmaximalisatie vanzelfsprekend het
enige doel is van een bedrijf. Ook beursgenoteerde bedrijven in Nederland worden gedreven
door het maximaliseren van aandeelhouderswaarde.
De dominantie van masculiene waarden als basis voor denken over succes
Als er geen feitelijke onderbouwing is voor winstmaximalisatie, hoe heeft deze stellingname
dan toch zo’n vlucht kunnen nemen? En waarom blijven we er zo hardnekkig aan vast
houden, ondanks de negatieve bijeffecten? Eén van de verklaringen hiervoor is het type
waarde dat aan deze stellingname van winstmaximalisatie kan worden toegekend. Het is een
manier van kijken die appelleert aan waarden als wilskracht, macht en moed, en algemeen
beschouwd worden als masculien. Masculiene waarden zijn dominant in onze visie op succes,
als voortvloeisel uit het verlichtingsdenken. In dit paradigma kan de mens de wereld naar zijn
hand zetten, beheersen en controleren, de ‘homo economicus’.
Het feit dat modellen een belangrijke rol spelen in met name de financiële sector, is goed te
verkaren vanuit deze nadruk op masculiene waarden om te beheersen en te controleren. In
eerste instantie biedt standaardisatie middels meetinstrumenten en modellen houvast aan
management voor het uitzetten van de koers en het concretiseren van beleid. Maar wanneer
management niet meer naar de wereld achter de cijfers kijkt, ontstaat er een
schijnwerkelijkheid en daarmee schijnzekerheid15
. Zoals dit bijvoorbeeld het geval is bij veel
bonussystemen. In zijn column citeert Joris Luyendijk Kilian Wawoe, voormalig functionaris
‘human resources’ bij ABN Amro in dit verband:
“Geen bankier gaat dit zeggen, maar het grootste probleem is dat prestaties
nauwelijks te meten zijn. Er zijn te veel factoren die het succes van hoge bankiers
bepalen en veel van die factoren bevinden zich geheel buiten de invloed van die
bankiers. Maar dit kan niemand toegeven, want dan stort het hele idee in elkaar dat
bankiers een soort atleten zijn die transparant strijden om de titel – met een
reusachtige maar terechte beloning voor de winnaars16.”
14
In VS ontstaan door een bijzin in een rechtszaak tussen aandeelhouder Dodge met het bedrijf Ford. 15
Deze tunnelvisie op cijfers heeft er zelfs toe geleid dat er een officieuze Nobelprijs voor economie in het leven
is geroepen: deze prijs is niet door Alfred Nobel zelf ingesteld zoals de overige Nobelprijzen, maar al in 1968 is
ingesteld door de Zweedse centrale bank. 16
Joris Luyendijk, Als prestaties niet meer te meten zijn, NRC Handelsblad, 5 september 2013
Van Winstmaximalisatie naar Purposemaximalisatie
Kapitalisme opnieuw gedefinieerd
� 9 �
Ook Liesbeth Noordegraaf17
(2004) neemt, overigens al voor de crisis van 2008, de financiële
modellen onder de loep. Zij pleit voor het werken aan een ander mensbeeld waarbij de
schijnzekerheid van de financiële wereld wordt verlaten, naar een beeld van de mens die kan
leven..
“..zonder een godsdienstige of ideologische zekerheid, maar met het gegeven dat alles,
ook in de financiële wereld, principieel onvoorspelbaar is.”
Een succesvoorbeeld van een financiële instelling die het heeft aangedurfd om de modellen
los te laten is het beleggingsfonds Comgest Monde. Dit beleggingsfonds is succesvol door
haar lange termijn strategie waarbij het blijft geloven in de groeivooruitzichten van een bedrijf
en vooral door ook hieraan vast te houden.
“Niet laten afleiden door ‘voorspelde’ lagere koersen maar vasthouden aan je visie”18
.
In grote lijnen heeft de overheersing van de reden en rationaliteit, voortvloeiend uit de
perceptie op de maakbaarheid van succes, geleid tot een economie waarbij vooral gevaren
wordt op modellen en het behalen van de financiële doelen op korte termijn19. Enigszins
gechargeerd is hierdoor de bedrijfsvoering gesimplificeerd tot ‘dashboards’ en ‘spreadsheets’
waarbij kostenreductie (onder de noemer van ‘operational excellence’) centraal staat en
waarbij elk probleem oplosbaar is met de juiste actie. Deze extreme doorvoering van
effectiviteit en efficiëncy heeft er o.a. in geresulteerd dat de noodzakelijke verbinding met de
omgeving en de rest van de wereld, de zingeving en daarmee de menselijke waarden, in de
verdrukking zijn geraakt. Wellicht dat Welch daaraan refereerde toen hij het had over de
‘dumpest idea in the world’ zoals aangegeven in bovenstaand citaat.
Om deze doorgeslagen balans naar rationaliteit en modellering meer in evenwicht te brengen
met waarden als ‘zingeving’ en de menselijke maat, lijkt het voor de hand te liggen om in de
bedrijfsvoering meer ‘zachte’ of ‘feminiene’ waarden in te brengen. Om zodoende het
cijfermateriaal weer te kunnen verbinden aan menselijke normen en waarden.
Nicolette Loonen, senior manager bij KPMG en oprichtster van de vereniging Women in
Financial Services (wifs) zegt hierover20:
‘Lange tijd heeft onze samenleving goed gedijd onder masculiene waarden, zoals
daadkracht, winstmaximalisatie en risicobereidheid. We deden daar allemaal aan
mee. Maar voor de toekomst volstaat een model met die waarden niet meer. Er moet
meer ruimte komen voor een ontwikkeling naar een goede balans tussen masculiene en
feminiene waarden.”
In het volgende hoofdstuk zet ik uiteen welke fundamentele paradigmaverschuiving op
economische groei er naar mijn idee nodig is om deze balans te herstellen. En waarom
leidinggevenden hierbij een essentiële rol hebben.
17
Liesbeth Noordegraaf – Eelens, De overspelige bankier, van Homo Economicus tot Ubermensch, 2004 18
NRC Handelsblad, “Beleggen met lange termijn visie", 14 juni 2013 19
Op de AOM 2013 deed Mintzberg de uitspraak dat “..zolang we meten zullen we succes in termen van winst
zullen blijven benaderen.” Daarmee doelde hij op kwantificeerbare eenheden zoals financiële prestaties. Zolang
we meten zal de opbrengst economische georienteerd zijn; geluk is immers moeilijk kwantificeerbaar.
20
Artikel "De bank van de toekomst: Dienend, Duidelijk, Duurzaam, Divers" in Slow Management nr. 23
Winter 2013
Van Winstmaximalisatie naar Purposemaximalisatie
Kapitalisme opnieuw gedefinieerd
� 10 �
3. Paradigmaverschuiving naar een nieuwe economie
“Wat wordt gemonitord, wordt gedaan en wat wordt beloond wordt herhaald.” (Ludwig
Hoeksema, college PGOMC 2013)
“Zolang we meten zal de opbrengst economische georiënteerd zijn, kwantificeerbare
eenheden; geluk is immers moeilijk kwantificeerbaar” (Henry Mintzberg, AOM 2013)
“Be blessed with foolishness to belief you CAN make a difference to change.” (John Dewey)
In de voorafgaande hoofdstukken heb ik willen duidelijk maken waarom het van belang is om
tot een nieuwe kijk op economische groei te komen, om de huidige neerwaartse spiraal om te
buigen naar een opwaartse, waarbij menselijke waarden, lange termijn, en een betere
verdeling van de welvaart wordt bereikt. Het gaat om een substantiële wijziging in visie,
oftewel een paradigmaverschuiving.
In de wetenschap staat John Dewey vooral bekend om zijn ‘pragmatic problem solving
approach’. Zijn stelling spoort het individu aan om in beweging te komen en bij te dragen aan
verandering. Thomas Kuhn is gerenommeerd als het gaat om de definitie van een
paradigmaverschuiving. Volgens Wikipedia verstaat Thomas Kuhn onder
paradigmaverschuiving:
“.. een ontwikkeling in de wetenschap die leidt tot een dramatisch ander beeld van
hoe de werkelijkheid in elkaar zit. Vaak ontstaat bij zo'n ontwikkeling een grote
tegenstelling tussen de voor- en tegenstanders. Deze ontwikkeling wordt doorgaans
afgedwongen doordat zich in de werkelijkheid verschijnselen voordoen die niet langer
vanuit het oude paradigma verklaard kunnen worden21
..”
Wanneer je de uitgangspunten van Dewey en Kuhn combineert zou je kunnen stellen dat elk
individu kan bijdragen aan het creëren van een ‘dramatisch ander beeld van de werkelijkheid’,
een nieuw paradigma, als je in de woorden van Dewey maar gek genoeg bent om te geloven
dat je het verschil kunt maken22
.
Wat is nu de meest kansrijke invalshoek om een dergelijk ‘dramatisch andere beeld van de
werkelijkheid’ tot stand te brengen als het gaat om een nieuw kijk op kapitalisme? Bezien
vanuit het bedrijfsleven is een aannemelijke invalshoek om in te haken op het huidige mentale
model door te overtuigen met cijfers, zoals aangegeven in het citaat van Hoeksema. Door
nieuwe indicatoren aan de bestaande meetinstrumenten of modellen toe te voegen, of door
nieuwe meetinstrumenten of modellen te introduceren, wordt een andere invulling van de
bedrijfsvoering ‘afgedwongen’. Met andere woorden het systeem wordt ‘gefixt’ door de
meetinstrumenten of modellen aan te passen. Aan de hand van meetinstrumenten en key
perfomance indicators, wordt met de manager, medewerker en aandeelhouder ‘afgerekend’ in
de vorm van salarisverhoging, bonussen en aandeelhouderswaarde. Het sluit aan bij een
bedrijfscultuur waarin masculiene waarden de overhand hebben en waar instrumenten als
‘dashboards’ en ‘spreadsheets’ vanzelfsprekend zijn.
Een andere invalshoek is om hier juist vanaf te stappen omdat het te beperkend zou zijn, zoals
Mintzberg in bovenstaand citaat aangeeft. Een langdurigere maar veel duurzamere benadering
voor een nieuw paradigma, en waar ik in dit artikel voor pleit, is om aansluiting te vinden bij