Van Queen Victoria tot Victoria's secret. Een sexy geschiedenis

Van Queen Victoria tot Victoria’s Secret Een sexy geschiedenis

Kinet, M. (2015). Van Queen Victoria tot Victoria's secret. Een sexy geschiedenis. In: Psychoanalytisch Actueel, vol: 20, Psychoanalyse als seksuologie? Libido van gesel tot gezel. Antwerpen/Apeldoorn: Garant Uitgevers, 269-

290.

The dirtiest part of our body is our mind

Frank Zappa

Mark Kinet

Inleiding

Het is zeker ook uit nieuwsgierigheid naar slaapkamergeheimen dat ik in mijn puberteit gebeten

raakte door een psychoanalytische microbe. In de Slegte viel mijn oog op ‘Het levensmysterie

en de psychoanalyse’. Het was een dun boekje met een sobere, bruine kaft dat de vertaling bleek

van Freuds ‘Voorbij het lustprincipe’ uit 1920. Met een ‘Playboy’ moest ik niet thuis komen

dus dit leek me de next best thing. Ik tikte het met bekwame spoed op de kop. Het was liefde

op het eerste gezicht en het ging er in als zoete koek. Ik las voor het eerst over eros en thanatos,

over eenvoudige pleziertjes maar ook over een onland waar pijn en genot een eigenaardig

verbond bleken aan te gaan. Zelfs over kinderspel werd er gesproken. Hoe het kind er

symboliserend en in een passief actief omkering met de aan- en afwezigheid van de moeder

tracht klaar te komen. Het boekje opende verrassende vergezichten op zowel exotische als

erotische streken. Ze gingen mijn toenmalige grenzen ver te buiten en ik trok er voortaan dan

ook gretig op verkenning.

Ongetwijfeld was het accent op seks (niet alleen voor mij) cruciaal zowel voor het schandaal

als voor het succes van Freud en zijn psychoanalyse. Door een grote poort bracht hij de

seksualiteit binnen in een westers denken dat gedurende een lange (in mijn geval latentie-) tijd

was gedomineerd door een ascetisch ideaal. Westers denken want rond de tijd toen Sint-

Augustinus ‘De Stad van God’ (ca 400) schreef, prijkten pikante erotische taferelen op heel wat

Hindoe tempels uit het Verre Oosten…

In 1968 was ik tien, dus mijn puberteit en adolescentie speelde zich af in de seventies. Het was

de periode van de hippies en de provo’s. ‘Verbeelding aan de macht’ of ‘Laten we realistisch

zijn en het onmogelijke eisen’. Ziedaar de toenmalige leuzen. De pil die in 1961 was

geïntroduceerd raakte alras helemaal ingeburgerd in onze contreien. Voortplanting werd

definitief los gekoppeld van seksualiteit en mettertijd werden de dames ook baas in eigen

(onder)buik. John Lennon en Yoko Ono sloegen met hun bed-in en onder het motto ‘Make love,

not war’ hun hoofdkwartier tegen Vietnam in het wel erg nabij gelegen Amsterdam op.

In die tijd was de psychoanalyse helemaal in. Het was de tijd van het freudomarxisme van Reich

en Marcuse en portretten van Freud hingen broederlijk naast die van Che Guevara, Karl Marx,

Lenin of Mao. De sfeer van seksuele en andere revolutie was in vele slaap- en studentenkamers

op te snuiven. Wie kent niet de tekening van Freud met zijn voorhoofd in de vorm van een

vrouwelijk naakt met daaronder de tekst ‘What’s on a man’s mind?’ Behalve op de

maatschappelijke drukte de psychoanalyse destijds ook (nog) een belangrijke stempel op de

wetenschappelijke wereld. Ze was veruit het meest toonaangevende verklaringsmodel dat met

haar ‘universeel zuur’1 de meest diverse psychologische en culturele fenomenen aantastte, net

zoals dit momenteel met de neuro- en de evolutiebiologie het geval is.

Na mijn eerste lectuur van Freud was voor mij alleszins 1 ding zeker: de psychoanalyse was

sexy en ze wist veel over mijn diepste gevoelens te vertellen. Ze ademde het parfum van het

verbodene maar ze leek ook heel wat sleutels te bevatten die kunnen helpen om eigen en

andermans verborgen of geheime raadsels te ontsluiten en te begrijpen.

De seksualiteit van Freud

Een aantal psychoanalytische noties zorgen vanouds en tot op vandaag voor ophef. Een zoontje

dat met zijn moeder naar bed wil gaan en zijn vader wil vermoorden? Dochters die een kind

willen van hun vader? Psychopathologie die gevolg is van onderdrukte onanie of fantasieën die

verwijzen naar vroegkinderlijke confrontatie met een coitus a tergo van de ouders? Naast de

(krenkende) hoofdrol van het onbewuste en de blauwdruk van het oedipuscomplex is vooral de

polymorf perverse, infantiele seksualiteit voor velen too hot stuff. Van in den beginne werd

Freud dan ook een soort panseksualisme verweten. Zowel Jung en Adler keerden zich reeds

vroeg in de geschiedenis van de psychoanalytische beweging tegen hem af precies omwille van

een te exclusief primaat dat hij volgens hen aan seks toekende.

Nu valt er ook over Freuds eigen seksualiteit zeker een en ander te vertellen. Vaak wordt

bijvoorbeeld gezinspeeld op een seksuele verhouding die hij met zijn schoonzuster Minna zou

hebben gehad (Hirschmüller 2007, Maciejewski 2008). Ook is een wel erg incestueus getinte

relatie met zijn jongste dochter Anna overduidelijk. Hij nam haar zelf in psychoanalyse,

gedroeg zich als een jaloerse en possessieve vader, ze was tot zijn dood zijn persoonlijke

verpleegster, herhaaldelijk noemde hij haar zijn Antigone enzovoort.

Puttend uit zijn biografie, briefwisseling en verzameld werk produceert bijvoorbeeld Michel

Onfray (2010) heel wat gegevens in verband met Freuds eigen psychopathologie. Dat hij zelf

alleszins een oedipuscomplex had weet Onfray haarfijn te documenteren en aan te tonen. Een

incestueuze passie noemt hij Freuds existentiële wervelkolom (ibid p 159). Is het

oedipuscomplex van Freud dus wel universeel? Zelf zegt hij ergens schertsend dat hij nooit

generaliseert op basis van één, maar minstens op basis van twee gevallen. Maar of dit zijn

oedipuscomplex maakt tot een soort natuurwet die altijd en overal overeind blijft en die

zodoende de beroemde vergelijking met Darwin of Copernicus doorstaat? Is het wel terecht dat

Freud zich samen met hen tot een soort Wetenschappelijke Drievuldigheid promoveert of

kroont hij zich zoals Napoleon gewoon zelf tot keizer?

1 In een bekende formulering van Daniel Dennett (1995) over het neo-Darwinisme

Als we zijn teksten en gevalsbeschrijvingen lezen kunnen we er niet omheen dat hij zich

regelmatig bezondigt aan min of meer flagrante Hineininterpretierung. Alleen voor Freud zelf

is een sigaar gewoon een sigaar. Oppervlakkige verklaringen voor allerlei eigen klachten en

symptomen (die hij in zijn correspondentie overvloedig ten beste geeft) contrasteren dan sterk

met vaak erg vergezochte polymorf perverse interpretaties van die van anderen/zijn patiënten.

Freud haalt inderdaad telkens al zijn overredingskracht boven om met behulp van een gans

arsenaal aan mythologische en/of literaire en/of wetenschappelijke referenties de lezer c.q.

patiënt van allerlei vermeend seksuele betekenissen te overtuigen. Eczema houdt verband met

fellatio, angst voor paarden met castratieangst, de rattenman fantaseert over sodomie.

Bijvoorbeeld in verband met zijn ‘Drie verhandelingen over de theorie van de seksualiteit’

(1905) beklaagt hij er zich echter over dat tegen zijn ideeën meer sentimenten rezen dan

argumenten. Hij was nochtans formeel. ‘In elke mens zijn verdrongen perverse elementen terug

te vinden, net zoals we bij elke organische molecule koolstof, zuurstof, waterstof en stilstof

zullen vinden in weliswaar wisselende verhoudingen’ (Freud 1912 p 511). Om mogelijke

beschuldigingen van reductionisme te pareren voegt hij er meteen aan toe dat de chemicus

andere factoren, zoals bijvoorbeeld de zwaartekracht niet loochent maar de beoordeling ervan

(in dit geval) aan de fysicus overlaat…

Maar een hamer ziet overal nagels. Vaak wordt gewezen op de freudiaanse pseudohermeneutiek

waarbij er inzake seksuele etiologie soms meer sprake lijkt van suggestie dan van interpretatie.

Zou deze seksuele obsessie verband houden met zijn wel erg vroegtijdig ingeslapen seksualiteit,

zoals bijvoorbeeld blijkt uit de brief aan Fliess die hij (op 37 jarige leeftijd) schreef d.d. 20

augustus 1893?

Verdrongen seks?

De voorbije decennia lijkt Freuds seksualiteit eigenaardig genoeg in belangrijke mate uit de

psychoanalytische literatuur verdwenen (Fonagy, 2008). De drifttheorie werd gevolgd en voor

een groot stuk overschaduwd door Egopsychologie, objectrelatietheorie, gehechtheidstheorie

en door het constructivisme en de intersubjectiviteit van de relational turn of two-person-

psychology (cfr Boerwinkel en Gomperts 2001). Voor de laatste zijn de leden van het analytisch

koppel niet gescheiden maar verweven. Doorheen het therapeutisch proces co-creëren ze een

gemeenschappelijke analytische derde (Ogden, 1994) of veld (Neri, 2007). Psychoanalyse is in

deze laatste optiek een soort joint (ad)venture. In een parafrasering van Winnicott ‘There is no

such thing as a patient’. Hij moet net zoals baby en moeder of zoals subject en grote Ander in

onderlinge samenhang met zijn therapeut begrepen worden.

In een poging de neurowetenschappelijke alleenheerschappij binnen de (ondertussen)

‘gedrags’wetenschappen te corrigeren zag dit millenium ook de neuropsychoanalyse het

levenslicht. Zij tracht dan het cerebraal substraat en het substraat van de betekenaar met elkaar

in verband te brengen. Hoogtechnologische beeldvorming geeft ons zicht geeft op de werking

van ons brein: de kliniek van het oog. Het beluisteren van de vrije associaties die het subject

produceert zorgt voor begrip rond de werking van de geest: de kliniek van het oor (Kinet &

Bazan 2010).

Al deze perspectieven hebben de psychoanalytische theorie en praktijkvoering (gelukkig)

aanzienlijk verrijkt. Maar in een parafrasering van Freud is elke vooruitgang slechts half zo

groot als hij in het begin lijkt (Freud 1926 p 286). Het ene model hoeft daarbij ook het andere

niet te vervangen. Veeleer impliceert een en ander een uitnodiging tot integratie en verruiming2.

De lacanianen waarschuwen bovendien in koor voor de steeds weerkerende verdringing van 'la

cause/chose freudienne' die reeds volgens Charcot niets anders was dan het seksuele ('c’est

toujours la chose génitale', in: Gay 1989 p 93). Ongetwijfeld heeft hun stempel ertoe

bijgedragen dat met name de Franse psychoanalyse groot belang aan (infantiele) seksualiteit is

blijven hechten.

Zo knoopt bijvoorbeeld Jean Laplanche (1987) met zijn theorie over de originaire verleiding

terug aan bij de eerste verleidingstheorie (‘mijn neurotica’) van Freud. Het gaat dan om de

verleiding als structureel/universeel in plaats van accidenteel trauma3. Reeds volgens Ferenczi

ontstaat er onvermijdelijk een ‘spraakverwarring’ (Van Haute en Geyskens 2002) tussen de

kinderlijke, speelse taal van de tederheid en de volwassen taal van de seksuele passie. Hierop

voortbordurend raakt volgens Laplanche het kind door hun min of meer enigmatische

seksualiteit getroffen. Het organiseert dan willens nillens ook de eigen seksualiteit rond deze

(micro)traumatische evenementen uit zijn levensgeschiedenis. In navolging van voornoemde

spreekt Julia Kristeva in het begin van haar 'Histoires d'amour' (1985) dan ook over het

onophefbaar traumatisch karakter van de menselijke seksualiteit.

Ook in onze voedstermoeder zit bijvoorbeeld een duistere/vrouwelijke/erotische kant

verscholen die raadselachtig en bedreigend is. Bracha Ettinger (2006) spreekt van de/‘femme

fatale Autre Mère’. Haar verleiding maakt intrinsiek deel uit van de moederlijke zorgen in hun

vleselijke dimensie. Al vlug ontstaat in onze vroegste kindertijd trouwens een (‘it takes two to’)

tango want ook het kind gaat op zijn beurt verleiden. Het kan gaan om imitatie/mimetisme, om

een respons op de verleiding door de moeder. Maar het kind kan ook verleiden om zijn

(eigen)waarde te bevestigen of de soliditeit van de grote Ander te testen. Erotische

uitwisselingen kunnen overigens te maken hebben met uitdrukkelijk niet erotische motieven

zoals een gebrek aan zelfvertrouwen, het zich niet graag gezien of verlaten voelen, ja gedreven

worden door wanhoop.

Bij de meeste postfreudianen kwam het accent echter vooral op maternele aspecten van de

vroege moeder-kind relatie te liggen. Dit is welteverstaan een belangrijke dimensie, want de

aspecifieke factoren van de therapeutische relatie zijn hieraan in belangrijke mate isomorf. In

eerdere publicaties vergeleek ik de psychoanalyse wat dit betreft met de eskimo’s die naar

verluidt 100 woorden hebben voor (deze) sneeuw (Kinet 2006). De psychoanalyse heeft allengs

inderdaad een meer parentaal4 karakter gekregen en is zich meer toe gaan spitsen op diverse

vormen van mentale ontwikkelingshulp (Kinet 2008, 2013). In navolging van Fonagy (2008)

wijst bijvoorbeeld Rudi Vermote erop dat het seksuele beduidend minder of anders wordt

gespiegeld door de omgevingsmoeder. Niet alleen moeders maar ook de eigen seksualiteit

behouden daardoor iets enigmatisch c.q. traumatisch. Memorabele boutade van Fonay is in

deze context dat we op seksueel vlak misschien allemaal op borderline niveau functioneren

(Vermote 2011 p 69).

2 waarvan alle publicaties in de reeks Psychoanalytisch Actueel in min of meerdere mate getuigen.

3 Voor dit onderscheid zie Paul Verhaeghe, ‘Trauma en hysterie bij Freud en Lacan’ (1997) 4 Aan de parentale pool bijv Balint, Winnicott, Kohut en aan de meer ‘klassiek’ psychoanalytische Klein, Lacan,

Kernberg wat misschien overeenstemt met/geindiceerd is voor de anaclitische vs de introjectieve psychopathologie

zoals beschreven door Sidney Blatt (2004).

Holding, containment, rêverie, contingentie of moments of meeting: het zijn alle therapeutische

agentia die zich modelleren aan de psychische en emotionele zorg waarmee de baby door zijn

moederomgeving wordt omringd. Het faciliteren van symboliserende en mentaliserende

processen speelt daarin een essentiële rol. Het is vandaag een uitgemaakte zaak dat we niet

alleen lust zoeken maar evenzeer veiligheid of een (liefdes)object. Zelfverwezenlijking op vlak

van liefde, arbeid en spel veronderstellen immers niet alleen een optimale libidinale

huishouding maar ook mentalisatie, integratie, cohesie en coherentie. Al deze bekommernissen

zitten dan in ons seksueel (fantasie- maar ook daadwerkelijk) leven verweven. In een allusie op

de term van Bion past in deze met andere woorden een ‘binocular vision’.

De hedendaagse psychoanalyse hecht ondertussen minder belang aan heel wat ‘klassieke’

zaken. Ten eerste lijkt de drift door het affect te worden verdrongen. Heel wat

psychoanalytische tenoren (bijv Shevrin, 2003) wijzen er nochtans op dat de psychoanalyse

rekening moet blijven houden met het energetische. Daarzonder is geen leven mogelijk. Ook

het streven naar lust en/of het vermijden van onlust als primum movens van de psyche raakt

zoals gezegd wat op de achtergrond. Verder is er vaak enige veronachtzaming van de

structurerende en civiliserende functie van het castratie- en het oedipuscomplex. Dit ondanks

hun implicaties naar wet en autoriteit maar ook op vlak van seksuele identiteit en oriëntatie.

Allerlei seksuele diversiteit dreigt onder het mom van de zogezegde seksuele bevrijding eerder

te worden gebanaliseerd dan geanalyseerd. Het zijn slechts enkele van de meer specifieke

psychoanalytische highlights die onder een mantel van (moeder?)liefde dreigen te verdwijnen.

Controversiële pièce de résistance is en blijft de polymorf perverse infantiele seksualiteit die

ook op ons volwassen leven haar blijvende stempel drukt. Paradoxaal geldt immers vooral voor

de mens het motto ‘ieder diertje zijn pleziertje’.

Flight from the erotic

Klein, Bion en Winnicott besteedden relatief weinig aandacht aan liefde en erotiek. Dit heeft

zeker te maken met de strijd tussen leven(sdrift) en dood(sdrift) die zich in onze vroegste

ontwikkeling en de daarin wortelende psychopathologie afspeelt. ‘To be or not to be’ lijkt voor

hun ‘the question’ Sommigen spreken bij deze auteurs echter ook van een zekere ‘flight from

the erotic’ (Philips 1988 p 152).

Met betrekking tot oedipuscomplex en geslachtsverschil gaat Klein als vrouw wel in tegen

Freuds fallocentrisme. De reden waarom het meisje zich van de moeder afkeert heeft niet te

maken met het gevoel van gecastreerd-zijn maar met het spenen van de borst, waardoor ze zich

oraal naar de penis gaat richten. In tweede instantie ‘zakt’ dit passief-receptieve doel naar de

lagergelegen meerlippige mond. Tegenover de penisnijd die Freud de vrouw toeschrijft stelt

Klein anderzijds de barensnijd. De jongen maakt eerst een ‘femininity’ fase door en zal later

zijn penis (narcistisch) overwaarderen en een competitieve drang ontwikkelen om het cultureel,

financieel of maatschappelijk te ‘maken’ (Klein 1928, 1945).

Winnicott (1945 p 154) heeft het over ‘ruthlesness’ die het mentaa1 leven van het jonge kind

kenmerkt. Deze ‘meedogenloosheid’ moet welteverstaan onderscheiden worden van het

agressief (willen) schaden en al zeker van sadistisch plezier dat hiermee zou gepaard gaan. Het

is eerder een soort ‘violence fondamentale’ (Bergeret 1984) waarmee het kind zijn omwereld

bejegent. Dit ‘zotte geweld’ (naar het bekende beeldhouwwerk van Rik Wouters) dat eigen is

aan de infantiele periode heeft bestaansrecht. Het is aan de ouders het te verdragen en te

overleven want het vormt de kern van vitaliteit en van een waarachtige en creatieve

seksualiteitsbeleving.

Dat heel wat postfreudianen schijnbaar niet zo veel belang hechten aan het seksuele en het

oedipale is evenwel merkwaardig. Het is en blijft immers vaak precies het lustzoekende dat de

mens ‘in zijn ongeluk’ (zoal niet tot de dood) drijft. In bepaalde manifeste gedragingen zoals

bijvoorbeeld roken e.a. (genot)middelenmisbruik, overgewicht, internet-, game- en

seksverslaving of allerlei ander exces zit precies het menselijk vermogen zich te verwijderen

van de natuur en over een bepaalde grens of wet te gaan. Dit is juist constitutief voor een

duizelingwekkende vrijheid waartoe de mens volgens Sartre is veroordeeld.

Anderzijds dient de psychoanalyse natuurlijk bij uitstek de geest te openen voor de gehele

psychische ervaring. Zeker mag ze niet meer mordicus of exclusief seksuele en/of oedipale

thema’s bloot te leggen. Zo zitten in alle psycho(patho)logie en a fortiori in die van onze

intimiteit en seksualiteit aspecten van Ik, drift, object en Zelf onafscheidelijk met elkaar

verbonden (Pine 1998)5.

Doordat de psychoanalytische actieradius zich nu uitstrekt tot ver buiten de neurosen komen

andere (dan seksuele) pathogene principes ter onderzoek en bewerking op de voorgrond. Met

name het onderscheid tussen mentale processtoornissen en mentale representationele

stoornissen (Fonagy) of tussen aktuaalpathologie en psychopathologie is daarin bepalend. De

eerste vergt (in hun respectievelijke terminologie) mentalisatie en subjectamplificatie en enkel

de tweede de meer klassieke interpretatie. Het opzet van de eerste is constructie, van de tweede

reconstructie, de eerste beantwoordt eerder aan het defectmodel, de tweede eerder aan het

conflictmodel6.

Wie denkt dat de seksuele revolutie en de toegenomen transparantie en bespreekbaarheid van

seksualiteit het belang van seks in onze psychopathologie heeft doen afnemen vergist zich.

Seksualiteit blijft in onze innerlijke wereld een even verbindende als ontwrichtende kracht als

vroeger (Vermote 2011). Hoe goed kinderen ook zijn voorgelicht en geïnformeerd over het

seksuele, toch worden ze bijvoorbeeld blijvend beïnvloed door infantiele seksuele theorieën,

ervaringen en complexen. In een allusie op Freud: net zoals primitieven aan wie het

Christendom is opgelegd nog altijd onder en achter hun heiligenbeelden hun oude idolen

vereren. Maar ook als we de kliniek van de spreekkamer verlaten zien we hoe seksualiteit zich

vandaag -weliswaar vaak in andere gedaantes dan vroeger- als problematisch kan voordoen.

Queen Victoria

Freud leefde in het Victoriaans tijdperk van het fin-de-siècle Wenen. De maatschappij waarin

hij schreef en werkte kende een patriarchaal regime dat de nadruk legde op plicht, verbod en

autoriteit. Er was een teveel aan moraal die intrinsiek drift- en lustvijandig is. De klassieke

5 En pleit ik in al mijn publicaties systematisch voor integratie van (ook de meest) uiteenlopende theoretische

benaderingen en modellen. Hoe meer kaarten we immers hebben, hoe beter we het gebied kunnen (ver)kennen

met dien verstande dat de kaart nooit of te nimmer het gebied is. 6 Dit heb ik allemaal eerder en grondiger besproken (bijv Kinet 2006)

conflictneurose overheerste. Het ging dan om de innerlijke spanningsverhouding tussen driften

en verlangens, de realiteit en het geweten. Na 1968 werd veeleer het contrast tussen het

mogelijke en het onmogelijke problematisch. De nadruk kwam op recht te liggen, terwijl verzet

tegen verbod en autoriteit van de weeromstuit tot de grootste plicht werden verheven. Een

gevoel tekort te schieten ging overheersen. Ontoereikendheid werd meer dan innerlijk conflict

tussen driftaanspraken en het geweten de belangrijkste oorzaak van psychoseksuele problemen

zoals depressie of (in haar hedendaags jasje) burn-out7.

Bijvoorbeeld volgens Alain Ehrenberg (1998 p 263 e.v.) laten we ons niet meer leiden door

regels en wetten die bij hun overtreding schuldgevoelens opleveren. Wat gaat primeren is het

gevoel te mislukken, ongeschikt of niet in staat te zijn tot. De figuur van het subject is aan het

veranderen. Vraag is niet meer of ik het recht heb om iets te doen, maar of ik ertoe in staat ben.

Referentie is niet meer wat mag maar wat mogelijk is. Psychoanalytisch gezien gaan we dan

eerder gebukt onder een veeleisend Ideaal-Ik dan dat we vrezen voor straf door het veroordelend

Boven-Ik8.

Niet alleen verdween voor gezagsdragers zoals leerkrachten en treinconducteurs het ooit zo

vanzelfsprekende respect. Het werd verboden te verbieden en verplicht te genieten. Wat kan,

mag niet alleen. Wat kan, moet. De huidige maatschappelijke orde dwingt ons niet langer onze

driften te beteugelen en in het geheim een verborgen genot te beleven. Daarentegen is genieten

geboden en ontstaat er soms een heimelijk verlangen naar begrenzing en regulering waarbij

bijvoorbeeld in allerlei uitgevonden of onderling overeengekomen (contractuele) gedaantes de

vaderlijke functie wordt hersteld.9 In onze huidige maatschappij is het subject niet schuldig als

hij een verbod overtreedt. Het is veel waarschijnlijker dat hij zich schuldig voelt, omdat hij niet

gelukkig is. Het bevel gelukkig te zijn is er misschien het ultieme gebod van onze tijd.10

Nadat na 1968 één voor één alle heilige huisjes werden afgebroken konden uit hun puin de

paddenstoelen van shopcentra en hypermarkten oprijzen. Het zijn de hedendaagse heidense

tempels met hun cultus van het genot en hun orgie van de consumptie die symbool staan voor

het ‘Fun systeem’ (Baudrillard 1970 p 112). Voor Jean Baudrillard is heel de actuele

maatschappelijke stand van zaken inderdaad die van na de orgie geworden (Lepers, 2009). De

orgie beschouwt hij als het explosief moment van deze tijd. Er zijn geen betekenissen, geen

verbanden of grenzen. Er is een verlies van elk referentieel principe met een totale vrijheid

zonder enige zekerheid of houvast. Maar finaal is in de orgie niets nog spannend. ‘Pech gehad,

we zitten in het paradijs’ (Baudrillard 1983 p 72).

Het is het drama van de anomische mens (Gr. nomos = wet) waarnaar reeds een van de

grondleggers van de sociologie (Emile Durkheim) refereerde. Het van normen ‘bevrijde’

individu moet zich dan wel overgeven aan onverzadigbare driften. Het gebrek aan regulering

geeft echter ‘le mal de l’infini’, waarbij het subject raakt overgeleverd aan een doelloze en

zinloze begeerte (Laermans, 2012 p 258). We raken overgeleverd aan ‘Cet obscur objet du

desir’ (dat duister object van verlangen, naar een filmtitel van Luis Bunuel): allerlei ‘sexy’

consumptieartikelen die we jachtig willen verwerven of waarmee we ons willen identificeren.

7 Ik varieer in deze paragraaf op de eerste en derde verhandeling uit mijn ‘Psychopathologie van het hedendaags

leven’ (2013) 8 Er wordt klassiek onderscheid gemaakt tussen een preoedipaal materneel en een oedipaal paterneel Boven-Ik.

Het eerste is wreder, punitiever en primitiever, meer achtervolgend, het tweede milder en meer beschaafd. Resp

staan Ideaal-Ik en Ik-Ideaal in het zenit. Bij het eerste worden we gedreven door de ambitie ideaal te zijn, bij het

tweede laten we ons leiden door idealen. 9 Slavoj Žižek (1999) The ticklish subject. New York: Verso p 345. 10Slavoj Žižek (1997) Het subject en zijn onbehagen. Amsterdam/Meppel: Boom p 43.

Het subject gaat daarbij teloor en het object gaat dicteren. Ervan genieten geeft geen identiteit,

creëert geen band noch gemeenschap. Hoogstens levert het een solo slim op of andere

efemeriden van genot.

We worden meegesleurd in een anarcho-hedonistische maalstroom waarin we verzuipen.

Anarcho- omdat wetten, regels, grenzen of beperkingen worden aangevochten gezien de

deconstructie van autoriteit, traditie en houvast. Hedonistisch omdat de zoektocht naar plezier,

lust, genot, kicks en andere vluchtige bevrediging imperatief is geworden. Sociologen zoals

Scott Lasch11 of Peter Wagner12 spreken van een gedesorganiseerde en ontgrensde

(post)moderniteit en Dirk De Wachter schreef hieromtrent in ons taalgebied een bestseller onder

de titel ‘Borderline times’ (2013).

Volgens Francis Fukuyama13 blijft maar één Groot Verhaal overeind, namelijk dat van het

kapitalisme en de liberale democratie. Alles, seksualiteit inbegrepen, wordt er

gecommodificeerd tot consumptieartikel. Resultaat: seks zit overal behalve in de seks.14 De

wereld van media en publiciteit installeren een tekort en doen ons voortdurend verlangen naar

sexy producten aan de hand waarvan we ons van anderen kunnen onderscheiden.

Pornocrates

In 1878 schilderde Félicien Rops een van zijn bekendste werken onder de titel ‘Pornocrates’

of de Vrouw met het Varken. De vrouw is naakt, draagt zwarte kousen en handschoenen en is

geblinddoekt. Zoals Freud (1927) beschreef is de fetisj een object of lichaamsdeel dat fungeert

als substituut voor de (ontbrekende) vrouwelijke fallus en zorgt hij voor de loochening van of

verdediging tegen castratie(angst)15. Ze heeft een varken aan de leiband. Haar verschijning

roept meteen associaties op aan een SM-meesteres. Sinds de episode uit Homeros’ Odyssea die

zich bij Circe afspeelt is ook de symboliek van het varken evident. Het is de dwaze en dierlijke

man die ze naar haar pijpen laat dansen.

Of zou omgekeerd het varken met zijn gouden (!) staart aan het langste eind trekken en is hij

het die onbewust of ongeweten de touwtjes in handen heeft? Misschien verwijst de gouden

staart niet alleen naar de freudiaanse (de penis) maar ook naar de lacaniaanse fallus? Staan we

na Nietzsche’s dood van God (de Vader) nog slechts in aanbidding voor het gouden kalf? Is

geld de fallus par excellence geworden al was het maar omdat hij ons de illusie verschaft dat

we ons door dit geld de fallus kunnen aanschaffen?

Ook seksueel is in Rops’ meesterwerk meerlagigheid troef. Het weerspiegelt niet alleen

ambivalentie en ambiguïteit tussen actief en passief, dominantie en submissie (BDSM). Het

werk is ook een mooie illustratie van de fascinatie voor en de haat tegenover de mysterieuze

femme fatale, die volgens André (1986) kan worden afgeleid uit Freuds beroemde woorden aan

het adres van Marie Bonaparte: ‘Was will das Weib?’

11 Scott Lash. (1990) Sociology of postmodernism: London: Routledge. 12 Peter Wagner (1994) A sociology of modernity. Liberty and discipline. London/New York: Routledge. 13 Francis Fukuyama (1992) The end of history and the last man. London/New York: Free Press. 14 Parafrasering van een opmerking van Jean Baudrillard (1977 p 19) 15 In tegenstelling tot de dierlijke seksualiteit is het nota bene misschien meest kenmerkend voor de menselijke

dat ze fetisjistisch is!

Pornografie is natuurlijk van alle tijden, maar via internet is ze tegenwoordig met enkele

muisklikken gratis en voor niets en voor jong en oud binnen handbereik. Volgens sommigen is

het een van de belangrijkste bestaansredenen van internet dat er stilaan naar schatting een klein

miljard pagina’s aan wijdt. Wat maakt überhaupt de aantrekkingskracht uit van porno? Waarom

zijn het vooral mannen die porno bekijken? Let wel: niet dat porno alleen door mannen

‘geconsumeerd’ wordt, maar wie heeft ooit een man horen klagen dat vrouwen (teveel) met

porno bezig zijn? De aantrekkingskracht van porno voor mannen is dat porno niet reëel is en

voor vrouwen is porno juist bedreigend omdat het zo reëel is. Voor de mannen is het een kwestie

van fantasie (die ze duidelijk blijven onderscheiden van realiteit), voor vrouwen is het een

kwestie van realiteit: doen de mannen immers niet iets met andere partners?

Ik schets even een portret van porno. Zoals een tearjerker slechts op krokodillentranen uit is en

een cliffhanger slechts op nagelbijtende spanning, zo beoogt porno linea recta maar één effect:

seksuele opwinding. Daarom beantwoordt porno aan een aantal karakteristieken. In porno is

het geweten afwezig. De ‘verhalen’ gaan over gemakkelijke seksuele expressie, zonder

remming, zonder schuld, zonder schaamte. Alles loopt uiterst gesmeerd en alle medespelers

zijn te allen tijde tot paren bereid en in staat. Conventionele waarden worden verbroken en de

kijker identificeert zich met een seksuele act in plaats van met intermenselijke relaties. Er is

geen dubbelzinnigheid, geen meerduidigheid, geen dubbele bodems of meerdere lagen. De plot

is een betekenisloos alibi voor het vertoon van seksuele actie. Een loodgieter komt een

herstelling doen, het sollicitatiegesprek loopt uit de hand, een rit met de taxi wordt een

onverwacht spektakel dat we in de achteruitkijkspiegel van de chauffeur op de voet kunnen

volgen.

Er wordt geen enkele fantasie gewekt rond het innerlijk leven van de protagonisten, wat

bijdraagt tot de mechanisering. In enig jargon geformuleerd worden polymorf perverse,

impulsen geprikkeld, grotendeels of helemaal gedissocieerd van elke vorm van liefde of

tederheid. De seksualiteit is in de termen van Donald Winnicott ruthless, zonder concern en

gaat ontwikkelingspsychologisch aan liefde vooraf. Ook agressieve c.q. sadistische

componenten van de pregenitale seksualiteit komen open en bloot op de scène en er is een

fetisjistische degradatie van het koppel, dat wordt herleid tot allerlei (hulp)stukken. De perverse

decompositie van de erotische scenes vernietigt hun verband met de esthetiek en idealisering

van de passionele liefde. De vrouw reduceert zich tot louter lustobject middels borstprothese,

vulvaplastie en een voortdurend vochtige vagina.

Want hoe goor en schijnbaar tegenstrijdig ook wordt seksualiteit in porno gede-abjectiveerd.

Reuk- en smaakloos onttrekken beeld en geluid de mogelijke horreur van het reële aan de

voorstelling. De beelden modelleren zich volledig naar hallucinatorische wensvervullingen

waarbij het mannelijke als een paal boven water staat en het vrouwelijke maar één verlangen

lijkt te koesteren, namelijk ‘I’ll be your fantasy’. Wat houdt pornografie –kort en bondig- dan

ook meer in dan de visuele ondersteuning van masturbatiefantasieën? Cyberseks kan

onmiddellijk ter hand genomen worden, levert krachtige prikkels en blijft onder de eigen regie

en controle zonder afhankelijkheid van de grote Ander. Het is –hoe paradoxaal het ook moge

klinken- veruit de meest safe seks.

Uit onderzoek (Twohig e.a. 2009) blijkt dan ook dat pornografie niet zozeer wijst op seksuele

bevrijding dan wel op verdringing. 299 universiteitsstudenten werd gevraagd of ze hun porno

consumptie problematisch vonden bijvoorbeeld omwille van toename van intrusieve seksuele

gedachten of moeilijkheden bij het vinden van een gelijkgestemde partner. Porno bleek vooral

te dienen om seksuele gedachten en gevoelens te controleren en correleerde meer met remming

(bijvoorbeeld om morele of religieuze redenen) dan met ontremming. De beschikbaarheid van

seksuele taboe ervaringen op internet werkt vooral op deze meer ‘neurotische’ studenten als

een sirenenzang waartegen geen scheepsmast of bijenwas is bestand en waaraan ze zich

moeilijk kunnen onttrekken.

Seksuele fantasie

Volgens Bader (2009) bieden pornografische beelden een tegengewicht voor een trieste en

beschadigde moeder. Voor veel mannen is de perceptie dat de vrouw in het/zijn seksueel

scenario geniet een bewijs dat ze niet gekwetst wordt. Hij mag blijkbaar zelfzuchtig (‘ruthless’)

zijn zonder dat dit haar deert. Hij mag naar hartenlust aan haar tepels of clitoris zuigen, likken

of bijten, haar bij de haren trekken, haar billenkoek geven of haar op zijn hondjes ‘pakken’. Dit

alles lijkt haar zelfs het grootste genot te verschaffen. Zo kan hij zich met gerust gemoed

volledig laten gaan om ten volle seksuele opwinding te ervaren. Zij heeft immers niets liever

dan haar verschillende lichaamsdelen naar believen te laten gebruiken. Is dat niet de klassieke

of ultieme verontschuldiging voor elke man? ‘Ze wou het zelf!’16

Er bestaan heel wat clichés over vrouwen die van Venus en mannen die van Mars komen. Zo

zouden mannen liefde gebruiken om seks te krijgen en vrouwen seks om liefde te krijgen. Of

nog een: vrouwen hebben voor seks een reden nodig, mannen alleen een locatie. Het levert

echter weinig op seksuele verschillen te oversimplificeren of te demoniseren. Seksuele

fantasieën (ook die welke hetzij in werkelijkheid, op toneel, op pellicule of digitaal met

medespelers en attributen worden in beeld gebracht) moeten in eerste instantie begrepen (is niet

beoordeeld) worden als pogingen om zich voldoende veilig te voelen om zich seksueel te laten

opwinden en te laten gaan.

Voor het jongetje is loskomen van de moeder op een manier moeilijker dan voor het meisje.

Hij moet immers ook loskomen van de identificatie met de moeder. Mannelijkheid wordt dan

ontkenning of afwijzing van vrouwelijkheid (Freud 1937)17. Nabijheid, intimiteit en

afhankelijkheid zijn feminien en moeten verworpen worden. Als het jongetje zich van moeder

losmaakt is er schuld omdat de band met moeder wordt geschaad. Er ontstaat verwarring tussen

afhankelijkheid en emotionele verbondenheid alsook tussen gezonde seksuele

meedogenloosheid en beschadigende agressie. Het geslacht van moeder de vrouw ontdekken

heeft voor hem bovendien ook angstaanjagende gevolgen. In meer dan een betekenis is het in

de woorden van Léo Ferré ‘Cette blessure d’où je viens’, de wonde waar ik vandaan kom.

De geheime en verborgen logica van mannelijke seksualiteit is volgens Bader (2003 en ibid.)

dat ze vrouwen niet te veel maar juist te weinig als object kunnen bejegenen. Dat ze niet te

weinig bezorgd zijn maar te veel. Dat ze niet egoïstisch zijn, maar zich schuldig voelen.

Verantwoordelijkheid, bezorgdheid, gevoeligheid, schaamte of angst voor afwijzing zijn stuk

voor stuk belemmeringen voor het vermogen tot seksuele opwinding. Seksuele fantasieën en

scenario’s zijn dan uitvindingen die precies weerwerk trachten te bieden aan allerlei angsten en

bekommernissen. Het zijn pogingen tot oplossing van problemen en bestaan uit complexe

psychodynamische mechanismen om allerlei belemmeringen voor lust en plezier te

overwinnen. Seksuele voorkeuren zijn dan niets anders dan fantasieën die (met ‘mutual

16 Ook of zelfs na verkrachting of een bordeelbezoek? 17 Een bekende formulering uit de allerlaatste alinea van ‘De eindige en de oneindige analyse’ (1937 p 305)

consent’) kunnen worden uitgeageerd. Als dit ‘klikt’ of ‘matcht’ cementeren ze het koppel

psychoseksueel en sociocultureel (Kernberg 1998).

Als zodanig is de analyse van seksuele voorkeuren/fantasieën net zoals (of meer nog dan) de

droom een koninklijke weg naar het onbewuste. De zo ‘natuurlijk’ ervaren seksuele aantrekking

of opwinding blijkt bij nader toezien een uiterst geraffineerd geheel van diepe en complexe

betekenissen te bevatten. In die enkele nanoseconden (Robert Stoller 1986 p 165 e.v.:

‘microdots’) van seksueel magnetisme of bij uitbreiding liefde ‘op het eerste gezicht’ zit een

volledig onbewust psychologisch leven weerspiegeld. Door een zorgvuldige analyse bieden ze

de sleutel om te ontdekken wat ons Ding is of ‘What makes our clock (ik schreef eerst: cock)

tick’18.

Want in zekere zin is alle menselijke seksualiteit (in een allusie op Joyce McDougall’s

alternatieve term voor perversie) een particuliere uitvinding19: ‘neoseksualiteit’ (1978). Op de

statistiek van de Gausscurve zijn veel standjes mogelijk. Het verzamelwoord heteroseksueel

vormt de klok van de curve. Maar de term ‘heteroseksueel’ is –wanneer we elk individu

afzonderlijk bekijken en elk subject afzonderlijk beluisteren- een vlag die de meest

uiteenlopende ladingen dekt.

Alle seksuele fantasieën en voorkeuren hebben (zoals de seksuele deviaties bij McDougall) een

onderliggende archaïsche betekenis die is bedekt met een geërotiseerd scenario dat veel thema’s

en psychodynamische functies combineert in een uiterst delicaat afgewogen geheel. Wanneer

men zich niet blindstaart op de seksuele praktijk en voldoende oog heeft voor de gehele

persoonlijkheid, blijkt seksualiteit slechts één manifestatie van een complexe psychische

toestand, waarin erotische, agressieve, narcistische en andere bekommernissen een rol kunnen

spelen.

De neoseksualiteit (als alternatieve term voor perversie) is dan een totale organisatie die aan

talrijke en diverse intrapsychische noden beantwoordt, wat het fantasieleven en de voorkeuren

in dat geval zo stringent, compulsief en rigide maakt dat ze (ver)wordt tot een pervers scenario

in engere zin. De uitvinder bepaalt alle regels en dicteert welke rol of functie de partner moet

belichamen of welke geïdealiseerde of verwerpelijke elementen hij moet bevatten en dit alles

veelal rond het thema van een speels uitgevoerde castratie. De seksualiteit is dan een ‘action-

symptom’20 waarbij de handeling bewust geërotiseerd wordt maar meerdere doelen moet

dienen. Bijvoorbeeld dat castratie en oedipale wetten holle dreigementen zijn, dat sadistisch

geweld geen schade berokkent aan het Zelf of de ander, dat trauma door passief-actiefomkering

kan worden ongedaan gemaakt of dat ondraaglijke inhouden door acting-out kunnen worden

geëvacueerd in plaats van ze te moeten mentaliseren en ‘to suffer the process of thinking’

(Bion).

Victoria’s secret

18 In dit verband verwijs ik graag naar een oude Vlaamse uitdrukking, namelijk ‘Zoals het klokje thuis tikt, tikt

het nergens’ om eraan te kunnen toevoegen: daarom is iedereen anders getikt… 19 Ook warm water kan telkens opnieuw worden uitgevonden. 20 Het action-symptom probeert een ontwikkelingsachterstand of stoornis te hersellen door middelengebruik of

door een activiteit terwijl het tegelijk een verdediging inhoudt tegen pijnlijke affecten. Het onderscheidt zich van

herinneringen die zich voordoen als enactment en van andere vormen van actie omwille van zijn defensieve en

compensatorische functie. Zie ‘Integrating Body Self & Psychological Self’ (Krueger 2013 p 98)

In zekere zin is pornografie ondertussen helemaal doorgedrongen tot in onze populaire cultuur

en hebben ook de ‘vrouwen van tegenwoordig’21 er zich in min of meerdere mate mee

geïdentificeerd. Van Madonna tot Britney Spears, Christina Aguilera, Lady Gaga of Miley

Cyrus is de vrouw een fallisch icoon geworden met puntige (soms zelfs metalen) bustier,

duizelingwekkend décolleté en tepelpiercing, getrimde of kaal geschoren venusheuvel en stevig

sportieve billen waarmee ze kan (t)werken dat het een niet altijd lieve lust is. Het zijn stoere

vrouwen met ballen die mannen de impliciete boodschap geven dat ze er hard tegenaan willen

gaan.

Het doet me denken aan een grappige reeks foto’s die recent in de sociale media circuleerde.

Op de bovenste rij zie je een reeks mannen van wie de baarden in de loop der jaren alsmaar

langer en ruwer zijn geworden. Ik interpreteer dit als het fallisch machtsvertoon van een

oudtestamentische vader of de triomf van testosteron. Actueel wordt het ons inderdaad moeilijk

gemaakt een ultramisogyne zelfmoordterrorist van een achter al deze baardgroei verstopt doetje

te onderscheiden. Op de onderste rij zie je de pubis van vrouwen doorheen de voorbije decennia.

Ze evolueren net zo spectaculair van een weelderig begroeid moeras of een ‘Heart of darkness’

(Joseph Conrad) tot een gepolijst prepuberaal spleetje. Van verborgen krochten en krachten tot

de transparantie van what you see is what you get. Het oerwoud van Courbets’ ‘L’origine du

monde’ heeft plaats gemaakt voor kale plekken. Alles is kant en klaar voor hapklare,

ongevaarlijke en aan alle hygiënische voorwaarden beantwoordende industrie en consumptie.

Volgens Paul Verhaeghe leven we in een zeer dwingende tijd waarin autoriteit zoek is. Zo lijkt

het wel alsof alles sexy moet zijn en alle seks porno moet worden. Wat ook in media en reclame

gepromoot wordt, is de opdracht van continue seksuele passie. Als dit niet lukt is onomstotelijk

bewijs geleverd van persoonlijk falen. Toch is letterlijk en/of figuurlijk ouder worden ons aller

lot. Het accent verschuift dan onvermijdelijk enigermate van alles kits tot alles voor de kids.

Het libido neemt over het algemeen niet toe met de jaren. Ook holt de intimiteit van een

langdurige partnerrelatie de alteriteit uit. Intimiteit wordt inteamiteit, cohabitatie leidt tot

cohabituatie en niet onbekend, maar bekend maakt in die zin onbemind.

De partners zijn er minder op uit elkaar te verleiden of te behagen. Allerlei schaduwkanten die

we onvermijdelijk bezitten zien voor onze partner meer en meer het licht. We raken emotioneel

meer en dieper met elkaar betrokken en daardoor is het lastiger elkaar te objectiveren wat nodig

is voor de gedrevenheid van het seksuele begeren. Door allerlei fantasiespel en letterlijke of

figuurlijke excursies of maskerades proberen we met wisselend succes te defamiliariseren om

het vuur van de seksuele passie wat meer te doen oplaaien. In een bon mot van Douglas

Coupland (1991) gebruiken we ondertussen onze jeugd om geld te verdienen en ons geld om

jong te blijven. Hier en daar is er nog een gat in de markt. Er valt mogelijks nog geld te

verdienen met de vrouwelijke variant van het Lolita-complex.

Terwijl ik onlangs op een of andere luchthaven snuisterde tussen de boeken en de nieuwste

electronica zag ik vanuit mijn ooghoeken en nietsvermoedend mijn jongste 15 jarige dochter

een ‘Victoria’s Secret’ winkel binnen stappen. Pas toen ze me fier haar kanten strings en beha’s

toonde realiseerde ik me dat het een lingerieketen betrof. Ik voelde (me) plots een stuk

geschiedenis, dat erom vroeg geschreven te worden. Mijn kleine meid was eensklaps ontpopt.

21 Het Belgische vrouwenblad ‘Rijk der Vrouw’ verscheen in Franstalige versie als ‘Femmes d’aujourdhui’

Tijdens het schrijven hoorde ik de volgende lyrics uit de gelijknamige popsong: ‘Girls can

wear jeans/And cut their hair short/Wear shirts and boots/'Cause it's OK to be a boy/But for a

boy to look like a girl is degrading’ Ik vond het een mooie, eigentijdse illustratie van de fallische

afweer of de afwijzing van het vrouwelijke waarover ik het eerder had (Freud 1937). Meisjes

of vrouwen kunnen stoer doen en tonen dat ze ballen hebben, maar (‘boys don’t cry’) als jongens

of mannen zich ‘zwak’ durven te tonen riskeren ze als watjes of mietjes te worden versleten.

Naar het einde van hetzelfde liedje klinkt het zo: ‘But secretly you'd love to know what it's

like/Wouldn't you/What it feels like for a girl’ Het is de fascinerende aantrekkingskracht van het

vrouwelijke: onkenbaar voor de man en onverwoordbaar voor de vrouw. Dit vrouwelijke wordt

door de lacanianen in een adem genoemd met het Reële (Verhaeghe 1994, 1999) dat niet door

het Symbolische of het Imaginaire kan bevat worden (Zizek 1996 p 222). Woorden en beelden

schieten tekort. Het is met pen noch penseel te beschrijven.

Zo kom ik van Queen Victoria bij Victoria’s Secret terecht, maar omgekeerd ook van Madonna

bij Marie Bonaparte. Is dat nu sexy of is het dat niet?

Literatuur

André, S. (1986) Que veut une femme? Paris: Seuil.

Bader, M. (2003) Arousal: the secret logic of sexual fantasies. New York: St Martin’s Griffin.

Bader, M. (2009) Male sexuality. Why women don’t understand it… And men don’t either.

Plymouth: Rowman & Littlefield.

Balint, M. (1952). Primary love and psychoanalytic technique. London: Tavistock, 1992.

Bataille, G. (1957) L’erotisme. Paris: Minuit.

Baudrillard, J. (1970) La société de consommation. Paris: Denoël.

Baudrillard, J. (1983) Les stratégies fatales. Paris: Grasset.

Bergeret, J. (1984) La violence fondamentale. Paris: Dunod.

Blatt, S.J. (2004) Experiences of depression: theoretical, clinical and research perspectives.

Washington DC: American Psychological Association.

Boerwinkel, A.R., Gomperts, W.J. (2001). Alleen en met z’n tweeën. One- en two-person

psychologie in de psychoanalyse. Assen: Van Gorcum.

Chasseguet-Smirgel, J. (1975) L’ideal du moi. Paris : Tchou.

Coupland, D. (1991) Generation X. Tales for an accelerated culture. London: Penguin classics

2002.

De Kesel, M. (2011) Niet zonder bank. Over psychoanalyse en/als economie. Zie

http://home.scarlet.be/~mk347385/bestanden/Niet%20zonder%20bank.pdf

De Wachter, D. (2013) Borderline times. Tielt: Lannoo Campus.

Dennett, D. (1995). Darwin’s dangerous idea: Evolution and the meanings of life. New York:

Allen

Ehrenberg A. (1998) La fatigue d’être soi. Depression et societe. Paris: Odile Jacob.

Ettinger, B. (2006) The matrixial borderspace. Essays by Bracha Ettinger. Minneapolis:

University of Minnesota Press.

Fonagy, P. (2008) A genuinely developmental theory of sexual enjoyment and its implicatios

for psychoanalytic technique. Journal of the American Psychoanalytic Association, 56 p 11-

36.

Freud, S. (1905). Drie verhandelingen over de theorie van de seksualiteit. K.B.1. Sigmund

Freud Nederlandse Editie. Amsterdam/Meppel: Boom p 49-177.

Freud, S., (1908). Infantiele theorieën over seksualiteit. K.B.2. Sigmund Freud Nederlandse

Editie. Amsterdam/Meppel: Boom p 83-99.

Freud, S. (1912), Bijdragen tot de psychologie van het liefdeleven II: Over de meest verbreide

vernedering in het liefdeleven. K.B.2. Sigmund Freud Nederlandse Editie. Amsterdam/Meppel:

Boom p 183-198.

Freud, S. (1916-1917). Colleges inleiding tot de psychoanalyse I.P.1 /2. Sigmund Freud

Nederlandse Editie Amsterdam/Meppel: Boom

Freud, S. (1920). Aan gene zijde van het lustprincipe. P.T.1. Sigmund Freud Nederlandse

Editie. Amsterdam/Meppel: Boom p 95-163.

Freud, S. (1920). Aan gene zijde van het lustprincipe. Sigmund Freud Werken Amsterdam:

Boom 8 p 162-218.

Freud, S. (1923b). De genitale organisatie bij het kind. K.B. 3. Sigmund Freud Nederlandse

Editie. Amsterdam/Meppel: Boom p 75-80.

Freud, S. (1924). De ondergang van het Oedipus-complex. K.B. 3. Sigmund Freud Nederlandse

Editie. Amsterdam/Meppel: Boom p 85-92.

Freud, S. (1926). Het vraagstuk van de lekenanalyse. P.B. 2. Sigmund Freud Nederlandse

Editie Amsterdam/Meppel: Boom

Freud, S. (1931). Over de vrouwelijke seksualiteit. K.B.3. Sigmund Freud Nederlandse Editie.

Amsterdam/Meppel: Boom p 123-145.

Freud, S. (1933). Colleges inleiding tot de psychoanalyse. Nieuwe Reeks. I.P.3. Sigmund Freud

Nederlandse Editie. Amsterdam/Meppel: Boom.

Freud, S. (1937). De eindige en de oneindige analyse. K.B.4. Sigmund Freud Nederlandse

Editie. Amsterdam/Meppel: Boom.

Fukuyama, F. (1992) The end of history and the last man. London/New York: Free Press.

Gay, P. (1989). Sigmund Freud. Zijn leven en werk. Baarn: Tirion.

Hirschmüller, A. (2007) Evidence for a Sexual Relationship between Sigmund Freud and

Minna Bernays? American Imago 1, 64 (1) p 125-129.

Kernberg, O.F. (1998) Love relations: normality and pathology. New Haven-London: Yale

University Press.

Kinet, M. (1996). Weerzien met…Melanie Klein. Tijdschrift voor Psychotherapie. 22 p 197-

211.

Kinet, M, (2002). Onnatuurlijk. Verkennende gedachten over perversie. In: Michel Thys en

Mark Kinet (Red.) Liefdesverklaringen. Leuven-Leusden: Acco p 25-32.

Kinet, M. en Vermote, R. (Red.) (2005). Mentalisatie. Antwerpen-Apeldoorn: Garant.

Kinet, M. (2006). Freud & Co in de psychiatrie. Klinisch-psychotherapeutisch perspectief.

Antwerpen-Apeldoorn: Garant.

Kinet, M. (2007). Psychoanalytische Renaissance. In: Tussen ruis en storingen. De golflengte

vinden in psychoanalytische therapie. Mark Kinet en Wim Vanmechelen. Antwerpen-

Apeldoorn: Garant p 11-28.

Kinet, M. (2008). Empathie en empathologie. In : Marc Hebbrecht en Ingrid Demuynck (Red.).

Empathie. Hoeksteen of struikelblok in psychoanalytische psychotherapie. Antwerpen-

Apeldoorn: Garant.

Kinet, M. (2012) De (on)zichtbaarheid van de ziel. Psychoanalyse en neurowetenschap.

Filosofie, 22ste jaargang 4 p 27-36.

Kinet, M. (2013) Psychopathologie van het hedendaags leven. Antwerpen/Apeldoorn: Garant.

Kinet, M & Bazan, A. (red.) (2010) Psychoanalyse en neurowetenschap. De geest in de

machine. Antwerpen/Apeldoorn: Garant.

King, P. (2003) No ordinary psychoanalyst. The exceptional contributions of John Rickman.

London: Karnac Books.

Klein, M. (1928). Early stages of the Oedipus complex. In : The writings of Melanie Klein.

(Vol I). London: Hogarth Press (1975)

Klein, M. (1945). The Oedipuscomplex in the light of early anxieties’ In: The writings of

Melanie Klein. (Vol I). London: Hogarth Press (1975).

Kristeva, J. (1985) Histoires d’amour. Paris : Gallimard.

Krueger, D.W. (2013) Integrating Body Self & Psychological Self. London/New York:

Routledge.

Laermans, R. (2012) De maatschappij van de sociologie. Amsterdam: Boom.

Laplanche, J. et Pontalis, J.B. (1967). Vocabulaire de la psychanalyse. Paris: PUF.

Laplanche, J. (1987). Nouveaux fondements pour la psychanalyse. La séduction originaire.

Paris: PUF.

Lasch, S. (1990) Sociology of postmodernism: London: Routledge.

Lepers, P. (2009) Baudrillard. Leven na de orgie. Houten: Klement/Pelckmans.

McDougall, J. (1978), Plea for a measure of abnormality. International Universities Press, New

York, 1980.

McDougall, J. (1986), Identifications, neoneeds and neosexualities. International Journal of

Psycho-Analysis, 67, p. 19-33.

Maciejewski, F. (2008) Freud in Maloja. Hamburg: Osburg Verlag.

Moyaert, P. (1991). Fenomenologie van de eros. In H. Bleijendaal, J. Goud & E. Van Hove

(Red). Emanuel Levinas over psyche, kunst en moraal. Baarn: Ambo p 33-45.

Moyaert, P. (2004). Psychoanalyse en seksuologie. In: Andreas De Block en Paul Moyaert

(Red.). Oneigenlijk gebruik. De psychoanalyse voorbij haar grenzen. Kapellen: Pelckmans.

Neri, C. (2007) La notion élargie de champ. Psychothérapies 27, 1.

Ogden, (1994). The analytic third: working with intersubjective clinical facts. Int. J.

Psychoan. 75 p 3-20.

Onfray, M. (2010) Le crépuscule d’une idole. L’affabulation freudienne. Paris: Grasset.

Philips, A. (1988). Winnicott. Cambridge, MA: Harvard University Press.

Pine, F. (1998). Diversity and direction in psychoanalytic technique. New Haven CT : Yale

University Press.

Schaeffer, J. (1989) Les cartes et le territoire. Revue Française de Psychanalyse LIII p 781-

794.

Shevrin, H. (2003). The psychoanalytic theory of drive in the light of recent neuroscience

findings and theories. Paper present at the 1st annual C. Philip Wilson, MD Memorial

Lecture, New York, 15.09.2003.

Stoller, R. M. (1986) Sexual excitement. Dynamics of erotic life. London/New York: Karnac.

Twohig, M. P., Crosby, J. M., Cox, J. M. (2009) Viewing internet pornography: for whom is

it problematic, how and why? Sexual Addiction & Compulsivity, Vol. 16, No. 4 p 253–266.

Van Haute, P. (2000). Tegen de aanpassing. Nijmegen: SUN.

Van Haute, P. & Geyskens, T. (2002) Spraakverwarring. Het primaat van de seksualiteit bij

Freud, Ferenczi en Laplanche. Nijmegen: SUN.

Verhaeghe, P. (1994). Klinische psychodiagnostiek vanuit Lacans discourstheorie. Gent:

Idesça.

Verhaeghe, P. (1997). Trauma en hysterie bij Freud en Lacan. Tijdschrift voor Psychoanalyse,

3, 86-99

Vermote, R. (2011). Seksualiteit. In: J. Dirkx, M. Hebbrecht, dr. A.W.M. Mooij, dr. R.

Vermote (red.) Handboek psychodynamiek. Utrecht: de Tijdstroom p 65-72.

Wagner, P. (1994) A sociology of modernity. Liberty and discipline. London/New York:

Routledge.

Winnicott, D.W. (1945). Primitive emotional development. In : Through paediatrics to psycho-

analysis. London: Karnac Books, 1992.

Žižek, S. (1996). Schuins beziend. Amsterdam/Meppel: Boom.

Žižek, S. (1997) Het subject en zijn onbehagen. Amsterdam/Meppel: Boom.

Žižek, S. (1999) The ticklish subject. New York: Verso.