-
T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2433AIKRETM FAKLTES YAYINI NO:
1413
UYGUR TRKES
YazarlarProf.Dr. Aysu ATA (nite 1-3, 6)
Do.Dr. Mehmet Mahur TULUM (nite 4, 5)
EditrlerProf.Dr. Grer GLSEVN
Do.Dr. Mehmet Mahur TULUM
ANADOLU NVERSTES
-
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine
aittir.Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn
haklar sakldr.
lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik,
elektronik, fotokopi, manyetik kaytveya baka ekillerde oaltlamaz,
baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2011 by Anadolu UniversityAll rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval
system, or transmittedin any form or by any means mechanical,
electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM
Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr YardmcsDo.Dr. Mjgan Bozkaya
retim TasarmcsDo.Dr. Cemil Ulukan
Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldzr.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusur.Gr. F. ennur Arslan
Kitap Koordinasyon Birimi Do.Dr. Feyyaz BodurUzm. Nermin zgr
Kapak DzeniProf. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
DizgiAkretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Uygur Trkesi
ISBN 978-975-06-1103-2
2. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 15.000 adet
baslmtr.ESKEHR, Ocak 2013
-
iiiindekiler
indekilernsz
....................................................................................................................
v
Uygurlar ve Uygur
Yazs..................................................................
2UYGUR KAANLIKLARI
.......................................................................................
3tken Uygur Kaanl (Bozkr Uygur Kaanl 744-840)
............................... 3Bg Kaann Maniheizmi Kabul Etmesi
..............................................................
5Debdebe ve Ykm
......................................................................................................
5Koo Uygur Kaanl (840-1250)
...........................................................................
6UYGUR ALFABES
....................................................................................................
7Uygurlarn Kulland Alfabeler
...............................................................................
7Uygur Alfabesinin Kullanm
....................................................................................
9UYGUR YAZI SSTEM
.............................................................................................
10Uygur Alfabesinin zm
......................................................................................
11lk Uygurca almalar
...............................................................................................
11zet
...............................................................................................................................
13Kendimizi Snayalm
...................................................................................................
15Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
........................................................................
16Sra Sizde Yant Anahtar
............................................................................................
16Yararlanlan Kaynaklar
...............................................................................................
16
Uygurca .
........................................................................................
18UYGURCADA y VE n AZI
...............................................................................
19UYGURCA YAZILI METNLER
.............................................................................
19Uygurca Yazmalarn Kefi
.........................................................................................
20UYGUR EDEBYATI
.................................................................................................
21Budist Uygur Edebiyat
..............................................................................................
21Maniheist Uygur Edebiyat
......................................................................................
24Baka Metinler
............................................................................................................
25ORHUN VE UYGUR TRKELER ARASINDAK FARKLAR ......................
26zet
...............................................................................................................................
28Kendimizi Snayalm
...................................................................................................
30Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
........................................................................
31Sra Sizde Yant Anahtar
............................................................................................
31Yararlanlan Kaynaklar
..............................................................................................
31
Uygur Trkesi Metin-I
...................................................................
32KALYANAMKARA ET PAPAMKARA (Y DNCEL PRENSLE KT DNCEL PRENS)
................................. 33 Kendimizi Snayalm
...................................................................................................
44Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
........................................................................
45Sra Sizde Yant Anahtar
............................................................................................
45Yararlanlan Kaynaklar
...............................................................................................
45
Uygur Trkesi
Metin-II.................................................................
46KALYANAMKARA ET PAPAMKARA (Y DNCEL PRENSLE KT DNCEL PRENS)
................................. 47 Kendimizi Snayalm
...................................................................................................
58
1. NTE
3. NTE
4. NTE
2. NTE
-
indekiler iv
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
........................................................................
59Sra Sizde Yant Anahtar
............................................................................................
59Yararlanlan Kaynaklar
...............................................................................................
59
Uygur Trkesi
Metin-III...............................................................
60KALYANAMKARA ET PAPAMKARA (Y DNCEL PRENSLE KT DNCEL PRENS)
................................. 61 Kendimizi Snayalm
...................................................................................................
72Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
........................................................................
73Sra Sizde Yant Anahtar
............................................................................................
73Yararlanlan Kaynaklar
...............................................................................................
73
Uygur Trkesi Metin-IV
.................................................................
74UYGURCA HUKUK VESKALARINDAN
...........................................................
75Vasiyetname
................................................................................................................
75Metinde Geen Szcklerin zmlemeleri
.......................................................... 77LK TRK
LRK R
..............................................................................................
77Metinde Geen Szcklerin zmlemeleri
.......................................................... 79an teg
orunlarta REDFL BR BUDST R
...................................................... 80Kendimizi
Snayalm
...................................................................................................
82Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
........................................................................
83Sra Sizde Yant Anahtar
............................................................................................
83Yararlanlan Kaynaklar
...............................................................................................
83 Szlk
..........................................................................................
85
5. NTE
6. NTE
-
nsz v
nszSevgili renciler, Trk dilinin Orhun Trkesinden sonraki dnemi
Uygur Trkesidir. Eski Uygur me-
tinleri, kendi dnemlerindeki bata Budizm ve Maniheizm olmak zere
yeni inan yolla-rn benimsemi olan Trklerin yeni rendikleri dinlere
ait kltr ve edebiyat birikim-lerini dilimize kazandrd eserlerdir.
Sz konusu dnemde, tpk Orhun Trkesi dne-minde olduu gibi ant
niteliinde mezar talar da yazlmtr.
Farkl dinlerle ve kltrlerle tanp ilikiye geildii bu dnemde,
temsil edilen din veya kltrlerin alfabeleri de kullanlm ve yazlan
eserler daha sonra dnyann birok farkl ktphanesine dalmtr. Uygur
Trkesini tantmak iin hazrlanan bu kitapta dnemin yazl metinlerini,
ede-biyatn, yaz sistemini, kendi iindeki az farkllklarn ve dil
zelliklerini rencilere ve aratrmaclara belletmek ama edinilmitir.
Bunun iin de dnemin nemli eserlerinden alnan paralar nce
transkripsiyon alfabesi ile verilmi; hemen ardndan Trkiye Trk-esine
aktarlm ve daha sonra da rnek szck zmlemeleri yaplmtr. rnek
para-larda geen szcklerin anlamlar da Szlk ksmnda gsterilmitir.
Dier ders kitapla-rnda olduu gibi, nitelerin iine yerletirilen Sra
Sizde ve Kendimizi Snayalm gibi blmlerle renciler uygulamaya
ynlendirilmitir.
nsanln 21. yzyldaki farkllklarla zenginlemek ideali iin gerekli
hogr kltrn bundan 1300 yl nce yaam ve zmsemi olan Uygurlarn zengin
edebiyat-n izleyebilmek her Trk Dili ve Edebiyat Blm rencisinin
hakk; rendiklerini ge-lecek kuaklara ve evresindekilere aktarmas
ise grevidir.
Elinizdeki bu kitap, Eski Uygurlarn dilini, edebiyatn ve kltrn
renecekler iin bir temel kaynak olacaktr.
EditrlerProf.Dr. Grer GLSEVNDo.Dr. Mehmet Mahur TULUM
-
1Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;Uygurlar tanmlayabilecek, Uygur
alfabesini aklayabilecek, Uygur yaz sistemini
aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
indekiler
Uygur Trkesi Uygurlar ve Uygur Yazs UYGURKAANLIKLARI
UYGURALFABES UYGURYAZISSTEM
tkenUygurKaanl KooUygurKaanl Maniheizm
UygurAlfabesi UygurYazSistemi lkUygurcaalmalar
UYGUR TRKES
-
UYGUR KAANLIKLARI
tken Uygur Kaanl (Bozkr Uygur Kaanl 744-840) 744 ylnda
Moolistandaki II. Kktrk Devleti, Uygurlar bata olmak zere Karluk ve
Basmllarn ittifakyla yklr. Yklan devletin yerine Uygur Kaanl (tken
Uygur Ka-anl, 744-840) adl baka bir Trk devleti kurulur. Bu Kaanln
merkezi Orhun nehri zerinde yer alan Karabalgasundur.
Uygur etnik ad, ilk olarak Bilge Kaan yaztnn dou yz 37. satrnda
yle gemektedir: uygur elteber yze erin ilger tezip bardUygurlarn
ilteberi yz kadar adamla douya doru kap gitti.(Talat Tekin, Orhon
Yaztlar, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1988, s. 8-9 ve 36-37).Kl
Tiginin lmnden yani 731 ylndan sonra gelien olaylar, Bilge Kaana
bu
cmleyi syletmitir. Uygurlar bu sralarda byk olaslkla, bir boy
olarak yer ald Kktrk Devletinde, Kktrk hakimiyetini tanmayarak
lkenin dousuna yani ine doru kamlardr.
kinci Kktrk devleti yklmadan nce Uygurlar douda Selenga rma ve
batda Kobdo ehri ile snrlandrlm olan yerlerde oturuyorlard.
Bulunduklar yer, kutsal say-lan tken dana, yani mukaddes devlet
merkezine yakn olduundan, Uygurlar buras-n kolaylkla ele
geirebilmiler ve mttefikleri olan Basml ve Karluklara oranla daha
b-yk itibar ve nfuz salamlard. Bu arada, Basmllar Be-Balk civarnda,
Karluklar ise Balka glnn dousunda oturuyorlard.
Ancak Karluklarn 751 ylnda yaplan Talas savanda stlendikleri rol
de son dere-ce nemlidir. Doudan batya ilerleyen inliler ile
n-Asyadan douya ilerleyen Arap-lar, Talas rma kylarnda savatlar. Bu
savata, Orta Asyann in egemenliine gir-mesini istemeyen Karluk ve
Yama Trkleri, Araplarn yanna gemiler ve sava Arap-larn kazanmasn
salamlard. slmiyeti henz kabul etmeyen Trklerin Orta Asyada slm
dinini tantp yayan Araplarla birlikte inlilere kar Talasta yaptklar
bu sava, sebep ve sonular bakmndan ok nemlidir. Talas Savanda inin
malup olma-s, Trk, in, slm ve dnya tarihiyle medeniyetinde ok nemli
etkiler brakt. inli-ler Talas yenilgisinden sonra 20. yzyla kadar,
Tanr Dalarnn (Tiyenan) batsna ge-emediler. Bat Trkistan, bylece in
tehlikesinden kurtuldu. Karluklar, Talas zaferin-den on be yl sonra
766 tarihinde, Tanr Dalar batsnda ve u Irma boylarnda Ka-rahanl
Devleti adnda mstakil bir Trk devleti kurdular. Trkistandaki Kamlk
(aman-lk), Buda ve Mani dinlerine mensup yerli ve gebe Trklerle
Mslmanlar arasnda ser-
Uygurlar ve Uygur Yazs
-
Uygur Trkesi4
best ticaret, dostluk ve iyi ilikiler balad. Trkler Mslmanlarla
tanp slm dinini yakndan tanma imknna kavutular. Orta Asyadaki
binlerce Trk slm medeniyetine girdi. Trkler kt yapmasn savata
tutsak den inlilerden renip Araplara ret-ti. Semerkanddaki
imalathnelerde yaplan ipekten ktlar Orta Dou ve Akdenize ya-yld.
Mslman Araplar hakimiyetlerindeki blgelerden rendikleri kd imal
ede-rek medeniyetin btn dnyada hzla yaylmasna hizmet ettiler.
Abbasi halifesi Mansur (754-775) dneminde Badat ehri kurularak
merkez buraya tanm, Beytl-hikme adl tercme okulu kurularak Yunan
filozoflarnn eserleri ilk defa bu dnemde Arapaya ev-rilmeye balanm
ve slm dnyas iin aydnlk a balamtr.
II. Kktrk Kaanln ykan ittifak iinde yer alan Basmllar 744de
Uygur ve Kar-luklar tarafndan yklm ve Basml Kaan onlar tarafndan
ldrlmt. Memleketle-ri olan Be-Balk havalisi ancak o yzyln sonlarna
doru igal edilmitir. Kar luklar da mukaddes merkezde gelien iddetli
arpmalardan sonra ayn sona maruz kalmlardr.
Uygurlarn ilk hkmdarlar olan Kl Bilge artk eski unvan olan
ilteberle yetinmeyip kendisine hakan unvan vermi; bu durumu ok
gemeden ine de kabul ettirmitir. Daha sonraki Uygur kaanlarnn btn
unvanlar eski Hun Devlet geleneine bilinli bir ballk ol-duunu
dorulamtr. any adl bir Hun hkmdar kendisini gk ve yer tarafndan
yaratl-m gne ve ay tarafndan Hakanlk mevkiine getirilmi olarak
gsterir. Uygur hkmdarla-rnn gk tanrsndan, ay tanrsndan veya gne ve
ay tanrsndan kut bulmu, yani gne ve ay tanrsnn lutfu ile hakanlk
payesine ermi gibi unvanlar da aynen buna benzer. Bu de-virde hakan
unvan byk imparatorluk unvan olmaktan artk kmtr.
Uygurlar II. Kktrk Devletinden unvanlar ile birlikte asker
tekilat, birok devlet kurulu ve kavramlarn dahi aynen almlardr.
Hatta, Kktrklerin asl dmanlar da kendilerine kalmt. Mesel merkezde
gerekleen hkmet deiimi ile ar hayat art-lar deimemi olan Krgzlara
kar, Uygurlar da iddetli savalar yapmak mecburiyetin-de
kalmlardr.
Buna karlk in ile ilikiler, II. Kktrk Devleti zamann dakinin tam
aksine, ba-langtan beri iyi idi. Zaten Uygur-in dostluunu pekitiren
olay Kktrklerin inlile-re olan dman lklar olmutu. Esasen Uygurlar
bu dostlua ak idiler, nk Uygurlar iin gneydeki komular olan inin
ehir hayatna kar tartmalar da gemite kalm-t. Uygur asil zadelerinin
nesiller boyu devam eden inli kadnlarla evlen meleri gelenei,
kuzeyin adr hayat yaayan ahalisini ehir hayatna altrm, deta bu yaam
biimini moda yapmt. inli kadnlarla evlen mek ehir hayatn
gerektirdii gibi, ticaret de ehir kurmay zorunlu hle getiriyordu,
nk byk lde toplanm olan kymetli ticaret e-yasn adrlarda saklamak
imknszd. Bunda Uygurlarn kendi kltrlerine olan gven-leri de etkili
idi. Kendi lerini ehir hayatnn tehlikelerinden korkmayacak kadar
kuvvet-li ve emin buluyorlard.
Uygurlarn inlilerle olan ticaretleri epeyce artm olmakla beraber
Uygur hakannn yannda Arap tccarlarnn temsilcileri de bulunmaktayd.
Uygurlarn asker yardmlar-na kar in h kmetinin hediye ad altnda
gnderdii kymetli mallar el lerin de topla-m olan zengin Uygurlar da
artk ticareti renmilerdi.
Bylece ilk Uygur hkmdarnn olu Bilge Kaan (ince ad: Mo-yen-o),
758 yln-da inli ve Sogdlu mimarlar Bay-Balk (Zengin ehir) ehrinin
kurulmas iin grevlen-dirmiti. Bu ehir adnn ince tercmesi
Fu-Kuei-hengdir. ince adda geen iaretlerin Trkeye tercmesinden yola
karak burada, i ker piten yaplm evler olduu veya en azndan bu ehrin
i kerpiten surlarla sarlm olduu anlalmaktadr. Bay-Balk ehri-nin
Uygurlarn veya genel olarak Moolistan Trklerinin kurmu olduu ilk
ehir olduu iddialar gnmz iin de geerlidir.
-
1. nite - Uygurlar ve Uygur Yazs 5
Bg Kaann Maniheizmi Kabul Etmesi in saraynda 755-763 sralarnda
byk karklklar olmutur. Saraydan kovulmu olan in hkmdar, kendi
memleketinin gneybatdaki komusu olan ve eskiden barbar say-d
Uygurlar dan yardm istemek mecburiyetinde kalmt. Bu frsat deer
lendiren Uy-gur kaan Bg (Mo-y), 762de inin bakenti Chang-an
fethederek in hkm-darna iade etmitir. Bg Kaan ehri kuatmas srasnda
birka Manici Sodu ziyaret etmitir. Bu Sodlar Uygur kaan zerinde byk
etki brakm olacak ki Bg Kaan Karabalgasuna geri dnerken bunlardan
drdn yanna alr. Bunlar arasnda en nemli-si Ruiy-i adnda bir
rahiptir. Karabalgasun kitabesinin ince yz bu rahibi konu edinir.
Bu rahipler 762 ylnda Karabalgasuna gelirler ve Bg Kaan Mani dinini
kabul etme-ye davet ederler. O zamana kadar Uygurlar, Budizm,
Nesturi-Hristiyanl ve Zerdtlk gibi dinler hakknda bilgi sahibi
olmular ve bunlara eilim de gster miler di. Onun iin de Mani
dininin resmen kabul edilmesi, baz kar koymalarla karlamtr.
Bg Kaann yapm olduu in seferinin kaan ve onun halk iin en nemli
sonu-cu, kaann Mani dinini resmen kabul etmesidir (. Tekin, Mani
Dininin Uygurlar Ta-rafndan Devlet Dini Olarak Kabul Ediliinin
1200. Yldnm Dolays le (762-1962), TDAY-Belleten 1962, s. 1-11). Bu
olay Trk kltr tarihinde de yerini alm, tarihte Bg Kaann ad Mani
dinini resm din olarak kabul ettiren hkmdar olarak kalmtr. Mani
dinine ok heyecanla sarlm olan Bg Kaan yerleik hayat tarz olan d
memleketler-de bu dinin koruyucusu olmutur. Maverannehire varncaya
kadar her tarafta Mani di-nine inananlar Bg Kaana snyorlard. Bu
sayede Uygurlar yava yava Turfan, Koo gibi vaha ehirleri zerindeki
glerini arttryorlard.
Kaann Mani dinini kabul ediinin trl sebepleri olsa gerektir.
Ancak fikir yrterek bulunabilecek olas sebepler arasnda unlar
gsterebiliriz:
Mani dininin bedene ve madd eylere nefretle bakmas asker
karaktere sahip kaa-na cazip gelmi olabilir.
Ayn zamanda bu dinin kabul ile halkn kltr seviyesi ykselecek ve
kaan sava bir halk olan tebaasndan bekledii disiplini grm
olacakt.
Bg Kaann Maniheizmi resm din olarak semesinin bir baka nedeni de
inlilerin bu dinden nefret etmesidir. yle ki, Tang hanedanl
zamannda in imparatoru bu dini yasaklamt. Bg Kaan, Maniheizm gibi
bir dini kabul etmekle ini hi umursamad-n ve kendi devleti zerinde
inin etkisinin olamayacan gstermeyi amalyordu. Ka-an, halknn
yerleik hayatn inceliklerini de renmelerini istiyordu; ancak bunun
in-liler aracl ile deil daha batdaki halklar aracl ile
gerekleeceine inanyordu.
Bugn de olduu gibi bir idarecinin siyasal gc her zaman iin kendi
halknn ikti-sadi stnlne baldr. Onun iin Bg Kaann dinlerini kabul
ederek Sodlarla itti-fak kurmas son derece nemlidir, nk Kktrkler
dneminde olduu gibi zel likle Bat blgeleri ticaretinde Sodlar usta
idiler ve Kaann da bu ticarete ihtiyac vard.
Debdebe ve Ykm Bu zamann Uygurlar debdebe ve gsterii severlerdi.
yle ki, Bg Kaan tren esnasn-da altn taht zerinde oturmutur. Uy
gurlar memleketlerinde edeb kltrle de megul ol-maya bala mlar, dier
yerleik Trklerle rekabete girimilerdi.
744ten nceki Eski Tang Tarihinde sulak ve otlak arazi bulmak iin
dolarlard... At-lk ve otulukta mahir idiler. denilen Uygurlar
arasnda Mani dininin etkileri zellikle yer-leik hayata geme
konusunda ksa zamanda kendini gstermeye balamtr; nk Mani retisi
hayvanclk ve avclkla geinen halka ya ve st bile yasaklayan artlar
koymu ve bunun gerei olarak da ziraat gelimeye balamtr. Uygurlarn
tarmla uratklar ve k-mzdan baka, dardan yaplma bir tr iki itikleri
arkeolojik verilerle dorulanmaktadr.
-
Uygur Trkesi6
Bu dnem Uygurlar hakknda en gvenilir bilgi veren kaynak Arap
seyyahlarn tut-tuklar notlar olmutur. Abbaslerin 821de Uygurlarn
sarayna eli olarak gnderdii Temm ibn Bahr, Uygurlar gebe ve meden
olmak zere iki ksma ayrm ve bu husus-ta gzlemlerini u ekilde
aktarmtr: ... yirmi gn birbirlerine pek yakn kylerden ve meskn
yerlerden getim. Bunlarn ahalisinin ou Mecus olup atee taparlard.
Bir k-sm halk ise Mani dininde idiler. Nihayet bundan sonra hkmdarn
oturduu ehre var-dm. Buras etrafnda ky ve kasabalar bulunan
mstahkem bir ehirdi. ehrin surlar-nn demirden on iki byk kaps vard.
Bundan baka ehirde pek ok ar, ticaretha-ne ve kalabalk bir nfus
bulunmakta idi. Halknn ou Mani dininde idiler. (R. een, Eski
Arablara gre Trkler, Trkiyat Mecmuas XV, 1968, s. 36; V. Minorsky,
Tamim ibn Bahrs journey to the Uyghurs, BSOAS, 12.2, 1948, s.
283).
790-795 arasnda, Be-Balk etrafnda Karluklarla iddetli savalar
yaplmtr. Ayn za-manda Tibetliler de douda Kansu vilyetinde in
yolunu kesmekle Uygurlarn Kooya sa-hip olmalarn kymetten drmek ve
onlarn inle olan ticaretlerini kendi ellerine almak istiyorlard.
Bunun iin Tibetlilerle kanl savalar yaplmtr. 800 ylnda Uygurlar,
Koo, Karaehir ve Be-balk olmak zere baka ehirleri de fethettiler.
Uygurlar kendilerini ehir hayatna son derece vermi olduklarndan
yerleme blgelerini hakkyla nfuzlar altna al-mlar ve yerletikleri
blgelerin kltrnden yararlanarak gerek sahibi olmulard.
Kuzeyden Krgzlarn basknlarn nlemek Uygurlar iin gn getike
gleiyordu. Merkezi emniyet altna alabilmek iin Krgzlarn dalk
yurduna hcum etmek gereki-yordu, fakat Uygur saraynda iddetli bir
karklk hkm srmekte idi. Bu karkl kutsal saydklar tken dalarnn
tehdidi bile yattramamt. Zaten yabanc bir din (Maniheizm) kabul
edildikten sonra, tkenin kutsiyeti de itibarn kaybetmiti. 840
y-lnda yz bin kiilik Krgz atls Orda Balk nlerine kadar sokuldu.
Uygur hakan ld, yerine geecek halefi ise Krgzlara mitsizce kar
koydu. O da savata malup olarak s-nd Altaylarda ld.
Mani dininin getirisi olan kiisel terbiye ve disiplin ile barl
faaliyetler Uygurlarn ve hkmdarlarnn mcadele azmini, baka bir
deyile sava isteklerini azaltmtr. Bu hususta o dne min Arap
tarihisi El-Cahizin (?766-869) tespitleri nemlidir (R. een, Hilfet
Ordusunun Menkbeleri ve Trklerin Fazletleri, Ebu Osman Amr b. Bahr
el-Cahiz, TKAE Yaynlar, Ankara 1967): Trklerden Dokuz Ouzlarn
(Uygurlarn) hli de -nce Trklerin kahramanlar, hmleri iken sonra-
bunun gibi oldu. Kendilerinden kat kat fazla olduklar hlde
Karluklara stn geliyorlard. Mani dinine girdikten sonra - ki, Mani
dini sulh ve pasiflik konusunda Hristiyanlktan daha ktdr- onlardaki
bu cesaret bozuldu, bu kahramanlk esip gitti.
Sonunda Karabalgasunun iktidar mcadelesi ve isyanlara maruz
kalmas ve bata Ti-betliler, Krgzlar ve inlilerin dtan basklar
nedeniyle zayf den tken Uygur Ka-anl 840ta Krgzlar tarafndan tarihe
gmlmtr.
Malup Uygur halk muhtelif istikametlere dald. Bu kez onlar bir
da kalesine de-il, ehirlere sndlar. Bunlarn bir ksm ine kadar
giderek orada ksa bir sre sonra bam szlklarn, daha sonra da mill
varlklarn kaybettiler. Bazlar batda Karluklara il-tica etti, ou
Tarm havzasna giderek ayr bir devlet kurup orada dier Trk boylar
ile birlikte yaamaya devam etti.
Koo Uygur Kaanl (840-1250) Kuzeydeki Krgzlardan gelen bu ykmdan
sonra Uygurlar tkeni terk ederek daha nce ticaret nedeniyle yabancs
olma dklar gneye, Tarm havzasna yerlemiler ve bu-rada merkezi Koo
olan yeni bir devlet kurmulardr. Mool zamanna kadar sren Koo Uygur
Kaanl (840-1250) hibir dneminde gl bir imparatorluk olamamsa da
ta-
-
1. nite - Uygurlar ve Uygur Yazs 7
rihte stlendikleri rol, kltr alanndaki baarlar olmutur. Onun
iindir ki Uygur kl-tr Cengizden sonra da epeyce bir zaman devam
edebilmitir. Bu nun da temelleri ga-yet tabi ki 744-840 arasnda
atlmtr.
Uzun zamandr Tibet basks altnda yaayan in imparatoru,
dengeleyici g olarak tasarlad bu devleti -kendisine bal olmas
kouluyla da olsa- hemen tand ve Uygurla-rn Tarm havzasnn teki ucuna
(Kagara) kadar yaylmasna ses karmad.
Mani dini ilk Uygur Kaanlnn kyle rabetten dm, Kooda Budizmden
sonra ikinci din olmutur. Trklerin Budizmle tanmalar Uygurlarla
olmamtr. Budizm ve bununla ilgili olarak Bumnin ikinci olu Muhan
Kaan (553-572)n ad 572-580 ylla-r arasndaki I. Kktrk Kaanlndaki
olaylarn anlatld Bugut yaztnda ve in kay-naklarnda gemektedir. in
kaynaklarnda Muhan iin inin bakentinde (an-gan) bir Trk tapna
yaptrld haber verilmektedir. Trkler arasnda Budizm konusun-daki en
nemli olay ise Muhann kardei Taspar Kaann (572-581) Budizmi inli
ra-hip Hui-linin telkinleriyle kabul edip ardndan manastrlar
yaptrmas ve Kuzey in im-paratorundan din kitaplar gndermesini
istemesidir. Bir sutray (Nirvanasutra) Trk di-line evirmek iin ilk
giriim bu dneme rastlar. Bugn iin elde bulunmayan, ancak in
kaynaklarnda varlndan bahsedilen bu sutrann hangi harflerle yazlm
olduuna dair en ufak bilgi yoktur.
Ayrca sz konusu dnem ierisinde 627-643 yllar arasnda inli seyyah
Hsang-tsangn Pekinden Hindistana yapt yolculuu anlatt seyahatnamesi
nemli bilgiler vermektedir. Bu eser daha sonra Uygurlar tarafndan
Uygurcaya da tercme edil mitir. Bu seyahatnamede Trklerin yaam
olduu blgelerdeki det, gelenek-grenek ve etki-li olan dinlerden;
Budizm, Zerdtlk ve amanizmden bahsedilmektedir. Hsang-tsang kendisi
bir Budist rahip olduu iin zellikle Budizmle ilgili noktalara daha
ok yer ver-mitir (N. Togan, Peygamber Zamannda arki ve Garbi
Trkistan Ziyaret Eden inli Budist Rahibi Hen-angn Bu lkelerin Dini
ve Siyasi Vaziyetlerine Ait , slm Tet-kikleri Enstits Dergisi, C.
IV, Cz: 1-2, stanbul niversitesi Yaynlar, stanbul 1964). Taspardan
sonraki Kktrk Kaanlar da Budizmin koruyucular olup yaylmas iin
ge-rekli gayreti gstermilerdir. I. Kktrk dnemi Budizmin hayat alan
olarak adeta btn Trk yurdunu semitir. Ksacas Uygurlarn Budizmle
tanmalar, Manizheizmle tan-malarndan ncedir. Hatta Uygurlar, 1209da
Cengiz Devletine dahil olunca Moollar da Budizme altrmlardr.
II. Uygur Devleti Cengiz dnemine kadar yaar. Cengizin oullarndan
biri olan aatayn kurmu olduu ve ahalisinin aatay Ulusu diye
adlandrld devlet za-mannda Uy gurlarn merkez tuttuklar ehre Koo
(Huo-chou) ad veril mitir. Daha ncesinde ehrin ad Kao-chang idi.
Burada devlet kuran Uygurlar da, Kao-chang Uygurlar olarak kay
naklarda gemektedir.
Cengiz istilas srasnda binlerce yllk kltr eserleri ve sulama
tesisat yklm, binlerce yllk alma sayesinde meydana getirilmi olan
mamur vahalar daralmt. Bu yzden Trkler daha kk yerlere skarak
oturmak zorunda kalmlard.
Talas savann en nemli sonucu nedir?
UYGUR ALFABES
Uygurlarn Kulland Alfabeler Uygurlar zamannda oluan yeni din
evreleri peinden yeni alfabeleri de getirmitir. Trkler, kabul
ettikleri yeni dinlerin kutsal metinlerinin yazld alfabeleri alp
dillerinin yazmna uyarlamasn bilmilerdir.
1
-
Uygur Trkesi8
Maniheist Trkler arasnda Mani (Manihey) ve Uygur alfabesi olmak
zere iki te-mel alfabe kullanlmtr. Mani alfabesi Maniheist Trkler
arasnda daha sonra yerini Uygur alfabesine brakmtr.
Budist Trklerden kalan metinlerin ou Sod yazsndan gelitirilen
Uygur alfabesi ile yazlmtr. Dorudan Sod yazs ile yazlm birka metin
dnda Brahmi ve Tibet ya-zs ile yazlm az sayda yazma da vardr.
Uygur alfabesi, ge dnem Sod alfabesi diye adlandrlan Sodlarn
ilek el yaz-sndan (kurziv) harf eklemeleri, birle tirmeler gibi
ufak deiiklikler ile alnarak Trk-e iin kullanlm bir yaz sistemidir.
Bu alfabenin uzun sre ve en ok Uygurlar ta-rafndan kullanlm olmas,
Uygur kltrnn geli me dne minin belirleyici unsur-larndan biri olmas
nedeniyle Uygur alfabesi denilmitir. Uygur alfabesinin yaygnlk
kazan dna delil olarak, Kagarl Mahmudun Badatta yazp Abbas
halifesine sun-duu Divanu Lugatit-Trk (1072) adl eserinde bu alfabe
iin kulland Trk alfabe-si sz yeterlidir.
Aklama: Kagarl eserinde yle der: Kagardan Yukar ine dek epevre
btn Trk lkelerinde hakanlarn ve sul tanlarn yarlglar, mektuplar bu
yaz ile yazla-gelmitir. DLT I-10
Yazma: Basm tekniinin gelimedii dnemlerde elle yazlm kitap.
ekil 1.1
(Ahmet Caferolu, Trk Dili Tarihi I, S. 170)
-
1. nite - Uygurlar ve Uygur Yazs 9
Uygur alfabesi, Budizm ve Maniheizm din metinlerin, ok az olmak
zere Hristiyan-lkla ilgili metinlerin ve din olmayan her trl metnin
yazmnda kullanlmtr.
Uygur Alfabesinin KullanmUygur alfabesini Trkenin yazya
geirilmesi iin ilk kullananlar Uygurlar deil, dier Trk boylardr.
Uygur alfabesinin Trkler tarafndan ne zamandan beri kullanld kesin
olarak bilin memektedir. Ancak ilek Sod el yazs, 7. yyda ortaya
kmtr. Bu nedenle, bu alfabenin 8. yyda Dou Trkistanda yaayan dier
Trklerce kullanlmaya baland, 9. yy ortalarndan itibaren Koo Uygur
Kaanlnn kurulmas ile Uygurlar arasnda yay-gnlk kazand genel grtr.
Kktrk topraklar zerinde kurulan tken Uygur Ka-anl zamannda
(744-840) Uygurlarn Kktrk alfabesini kullanarak mezar ta yazma
geleneini devam ettirdiklerini daha nce belirtmitik.
Uygur alfabesi Turfan ve evresinde 15. yya kadar kullanlm, ondan
sonra yeri-ni Arap alfabesine brakmtr. Bu dist Uygur eserleri
arasnda geen Altun Yarukun 1687de yazlm bir nshas ve Su-ou ehrinde
1702de yazlm bir Budizm metni ele geirilmitir; yani Kansudaki
Budist Uygurlar arasnda bu alfabe din amal da olsa 18. yya kadar
kul lanlmtr. Budist kitabeleri Sar Uygurlar tarafndan klsik Uygur
dilinde, eski Uygur harfleriyle yazlmaya devam etmi tir. Bu, Uygur
yazs-
ekil 1.2
Ahmet Caferolu, Trk Dili Tarihi I, s. 172.
-
Uygur Trkesi10
nn Trkler arasnda bin sene, hatt daha fazla bir sre kltr yazs
olarak yaam olduunu ispat etmektedir.
Bu kadar uzun zaman Trk kltrne hizmet etmi olan harfler, menei
itibari-ye Soda vesair harflerden km bir alfabe olsa dahi, Divanu
Lgatit-Trkteki gibi Trk yazs diye anlmaya hak kazanmtr. Trk
kltrndeki hayatnn uzunlu-u itibariyle ancak Arap harfleri Uygur
harfleriyle karlatrlabilir.
Mslman Trklerin yaad, fakat Moollarn hkim olduu lkelerde Uygur
alfa-besi kullanlmaya devam etmitir. Bu, 14. yyda balam ve 15. yyda
artarak devam etmi-tir. Uygur yazsnn 15. yyda Osmanl saraynda da
kullanld bilinmektedir. Fatih Sul-tan Mehmedin Akkoyunlu hkmdar
Uzun Hasana kar yapt baarl seferden son-ra 1473te gnderdii yarlk
stte Uygur, altta Arap olmak zere iki alfabelidir. Bu yarlk,
Fatihin saraynda grevli bahlardan eyhzade Abdrrezzak Bah tarafndan
yazlm-tr. Topkap Mzesinde bulunan bu yarlk, Reit Rahmeti Arat
tarafndan yaymlanmtr (Fatih Sultan Mehmedin Yarl, Trkiyat Mecmuas,
C. VI, 1939, s. 285-322).
Dier hanedanlarn saraylarnda dahi bu gibi vesikalar byk Mool
devleti k-tkten sonra da ara sra Uygur harfleriyle yazmak 15-16.
yzyllara kadar devam et-mitir. rnein, Altn Ordu hanlarnn baz
fermanlar da Uygur harfleri iledir (A. N. Kurat, Altn Ordu, Krm ve
Trkistan Hanlarna Ait Yarlk ve Bitikler, stanbul 1940).
Uygur alfabesi, slm dnem eserlerinin baz nshalarnn yazmnda da
kullanlm-tr. Kutadgu Biligin nshasndan biri olan Viyana nshas Uygur
harfleri ile yazlm ve 1439da Heratta istinsah edilmitir. Yine
Kutadgu Bilig ile ayn dnemin, yani Kara-hanl dneminin eseri olan
Atabetl-Hakykn en iyi nshas, Uygur yazs ile nl hat-tat Zeynl-Abidin
bin Sultanbaht Crcan tarafndan 1444te Semerkandda istinsah
edil-mitir. Bunlar dnda Mirac-nme, Tezkiretl-Evliy, Bahtiyar-nme,
Muhabbet-nme, Letfet-nme, Srcl-Kulb gibi eserlerin nshalar ile 15.
yy aatay airlerinden Lutf ve Sekkaknin iki alfabe ile yazlm
iirlerinin nshalar vardr (O. F. Sertkaya, Osmanl airlerinin aatayca
Yazlm iirleri III. Uygur Harfleri le Yazlm Baz Manzum Par-alar I,
Trk Dili ve Edebiyat Dergisi XX, stanbul 1972, s. 157-184; Some New
Docu-ments Written in the Uigur Script in Anatolia, Central Asiatic
Journal XVIII/3, 1974, s. 180-192; slm Devrenin Uygur Harfli
Eserlerine Toplu Bir Bak, Bochum 1977).
Dou Trkistandan stanbuldaki Osmanl sarayna kadar sz konusu dnem
iinde, dokuz yzyl kullanmda olan Uygur yazsna ve Uygurcaya bal
kalmann asl nedeni dindir, nk Trk olmasalar da Maniheist ve
Budistler iin Uygur hkm darlarnn dili ile ilahiler okumak ve onlarn
dilinde kitaplar hazrlamak dinin gerei saylmtr.
Uygur alfabesi baka milletler tarafndan da kullanlmtr. 13. yy
balarnda Moolla-rn resm yazs olmu ve bu durum 20. yy ortalarna
kadar devam etmitir. 1204te Cen-giz Han, Tata Tonga adl bir Uyguru
Moollara yaz retmekle grevlendirmi ve Uygur alfabesi Moolcaya
uyarlanarak retilmitir.
Ayrca Tunguz halklarndan Manular da inde 1644te hanedanlarn
kurunca kendi dil-leri iin resm bir alfabeyi gerekli grp Mool
alfabesini almlar ve baz deiikliklerle ken-dilerine uyarlamlardr.
Bu ekildeki Manu yazs da 20. yy balarna kadar kullanlmtr.
UYGUR YAZI SSTEMUygurcada Trkenin 8 nls, Arap alfabesindeki
nllerle syleyecek olursak elif, vav, ye harfleri ile yazlr. Sz ba
/a/ nls elif + elif (ounlukla tek elif); /e/ nls ise tek elif; /o/,
/u/ nlleri elif + vav; //, // nlleri elif + vav + ye (ou zaman elif
+ vav) ile ya-zlr. Kktrk alfabesinde kaln ve ince nller yazdan ayrt
edilmezdi, fakat nller ko-nusundaki bu eksiklik, nszler konusunda
ince ve kaln nllerle ayr ses iaretleriyle be-lirtilen nszlerle
giderilmiti.
Yarlk: Ferman. Bah: Uygur harfleriyle yazan ktip
stinsah: Bir eseri kopya etme. Mstensih: Bir eseri kopya
eden.
-
1. nite - Uygurlar ve Uygur Yazs 11
Uygur alfabesi her ne kadar Sod alfabesi kkenli ise de baz
nllerin gsterilmesi ba-kmndan Sod yazs ile Uygur yazs arasnda fark
vardr. Sod yazsnda sz ii nlleri ou kez sz ba nlleri gibi elifli
yazld hlde Uygur yazsnda bir tr tasarrufa gidil-mi ve yuvarlak
nller (/o/, //, /u/, //) bir vav ile, //, /i/ nlleri de sadece ye
ile gste-rilmitir. Yalnz, Uygur yazsnda etz vcut (et + z) birleik
szcnde, ikinci szde-ki sz ba yuvarlak nls (//), elif + vav + ye ile
yazlmtr.
Uygur alfabesi aslen 14 harften ibarettir, fakat okunakl ancak
drt-be harfi ta-nmlayabiliyoruz. Dierleri hep bu drt-be harften
olumutur. Baz tek harfler o kadar ok sesi ifade eder ki bunlara
mstakil harf denemez. rnein, tek bir harfin a, z, n, bazen r
okunmas gibi. /b/ ile /p/, // ile /c/, /j/ ile /z/ ve /k/ ile /g/
sesleri iin sadece bi-rer harf vardr. Kaln (art) /k/ nsz, baz
yazmalarda kaln /g/ iin kullanlan harfin ze-rine iki nokta konulmak
suretiyle ayrt edilse de buna her zaman uyulmaz, bu iki ses ayn
ekilde yazlr. Yine hrltl // ile kaln /g/ ve kaln /k/ seslerinin ou
zaman ayrt edi-ci ekilde yazlmadklar grlr. /s/ ve // de ayn ekilde
yazlan seslerdir. Ksacas, Uy-gur alfabesindeki nsz iaretleri Trke
iin son derece yetersizdir. Harflerin bu kadar g okunmasna ramen bu
yaznn bunca uzun zaman yaayabilmesi, tad klt-rn yksekliini ispat
eder.
Uygur alfabesini tanmlaynz.
Uygur Alfabesinin zm F. W. K. Mller, kazlarda bulunan metin
lerdeki Uygur alfa besini ve dier alfabele ri zerek 1898-1914 yllar
aras Dou Trkistanda yaplan kazlardan elde edi len yazmalarn ounun
Trke, yani -o dnemin Trke-si- Uygur Trkesi oldu unu meydana karr.
Mller, Uygur harfli yazmalar Mool yazsnn yardmy la z-mtr, nk
Moollar, Uygur yazsn t Cengiz za-mannda benimsemi
bulunuyorlard.
Prof. Mller, bir Sanskritist, Sinolog, ayn zaman-da ndo
germanist ve arkeologtur. Taharca ile de me-gul olmutur. Turfan
hafriyatlarnn tasnifinde onun da byk hizmetleri vardr. Turfan ve
evresindeki kaz-lar Tohar, Sod, in ve Sanskrit dillerine ait
belgeleri de kaps yordu. te, Mller bun larn hepsinden yararlanmtr.
Ksacas, Mller dier Budist metinlerle ve bilhassa Trkeden daha fazla
ilenmi olan in Budist metinle-rini de bir uzman eliyle kullan m ve
Uygur alfabesiyle yazlm Uygurca metinleri z-mede ok baarl
olmutur.
lk Uygurca almalarUygurca metinlerin ele alnd ilk yayn,
Uiguricadr. Bu yayn gerekletiren kii de Mllerdir. 1908de Mllerin
yayna hazrlad Uigurica I ve 1911de yaymlad Uigu-rica IIde Uygurca
metinlerin kenarnda inceleri de yer almaktadr. Bunlar dil
ince-lemeleri bakmndan ok nemli eserlerdir. Bu yaynlar balang
dneminin aratr-mas olduu iin baz transkripsiyon hatalar ierse de,
bugne kadar hibir bakmdan nemini kaybetmemi olan almalardr. Bunlarn
ardndan 1919da Uigurica III de karm Mllerin lmnden sonra 1931de
onun brakt materyallerden A. v. Gabain Uigurica IV yaymlamtr.
2
Resim 1.1
Friedrich W. K. Mueller (1863-1930)
-
Uygur Trkesi12
Mller ile ayn yllarda A. von Le Coq, Mani yazmalar zerinde
almtr. Le Coq, Manichaica Ii, 1911de; Manichaica IIyi, 1919da;
Manichaica III, 1922de Prus-ya Akademisi yaynlar arasnda
yaymlamtr.
V. Bang ve rencisi A. von Gabainin birlikte kardklar bir baka
sreli ya-yn daha vardr: Trkische Turfan-Texte (TTT). Bu yaynn ilk
alt says Bang ve Gabaine ait olup bu yaynlarda be ayr metin
aratrmas ve bir indeks bulunmak-tadr (TTT I, 1929; TTT II, 1929;
TTT III 1930;.TTT IV, 1930; TTT V, 1931; TTT VI, 1934). 1959da son
says yani 10. says kan bu dergi Berliner Turfantexte (BTT) ad ile
devam etmitir. Gnmzde hla kan BTTnin ilk saysn 1971de G. Hazai ve
P. Zieme yaymlamlardr (O. F. Sertkaya, Turfan Metinleri ve Yaplan
Yaymlar, Tr-kiyat Mecmuas XIX, stanbul 1980).
-
1. nite - Uygurlar ve Uygur Yazs 13
zet
Uygurlar tanmlamaktken Uygur Kaanl (Bozkr Uygur Kaanl
744-840)
744 ylnda Moolistandaki II. Kktrk Devleti, Uy-gurlar bata olmak
zere Karluk ve Basmllarn itti-fakyla yklr. Yklan devletin yerine
Uygur Kaanl- (tken Uygur Kaanl- 744-840) adl baka bir Trk devleti
kurulur. Bu Kaanln merkezi Orhun nehri zerinde yer alan
Karabalgasundur.
kinci Kktrk devleti yklmadan nce Uygurlar do-uda Selenga rma ve
batda Kobdo ehri ile snrlan-drlm olan yerlerde otururlard. Basml ve
Karluk-la mttefikleri idi. Basmllar Be-Balk civarnda, Kar-luklar
ise Balka glnn dousunda oturuyorlard.
Karluklarn 751 ylnda yaplan Talas savanda Orta Asyann in
egemenliine girmesini istemeyen Kar-luk ve Yama Trkleri, Araplarn
yanna gemiler ve sava Araplarn kazanmasn salamlard. Talas Savanda
inin malup olmas, Trk, in, slm ve dnya tarihiyle medeniyetinde ok
nemli etkiler b-rakt. inliler Talas yenilgisinden sonra 20. yzyla
ka-dar, Tanr Dalarnn (Tiyenan) batsna geemediler.
Karluklar, Talas zaferinden on be yl sonra, 766 tari-hinde, Tanr
Dalar batsnda ve u Irma boylarn-da Karahanl Devleti adnda mstakil
bir Trk devleti kurdular. Trkler, Mslmanlarla tanp, slm dinini
yakndan tanma imknna kavutular. Orta Asyadaki binlerce Trk, slm
medeniyetine girdi.
Uygurlarn ilk hkmdarlar olan Kl Bilge artk eski unvan olan
ilteberle yetinmeyip kendisine hakan unvan vermi; bu durumu ok
gemeden ine de ka-bul ettirmitir.
Buna karlk in ile olan iliki, II. Kktrk Devleti zamann dakinin
tam aksine olarak, balangtan beri iyi idi. Zaten Uygur-in dostluunu
pekitiren olay Kktrklerin inlilere olan d manlklar olmutu.
lk Uygur hkmdarnn olu Bilge Kaan (ince ad: Mo-yen-o), inli ve
Sodu mimarlar 758 yln-da Bay-Balk (zengin ehir) ehrinin kurulmas
iin grevlendirmiti.
in saraynda 755-763 sralarnda byk karklklar olmutur. Sarayndan
kovulmu olan in hkmda-r, kendi memleketinin gneybatdaki komusu olan
ve eskiden barbar sayd Uygurlardan yardm iste-mek mecburiyetinde
kalmt. Bu frsat deerlendi-ren Uygur kaan Bg (Mo-y), 762de inin
ba-kenti Chang-an fethederek in hkmdarna iade
etmitir. Bg Kaan, ehri kuatmas srasnda bir-ka Manici Sodu
ziyaret etmitir. Bu Sodlar Uygur kaan zerinde byk etki brakmtr.
Bunun sonu-cunda, Bg Kaan yapm olduu in seferinin ar-dndan Mani
dinini resmen kabul etmitir.
Karabalgasunun iktidar mcadelesi ve isyanlara ma-ruz kalmas ve
bata Tibetliler, Krgzlar ve inlile-rin dtan basklar sonucu zayf den
tken Uygur Kaanln 840ta tarihe gmlmtr.
Koo Uygur Kaanl (840-1250) Kuzeydeki Krgzlardan gelen bu ykmdan
sonra Uy-
gurlar, tkeni terk ederek daha nce ticaret nede-niyle yabancs
olmadklar gneye, Tarm havzas-na yerlemiler ve burada merkezi Koo
olan yeni bir devlet kurmulardr. Mool zamanna kadar sren Koo Uygur
Kaanl (840-1250) hibir dneminde gl bir imparatorluk olmamsa da
tarihte stlen-dikleri rol, kltr alanndaki baarlar olmutur.
Uzun zamandr Tibet basks altnda yaayan in im-paratoru,
dengeleyici g olarak tasarlad bu devle-ti -kendisine bal olmas
kouluyla da olsa- hemen tand ve Uygurlarn Tarm havzasnn teki ucuna
(Kagara) kadar yaylmasna ses karmad.
Mani dini ilk Uygur Kaanlnn kyle rabet-ten dm, Kooda Budizmden
sonra ikinci din ol-mutur. Taspardan sonraki Kktrk Kaanlar da
Bu-dizmin koruyucular olup yaylmas iin gerekli gay-reti
gstermilerdir. I. Kktrk dnemi Budizmin ha-yat alan olarak adeta btn
Trk yurdunu semi-tir. Ksacas Uygurlarn Budizmle tanmalar,
Ma-nizheizmle tan malarndan ncedir. Hatta Uygurlar, 1209da Cengiz
Devletine dahil olunca Moollar da Budizme altrmlardr.
II. Uygur Devleti, Cengiz dnemine kadar yaar. Cengiz istilas
srasnda binlerce yllk kltr eser-leri ve sulama tesisat yklm,
binlerce yllk al-ma sayesinde meydana getirilmi olan mamur va-halar
daralmt.
1
-
Uygur Trkesi14
Uygur alfabesini aklamakManiheist Trkler arasnda Mani (Manihey)
ve Uygur alfabesi olmak zere iki temel alfabe kullanlmtr. Mani
alfabesi Maniheist Trkler arasnda daha sonra yerini Uygur
alfabesine brakmtr.
Uygur alfabesi, Budizm ve Maniheizm din metin-lerin, ok az olmak
zere Hristiyanlkla ilgili me-tinlerin ve din olmayan her trl metnin
yazmn-da kullanlmtr. Uygur alfabesinin Trkler tarafn-dan ne
zamandan beri kullanld kesin olarak bilin-memektedir. Ancak ilek
Sod el yazs, 7. yyda orta-ya kmtr. Bu nedenle, bu alfabenin 8. yyda
Dou Trkistanda yaayan dier Trklerce kullanlmaya baland, 9. yy
ortalarndan itibaren Koo Uygur Kaanlnn kurulmas ile Uygurlar
arasnda yaygn-lk kazand genel grtr.
Uygur alfabesi, Turfan ve evresinde 15. yya kadar kullanlm ondan
sonra yerini Arap alfabesine b-rakmtr. Kansudaki Budist Uygurlar
arasnda bu al-fabe din amal da olsa 18. yya kadar kullanlm-tr.
Budist kitabeleri Sar Uygurlar tarafndan klsik Uygur dilinde, eski
Uygur harfleriyle yazlmaya de-vam etmitir. Bu, Uygur yazsnn Trkler
arasnda bin sene, hatt daha fazla bir sre kltr yazs olarak yaam
olduunu ispat etmektedir. Uygur yazsnn 15. yyda Osmanl saraynda da
kullanld bilinir.
Uygur alfabesi, slm dnem eserlerinin baz nsha-larnn yazmnda da
kullanlmtr. Kutadgu Biligin nshasndan biri olan Viyana nshas Uygur
harf-leri ile yazlmtr. Dou Trkistandan stanbuldaki Osmanl sarayna
kadar, sz konusu dnem iinde, dokuz yzyl kullanmda olan Uygur yazsna
ve Uy-gurcaya bal kalmann asl nedeni dindir.
Uygur alfabesi, baka milletler tarafndan da kullanl-mtr. 13. yy
balarnda Moollarn resm yazs ol-mu ve bu durum 20. yy ortalarna
kadar devam et-mitir. Ayrca Tunguz halklarndan Manular da inde
1644te hanedanlarn kurunca kendi dilleri iin resm bir alfabeyi
gerekli grp Mool alfabesini almlar ve baz deiikliklerle kendilerine
uyarlamlardr.
Uygur yaz sistemini anlatmakUygurcada Trkenin 8 nls, Arap
alfabesindeki nllerle syleyecek olursak elif, vav, ye harfleri ile
ya-zlr. Sz ba /a/ nls elif + elif (ounlukla tek elif); /e/ nls ise
tek elif; /o/, /u/ nlleri elif + vav; //, // nlleri elif + vav + ye
(ou zaman elif + vav) ile yazlr. Kktrk alfabesinde kaln ve ince
nller yaz-dan ayrt edilmezdi. Fakat Orhun Trkesinde nl-ler
konusundaki bu eksiklik, nszler konusunda ince ve kaln nllerle ayr
ses iaretleriyle kullanlan n-szlerle giderilmiti.
Uygur alfabesi aslen 14 harften ibarettir, fakat ger-ekte okunak
l ancak drt-be harf biliyoruz. Di-erleri hep bu drt-be harften
olumutur. Baz tek harfler o kadar ok sesi ifade eder ki bunlara
mstakil harf denemez. Uygur alfabesindeki nsz iaretleri Trke iin
son derece yetersizdir. Harflerin bu kadar g okunmasna ramen, bu
yaznn bun-ca uzun zaman yaayabilmesi dahi tad klt-rn yksekliini
ispat eder.
lk Uygurca almalar yapan bilim adamlar Mller, A. von Gabain, A.
von Le Coq, V. Bang, G. Hazai, R. Rahmeti Arat ve P. Ziemedir.
2 3
-
1. nite - Uygurlar ve Uygur Yazs 15
Kendimizi SnayalmI. Uygur Kaanl (tken Uygur Kaanl) hangi yllar
arasnda hkm srmtr?
a. 552-630b. 630-680c. 680-744d. 744-840e. 840-1250
2. 751 Talas Savanda inlilere kar Araplarn yannda yer alan Trk
boylar, aadakilerin hangisinde birlikte ve doru olarak
verilmitir?
a. Karluk ve Yamab. Uygur ve Krgzc. Karluk ve Uygurd. Uygur ve
Yamae. Ouz ve Uygur
3. Aadakilerden hangisi, I. Uygur Kaanl dneminde Bg Kaann
Maniheizmi devlet dini olarak kabul etmesi-nin nedenlerinden biri
deildir?
a. Mani dininin bedene ve madd eylere nefretle bakmasb.
inlilerin bu dini sevmesi ve Bg Kaann ine iyi
grnmek istemesic. Kaann halkna yerleik hayatn inceliklerini bu
dini
kabul ederek gstermek istemesid. Bir idarecinin siyasal gcnn her
zaman iin kendi
halknn iktisadi stnlne bal olmase. Manihezimin kurucusu Mani,
Sodlar arasndan k-
mtr. Sodlarn ticarette mahir olmalar ve bu yzden Bg Kaann
Sodlarla ittifak kurmak istemesi
4 tken-Uygur Kaanl, ka ylnda ve kimler tarafn-dan yklmtr?
a. 850- Karluklarb. 800- Basmllarc. 840- Krgzlard. 844-
inlilere. 745- Sogdlar
5. 758 ylnda Sodlu mimarlar tarafndan kurulan, Uygur-larn veya
genel olarak Moolistan Trklerinin ilk ehri, aa-dakilerden
hangisidir?
a. Be-balkb. Bay-balkc. Kood. Kansue. Karaehir
6. Koo-Uygur Kaanl kimler tarafndan yklmtr?a. Krgzlarb.
Moollarc. inlilerd. Sodlare. Karluklar
7. Uygurlarn kulland alfabelerle ilgili aadaki ifadeler-den
hangisi yanltr?
a. Uygurlar zamannda oluan yeni din evreleri, pein-den yeni
alfabeleri de getirmitir.
b. Maniheist Uygurlar, Mani alfabesi ile Uygur alfabesi olmak
zere iki alfabe kullanmlardr.
c. Budist Uygur metinlerinin ou Uygur alfabesi ile yazlmtr.
d. Az sayda Budist Uygur metni iin Brahmi ve Tibet yazs da
kullanlmtr.
e. Uygur alfabesi, Mool yazsndan harf eklemele-ri, birletirmeler
gibi ufak deiiklikler ile alnarak Trke iin kullanlm yaz
sistemidir.
8. Uygur alfabesinin ne zamana kadar kullanldyla ilgili aadaki
ifadelerden hangisi yanltr?
a. Uygur alfabesi, 9. yy ortalarndan itibaren Koo-Uygur Kaanlnn
kurulmas ile Uygurlar arasn-da yaygnlk kazanmtr.
b. Turfan ve evresinde 15. yya kadar kullanmda kalmtr.c. 18. yya
kadar Kansuda Budist Uygurlar arasnda din
metinlerin yazmnda kullanlmtr.d. Mslman Trklerin yaad fakat
Moollarn
hkim olduu blgelerde bu alfabenin kullanm 14. yyda balam 15. yya
kadar artarak devam etmitir.
e. Osmanl saraynda Yavuz Sultan Selime ait Uygur ve Arap
alfabeli bir yarlk vardr.
9. Uygur yazsn aadakilerden hangisi zmtr?a. W. Thomsenb. A. von
Le Coqc. F. W. K. Mllerd. V. Bange. A. von Gabain
10. Uygur yazsnn zmnden sonra bu konuda kan ilk sreli yayn
aadakilerden hangisidir?
a. Uiguricab. Manichaicac. Trkische Turfan-Texted. Berliner
Turfantextee. Suvarnaprabhasa
-
Uygur Trkesi16
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar1. d Yantnz yanl ise Uygur
Kaanlklar konusunu
yeniden gzden geiriniz.2. a Yantnz yanl ise Uygur Kaanlklar
konusunu
yeniden gzden geiriniz.3. b Yantnz yanl iseUygur Kaanlklar
konusunu
yeniden gzden geiriniz.4. c Yantnz yanl ise Uygur Kaanlklar
konusunu
yeniden gzden geiriniz.5. b Yantnz yanl ise Uygur Kaanlklar
konusunu
yeniden gzden geiriniz.6. b Yantnz yanl ise Uygur Alfabesi
konusunu yeni-
den gzden geiriniz.7. e Yantnz yanl ise Uygur Alfabesi konusunu
yeni-
den gzden geiriniz. 8. e Yantnz yanl ise Uygur Alfabesi konusunu
yeni-
den gzden geiriniz.9. c Yantnz yanl ise Uygur Alfabesi konusunu
yeni-
den gzden geiriniz.10. a Yantnz yanl ise Uygur Alfabesi konusunu
yeni-
den gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant AnahtarSra Sizde 1inliler Talas yenilgisinden
sonra 20. yzyla kadar, Tan-r Dalarnn (Tiyenan) batsna geemediler.
Bylece, Bat Trkistan ok uzun bir sre in tehlikesinden kurtulmu
oldu.
Sra Sizde 2Uygur alfabesi, ge dnem Sod alfabesi diye adlandrlan
Sodlarn ilek el yazsndan (kurziv) harf eklemeleri, birle-tirmeler
gibi ufak deiiklikler ile alnarak Trke iin kulla-nlm bir yaz
sistemidir.
Barutcu-znder, F. Sema, Eski Trklerde Dil ve Edebi-yat, Trkler,
C. 3, s. 481-499.
aatay, Saadet, Uygur Yaz Dili, A Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi
Dergisi, C. I, S. 5, Ankara 1943, s. 77-88.
slmiyetten nce Trk Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, Trk Kltrn
Aratrma Enstits Yaynlar: 45, Anka-ra 1976, s. 390-404.
Erimer, Kayahan, Eski Trke Gktrke ve Uygur Yaz Dili, TDK
Yaynlar, Ankara 1969.
zgi, zkan, Uygurlarn Siyas ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna
Gre), TKAE Yaynlar, Ankara 1987.
C. Mackerras, Uygurlar, Erken Asya Tarihi, (Derleyen: D. Sinor),
letiim Yaynlar, 2. Bask, stanbul 2000.
Tekin, Talat, Tarih Boyunca Trkenin Yazm, Trk Dilleri Aratrmalar
Dizisi, Simurg, Ankara 1997.
Tezcan, Semih, En Eski Trk Dili ve Yazn, Bilim, Kltr ve retim
Dili Olarak Trke, TTK Yaynlar, Ankara 1994, s. 271-325.
Yararlanlan Kaynaklar
-
2Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;Uygurcada y ve n azn aklayabilecek,
Uygurca yazl metinleri zetleyebilecek, Uygur edebiyatn
betimleyebilecek,Orhun ve Uygur Trkeleri arasndaki farklar
aklayabile ceksiniz.
Anahtar Kavramlar
indekiler
Uygur Trkesi Uygurca
UYGURCADAyVEnAZI UYGURCAYAZILIMETNLER UYGUREDEBYATI
ORHUNVEUYGURTRKELERARASINDAKFARKLAR
y ve n az UygurcaYazlMetinler UygurcaYazmalar
BudistUygurEdebiyat
ManiheistUygurEdebiyat KktrkveUygurTrkeleri
arasndaki farklar
UYGUR TRKES
-
UYGURCADA y VE n AZI Orhun ve Uygur Trkelerini, Eski Trke
(Alttrkische) ad altnda deerlendiren Gaba-in, yazm olduu gramerinde
(Alttrkische Grammatik, Leipzig, 1941), Uygurca kavra-mn aklarken
bu yaz dili ierisinde, bata Uygurlar olmak zere be boyun az
zel-liklerinin grldn syler, fakat bu boylarn hangileri olduunu
belirtmez. Bu konu-da sadece Az Ayrlk lar konusunda, n ve y azndan
bahseder. Buradaki n ve y sesleri, Orhun Trkesinde // (ny, palatal
n) birleik sesidir. ko koyun KT D12, BK D11; ag kt, fena T 34
szckleri Orhun yaztlarnda bu sesin bulunduu rnek szlerdir. Uy-gurca
n aznda Orhun Trkesindeki bu birleik ses //, y aznda /y/ye
gelimitir, yani Uygurcada, Orhun Trkesindeki ko ve ag szleri, n
aznda kon ve ang, y aznda ise koy ve ayg olmutur.
Budist ve Mani metinlerinin byk ksm y az ile yazlmtr. Mani
metinlerinin o-unluu ise n az konuurlar tarafndan yazlmtr. Uygurca
yazmalar arasnda Mani metinlerinin az sayda olduu gz nnde
bulundurulursa y az konuurlarnn stn-l ortaya kar.
ki az arasndaki farkllk bu seslerden ibaret deildir. n aznda
yazlm bir Mani metninde karmza kacak en nemli farkllk, balama nls
olarak ve baz szlerin tabanlarnda birinci hecenin dnda // ve /i/
seslerinin yerine /a/ ve /e/nin gelmesidir. rnein, Orhun Trkesinde
ve y az olan Uygurca da ara durum eki +(X)ndr. Burada //, /i/, /u/,
// olacan belirtmek iin X ile gsterilen balama nls n aznda +An,
yani +an, +endir. Buna gre n aznda aadaki eklerde dei me
olmutur:
Belirtme durumu eki: +agyelik 1. ve 2. oul kii eki: +amaz,
+aazBelirli gemi zaman 1. tekil kii: -t+am1. ve 2. oul kii emir
eki: -alam, -aAddan sfat yapm eki: +lagZarf-fiil eki: -apAyrca Mani
metinlerinde tap hrmet, hizmet, huzur tapa; sars kaba sarsa;
yal yaln, plak yala; tar ekin, dar tara; bal balk; ehir bala
olmutur.
UYGURCA YAZILI METNLER Koo Uygur Kaanl zamannda pek Yolu
zerindeki Hami, Koo ve Bebalka yerle-en, kervan yollarndan alnan
vergilerle refah dzeylerini artran Uygurlar, inandklar Budizme,
Maniheizme, Hristiyanla ait eserleri kendi dillerine evirmi lerdir.
ounlu-
Uygurca
-
Uygur Trkesi20
unu Budist ve Maniheist Uygurlarn verdii bu eserler Soda, ince,
Toharca, Sanskrit-e ve Tibeteden evrilmitir.
Aklama: Budizm: Kimi kiilerin din, kimilerinin felsef sistem
olarak kabul ettikleri Budizm,
M.. 563-483 yllar arasnda yaayan Gautama Buddha adl bir Hintli
tarafndan ku-rulmutur. Tanrtanmaz (Athee) bir din olan Budizmin be
temel kural vardr: 1. l-drmemek, 2. Yalan sylememek, 3. ki imemek,
4. Hrszlk yapmamak, 5. Kimse-nin karsn almamak.
Bu kurallarn tmn yerine getiren bir Budist, Nirvanaya (lksel
ama) ular. Maniheizm: 216-277 yllar arasnda yaam olan Mani
tarafndan kurulmutur.
Mani, Hristiyanlk, Zerdtlk ve Burkancln yararl grd noktalarn
toplaya-rak kendi sistemini kurmutur. Zerdt papazlar Maniheizmin
glenmesi karsnda hkmdara bask yaparak Maniyi ldrtrler.
Maniheizm, kart glerin arpmas (dualizm) zerine kurulmutur.
Karanlk-lar g ile k g durmakszn savar lar. Burada karanlk tm
ktlkleri, aydn-lk ise iyilii, gzellii ve ruhu sembolletirir. Dnyann
yaratl srasnda karanlk ile aydnlk birbiri ile karmtr. I karanlktan
kurtarmak gerek mektedir. Bu sonuca ulald zaman insanlar mutlu
olacaklar ve dnyann sonu gelecektir. Bunun iin a-lmak, bu dinin
kurallar n yerine getirmek gerekmektedir. Dua, oru, gnah karma, can
llar ldrmemek, iki imemek karanln iinde bulunan k paralarn
kurta-rarak, onlarn k lkesine gitmesini salaya caktr.
Maniheizm, 3. yydan itibaren doum yeri olan Babilonyadan eski
dnyann bilinen btn lke ve blgelerine hzla yaylmtr. 4. yyda Roma
mparatorluunun bat bl-gelerine, Galya ve spanyaya, Kuzey Afrikaya
kadar yaylmsa da Hristiyanlarn bas-ksna maruz kaldndan 6. yyda bu
lkelerde ortadan kalkm, ancak Dou Akdeniz blgesinde 9. yya kadar
varln koruyabilmitir.
Budist ve Maniheist Uygur metinlerini daha iyi anlayabilmek iin
Budizm ve Maniheizm hakknda daha kapsaml bilgi edininiz.
Uygurca denilince, Uygur yazs ile yazlm, yazl yl belirlenebilen
en eski metnin ya-zld dnem olan 9. yydan balatlarak yzyllarca altn
devresini yaam, en eski Trk kltr dilini anlyoruz (S. Tezcan,
Trklerde Yaz kltr nn balangc ve geliimi, Harf Devriminin 50. Yl
Sempozyumu, Ankara 1981, s. 41-42). Uygurlardan daha nce
Kktrk-lerin yazlar, yani oyma (Trk-runik) alfabesi ile bize kadar
gelmi olan Kktrk yazs var-dr, ancak Kktrk yazsnn devaml surette
gelien bir edebiyat bulunmamak tadr. Fakat Uygur yazlar ve Uygur
dili vesikalar, sayl mezar tandan ibaret olmayp parlak bir devri
aydnlatan, geni sahalara yaylm bir kltrn dilidir (R. Rahmeti Arat,
Uygur Trkesi-nin Trk dili tarihindeki yeri, kinci Trk Dili
Kurultay, stanbul 1934, s. 83-88).
Uygur yazl rnleri arasnda Budist yaptlar byk yer tutmaktadr.
762de resm din olarak kabul edilen Maniheizmle ilgili elyazmalar
ise Budizmle ilgili olanlara gre ok daha azdr. Hristiyanln Nestur
mezhebi ile ilgili Uygurca yazmalarn says ise ok ok azdr.
Uygurca Yazmalarn Kefi 19. yzyln sonlarnda Orhun ve Yenisey
vadisinde Orhun yaztlar bulunup 1893te V. Thomsen tarafndan
okunduktan sonra Bat bilim dnyasnda Trkoloji aratrmalarna ilgi
birdenbire artm, Trklerden kalan daha baka yazl belgeleri ele
geirmek iin bi-
1
-
2. nite - Uygurca 21
lim kurulular Dou Trkistana seferler dzenlemeye balamtr. 1889den
Birinci Dn-ya Savana kadar sren bu aratrma gezilerine Fin, Rus,
ngiliz, Alman, Fransz, Japon, sveli ve inli bilim adamlar
katlmlardr. Dou Trkistana yaplan aratrma gezileri-nin ilki Ruslar
tarafndan gerekletirilmitir. lk Rus heyeti, G. E. Grumm-Grjimaylo
ve M. V. Pevtsov bakanlnda 1889-1890 yllarnda dzenlenmitir.
1898 ylnda Rus arkeologlarndan Klementz Turfan yresinde
aratrmalar yapmtr. Daha sonraki (1909-1910 ve 1914-1915) Rus
aratrma heyetlerinin bakanlnda S. S. Oldenburg bulunmutur. S. E.
Malov da 1909-1910 ve 1913-1914 yllar arasnda bu bl-gede yapt
aratrmalarda nemli yazmalar elde etmitir.
1898-1899 yllarnda Fin bilginlerinden C. Munk ve O. Donner Dou
Trkistan ve inde aratrma gezileri yapmlardr.
Aurel Steinin 1900-1901, 1906-1908 ve 1913-1915 tarihlerinde
yapt aratrma gezi-lerinde elde ettii yazmalar, bugn ngilterede yer
almaktadr. Stein, 1906-1908 yllarnda yapt aratrmalarda Bin Buda
Maaralarn bulmutur. Bura dan elde ettii 24 sandk malzemeyi Londraya
gndermitir.
Alman Trkologlardan olan A. Grnwedel, A. Huth ve A. von Le Coq,
Dou Trkistana farkl zamanlarda (1902-1903, 1904-1905, 1906-1907 ve
1913-1914 yllarnda) yaplan drt aratrma gezisi srasnda binlerce
yazma paras toplamlardr. Birinci kaz sonun-da elde edilen 46 sandk,
ikinci kaz sonunda elde edilen 233 sandk malzeme ile drdn-c kaz
sonunda 152 sandk malzeme Berline tanmtr. nc kaz sonunda bulunan
malzemenin, zellikle duvar resimlerinin Almanyaya gtrlme sine
allmtr.
Fransadaki Trke Budist yazmalarn asl blm P. Pelliot nun
1906-1909 yllarnda bulmu olduklardr.
Japonyadaki Uygurca yazmalar, Kont Otani tarafndan finanse
edilen aratrma ge-zisinde ele geirilen paralardr. Bu aratr ma
gezileri 1902-1904, 1908-1909 ve 1910-1914 yllar arasnda
dzenlenmitir.
Uygurca yazl belgelerin toplanmasnda en byk gayreti ve baary
Alman heyetleri gstermitir. Prusya Bilimler Akademi sinin dzenledii
drt byk Turfan seferi sonra-snda pek ok Uygurca yazma ve basma elde
edilmitir. En sonunda Birinci Dnya Sava-ndan sonra in hkmeti bu
talana son vererek bulunan eserlerin Pekine gnderilmesi kararn
almtr. Ancak bu karara uymayanlar da yok deildir.
Turfan ve evresinde yaplan kazlarda ele geirilen yazl belgeler
bugn Berlinde Al-man Bilimler Akademisinde, Leningradta Asya
Mzesinde, Londrada British Museumda, Pariste Bibliothque National
ve Muse Guimetde, Stockholm de Etnografya Mzesin-de, Pekinde in
Akademisinde, Kyotoda Ryukoku niversitesinde bulunmaktadr.
stanbuldaki kitaplk larda da azmsanmayacak sayda Uygurca yazma
vardr. (O. Fikri Sertkaya, Turfanda bulunan Uygur metinleri Trkiye
ktphanelerine nasl geldi?, Trk Kltr, XXI/247, Kasm 1983, s.
740-746).
Tarm blgesindeki eski kltr merkezlerinde Uygurca dahil eitli
dillerdeki yazma-larn yan sra, tahta kalplar zerine oyularak kda
yaplm basmalar, tahta kazklar zerine oyulmu manastr yaztlar, sanat
deeri olan duvar resimleri de bulunmutur. Y-kk durumda bulunan
ehirlerde saray, manastr, ev ykntlar, ev eyalar, dokuma para-lar,
manastr bayraklar vb. bulunmutur.
UYGUR EDEBYATI
Budist Uygur Edebiyat Budist Uygur yazl belgelerinin byk blm
ine, Tibete, Toharca, Soda ve Sans-kriteden yaplm evirilerdir. Bu
nedenle bugn Trkologlar arasnda, Uygur yazl
-
Uygur Trkesi22
rnlerinin zgn nitelikli olmadn dnenler de vardr. Ancak eviri
olan bu eserler-de ou kez geniletme ve eklemelere gidilmi,
bylelikle metnin daha iyi anlalr duru-ma getirilmesine allmtr.
eviri eserlerin yannda az sayda zgn (telif) eser de var-dr. Eldeki
eviri eserlerin byk ksm inceden yaplm olanlardr. Hangi dilden
evril-dii bilinmeyen metinler de vardr.
Budist Uygurlardan yazma ve basma eserler kalmtr. Bu metinler,
pustaka formatn-da, in kitap tomar tarznda, katlama kitap gibi
eitli kitap biimlerinde hazrlanmlar-dr. Yazmalar kt zerine fra ya
da kalemle ve siyah mrekkeple yazlmtr. Buda ve bodhisattva (= buda
aday) gibi din adan nemli szler krmz mrekkeple yazlmtr. Kimi yazma
ve basmalarda konuyla ilgili kk resimler de bulunmaktadr. Bask
tekni-i inden alnmtr.
Uygur Budist evirilerinde zamanla Budizm kavramlarn karlayabilen
Trke terim-ler yaratlm, bu terimler sonradan Mool Budistlerince de
kullanlmtr (R. Rahmeti Arat, Uygurlarda Istlahlara Dair, Trkiyat
Mecmuas, C. VII-VIII/1, stanbul 1942, s. 56-81).
Budist Uygurlardan kalan Buda ve Boddhisavattlarn bandan geen
olaylar anla-tan avadana ve jataka ykleri daha ok, rahip olmamakla
birlikte Budizmi kabul eden halk topluluklarna dinsel oku vermek
iin yazlmtr. Cemaat toplantlarnda rahiple-rin halka okuduu bu
ykler, ou zaman sutralar (Budann vaazlar) iine yerletiril-mitir.
zellikle Budist Uygur edebiyat, hem manzum hem de dzyaz eklinde
dzen-lenmi zengin saylabilecek bir jataka klliyatna sahiptir.
yklerde anlatm son derece ak ve canldr.
yklerin cemaat toplantlarnda yalnz okunmakla kalnmayp ayn
zamanda sahne-lenmek zere yazld da sanlmaktadr. Olaylarn getii yeri
ve olayn bir ann gste-ren byk boy resimler dinleyicilerin karsna
konulmakta, olayn deimesi ile resim de deimektedir.
Toharcadan geniletmelerle Uygurcaya evrilen Maitrisimit, bu
ekilde krn gr-lecek ey, sahne eseri olarak yazlmtr. Maitrisimitin
bir ksm Budann hayatn an-lattndan, konu bakmndan avadanalarn arasna
girdii gibi, bir ksm da onun va-azlarn iine alr, yani sutralara
aittir. Budann din temsil kademelerini, dinini ykselt-mek ve
tantmak iin yapt hareket leri anlatr. Sonunda gnahkrlar, cehennem
aza-b ekerler, Maitreya (ileride gelecek olan Buda) vastas ile
kurtulurlar. Karlkl konu-ma hlinde yazlan bu kitap yukarda sz
edilen krn balklar ile ilk temsil eserler-den biri olduu kanaatini
vermektedir. Eser, 27 blmden (l), bir giri (ykn) ve 28
fasldan ibarettir. Berlin Akademisinde A. von Gabain ta-rafndan
1959da bulunmu olan Maitrisimit paralar top-lanarak Wiesbadenda R.
Hartmannn ksa bir girii ve A. von Gabainin aklamalaryla yaymlanmtr.
Sonraki ya-yn ise . Tekine aittir (Uygurca Metinler II.
Maitrisimit, Ankara 1976).
Ayrca baka Uygur metinlerinde krnlk zerinde gsteri yaplan yksek
yer, sahne, krni seyirci, krn-lemek seyretmek gibi szcklerin gemesi
Uygurlarda ti-yatro sanatnn varln dorular niteliktedir.
Maitrisimit gibi sahneye konulmak zere yazlm nemli bir eser de
Kalyanamkara et Papamkara (yi D-nceli Prensle Kt Dnceli Prens)
yksdr. Bu eser zerinde Fransada yaplan ilk iki alma 1914 ylna
ait-tir. 1940ta Hseyin Namk Orkun, Prens Kalyanamkara et Papamkara
Hikyesinin Uygurcas (TDK Yaynlar, stan-
Resim 2.1
inasi Tekin1933-2004
-
2. nite - Uygurca 23
bul 1940) ad ile almasn yaymlad. J. R. Hamiltonun 1971deki
yaynndan sonra bu yaynn iki defa Trkiye Trkesine evirisi yaplmtr.
(James Russell Hamilton (eviren: Ece Korkut, smet Birkan), Budac yi
ve Kt Kalpli Prens Masalnn Uygurcas, Trk Dil-leri Aratrmalar
Dizisi, Simurg, Ankara 1998; James Russell Hamilton (eviren: Vedat
Kken) Buddhacla likin Uygurca El Yazmas. yi ve Kt Prens yks, TDK
Yaynla-r, Ankara 1998).
Budist Uygur sahasnda Buda vaazlarn konu alan sut-ralar (Uygurca
sudur) da yazlmtr. Sutralarn byk o-unluu Uygurcaya evrilmitir:
Nirvanasutra, Maytrisu-dur, Saddharma-pundarika sutra,
Suvarnaprabhasa sut-ra, Amitabhasutra gibi. Bu sutralar iinde en
nemlisi S. E. Malovun 1910da bir ksmn Sar Uygurlarn
ibadet-hanelerinde bulduu bir ksmn da zel ahslarn elle-rinden ald
Suvarnaprabhasa sutra, Uygurca ad ile Al-tun Yaruktur. inceden 11.
yy balarnda yaad sanlan, -Hsan Tsang biyografisini de eviren- Be
balkl ngko Seli Tutung adl bir Uygur bilgini tarafndan Uygurcaya
tercme edilmitir. Berlin koleksiyo nunda hibiri tam ol-mayan 6
yazma nn kalntlar vardr. Leningradta hi ek-siksiz bir yazmas
bulunmaktadr. Eser 10 kitap, 31 blm-den ibarettir. Bu yazma 1687
ylnda kopya edilmi olma-sna ramen dili klsik Uygurcadr. Bu nsha
zerinde ilk alan W. Radloff olmutur. Radloff, Malov ile birlikte,
675 sayfa tutan bu eseri, Uygur harf-leri ile dizdirerek Almanca
evirisi ile yaymlamtr (Suvarnaprabhsa, Bibliotheca Budd-hica 17
(metin), 27 (Alman ca eviri), Petersburg 1913, 1930). Eser zerinde
alm olan-lar ve bugn halen almalarna devam edenler srasyla S. E.
Malov, S. aatay, . Tekin, C. Kaya, M. lmez, P. Zieme ve K.
Rhrborndur.
Sutralar arasnda geen bir eserin ad Kuan-i-im Pusardr. Aslnda bu
yazma b-yk bir eserin Sanskrit adyla Saddharmapundarika-Sutrann
Uygurcas Vap hua ki at-lg nom eeki sudurun 25. blmdr. Elimizde olan
Uygurca metin Mahayana mezhe-bine ait bir eserin Bodhisattva
Avalokitesvara balkl 25. blmnn inceden tercme-sidir ve Uygurca
Metinler I (Erzurum 1960) balyla . Tekin tarafndan ilenip
yaym-lanmtr. Berlin Akademisinde 4 nshas vardr, drd de Turfan
evresinde bulunmu-tur. inceden ne zaman, nerede ve kimin tarafndan
evrildii bilinmemektedir. Bir ns-has Leningradta bulunmaktadr, ilk
yaym W. Radloff tarafndan Rus Akademisince Uy-gur harfleri ile ve
Almanca evirisiyle 1911de St. Petersburgda yaplmtr. Bundan baka F.
W. K. Mller, Uigurica II iinde 1912de Akademide bulunan 60 satrlk
bir nshay ya-ymlamtr. Metnin konusu put namzedinin (Boddhisatva)
zor ve skntl durumda olan insanlara her yerde grnp yardm
etmesidir.
Budist Trk edebiyatnda inceden evrilmi uydurma (=apocryphal)
sutralar da var-dr. Sekiz Ykmek Sekiz Yn adl sutra, bu tre
girmektedir. Berlin, Londra, Tokyo ve Leningradta birok yazma nshas
vardr. Bu eserin birka nshas karlatrlarak 1934te V. Bang, rencileri
A. von Gabain ve G. R. Rachmati (Gabdur-Reid Rahmeti)nin
ha-zrladklar Trkische Turfantexte VIda yaymlanmtr. S. aatay, Trk
Leheleri rnek-leri I (Ankara 1963)de eserin bir ksmn ve ierdii
szcklerin gnmz Trkesindeki karlk larn vermitir. Sekiz Ykmek zerine
1971 ylnda L. Ligetinin (Autour du Skiz Ykmk yaruk, Studia Turcia,
Budapest 1971, s. 291-319) ve 1979-2000 yllar arasnda J. Odann (New
Fragments of the Buddhist Uighur Text Skiz ykmk yaruq,
Altorienta-lische Forschungen, 10, 1983, 125-142) almalar
olmutur.
Resim 2.2
Budist Uygur minyatrclnden bir rnek
-
Uygur Trkesi24
Budist Uygurlardan kalan en nemli ve en kapsaml sutralar,
yukarda verdiklerimiz-dir. Bunlarn dnda daha birok sutra ve bunlar
zerinde yaplm pek ok alma vardr.
Bu kitapta ad, I. Kktrk Kaanl anlatlrken geen inli Budist rahip
Hsan Tsang (600-664)n biyografisini lmnden sonra rahibin rencileri
yazm, 10. yyda Altun Yarukun mtercimi ngko Seli Tutung bu
biyografiyi Uygurcaya evirmitir. Bu biyog-rafide Hsang Tsangn Dou
ve Bat Trkistan zerinden Hindistana yapt seyahat ve ine dndkten
sonraki almalar byk bir yer tutmaktadr. Tek nshas olan bu evi-rinin
paralar Pekin, Paris ve Leningradta bulunmaktadr. Trk siyaset ve
kltr tarihi aratrmalar iin de nemli olan bu eviri zerine 1935te
Gabainden balayarak pek ok bilim adam tarafndan bugne dek devam
eden almalar yaplmtr. (N. Togan, Pey-gamber Zamannda arki ve Garbi
Trkistan Ziyaret Eden inli Budist Rahibi Hen-angn Bu lkelerin Dini
ve Siyasi Vaziyetlerine Ait , slm Tetkikleri Enstits Dergi-si, C.
IV, Cz: 1-2, stanbul niversitesi Yaynlar, stanbul 1964. K. Rhrborn,
M. lmez, Xuanzangs Leben und Werk, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden
2001).
Budist Uygur edebiyat iinde tvbe dualar da vardr. Bunlar,
Budizme inanan hal-kn iledii gnahlardan arnmas iin hazrlanm
metinlerdir. Budist Uygurlara ait yaz-l rnler arasnda dharani (Uyg.
darn) ad verilen by formllerinin yazld metinler de vardr. Uigurica
IIde inceden evrilmi byle bir metin konu edilmitir. darnlar ay-rca
bir yknn iine yerletirilmi de olabilir.
Yukarda anlan ounluu eviri olan bu eserler, Budist Uygur
edebiyatnn dzya-z (nesir) rnlerine rnektir. Bir de iir (manzum)
trnde ve genelde zgn yarat olan rnler vardr. iirlerin ou din
konular iledikleri hlde, aralarnda insann dnya ile ilgisini
gsteren, tabiat sevgisini canlandran ve hayatn hikmetini ortaya
koyan ok g-zel lirik paralar da vardr. Bunlarn byk ksm retici
amala, bir ksm da dinsel o-ku salamak amacyla kaleme alnmtr. Ayrca
kimi zaman dzyazl metinler ierisine iir paralar yerletirilerek
konuyu daha iyi ve etkili anlatmak amalanmtr. Bu iirlerin en nemli
zellii n uyak (alliterasyon) bulunmasdr. Bazlarnda da n uyaktan
baka son uyak ve hece ls grlmektedir. Bunlar R. R. Aratn Eski Trk
iiri (TTK Yaynla-r, Ankara 1965) adl eserinde byk apta bir araya
getirilmitir. Arat, bu kitapta Mani Muhitinde Yazlan Eserlerden
sonra Burkan Muhitinde Yazlan Eserler, Ayr Paralar (Pratyaya-iiri),
slam Muhi tinde Yazlan Eserler ve Nazm le lgili Paralar blm-lerine
yer vermitir.
Aratn yukarda bahsettiimiz almasndan sonra sz edilecek bir alma
da P. Ziemeye aittir. Zieme, 1985 ve 1991 ylnda yaymlad eserlerinde
Turfan ve Dunhuang Budist Trklerinden kalm manzum metinler ile bu
metinlerin ekil, tr ve ierik analiz-lerini yapmtr. (Buddhistische
Stabreimdichtung der Uiguren, BT XIII, Berlin 1985. Die
Stabreimtexte der Uiguren von Turfan und Dunhuang, Budapest 1991).
Bu eserlerin dn-da Budist Uygur iiri ile ilgili olarak yazlm pek ok
makale bulunmaktadr.
Maitrisimiti maddeler hlinde tantnz.
Maniheist Uygur Edebiyat 762de Maniheizmin devlet dini olarak
kabul ediliinden 840 ylnda Uygurlarn Dou Trkistana g etmesine
kadarki 80 yl boyunca Maniheist Uygur edebiyatnn ilk rnle-rini
vermeye balad sylenebilir. Bozkr Uygur Kaanl dneminde Maniheizmin
ka-bul ediliini anlatan metin Trkische Turfantexte IIde
yaymlanmtr.
Maniheist Uygurlardan kalan metinler kk boyutlu yazmalardr. Kimi
kez de yaz-ma paras zerine ancak birka szck yazlmtr. Yazlarn
dikkatli ve titiz ellerden k-t gzlenir. Noktalama iaretlerinin
kullanm bakmndan da Budist evreye ait metin-lerden kolaylkla ayrt
edilebilir.
2
-
2. nite - Uygurca 25
Maniheist Uygur edebiyatnn rnleri arasnda ykler, din metinler
yani Manihe-istlerin uyacaklar kurallar anlatan metinler ve bir
Mani manastr ynetmelii, tvbe du-alar ve ilahiler kalmtr. zellikle
hem n uyakla hem de son uyakla yazlm baarl iir rnekleri vardr. lk
Trk airi olarak bilinen Arpn or Tiginin de ak konusunda yazl-m bir
iiri, Maniheist yazmalar arasndadr. Bu iirin, Trk lirik iirinin ilk
ve en eski r-nei olduunu R. R. Arat 1960ta sylemitir. (R. R. Arat,
Edebiyatmzda lk Lirik iir, Trk Yurdu, 50. yl, S. 284, Mays 1960, s.
37-38).
Uygurca ad ki Yltz Nom (ki Kk Kitab) olan metnin Maninin yazd
yedi kitap-tan birinin Uygurca evirisi olduu sanlmaktadr.
Manichaica I ve IIIte bu metnin par-alar yaymlanmtr.
Gnah kartarak tvbe etmek iin hazrlanm metinler arasn da en
nemlisi Huastvanifttir. Koo ve Dunhuang evresinde bulunan
Huastvanift yazmalar, Mani ve Uygur alfabesi ile yazlm olup bunlarn
Sodcadan evrilmi olabilecei sanlmak tadr. Eser zerinde 1904 ylnda
F. W. K. Mllerin balatt pek ok alma vardr. Berlin Brandenburg
Akademisi Turfan Koleksiyonunda saklanan Eski Trke metinlerin
diji-tal ortama aktarlmas projesi kapsamnda yrtlen Vorislamische
Altturkische Texte: Elektronisches Corpus (VATEC) projesinin 2001
ylnda yaplan rnek CDsi iinde de Huastvanift metninin Uygur ve Mani
harfli nshalarndan paralar (Londra nshasnn tamam, Berlin ve
Leningrad nshalarndan paralar ile tamam lanm bir metin olarak) ile
51 adet Mani ve Uygur harfli fragman dijital ortama aktarlmtr.
Maniheist metinler zerinde balangta en fazla alma yapan,
Manichaica sreli ya-ynn 1911de balatan A. von Le Coq olmutur. Onun
bir dizi hlinde kan Manichaica (I-III) adl sreli yayn bugn de
Trkoloji tarihinde deerini korumaktadr. Daha sonra Berlin
Koleksiyonunda bulunan Maniheist evreden kalm btn metin paralar P.
Zie-me tarafndan ilenmitir. (Manichisch-trkisch Texte (Texte,
bersetzung, Anmerkun-gen), Berliner Turfantexte V, Berlin
1976).
Baka Metinler Eski Trkler arasnda az sayda olmak kouluyla
Hristiyanln Nestur mezhebine inanr-lar da kmtr. Turfan ve
evresindeki buluntular arasnda Hristiyan Uygurlardan kalan az sayda
metin vardr. Yakubos ncilinden kalan iki yapraklk metin, Uigurica
Ide Mller tarafndan yaymlanmtr. Hristiyanla ait baka paralar da
vardr. Aziz Georgun ek-tii lm aclarn anlatan metin, Manihaica IIde
A. v. Le Coq tarafndan ilenmitir. Ayr-ca sz konusu metin zerinde,
1926 ylnda yapm olduu almada V. Bang da durmu-tur. P. Zieme
tarafndan Turfansammlungda Uygur ve Sryan alfabeleriyle yazlm daha
baka 12 metin paras belirlenmitir. (Zu den nestorianichen-trkischen
Turfan texten, Sprache, Geschichte und Kultur de Altaischen Vlker,
Berlin 1974, s. 661-664).
Uygurca yazl metinler arasnda hukuk belgeleri de vard. Bu
belgeler, bor alp-verme, alm-satm, kiralama, rehin, evlat edin me
ve vakf vesikalar ile vasiyetname ko-nularndadr. Bu konuda olduka
fazla bilim adam alm olmakla birlikte Trkiyede R. Rahmeti Aratn
almalar alm deildir (Eski Trk Hukuk Vesikalar, Trk Klt-r Aratrmalar
I, Ankara 1964). Arattan nce A. Caferolu ve H. N. Orkunun da
ko-nuyla ilgili alma lar olmutur. (A. Caferolu, Uygurlarda Hukuk ve
Maliye Istlahla r, Trkiyat Mecmuas, 4, stanbul 1934; H. N. Orkun,
Trk Hukuk Tarihi. Belgeler, T.C. Ad-liye Vekillii, Ankara 1936, s.
549-628). Ayrca bu belgeleri . zgi de tarihi gzyle
de-erlendirmitir. (Uygurlarn Siyas ve Kltrel Tarihi. Hukuk
Vesikalarna Gre, TKAE Ya-ynlar, Ankara 1987).
Gkbilim, takvim, yldz fal ve sihir ile salk bilgisi, fal ve
muska kitaplar konularn-da Uygurca yazl metinler de vardr. Berlin
Turfan yazmalar kolleksiyonundaki tp me-
-
Uygur Trkesi26
tinleri, ilk olarak Reid Rahmeti Arat tarafndan ilenmi ve
yaymlanmtr (Zur Heilkun-de der Uiguren -Uygurlar sala kavuturma
bilgi leri zerine-, Berlin 1930.). Fal kitapla-rnda ise Maniheist
evrede yazlm olduu sanlan, Trk-runik harfleriyle yazl olan Irk
Bitig Fal Kitab son derece nemlidir.
ORHUN VE UYGUR TRKELER ARASINDAK FARKLAR Orhun ve Uygur Trkesi,
Karahanl Trkesi ile birlikte Eski Trke dnemi iinde deer-lendirilir.
Baka bir deyile, 13. yya kadar Trk dnyasnn dou kolunda iki ayr
blgede iki ayr yaz dili olumutur. Bunlardan biri tkende ve daha
sonra Dou Trkistandaki Tarm blgesinde kullanlan Orhun Trkesi ile
Uygurca, dieri de Kagarda ortaya kan Karahanl Trkesidir. Uygur
Trkesi, Orhun Trkesinin devam niteliinde olmutur. Uygur ve Karahanl
Trkeleri de birbirinin devam olduu gibi, yan yana fakat iki ayr
medeniyeti temsil ederek rnlerini vermiler, sonunda slm olan
1500lerden itibaren Tarmdakini sindirmitir.
Bu Trk yaz dilinin niteliini, 10. yy slm corafyaclarndan stahr
(l. 957) Meslikl-memlik adl kitabnda yle ifade etmitir (R. een, slm
Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, TTK Yaynlar, 2. Bask,
Ankara 2001, s. 156.): in lke-sinde eitli diller konuulur. Trklere
gelince bunlarn hepsi Tokuz Ouzlara, Krgzlara, Kimaklara, Ouzlara,
Karluklara mensupturlar. Dilleri birdir. Birbirlerinin konutukla rn
anlarlar.
stahrnin aklamalarnda dikkati eken son cmle olmaldr. nk o,
dillerinin bir yani ayn olduunu syledii Trk boylar iin
birbirlerinin konutuklarn anlar-lar diyerek aslnda birtakm dillik
farklara dikkati ekmek istemi fakat ayn zamanda bu farkllklarn
boyutunu da vurgulamtr.
Orhun ve Uygur Trkeleri arasndaki farklar, mensubu olduk lar
kltr daireleri ile deiik Trk boylarna ait az farkllkla rnn ortaya
kard seslik, biimlik ve sz da-arcyla ilgili farkllklardan te
deildir. Tabi ki bunda corafya ve zaman faktrleri de etkili
olmutur.
Orhun yaztlar arasnda bile farkl az zelliklerini fark etmek
mmkndr. Kagar-l Mahmudun 11. yyda Ouz zellii olarak tespit ettii b
~ m deiimi byk yazt arasnda da vardr. (Kelimenin banda bulunan
harflerini Suvarlarla Ouzlar, Kpak-lar ye evirirler. Trkler
-Karahanl Trkleri- men bardum, Suvarlarla Kpaklar, Ouz-lar ben
bardum der. DLT I-31).
Bilge Kaan ve Kl Tigin yaztlarnda 1. tekil ahs zamiri, men ben
eklinde geer, bunun ek alm ekilleri de m-li geer ken Tonyukuk
yaztnda ounlukla ben olarak ge-er ve ek alm ekilleri de
b-lidir.
men KT G11, BK D33 ben T 47 ~ men T 10meni BK D29, KT G11 beni T
21maa KT D30, BK D24 bini T 10Bu durum tek rnekle snrlandrlamaz.
ben zamirinde mli yaplar tercih eden BK ve
K yaztlar -iinde /n/ ve // geen- beg ebed, ebed olarak, bin-
binmek, bi 1000 gibi baka szcklerde byi tercih etmitir. Tonyukuk
yaztnda geen belig benli, b 1000, bintr- bindirmek, bu dert, sknt,
buad- sklmak, sknt iinde olmak, busz eksiksiz, fazlasyla rnekleri
konuyla ilgili szcklerdir.
Ayrca Tonyukuk yaztnda bininin gemesinden Trk dilinde e ~ i
sorunun balam olduunu kolaylkla syleyebiliriz. Bu sorun her yaz
dili dneminde (Uygur, Karahanl, Harezm Trkeleri) artarak devam
edecek ve sonunda aataycada u kurala balanacak-tr: Trke ilk
hecedeki /e/ ile yazlan szler /i/ (veya //)ye dnr.
-
2. nite - Uygurca 27
Orhun ve Uygur Trkeleri arasndaki farklara gelince: Uygurcada y
ve n azlarnn olumasna neden olan Orhun Trkesindeki // (ny)
birleik sesinin Uygurcada /y/ ve /n/ye dnmesi. a kt, fena KT G5,
BK K4 > ay, aya kt; pek ok Kalyanam. II.1o koyun KT D12, BK D11
> oy Kalyanam. III.1aza azck KT D34 > azya Orhun Trkesi b- ~
(sz ii /n/, // olmas durumunda) m- > Uygurca m-.ben ben T 47,
men KT G11 > men Kalyanam. V.1bu T 57 > mu Kalyanam.
XXVI.1Orhun Trkesi b-, -b > Uygurca w-, -wsebin- sevinmek BK D2
> sew- Kalyanam. VI.4 (kr. sewig, sewin-, sewin)sab sz, haber KT
G7, BK K6 > saw Kalyanam. XV.7sub su; rmak KT D27, BK D22 >
suw Kalyanam. XVII.4Orhun Trkesinde gelecek zaman ekimi -DAI, -I ve
-sIK ekleri ile yaplrken
Uygurcada bu zamann ekiminde dier eklerin yan sra -GAy ekinin
grlmeye bala-mas iki yaz dili arasndaki morfolojik farklardan
biridir. -GAy eki, Kktrk harfleriyle ya-zlm olan Uygurca Irk Bitig
adl kitapta da gemektedir.
Ad durum eklerinden, kma durumu eki Kktrkede +DA iken, Uygurcada
bulun-ma durumu ekinin yan sra bu ekin ilevini +DIn almtr.
lgi hli eki Orhun Trkesinde +I / +nI iken Uygurcada nl veya
nszle sonla-nan szlerden sonra +nIdir.
-
Uygur Trkesi28
zet
Uygurcada y ve n azn aklamak Orhun Trkesinde // (ny, palatal n)
birleik sesi, (ko koyun KT D12, BK D11; ag kt, fena T 34 gibi)
Uygurca n aznda /n/, y aznda /y/ye gelimi-tir. Yani Uygurcada,
Orhun Trkesindeki ko ve ag szleri, n aznda kon ve ang, y aznda ise
koy ve ayg olmutur.
Budist ve Mani metinlerinin byk ksm y az ile ya-zlmtr. Mani
metinlerinin ounluu ise n az ko-nuurlar tarafndan yazlmtr.
ki az arasndaki farkllk bu seslerden ibaret deil-dir. n aznda
yazlm bir Mani metninde karmza kacak en nemli farkllk, balama nls
olarak ve baz szlerin tabanlarnda birinci hecenin dnda // ve /i/
seslerinin yerine /a/ ve /e/nin gelmesidir.
Uygurca yazl metinleri zetlemek Uygurlar, inandklar Budizme,
Maniheizme, Hristi-yanla ait eserleri kendi dillerine evirmilerdir.
o-unluunu Budist ve Maniheist Uygurlarn verdii bu eserler, Soda,
ince, Toharca, Sanskrite ve Tibet-eden evrilmitir. Uygur yazl
rnleri arasnda Bu-dist yaptlar byk yer tutmaktadr. Maniheizmle
il-gili elyazmalar ise Budizmle ilgili olanlara gre ok daha azdr.
Hristiyanln Nestur mezhebi ile ilgili Uygurca yazmalarn says ise ok
ok azdr.
Aurel Steinin 1900-1901, 1906-1908 ve 1913-1915 tarihlerinde
yapt aratrma gezilerinde elde etti-i yazmalar, bugn ngilterede yer
almaktadr. Stein, 1906-1908 yllarnda yapt aratrmalarda Bin Buda
Maaralarn bulmutur.
Alman Trkologlardan olan A. Grnwedel, A. Huth ve A. Von Le Coq,
Dou Trkistana farkl zamanlarda (1902-1903, 1904-1905, 1906-1907 ve
1913-1914 yl-larnda) yaplan drt aratrma gezisi srasnda binler-ce
yazma paras toplamlardr.
Fransadaki Trke Budist yazmalarn asl blm P. Pelliotnun 1906-1909
yllarnda bulmu olduklardr.
Japonyadaki Uygurca yazmalar, Kont Otani tarafn-dan finanse
edilen aratrma gezisinde ele geirilen paralardr. Bu aratrma
gezileri 1902-1904, 1908-1909 ve 1910-1914 yllar arasnda
dzenlenmitir.
Uygurca yazl belgelerin toplanmasnda en byk gayreti ve baary
Alman heyetleri gstermitir.
Turfan ve evresinde yaplan kazlarda ele geirilen yazl belgeler
bugn Berlinde Alman Bilimler Aka-demisinde, Leningradta Asya
Mzesinde, Londrada
British Museumda, Pariste Bibliothque National ve Muse Guimetde,
Stockholmde Etnografya Mze-sinde, Pekinde in Akademisin de, Kyotoda
Ryuko-ku niversitesinde bulunmaktadr. stanbul daki ki-taplklarda da
azmsanmayacak sayda Uygurca yaz-ma vardr.
Uygur edebiyatn betimlemek Budist Uygur Edebiyat
Budist Uygur yazl belgelerinin byk blm in-e, Tibete, Toharca,
Soda ve Sanskriteden yapl-m evirilerdir. eviri eserlerin yannda az
sayda z-gn (telif) eser de vardr. Budist Uygurlardan yazma ve basma
eserler kalmtr.
Budist Uygurlardan kalan Buda ve Boddhisavattla-rn bandan geen
olaylar anlatan avadana ve jata-ka ykleri daha ok, rahip olmamakla
birlikte Budiz-mi kabul eden halk topluluklarna dinsel oku ver-mek
iin yazlmtr. Cemaat toplantlarnda rahiple-rin halka okuduu bu
ykler, ou zaman sutralar (Budann vaazlar) iine yerletirilmitir.
Toharcadan geniletmelerle Uygurcaya evrilen Ma-itrisimit, bu
ekilde krn grlecek ey, sahne ese-ri olarak yazlmtr. Karlkl konuma
hlinde ya-zlan bu kitap, krn balklar ile ilk temsil eserler-den
biri olduu kanaatini vermektedir.
Maitrisimit gibi sahneye konulmak zere yazl-m nemli bir eser de
Kalyanamkara et Papamka-ra (yi Dnceli Kardele Kt Dnceli Karde)
yksdr.
Budist Uygur sahasnda Buda vaazlarn konu alan sutralar (Uygurca
sudur) da yazlmtr. Bu sutralar iinde en nemlisi Suvarnaprabhasa
sutra, Uygurca ad ile Altun Yaruktur.
Sutralar arasnda bir eserin ad Kuan-i-im Pusardr. Aslnda bu
yazma byk bir eserin Sanskrit adyla Saddharmapundarika-Sutrann
Uygurcas Vap hua ki atlg nom eeki sudurun 25. blmdr.
Budist Trk edebiyatnda inceden evrilmi uydur-ma (=apocryphal)
sutralar da vardr. Sekiz Ykmek Sekiz Yn adl sutra, bu tre
girmektedir.
Budist Uygur edebiyat iinde tvbe dualar da var-dr. Bunlar,
Budizme inanan halkn iledii gnahlar-dan arnmas iin hazrlanm
metinlerdir. Budist Uy-gurlara ait yazl rnler arasnda dharani (Uyg.
dar-n) ad verilen by formllerinin yazld metinler de vardr.
1
2
3
-
2. nite - Uygurca 29
Budist Uygur edebiyatnn ounluu eviri olan eserleri, dzyaz
(nesir) rnlerine rnektir. Bir de iir (manzum) trnde ve genelde zgn
yarat olan rnler vardr. Bu iirlerin en nemli zellii n uyak
(alliterasyon) bulunmasdr. Bazlarnda da n uyak-tan baka son uyak ve
hece ls grlmektedir.
Maniheist Uygur Edebiyat 762de Maniheizmin devlet dini olarak
kabul ediliin-
den 840 ylnda Uygurlarn Dou Trkistana g et-mesine kadarki 80 yl
boyunca Maniheist Uygur ede-biyatnn ilk rnlerini vermeye balad
sylenebi-lir. Maniheist Uygurlardan kalan metinler kk bo-yutlu
yazmalardr. Noktalama iaretlerinin kullanm bakmndan Budist evreye
ait metinlerden kolaylkla ayrt edile bilir. Maniheist Uygur
edebiyatnn rnle-ri arasnda ykler, din metinler yani Maniheistlerin
uyacaklar kurallar anlatan metinler ve bir Mani ma-nastr ynetmelii,
tvbe dualar ve ilahiler kalmtr. zellikle hem n uyakla hem de son
uyakla yazlm baarl iir rnekleri vardr.
Uygurca ad ki Yltz Nom (ki Kk Kitab) olan met-nin Maninin yazd
yedi kitaptan birinin Uygurca evirisi olduu sanlmaktadr.
Gnah kartarak tvbe etmek iin hazrlanm me-tinler arasnda en
nemlisi Huastvanifttir.
Koo ve Dunhuang evresinde bulunan Huastvanift yazmalar, Mani ve
Uygur alfabesi ile yazlm olup bunlarn Sodadan evrilmi olabilecei
sanlmak-tadr.
Baka Metinler Eski Trkler arasnda az sayda olmak kouluyla H-
ristiyanln Nestur mezhebine inanrlar da km-tr. Turfan ve
evresindeki buluntular arasnda Hris-tiyan Uygurlardan kalan az
sayda metin vardr. Uy-gurca yazl metinler arasnda hukuk belgeleri
de var-d. Gkbilim, takvim, yldz fal ve sihir ile salk bil-gisi, fal
ve muska kitaplar konularnda Uygurca yazl metinler de vardr. Fal
kitaplarnda ise Maniheist ev-rede yazlm olduu sanlan, Trk-runik
harfleriyle yazl olan Irk Bitig Fal Kitab son derece nemlidir.
Orhun ve Uygur Trkeleri arasndaki farklaraklamak1. Uygurcada y
ve n azlarnn olumasna neden olan Orhun Trkesindeki // (ny) birleik
sesinin Uygurcada /y/ ve /n/ye dnmesi.
2. Orhun Trkesi b- ~ (sz ii /n/, // olmas duru-munda) m- >
Uygurcada m-.
3. Orhun Trkesi -b-, -b > Uygurca -w-, -w. 4. Orhun Trkesinde
gelecek zaman ekimi -DAI,
-I ve -sIK ekleri ile yaplrken Uygurcada bu zamann ekiminde dier
eklerin yan sra -GAy ekinin grl-meye balamas.
5. Ad durum eklerinden, kma durumu eki Orhun Trkesinde +DA iken,
Uygurcada bulunma durumu ekinin yan sra bu ekin ilevini +DIn ekinin
almas.
6. lgi hli eki Orhun Trkesinde +I / +nI iken Uy-gurcada nl veya
nszle sonlanan szlerden sonra +nI olarak gelmesi.
4
-
Uygur Trkesi30
Kendimizi Snayalm1. Uygurca yazmalarn bulunduu Bin Buda
Maaralarn aadakilerden hangisi bulmutur?
a. A. Steinb. S. E. Malovc. A. Grnwedeld. A. von Le Coqe. P.
Pelliot
2. Uygurca metinlerle ilgili aadaki ifadelerden hangisi
yanltr?
a. Uygurca yazl metinlerin ou ince, Tibete, To-harca, Sodca ve
Sanskriteden yaplm evirilerdir.
b. Uygurca metinler, eitli dillerden evrilirken metnin daha
anlalr klnmas iin ou kez geniletme ve eklemelere gidilmitir.
c. Uygurca metinler arasnda taa oyularak yazlm olanlar
ounluktadr.
d. eviri eserlerin yannda az sayda da olsa zgn eser de
vardr.
e. Eldeki Uygurca metinlerin byk ksm inceden evrilmitir.
3. Uygurlarda sahneye konulmak zere yazld sanlan iki byk eser,
aadakilerin hangisinde birlikte ve doru ola-rak verilmitir?
a. Maitrisimit, Suvarnaprabhasa (Altun Yaruk)b. Suvarnaprabhasa,
Kalyanamkara et Papamkarac. Kalyanamkara et Papamkara,
Maitrisimitd. Maitrisimit, Kuani-im Pusare. Kuani-im Pusar,
Suvarnaprabhasa
4. Kalyanamkara et Papamkara hakknda 1940 ylnda Trkiyede yaplan
alma kime aittir?
a. R. Rahmeti Aratab. inasi Tekinec. Talat Tekined. Saadet
aatayae. Hseyin Namk Orkuna
5. Suvarnaprabhasa (Altun Yaruk) ve Hsan Tsangn bi-yografilerini
Uygurcaya kim evirmitir?
a. Bebalkl ngko Seli Tutungb. Arpn orc. Kagarl Mahmudd.
Gabdur-Reid Rahmetie. Bg Kaan
6. Uygurca yazlm iirler zerinde yaplan en kapsaml a-lma olan
Eski Trk iiri adl eser, kime aittir?
a. inasi Tekineb. Reid Rahmeti Aratac. Saadet aatayad. Ahmet
Caferolunae. Hseyin Namk Orkuna
7. Orhun Trkesi ve Uygurca arasndaki farklarla ilgili aadaki
ifadelerden hangisi yanltr?
a. Orhun Trkesi b- ~ (sz iinde /n/ ve // olmas du-rumunda) m-,
Uygurcada m-ye geliir.
b. Orhun Trkesi -b-, -b, Uygurcada -w-, -wye geliir.c. Orhun
Trkesinde gelecek zaman ekimi -DAI,
-I ve -sIK ekleri ile yaplrken Uygurcada bu eklerin yan sra -GAy
eki kullanlmaya balanmtr.
d. Ad durum eklerinden olan kma durumu eki, Or-hun Trkesinde +DA
iken Uygurcada bulunma du-rumu ekinin yan sra bu ekin ilevini DIn
almtr.
e. Uygurcada, Orhun Trkesindeki sz ii ve sonu /d/ sesi, /y/ye
gelimitir.
8. Orhun Trkesi birleik sesi, Uygurcada hangi seslere
geliir?
a. n, lb. n, rc. n, yd. n, e. n, t
9. Orhun ve Uygur Trkelerinin ilk gramer almasn kim yapmtr?
a. V. Bangb. A. von Gabainc. Talat Tekind. Marcel Erdale. F. W.
K. Mller
10. Uygurca metinlerde krn, krnlk, krni, krn-lemek gibi szlerin
gemesi Uygurlar arasnda hangi sanatn olduunu dorular?
a. Tiyatrob. Sinemac. Heykeld. iire. Resim
-
2. nite - Uygurca 31
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar1. a Yantnz yanl ise, Uygurca Yazl
Metinler konu-
sunu yeniden gzden geiriniz.2. c Yantnz yanl ise, Uygurca Yazl
Metinler ko-
nusunu yeniden gzden geiriniz.3. c Yantnz yanl ise, Budist Uygur
Edebiyat konu-
sunu yeniden gzden geiriniz.4. e Yantnz yanl ise, Budist Uygur
Edebiyat konu-
sunu yeniden gzden geiriniz.5. a Yantnz yanl ise, Budist Uygur
Edebiyat konu-
sunu yeniden gzden geiriniz.6. b Yantnz yanl ise, Budist Uygur
Edebiyat konu-
sunu yeniden gzden geiriniz.7. e Yantnz yanl ise, Orhun Trkesi
ve Uygur Trk-
esi Arasndaki Farklar konusunu yeniden gzden geiriniz.
8. c Yantnz yanl ise, Orhun Trkesi ve Uygur Trk-esi Arasndaki
Farklar konusunu yeniden gzden geiriniz.
9. b Yantnz yanl ise, Uygurcada y ve n Az konu-sunu yeniden
gzden geiriniz.
10. a Yantnz yanl ise, Budist Uygur Edebiyat konu-sunu yeniden
gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant AnahtarSra Sizde 1Budist ve Maniheist Uygur
metinlerini daha iyi anlayabil-mek iin interneti kullanarak Budizm
ve Maniheizm hakkn-da bilgi veren sitelere ve yazl kaynaklara
ulanz. rnein: http://www. dunyadinleri. com
Sra Sizde 2a. Maitrisimit, Toharcadan geniletmelerle Uygurcaya
ev-rilmitir.b. krn (= sahne eseri) olarak yazlmtr. c. Bir ksm
Budann hayatn anlattndan, konu bakmn-dan avadanalarn arasna
girer.d. Bir ksm da Buda vaazlarn iine alr, yani sutralara aittir.
e. Karlkl konuma hlinde yazlmtr. Eser, 27 blmden (l), bir giri
(ykn) ve 28 fasldan ibarettir.
Arat, R. Rahmeti, Eski Trk iiri, TTK Yaynlar, Anka-ra 1965.
Barutcu-znder, F. Sema, Eski Trklerde Dil ve Edebi-yat, Trkler,
C. 3, s. 481-499.
aatay, Saadet, Uygur Yaz Dili, A Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi
Dergisi, C. I, S. 5, Ankara 1943, s. 77-88.
_______, slmiyetten nce Trk Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, Trk
Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar: 45, Ankara 1976, s. 390-404.
Erdal, Marcel, A Grammar of Old Turkic, Brill, Leden-Boston
2004.
Erimer, Kayahan, Eski Trke Gktrke ve Uygur Yaz Dili, TDK
Yaynlar, Ankara 1969.
zgi, zkan, Uygurlarn Siyas ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna
Gre), TKAE Yaynlar, Ankara 1987.
Tekin, inasi, Eski Trk Yaz Dillerinin zellikleri zerine Dnceler
ve Bunlarn Teekkl le Trk Siyas Bir-likleri Arasndaki likiler, Tarih
ve Toplum 101, 1992, s. 9-19.
Tekin, Talat, Tarih Boyunca Trkenin Yazm, Trk Dilleri Aratrmalar
Dizisi, Simurg, Ankara 1997.
Tezcan, Semih, Trklerde Yaz kltrnn balangc ve geliimi, Harf
Devriminin 50. Yl Sempozyumu, Ankara 1981, s. 41-42.
_______, En Eski Trk Dili ve Yazn, Bilim, Kltr ve -retim Dili
Olarak Trke, TTK Yaynlar, Ankara 1994, s. 271-325.
Yararlanlan Kaynaklar
-
3Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;Kalyanamkara et Papamkara (yi
Dnceli Prensle Kt Dnceli Prens) adl eserin 1-12 sayfalarn okuyup
evirebilecek ve metinde geen szck-lerin yaplarn
zmleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
indekiler
Uygur Trkesi Uygur Trkesi-Metin-I
KALYANAMKARAetPAPAMKARA(1-12.SAYFALAR)
Kalyanamkara et Papamkara (yi Dnceli Prensle Kt Dnceli Prens)
(1-12. Sayfalar)
UYGUR TRKES
-
KALYANAMKARA ET PAPAMKARA
(yi Dnceli Prensle Kt Dnceli Prens)
Uygur Trkesi Metin-I
Resim 3.1
(James Russel Hamilton
(eviren Vedat Kken), yi ve
Kt Prens yks, TDK, Ankara
1998, s.286).
-
Uygur Trkesi34
Aklama:Uygurcada yaznn zorluundan dolay ilk nce harf aktarmnn
yani transliterasyo-nun yaplmas zorunlu hle gelmitir. Onun iin
burada da metnin ilk olarak transli-terasyonu daha sonra da trans
kripsiyonu (yazevrimi) verilmitir.
I1. TXRW YLYNCWK TLNTWRDYtaaru ilinke atlanturd(Prensi) darya
gezinti yapmak zere ata bindirmiler- 2. RTY PLYX TTYN TRYXCY
LRXerti bal tatn tar-laradi. ehir dnda iftileri3. KWYRWR RTY QWRWX
YYRYK SWVYWkrr erti uru yirig suvayugrr idi. Kuru topra sulayp4.
WYL YYRYK TRYYW XW QWZXWN