-
181
Aleksandra Gajecka-Antosiewicz Akademia Muzyczna im. Grażyny i
Kiejstuta Bacewiczów w Łodzi
Utwory klAwesynowe PAwłA szymAńskieGo
Twórczość klawesynowa współczesnych kompozytorów polskich ma co
najmniej osiem-dziesięcioletnią tradycję1. Pierwszą kompozycją na
klawesyn zamieszczoną w bazie danych Związku Kompozytorów Polskich
jest Prelude et fuge pour piano ou clavecin Aleksandra Tansmana z
roku 1936. W latach 40. XX wieku utwory klawesynowe komponowali
m.in. Szymon Laks i Michał Spisak, a w latach 50. XX wieku: Witold
Lutosławski, Roman Palester, Tadeusz Paciorkiewicz, Konstanty
Regamey, Witold Rowicki, Bogusław Schaeffer, Roman
Haubenstock-Ramati. W następnej dekadzie do grona kompozytorów
zainteresowanych klawesynem dołączyli: Tadeusz Baird, Jan Fotek,
Włodzimierz Kotoński, Tadeusz Machl, Krzysztof Penderecki, Romuald
Twardowski i in. Zdecydowany impuls twórczy dał środowisku
muzycznemu Konkurs Kompozytorski im. Wandy Landowskiej ogłoszony
przez Polskie Radio i Telewizję w 1979 roku. Przyczynił się on do
swoistej erupcji twórczości klawesynowej2. Kolejny ważny etap tego
nurtu w Polsce wyznacza działalność artystyczna wybitnej polskiej
klawesynistki Elżbiety Chojnackiej, dla której od początku lat 80.
pisali kompozytorzy polscy 3, wśród nich Paweł Szymański.
W ostatnich latach sukcesywnie powiększa się katalog utworów
przeznaczonych na kla-wesyn, zarówno jako instrument solowy, jak i
orkiestrowy. Intrygujące brzmienie klawesynu, jego właściwości
kolorystyczne i techniczne (różnorodność barw uzyskiwana poprzez
zmia- nę rejestrów, dwuklawiaturowość, różne systemy strojenia),
jak również maniery wyko- nawcze wypracowane w nurcie wykonawstwa
historycznego w różnoraki sposób pobu-dzają myśl kompozytorską.
Klawesyn wykorzystywany jest w muzyce awangardowej,
eksperymentalnej i abstrakcyjnej (jako „«wehikuł» do innego
wymiaru, innych światów”4), ale także na gruncie tendencji
historyzujących, w myśl hasła „Zurück zu Bach”5, wyrażające- go się
w sięganiu po dawne formy i gatunki, takie jak aria, canzona, fuga,
passacaglia, sonata, toccata, oraz stosowaniu technik imitacyjnych,
faktury polifonicznej czy innych zabiegów stylizacyjnych i
archaizacyjnych.
W Polsce tematyka współczesnej muzyki klawesynowej podejmowana
jest rzadko. Z przeglądu dostępnej literatury wynika, że
przedstawiana była ona dotychczas w formie omówień płytowych,
artykułów, recenzji oraz w niepublikowanych pracach naukowych
(prace magisterskie Piotra Wilczyńskiego6, Katarzyny
Grabiszewskiej7 i Piotra J. Maksymowicza8 1 Okres podany w oparciu
o bazę danych ZKP – stan na rok 2016.2 Wykaz utworów klawesynowych
znajduje się w pracy doktorskiej – A. Gajecka-Antosiewicz, Aspekty
techniczno-wyrazowe w wybranych utworach klawesynowych
współczesnych kompozytorów polskich, Akade- mia Muzyczna im. G. i
K. Bacewiczów, Łódź 2014.3 Z. Bargielski, H. M. Górecki, K.
Knittel, H. Kulenty, J. Kornowicz, W. Kotoński, A. Kurylewicz, Z.
Krauze, K. Meyer, P. Moss, P. Mykietyn i in.4 Z wypowiedzi B.K.
Przybylskiego cytowanej w: K. Grabiszewska, Klawesyn XX i XXI
wieku, Łódź 2004, s. 46.5 K. Baculewski, Polska twórczość
kompozytorska 1945–1984, Kraków 1987, s. 75.6 P. Wilczyński,
Klawesyn w polskiej muzyce współczesnej, Akademia Muzyczna im. F.
Chopina, Warszawa 1991.7 K. Grabiszewska, Klawesyn XX i XXI wieku,
Akademia Muzyczna im. G. i K. Bacewiczów, Łódź 2004.8 P. J.
Maksymowicz, Rola ośrodka w Saint-Leu-la-Forȇt w odrodzeniu
klawesynu oraz w artystycznej
-
182
oraz rozprawa doktorska autorki niniejszego artykułu9). Wskazać
można również na ta- kie źródła, jak sprawozdania z działalności
stowarzyszeń muzycznych oraz festiwali i instytucji muzycznych.
Przyczyniają się one do poszerzania i promocji dzieł polskich
twórców poprzez zamówienia kompozytorskie, koncerty, warsztaty i
konkursy. Muzyce i osobie Pawła Szymańskiego poświęcono wiele
prac10, jednak refleksja nad jego utwo-rami klawesynowymi na tym
bogatym tle prezentuje się dość skromnie, obejmując jedynie
recenzje i felietony. Nieocenione źródło informacji stanowi zapis
audiowizualny Festiwalu Muzyki Pawła Szymańskiego, który odbył się
w dniach 24 listopada – 1 grudnia 2006 roku w Studiu Koncertowym
Polskiego Radia im. Witolda Lutosławskiego w Warszawie11. Wykonano
wówczas 42 utwory Szymańskiego, w tym sześć utworów z klawesynem.
Niniejszy artykuł jest pierwszą pisemną prezentacją kompletu
utworów z klawesynem Pawła Szymańskiego.
Paweł Szymański12 urodził się 28.03.1954 roku w Warszawie.
Ukończył Liceum Muzyczne im. Karola Szymanowskiego w Warszawie
(klasa fagotu Kazimierza Piwkowskiego), a następnie – z
wyróżnieniem – Państwową Wyższą Szkołę Muzyczną im. F. Chopina w
War-szawie: kompozycję u Włodzimierza Kotońskiego (1973–78) i
Tadeusza Bairda (1978). W 1976 brał udział w Międzynarodowej
Letniej Akademii Muzyki Dawnej w Innsbrucku, a w latach 1978, 1980
i 1982 w Międzynarodowych Kursach Wakacyjnych Nowej Muzyki w
Darmstadt. W roku akademickim 1984–1985 był stypendystą im. Herdera
(studia u Romana Haubenstocka-Ramatiego), a w 1987–1988 – Deutscher
Akademischer Austauschdienst w Berlinie. Współpracował ze Studiem
Eksperymentalnym Polskiego Radia (1979–81), z Niezależnym Studiem
Muzyki Elektroakustycznej (1982–84), Studiem Muzyki Elektronicz-nej
Akademii Muzycznej w Krakowie (1983) oraz ze Studiem Elektronicznym
Technische Universität w Berlinie Zachodnim (1987–88). W latach
1982–87 wykładał na Wydziale Kompozycji, Teorii i Dyrygentury PWSM
im. F. Chopina w Warszawie. Od 1979 roku należy do Związku
Kompozytorów Polskich: w latach 1991–1994 i 1997–1999 był
wicepreze- sem Zarządu Głównego ZKP, a od 2011 roku Członkiem
Honorowym ZKP. W latach 1987, 1989–1998 należał do komisji
programowej Festiwalu „Warszawska Jesień”. W latach 1992–2006 był
członkiem Zarządu Fundacji „Ruch Muzyczny”, w 1993–1994 – Kolegium
Muzycznego Polskiego Radia, 1997–2001 – Kapituły Nagrody Wielkiej
Fundacji Kultury. W roku 2012/2013 został wyróżniony tytułem
„kompozytora sezonu” w Filharmonii Narodowej w Warszawie.
i pedagogicznej działalności Wandy Landowskiej, Akademia
Muzyczna im. S. Moniuszki, Gdańsk 2012.9 A. Gajecka-Antosiewicz,
Aspekty techniczno-wyrazowe w wybranych utworach klawesynowych
współczes-nych kompozytorów polskich, Akademia Muzyczna im. G. i K.
Bacewiczów, Łódź 2014.10 Zostały one wymienione w bibliografii.11
Nagrania koncertów dostępne są na stronie
http://ninateka.pl/filmy/festiwal-muzyki-pawla-szymanskiego
[dostęp: 01.03.2016] oraz w postaci czteropłytowego albumu DVD
wydanego w 2007 roku przez Polskie Wydawnictwo Audiowizualne.12
Biogram sporządzony na podstawie materiałów udostępnionych przez
Annę Jordan-Szymańską – żonę kompozytora.
-
183
Wybór przyznanych autorowi nagród przedstawia się
następująco:
– I nagroda, utwór Gloria, Konkurs Młodych ZKP, 1979,
– IV miejsce, utwór Gloria, w kategorii młodych kompozytorów,
Międzynarodowa Trybuna Kompozytorów w Paryżu, 1981,
– Nagroda za utwór Lux aeterna, Konkurs Kompozytorski Muzyki
Sakralnej Międzynaro-dowej Akademii Bachowskiej w Stuttgarcie,
1985,
– I nagroda13, Partita III, Konkurs Kompozytorski im. Benjamina
Brittena w Aldeburgh, 1988,
– Główna nagroda (motet In paradisum), Konkurs Międzynarodowej
Fundacji Muzyki Polskiej, 1995,
– Nagroda ZKP, 1993,
– Nagroda Wielka Fundacji Kultury w Warszawie, 1994 (za rok
1993),
– Srebrny medal „Zasłużony Kulturze – Gloria Artis”, 2005,
– „Fryderyk 2008” w kategorii „Kompozytor roku”.
Paweł Szymański jest autorem czterech utworów na klawesyn solo
oraz pięciu kompo- zycji na klawesyn jako instrument solistyczny,
kameralny lub orkiestrowy14. Ich wykaz przedstawia się
następująco:
– Limeryki [wersja I] na skrzypce i klawesyn (1975),
– Villanelle na kontratenor, 2 altówki i klawesyn (1981),
– Partita III na klawesyn amplifikowany i orkiestrę
(1985–86),
– Through the Looking-Glass... III: wersja I. na klawesyn solo
(1994), wersja II. na klawe- syn i kwartet smyczkowy (1994),
– Une suite de pièces de clavecin par MR. Szymański na klawesyn
solo (2001),
– Concerto grosso con duoi Violini e Violoncello di Concertino
obbligati e duoi altri Violini, Viola e Basso di Concerto Grosso
del Sig’ Szymański (2004),
– Les Poiriers en Pologne ou une Suite de Pièces Sentimentales
de Clavecin faite par Mr Szymański na klawesyn solo (2008),
– Dissociative Counterpoint Disorder na klawesyn solo
(2014).
13 ex equo z Benedictem Masonem14 Kompozytor wykorzystał również
przetworzony elektronicznie dźwięk klawesynu w utworze La folia na
taśmę z 1979 roku.
-
184
Pierwszą grupę omówionych w artykule utworów stanowią kompozycje
awangardowe i surkonwencjonalne. Surkonwencjonalizm15 (autorska
technika Szymańskiego polegająca na tworzeniu muzycznego
palimpsestu, w którym pierwotne struktury zaczerpnięte z muzyki
baroku – nigdy jednak nie przywoływane dosłownie, a tkwiące w
podświado- mości kompozytora – stanowią niesłyszalną bazę
dźwiękową, na której budowane jest współ-czesne dzieło) wprawnemu i
wykształconemu słuchaczowi umożliwia „dwupoziomowe ro- zumienie
muzyki”16 – na poziomie „pod” znajdują się odniesienia do form,
właściwości fak-tury, motywiki oraz rytmiki utworów barokowych,
natomiast w warstwie „nad” [franc. sur] nie stosuje się żadnych
zabiegów stylizacyjnych ani archaizacyjnych. Warto w tym miejscu
podkreślić, że swój stosunek do tradycji kompozytor wyraził w
następujący sposób:
Tradycję pojmuję jako zbiór pewnych zasad, język, słownik
służący do skonstruowania więcej niż jednego przedmiotu
artystycznego albo dzieła. Jeśli owe przedmioty czy dzieła odwołują
się do wspólnego języka, mamy do czynienia z tradycją. Wydaje mi
się, że utrzymanie rozwoju sztuki w tradycji jest paradoksalnie
możliwe przy poczuciu totalnej teraźniejszości, tzn. bez
zastanawiania się, że czas upływa, że coś było przedtem, a coś
będzie potem17.
Drugą grupę utworów Szymańskiego stanowią kompozycje na wskroś
konwencjonal-ne: nawiązujące do barokowej muzyki niemieckiej,
francuskiej i włoskiej, z właściwą tym stylom gramatyką języka
muzycznego, techniką, kolorystyką, estetyką, repertuarem gestów
muzycznych oraz instrumentarium. Zwróćmy uwagę na jeszcze jedną
właściwość muzyki eksponowaną przez Szymańskiego: kompozytor
definiuje ją jako sztukę asemantyczną, przynależną do obszaru
abstrakcji, doświadczenia estetycznego, nie zaś jako zjawisko
posiadające swe źródło w subiektywnych przeżyciach i
doświadczeniach:
Ewentualnemu słuchaczowi mojej muzyki nic poza nią nie mam do
zakomunikowania. Nie żądam od słuchacza, aby znalazł w mojej muzyce
to, co chciałbym, żeby w niej istniało, a czego, być może, nie
udało mi się w niej zawrzeć; z drugiej strony nie pomagam mu w
odnalezieniu w tej muzyce tego, czego on sam nie potrafi
odnaleźć 18.
Grupa I – kompozycje awangardowe i surkonwencjonalne
Do grupy tych utworów należą: Limeryki, Villanelle, Partita III,
Through the Looking-Glass... III, Dissociative Counterpoint
Disorder.
Limeryki [wersja I] na skrzypce i klawesyn (1975)
– Prawykonanie: 10 V 1976, Warszawa, koncert studencki w PWSM,
Bogdan Lewandowski (skrzypce) i Władysław Kłosiewicz
(klawesyn),
15 Termin został stworzony przez Pawła Szymańskiego i Stanisława
Krupowicza.16 J. Topolski, Dwanaście spojrzeń na muzykę Pawła
Szymańskiego, [online] http://www.nowamuzyka.
republika.pl/artykuly/teksty/topolski1.htm [dostęp: 01.03.2016].17
A. Kwiecińska, Bezczas Szymańskiego, „Ruch Muzyczny” 2014, nr 3,
[online] http://www.ruchmuzyczny.
art.pl/index.php/tematy/muzyka-wspolczesna/348-bezczas-szymanskiego
[dostęp: 06.03.2016].18 P. Szymański, Nowe pokolenie kompozytorów
polskich o sobie, „Ruch Muzyczny” 1979, nr 10.
-
185
– Dyskografia:
– nagranie archiwalne: Polskie Radio „Dwójka”, 197719,
– Festiwal Muzyki Pawła Szymańskiego, DVD 4, Polskie Wydawnictwo
Audiowizualne, Polskie Radio S.A., Warszawa, 200620,
– Violin and something more… wyd. The Film Harmony Orchestra, nr
kat.0115, 201521,
– Wydanie drukiem: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Warszawa
1976,
– utwór skomponowany bez zamówienia.
Pierwszy w dorobku Szymańskiego utwór z udziałem klawesynu
przeznaczony został na dwumanuałowy klawesyn współczesny z
rejestrami zmienianymi za pomocą dźwigni pedałowych, o
następujących możliwościach barwowych: I manuał: 8’22 (L), 16’ (L),
II manuał: 8” (L), 4’. Rejestracja w utworze została precyzyjnie
określona.
Kompozycja składa się z ośmiu miniatur sonorystycznych, pod
względem formy afo-rystycznych. I miniatura, niezwykle lapidarna,
obejmuje trzy takty: od zatrzymanego współbrzmienia na dźwięku as w
różnych rejestrach po krótki, figuracyjny motyw final-ny (przykład
1). II miniaturę rozpoczyna repetycja najwyższego dźwięku klawesynu
(po transpozycji w rejestrze 4’ jest to f4) w dynamice mp,
dublowana w partii skrzypiec. Repetycja ta ulega „rozszczepieniu”
interwałowemu poprzez wychylenia sekundowe (przykład 2) i tercjowe,
a także wzbogaceniu akcentami wynikającymi z rejestracji klawesynu,
skoków interwałowych i klasterów (w kulminacji, w partii
klawesynu). III miniatura również lapidarna, trzytaktowa, wprowadza
kontrastujące partie skrzypiec (linia melodyczna legato o kierunku
opadającym, zakończona powtarzanymi dźwiękami staccato oddzielonymi
pauzami) i klawesynu (finezyjne, krótkie motywy o kierunku
wstępującym i zakończeniu analogicznym dla partii skrzypiec). IV
miniatura jest rozwi-nięciem pomysłu repetycji z przewagą dynamiki
w różnych odcieniach piano. V miniatura ma charakter taneczny,
zawiera się w sześciu taktach. W VI miniaturze na tle ostinatowej,
dwugłosowej linii basowej w partii klawesynu oba instrumenty
dialogują za pomocą krótkich motywów. VII miniatura ma charakter
wirtuozowski. VIII miniaturę tworzy jednogłosowa linia melodyczna –
molto legato e cantabile – prezentowana w oktawach przez skrzypce i
klawesyn (przykład 3). W ostatnim takcie ulega ona „rozstrojeniu”
poprzez zastosowanie chromatyki (przykład 4).
19 Wykonawcy: Manuel Enriquez (skrzypce) i Władysław Kłosiewicz
(klawesyn).20 Wykonawcy: Krzysztof Lasoń (skrzypce), Marek
Toporowski (klawesyn).21 Wykonawcy: Małgorzata Kogut-Ślanda
(skrzypce), Aleksandra Rupocińska (klawesyn).22 W artykule
została przyjęta następująca forma skrótów na oznaczenie
rejestracji: 8’ – rejestr ośmiosto-powy dolnej klawiatury, 8” –
rejestr ośmiostopowy górnej klawiatury, 4’ – rejestr czterostopowy,
16’ – rejestr szesnastostopowy.
-
186
Przykład 1. P. Szymański, Limeryki, miniatura I
Przykład 2. P. Szymański, Limeryki, miniatura II,
„rozszczepienia” interwałowe, t. 1–3
Przykład 3. P. Szymański, Limeryki, miniatura VIII, zdwojenia
oktawowe, t. 1–3
-
187
Przykład 4. P. Szymański, Limeryki, miniatura VIII, t. 5,
„rozstrojenie” melodii poprzez zastosowanie
chromatyki
Villanelle na kontratenor, 2 altówki i klawesyn (1981)
– Prawykonanie: 12 IX 1983, Lusławice – Dwór, II Festiwal w
Lusławicach „Pieśń Ro-mantyczna”, wykonawcy: Marcin
Bornus-Szczyciński (kontratenor), Bogumiła Gizbert-Studnicka
(klawesyn), Henryk Żywicki (altówka) i Janusz Chrzanowski
(altówka),
– Dyskografia: Festiwal Muzyki Pawła Szymańskiego, DVD 4,
Polskie Wydawnictwo Audiowizualne, Polskie Radio S.A., Warszawa,
200623,
– Dostępność materiałów nutowych: Chester Music Limited,
London/Paweł Szymański,
– Zamówienie Krzysztofa Pendereckiego na II Festiwal w
Lusławicach „Pieśń Romantyczna”,
– Dedykacja: Elżbieta i Krzysztof Pendereccy.
Utwór powstał do poetyckiego tekstu Villanelle zaczerpniętego z
powieści Jamesa Joyce’a Portret artysty z czasów młodości:
Czy cię nie dręczy ognisty żar Co zwabił z nieb serafów rój?
Zapomnij dni ubiegłych czar.
Twych oczu błysk w proch serce starł I jam dziś rab już jeno
twój.
Czy cię nie dręczy ognisty żar?
Twej chwały dym na morzach wsparł Kadzideł kłębnych gęsty zwój.
Zapomnij dni ubiegłych czar.
W eucharystyczny hymn się zwarł Nasz rwący krzyk, skarg pełen
znój.
Czy cię nie dręczy ognisty żar?
Gdy dzierży dłoń ofiarny dar, W kielichu niosąc życia zdrój,
Zapomnij dni ubiegłych czar.
23 Wykonawcy: Piotr Olech (kontratenor), Ryszard Reichert i
Ryszard Groblewski (altówki), Marek Topo-rowski (klawesyn).
-
188
Oczyma bym ci z ciała zdarł, Z przepysznych bioder zwiewny
strój!
Czy cię nie dręczy ognisty żar? Zapomnij dni ubiegłych
czar24.
Przejmującą ekspresję utworu podkreślają: liczne zawieszenia
narracji muzycznej, krót-kie, powtarzane motywy dające efekt
swoistej fiksacji melodycznej, specyficzna barwa głosu kontratenoru
oraz pojawiające się subito forte zespołu instrumentalnego.
Partita III na klawesyn amplifikowany i orkiestrę (1985–86)
– Prawykonanie: XXIX „Warszawska Jesień” (koncert finałowy),
Warszawa, 1986, Fil-harmonia Narodowa, Elżbieta Chojnacka
(klawesyn), Orkiestra Filharmonii Narodowej, Kazimierz Kord
(dyrygent),
– I Nagroda na Konkursie Kompozytorskim im. Benjamina Brittena w
Aldeburgh w 198825,
– Dyskografia:
– z prawykonania: płyta winylowa26, Polskie Nagrania Muza SX
2466 SX2466, Kronika Dźwiękowa WJ’86/12; nagranie archiwalne
Polskiego Radia27, luty 1992,
– Paweł Szymański, CD ACCORD ACD 038 011 378-228,
– Festiwal Muzyki Pawła Szymańskiego, DVD 2, Polskie Wydawnictwo
Audiowizualne, Polskie Radio S.A., Warszawa, 200629,
– Małgorzata Sarbak harpsichord. Paweł Szymański Dissociative
Counterpoint Disorder, CD DUX 133230, 2016,
– III Partita została wykorzystana jako ścieżka dźwiękowa do
filmu Usłyszcie mój krzyk Macieja Drygasa (1991)31,
– Dostępność materiałów nutowych: Chester Music Limited, London/
Paweł Szymański
– utwór pisany bez zamówienia.
W katalogu dzieł kompozytora Partita III jest jedną z czterech
partit, obok: Partity I na orkiestrę (1976), Partity II na
orkiestrę (1977–78) i Partity IV na orkiestrę (1986). Utwór
przeznaczony jest na klawesyn współczesny z obligatoryjną
rejestracją i wzmocnie- niem elektronicznym. Składa się z kilku
części, formalnie bliższych wariacji (z uwagi
24 J. Joyce, Portret artysty z czasów młodości, tłum. Z. Allan,
Warszawa 1977, s. 110.25 ex aequo z Benedictem Masonem26 Wykonawcy:
E. Chojnacka (klawesyn), Orkiestra Filharmonii Narodowej, Kazimierz
Kord (dyrygent).27 Wykonawcy: Elżbieta Chojnacka (klawesyn),
WOSPRiT, Marek Pijarowski (dyrygent).28 Wykonawcy: Elżbieta
Chojnacka (klawesyn), WOSPRiT, Antoni Wit (dyrygent).29 Wykonawcy:
Władysław Kłosiewicz (klawesyn), Orkiestra Kameralna Miasta Tychy
Aukso oraz Orkiestra Symfoniczna Akademii Muzycznej im. Karola
Szymanowskiego w Katowicach, Marek Moś (dyrygent).30 Wykonawcy:
Małgorzata Sarbak (klawesyn), The Janáček Philharmonic Orchestra,
Zsolt Nagy (dyrygent).31 Film ten zdobył nagrodę „Felix 1991” w
kategorii filmów dokumentalnych w Berlinie.
-
189
na wykorzystanie techniki przetworzeniowej) niż suity. W
transformacjach początkowych struktur uwypuklony został czynnik
motoryczny, stosowana jest polimetria i złożona rytmika. Burzliwa
narracja „rozpędzonej” orkiestry na czele z koncertującym
klawesynem w dynami- ce forte 32 zostaje przerwana po około dwóch
minutach od rozpoczęcia utworu, wpierw za po- mocą ciszy czterech i
pół taktów pauz (przykład 5), a następnie krótkich dźwięków w piano
instrumentów smyczkowych. Dramaturgia kompozycji budowana jest w
oparciu o kontrasty fakturalne, dynamiczne i rytmiczne. Długie,
wybrzmiewające dźwięki w części środkowej Partity pozwalają
uwypuklić walory brzmieniowe takich instrumentów, jak klawesyn,
wibrafony33 czy flety. Ezoteryczna wręcz atmosfera tych odcinków
zachwyca pięknem barw. Zastosowana w utworze technika kanonu
przejawia się w nieustannych metrorytmicznych przesunięciach, ruchu
wertykalnych warstw brzmieniowych (przykład 6). Fakturę
polifo-niczną tworzą trzy płaszczyzny instrumentalne:
I – flety, klarnety, saksofony, trąbki, puzony, tuba, marimby
lub wibrafony, elektryczna gitara basowa
II – partia koncertującego klawesynu
III – smyczki.
Całość utworu kończy powtarzany dźwięk klawesynu na przestrzeni
dziewiętnastu taktów (cis3), na tle zatrzymanych współbrzmień w
partii smyczków i wibrafonu realizującego polirytmiczne struktury,
wysokościowo oscylujące wokół dźwięku cis3.
Dialektyka Partit [Partity III i Partity IV] to dialektyka
żywiołów, esencji, idei – przestrzeni i czasu, dźwięku i ciszy,
rozgestykulowanego ruchu i znieruchomiałej zadumy. Jeśli się zważy,
że w każdym z tych utworów obie ich części nie różnią się
materiałem wyjścio-wym, lecz sposobem jego eksploatowania, może to
być dodatkowym – poza czysto intuicyjnym doznaniem – dowodem na to,
że odnoszą się one do dialektyki profanum i sacrum, ze wskazaniem
na to ostatnie, jako w rozgrywce zwycięskie34.
Przykład 5. P. Szymański, Partita III, nagłe zatrzymanie akcji
muzycznej, t. 40–41
32 Dynamika klawesynu również jest wzmocniona – obligatoryjnie –
przez nagłośnienie za pomocą aparatury elektronicznej.33
Ewentualnie marimby – wskazówka w partyturze.34 A. Chłopecki, Paweł
Szymański, w: Paweł Szymański, ACCORD ACD 038, 1997, s. 6.
-
190
Przykład 6. P. Szymański, Partita III, technika kanonu, t.
172–175
-
191
Through the Looking-Glass... III [wersja I] na klawesyn solo
(1994)
– Prawykonanie światowe: 11.01.1995, Paryż, Centre Pompidou,
Elżbieta Chojnacka (klawesyn),
– Prawykonanie polskie: 18.06.1997, cykl Passage – panorama
muzyki XX wieku zorga-nizowany przez Polskie Towarzystwo Muzyki
Współczesnej, Galeria Zachęta, Warszawa, Elżbieta Chojnacka
(klawesyn),
– Dyskografia:
– W hołdzie Wandzie Landowskiej. Elżbieta Chojnacka – klawesyn,
Polskie Radio (PRCD 1047), Polskie Nagrania (PNCD 1271), 2009,
– Festiwal Muzyki Pawła Szymańskiego, DVD 4, Polskie Wydawnictwo
Audiowizualne, Polskie Radio S.A., Warszawa, 200635,
– Małgorzata Sarbak harpsichord. Paweł Szymański Dissociative
Counterpoint Disorder, CD DUX 1332, 2016,
– Dostępność materiałów nutowych: Chester Music/Paweł
Szymański,
– Dedykacja: Elżbieta Chojnacka36.
Utwór rozpoczyna się gwałtownie: w tutti rejestracyjnym
klawesynu37 ritmico, molto staccato. Zainicjowana minimalistyczna
struktura, złożona z gęstych współbrzmień – powstałych z
rejestracyjnych zdwojeń oktawowych wykonywanych w rytmie
trzydziesto-dwójek (przykład 7) – rozwija się przez powtórzenia
oddzielone pauzami, wydłużanie odcinków oraz wprowadzanie akcentów.
Pomysł prezentowany jest polimetrycznie: 4/4, 2/4, 17/32. Serię
powtórzeń kończy migotliwe, niemal punktualistyczne rozbicie
struk-tury na repetycję dźwięków h2 i f2 w rejestrze 4’ (porzucona
zostaje w tym miejscu kreska taktowa i pojawia się określenie senza
misura – l’istesso tempo). Odcinek ten przechodzi płynnie w nowy
pomysł melodyczny, prowadzony legato, molto rubato, w kanonie
między prawą i lewą ręką. Kolejny fragment budowany jest przez
opadające sekundowo motywy w artykulacji legato, w dwugłosowym
kanonie. W pojedynczych szesnastkowych opóźnie- niach można
doszukać się efektu analogicznego do przesunięcia fazowego w muzyce
elektronicznej. Następująca po tym odcinku krótka wirtuozowska
kadencja przygotowuje ostatni odcinek oparty na repetycji dźwięków
e2 i f2, a następnie f1, g1 i as1. Na ich tle wprowadzone zostają
pasaże trytonowe doprowadzające do powtarzanego, zamierają- cego
molto rallentando dźwięków as i d.
35 Wykonawca: Władysław Kłosiewicz (klawesyn).36 Utwór oddany
został klawesynistce na wyłączność wykonywania do roku 1999.37
Kompozycja przeznaczona na klawesyn współczesny.
-
192
Przykład 7. P. Szymański, Through the Looking-Glass... III,
struktura inicjalna, t. 1–3
Through the Looking-Glass... III [wersja II] na klawesyn i
kwartet smyczkowy (1994)
Ta wersja utworu nie jest dostępna autorce artykułu.
Dissociative Counterpoint Disorder na klawesyn solo (2014)
– Prawykonanie: klawesyn – Małgorzata Sarbak, 17.12.2014, Teatr
Studio (Foyer), Warszawa,
– Zamówienie: Stowarzyszenie Kulturalne LADO w ramach programu
„Kolekcje – Zamó-wienia Kompozytorskie” Instytutu Muzyki i Tańca z
funduszy Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego,
– Publikacja nagrania:
http://composingcommissions.pl/kompozytor/pawel-szymanski-2/38,
– Dyskografia:
– Małgorzata Sarbak harpsichord. Paweł Szymański Dissociative
Counterpoint Disorder, CD DUX 1332, 2016,
– Dostępność nut: Paweł Szymański,
– Dedykacja: Małgorzata Sarbak.
Utwór posiada dwie wersje instrumentalne: na klawesyn
współczesny i na klawesyn historyczny. Odznacza się dużą dynamiką,
oscylując między tanecznym rytmem quasi-suitowym a rodzajem
toccaty. Muzyczne tworzywo składa się między innymi z
idiomatycz-nych elementów języka klawesynowego, jak tryle czy
krótkie motywy. Narracja oparta jest na kontrastach rejestrów,
rytmu, długości motywów. W ten sposób zostaje zaburzony natu-ralny
porządek rozwoju motywicznego i pracy kontrapunktycznej, co
podkreśla już sam tytuł, na język polski przetłumaczony jako
Dysocjacyjne zaburzenie kontrapunktu39.
38 [dostęp: 23.02.2016].39 Tłumaczenie własne.
-
193
Jest tu wszystko to, co znamy (i lubimy) z muzyki Szymańskiego:
przenikanie się bar-dzo zróżnicowanych fragmentów, stylizacja
przełamywana pauzami, dziurami, efektem zacinającej się płyty.
„Disorder” robi się coraz większy, próbuje się układać na nowo i
znów się rozpada40.
II grupa – utwory w dawnym stylu
W tej grupie znajdują się trzy utwory napisane w
reprezentatywnych stylach baroku: nie-mieckim, włoskim i francuskim
– Une suite de pièces de clavecin par MR. Szymański (2001),
Concerto grosso con duoi Violini e Violoncello di Concertino
obbligati e duoi altri Violini, Viola e Basso di Concerto Grosso
del Sig’ Szymański (2004), Les Poiriers en Pologne ou une Suite de
Pièces Sentimentales de Clavecin faite par Mr Szymański (2008).
Kompozycje stanowią dowód wielkiego zamiłowania autora do muzyki
dawnej. Kompozytor nie posługuje się w nich cytatami, ale po
mistrzowsku wciela się w twórcę XVIII-wiecznego, czerpiąc z arse-
nału kompozytorskich możliwości: kontrapunktycznych, tanecznych i
ilustracyjnych41. Wspomniane utwory są przeznaczone również na
instrumenty historyczne.
Une suite de pièces de clavecin par MR. Szymański (2001)
– Prawykonanie na fortepianie: 14.12.2001, koncert XXII
„NONSTROM prezentuje”, War-szawa, wyk. Maciej Grzybowski,
– Prawykonanie na klawesynie: 25.11.2006, Festiwal Muzyki Pawła
Szymańskiego, Stu- dio Koncertowe im. W. Lutosławskiego w
Warszawie, wyk. Marek Toporowski,
– Dyskografia:
– Paweł Szymański: Works for piano, Maciej Grzybowski – piano,
EMI CLASSICS 0946 3 71878 2 1, Music Poland, 2006,
– Festiwal Muzyki Pawła Szymańskiego, DVD 1, Polskie Wydawnictwo
Audiowizualne, Polskie Radio S.A., Warszawa, 200642,
– Dostępność nut: Paweł Szymański.
Jest to jedna z dwóch suit klawesynowych, określana jako
„niemiecka”. Kompozytor zastosował w utworze idiomatyczny język
klawesynowy z ornamentalną melodyką, arpeggiową realizacją akordów,
elementami retoryki muzycznej, kunsztownymi środkami
polifonicznymi43. Jak zauważył Andrzej Chłopecki: „Do Bachowskiej
kolekcji Suit i Par- tit MR. Szymański dopisał jeszcze jedną. [...]
Arcydzieło wieku XVIII powstało na początku
40 D. Szwarcman, Les pieces de clavecin par M. Szymański,
[online]
http://szwarcman.blog.polityka.pl/2014/12/17/les-pieces-de-clavecin-par-m-szymanski/
[dostęp: 03.03.2016].41 Utwory te doskonale odpowiadają
oczekiwaniom estetycznym i techniczno-wykonawczym artystów
działających w nurcie interpretacji historycznej.42 Wykonawca:
Marek Toporowski (klawesyn).43 M.in. imitacje w ruchu raka,
inwersji, kanonie.
-
194
wieku XXI”44. Szymański podporządkował własną inwencję
melodyczną barokowym zasa-dom kontrapunktycznym i formalnym przez
wyraziście sugerowany system dur- moll ze zwrotami kadencyjnymi i
tercjową budową akordów, a także oddanie formy i charakteru tańców,
zgodnie z regułami obowiązującymi w barokowej suicie. Utwór
przybliżony został publiczności w wersji fortepianowej przez
Macieja Grzybowskiego. Na zdjęciu w książeczce płyty Works for
piano Paweł Szymański prezentuje się w peruce, w której wyszedł do
ukło-nów również podczas prawykonania utworu w 2001 roku
(ilustracja 1).
Ilustracja nr 1. Paweł Szymański z Andrzejem Chłopeckim wykonane
po prawykonaniu Une suite
de pièces de clavecin par MR. Szymański (2001), fot. Anna
Jordan-Szymańska
Cykl rozpoczyna uroczysta, dostojna Ouverture w stylu francuskim
(przykład 8), w ryt-mie punktowanym w części I, z szybką, fugowaną
częścią II i codą nawiązującą do części I. Następująca po niej
Allemande posiada typowe cechy niemieckiego tańca o tej nazwie:
dwuczęściową formę w metrum parzystym z przedtaktem w formie
szesnastki i spokojną narrację, która podkreślona została przez
płynność ruchu i kunsztowną, ozdobną melodykę. Courante ma formę
dwuczęściową z przedtaktem i metrum 3/2 oraz skoczny charakter.
Sarabande ujmuje pięknem harmonii, zawieszeń i pauz. Air odznacza
się tanecznością, jak w teatrze francuskim. Po niej następują dwa
pełne wdzięku i elegancji menuety (Menuet I & Menuet II) oraz
Gigue w formie trzygłosowej fugi, brawurowo i wirtuozowsko kończąca
utwór.
44 L. Erhardt, Szymański w EMI, „Ruch Muzyczny”, rok L, nr 2,
[online] http://www.ruchmuzyczny.pl/PelnyArtykul.php?Id=281
[dostęp: 05.03.2016].
-
195
Pisząc Suitę – przyznaje Szymański – postawiłem się w sytuacji
kompozytora, który […] jest Bachem zafascynowany i tworzy muzykę
odwołując się przede wszystkim do jego muzyki jako wielkiego
wzorca, ale jednak bez ambicji wiernego naśladownictwa – a być może
z ambicją właśnie znalezienia jakiegoś miejsca dla własnej
wypowiedzi, posługując się przy tym fundamentalnymi elementami
stylistycznymi45.
Przykład 8. P. Szymański, Une suite de pièces de clavecin par
MR. Szymański, cz. I. t. 1–2
Concerto grosso con duoi Violini e Violoncello di Concertino
obbligati e duoi altri Violini, Viola e Basso di Concerto Grosso
del Sig’ Szymański (2004)
– Prawykonanie: 25.11.2006 roku, Studio koncertowe Polskiego
Radia S-1, Warszawa, zespół Concerto Polacco, Marka Toporowskiego
(klawesyn, dyrygent),
– Dyskografia: Festiwal Muzyki Pawła Szymańskiego, DVD 1,
Polskie Wydawnictwo Audiowizualne, Polskie Radio S.A., Warszawa,
200646,
– Dostępność nut: Paweł Szymański.
Części utworu:
1. Sinfonia: Vivace. Grave. Allegro,
2. Larghetto,
3. Adagio,
4. Presto.
W całej kompozycji słyszalna jest inspiracja muzyką A.
Vivaldiego. W Sinfonii kompozytor nawiązuje do Wiosny z Czterech
pór roku. II część (Larghetto) oparta jest na dialogach
instrumentalnych. W melodii o kierunku opadającym pojawiają się
appoggiatury (z łukowaniem po dwie nuty), jak w muzycznej figurze
retorycznej katabasis wyrażającej błaganie lub żal. III część
(Adagio) posiada charakter recytatywny. Część IV (Presto) jest
utrzymana w typowo koncertującym stylu.
45 N. Szwab, Wokół muzyki i postawy estetycznej Pawła
Szymańskiego, s. 35, [online]
http://www.resfactanova.pl/archiwum.html#numer_24 [dostęp:
06.03.2016]46 Wykonawcy: zespół Concerto Polacco, Marek Toporowski
(klawesyn).
-
196
Les Poiriers en Pologne ou une Suite de Pièces Sentimentales de
Clavecin faite par Mr Szymański (2008)
– prawykonanie: 1.08.2010, Warszawa, Centrum Kultury „Nowy
Wspaniały Świat”47, w cyklu koncertów „Pozycje Klasyczne”,
Małgorzata Sarbak (klawesyn),
– Dyskografia:
– Małgorzata Sarbak harpsichord. Paweł Szymański Dissociative
Counterpoint Disorder, CD DUX 1332, 2016,
– Dostępność nut: Paweł Szymański,
– Dedykacja: rodzinie Poirier: „à Erika & François &
Louise & Jacques”.
Suita jest muzycznym prezentem dla rodziny Poirier napisanym w
związku z jej wyjazdem z Polski48. W tytułach poszczególnych części
umieszczone są nazwy tańców, imiona członków rodziny Poirier oraz
trunki, którymi raczono się podczas spotkań. Ostatnia z
wymienionych adnotacji pozwala, moim zdaniem, na pewną swobodę
wykonawczą – jakby nieco „na rauszu”. Przez finezyjność, lekkość i
ornamentalność melodyki oraz przejrzystą fakturę suita nawiązuje do
muzyki klawesynistów francuskich. „Nie pytajcie mnie, kiedy
napisałem ten utwór, bo było to tak dawno, że trudno pamiętać
dokładną datę… w każdym razie gdzieś w I połowie XVIII wieku” –
wyjaśnił słuchaczom sam kompozytor49.
Suita obejmuje następujące części:
I La Connaissance des Poitiers ou Prélude – forma preludium ze
skłaniającymi do improwizacji pochodami gamowymi i rozłożonymi
akordami w części I (przykład 9), częścią Vif – szybką, fugowaną i
codą plus grave. W odcinkach skrajnych brak jest kresek
taktowych.
II François ou Allemande – portret Pana Poirier; spokojny taniec
o śpiewnej, dialogującej melodyce przedzielanej pauzami.
III Erika ou Courante – portret Pani Poirier, stanowiący swego
rodzaju odpowiedź muzyczną na poprzedni taniec – według zasady
suitowej w kontraście do allemande. Pojawiają się tu liczne
zawieszenia podkreślające harmonię, na dłuższych wartościach
rytmicznych i na arpeggio-wanych akordach.
47 Warszawa, ul. Nowy Świat 6348 „Państwo Poirier, jak
dowiedziałam się później, to francuska rodzina, która mieszkała
przez pewien czas w Polsce – on był przedstawicielem firmy Peugeot.
[…] Był kiedyś sponsorem Warszawskiej Opery Kameralnej (kiedy
jeszcze dyrektorowi Sutkowskiemu chciało się szukać sponsorów) i
często pojawiał się tam na spektaklach i konferencjach. Muzyką
interesował się prywatnie, ale intensywnie, miał nawet przyzwoity
klawesyn, na którym sobie czasem pogrywał – a Władysław Kłosiewicz
nagrał na nim suity Rameau, których do dziś nie udało mu się wydać.
Stąd więc ta znajomość, a z czasem serdeczny kontakt”, D.
Szwarcman, Co w duszy gra, 17.12.2014, [online]
http://szwarcman.blog.polityka.pl/2014/12/17/les-pieces-de-clavecin-par-m-szymanski/
[dostęp: 03.03.2016].49 Komentarz do utworu wygłoszony przez P.
Szymańskiego przed koncertem 17.12.2014 roku.
-
197
IV Raspail-Ay…01 ou Gavotte – w charakterze pełen lekkości, z
wplecionymi tiratami (w tytule figuruje nazwa wina – rocznik
2001).
V Haut Coustias...98 ou Sarabande – przepiękna harmonicznie, z
zastosowaniem patopoi 50 w zakończeniu (w tytule pojawia się
również nazwa wina – rocznik 1998).
VI Louise ou Rondeau – portet córki Państwa Poirier. Charakter
części określa – umieszczone w nutach – słowo doucement [łagodnie,
delikatnie]. W prezentacji melodii wykorzystana została
imitacja.
VII Jacques ou Canaries – portret syna Państwa Poirier,
odznaczający się wyrazistym rytmem i nieco zadziornym
charakterem.
VIII La Bière de Zwierzyniec 51 ou Menuet polonais – to
opracowanie polskiego tańca ludowego Czworak dworski 52
występującego również w tradycyjnej pieśni Ziemi Pszczyńskiej pt.
Za-grejcie mi do kółeczka.
IX Le Départ des Poiriers ou Chaconne ancienne – temat części
stanowi motyw będący cytatem z I części Sonaty fortepianowej nr 26
L. van Beethovena do słów wypowiadanych na pożeg-nanie Les Adieux53
(przykład 10). Mimo opadających pochodów gamowych – w codzie utwo-
ru, z francuskim określeniem larmes [płacz] – zostaje zachowany
pogodny, optymistyczny charakter całości kompozycji.
W interpretacji suity zasadne jest zastosowanie alteracji
rytmicznych np. notes inégales, brisé i innych manier typowych dla
stylu francuskiego.
Przykład 9. P. Szymański, Les Poiriers en Pologne ou une Suite
de Pièces Sentimentales de Clavecin faite
par Mr Szymański, cz. I, początek
50 Muzyczna figura retoryczna wyrażająca cierpienie.51 Nazwa
piwa warzonego niegdyś w browarze Zamoyskich w Zwierzyńcu.52
Uroczysty, dostojny charakter tego tańca nawiązuje do poloneza.53
[Bywaj zdrów! Żegnaj!].
-
198
Przykład 10. P. Szymański, Les Poiriers en Pologne ou une Suite
de Pièces Sentimentales de Clavecin faite
par Mr Szymański, cz. IX, cytat z I części Sonaty fortepianowej
nr 26 L. van Beethovena
Zaprezentowane utwory na klawesyn Pawła Szymańskiego wyróżniają
się nie tylko walorami artystycznymi, ale stanowią także doskonałe
świadectwo znajomości technicznych i wyrazowych możliwości
klawesynu54, jak również retoryki oraz manier obowiązujących w
muzyce dawnej55. Twórczość Szymańskiego trafnie podsumowuje Andrzej
Chłopecki: „Można wskazać na dwa wektory estetyczne tej muzyki:
pierwszym z nich jest «dawność» realizowana konwencjami
przeszłości, drugim nowoczesna odkrywczość środków muzycz-nego
wyrazu, w tym typu ruchu, faktury i barwy dźwięku56”.
Upowszechnienie przedsta- wionych w artykule utworów – zarówno w
obszarze koncertowym, jak i pedagogicznym – w znacznym stopniu
wzbogaciłoby repertuar klawesynistów.
54 Nie są to utwory o fakturze pianistycznej.55 Tę wiedzę
kompozytor opiera również na własnych doświadczeniach wykonawczych:
w czasach stu-denckich – grając na flecie prostym – był członkiem
zespołu muzyki dawnej (z Władysławem Kłosiewiczem przy klawesynie),
a w roku 1976 uczestniczył w zajęciach Międzynarodowej Letniej
Akademii Muzyki Dawnej w Innsbrucku.56 N. Szwab, Wokół Muzyki i
postawy estetycznej Pawła Szymańskiego, w: Książka Programowa
Festiwalu Muzyki Pawła Szymańskiego, red. A. Chłopecki, K.
Naliwajek, Warszawa 2006, s. 114.
-
199
BIBLIoGrAfIA
Baculewski Krzysztof, Polska twórczość kompozytorska 1945–1984,
Kraków 1987.
Chłopecki Andrzej, Paweł Szymański, w: Paweł Szymański Works for
piano, EMI CLASSICS, Music Poland, 2006.
Chłopecki Andrzej, Paweł Szymański, w: Paweł Szymański, ACCORD
ACD 038, 1997.
Książka Programowa Festiwalu Muzyki Pawła Szymańskiego, red. A.
Chłopecki, Katarzyna Naliwajek, Warszawa 2006.
Grabiszewska Katarzyna, Klawesyn XX i XXI wieku, Łódź 2004.
Joyce James, Portret artysty z czasów młodości, tłum. Zygmunt
Allan, Warszawa 1977.
Źródła internetowe:
http://www.nowamuzyka.republika.pl/artykuly/teksty/topolski1.html
[dostęp: 01.03.2016].
Erhardt Ludwik, Szymański w EMI, „Ruch Muzyczny”, rok L, nr 24,
[online] http://www.ruchmuzyczny.pl/ PelnyArtykul.php?Id=281
[dostęp: 05.03.2016].
Kwiecińska Agata, Bezczas Szymańskiego, „Ruch Muzyczny” 2014, nr
3, [online] http://www.ruchmuzyczny.
art.pl/index.php/tematy/muzyka-wspolczesna/348-bezczas-szymanskiego
[dostęp: 06.03.2016].
http://ninateka.pl/filmy/festiwal-muzyki-pawla-szymanskiego
[dostęp: 01.03.2016].
Szwab Natalia, Wokół muzyki i postawy estetycznej Pawła
Szymańskiego, „Res Facta Nova” 2014, nr 24 (15), [online]
http://www.resfactanova.pl/aktualnosci.html [dostęp:
06.03.2016].
D. Szwarcman, Les pièces de clavecin par M. Szymański, [online]
http://szwarcman.blog.polityka.pl/2014/12/ [dostęp:
03.03.2016].
-
200
Aleksandra Gajecka-Antosiewicz The Grażyna and Kiejstut Bacewicz
Academy of Music in Łódź e-mail: [email protected]
HArPsicHord works by PAweł szymAński
Summary
The article touches on the harpsichord works written by Paweł
Szymański, an outstanding Polish composer. Its short introduction
outlines the state of contemporary Polish harpsichord music since
1936. Then in presents complete works by Paweł Szymański – both the
official pieces, such as avant-garde and surconventional
compositions, and unofficial pieces, works directly referring to
Baroque music. Short formal and interpretative analyses are
preceded by the information concerning premiere performances,
composition orders, inscriptions, availability of scores and
discography. A supplement to the article includes a short
biographi-cal sketch of Paweł Szymański. The list of the described
compositions is as follows:
Limericks [version I] for violin and harpsichord (1975),
Villanelle for countertenor, 2 violas and harpsichord (1981),
Partita III for amplified harpsichord and orchestra (1985–86),
Through the Looking-Glass... III: version I. for solo harpsichord
(1994), Une Suite de Pieces de clavecin par MR. Szymański for solo
harpsichord (2001), Concerto grosso con duoi Violini e Violoncello
di Concertino obbligati e duoi altri Violini, Viola e Basso di
Concerto Grosso del Sig’ Szymański (2004), Les Poiriers en Pologne
ou une Suite de Pièces Sentimentales de Clavecin faite par Mr
Szymański for solo harpsichord (2008), Dissociative Counterpoint
Disorder for solo harpsichord (2014).
Key words: Paweł Szymański, harpsichord works