Top Banner
Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health 1 Uti Kulintjaku ‘To think and understand clearly’ (Pitjantjatjara) A compendium of words for talking about mental health Uti Kulintjaku is a project of NPY Women’s Council’s Ngangkari Program in partnership with the Central Australia Mental Health Service
31

Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi ... Loss of libido Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai

Sep 07, 2018

Download

Documents

phamminh
Welcome message from author
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Page 1: Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi ... Loss of libido Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai

Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health

1

Uti Kulintjaku

‘To think and understand clearly’ (Pitjantjatjara)

A compendium of words for talking about mental health

Uti Kulintjaku is a project of NPY Women’s Council’s Ngangkari Program

in partnership with the Central Australia Mental Health Service

Page 2: Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi ... Loss of libido Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai

Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health

2

Contributors:

Maureen Baker Yanyi Bandicha Lyn Byers Judy Brumby Maringka Burton Nyunmiti Burton Maimie Butler Mark Butler Milyka (Alison) Carroll Margaret Dagg Clem Dalby

Lizzie Ellis Valerie Foster Patrick Hookey Imuna Kenta Rene Kulitja Pantjiti Lewis Angela Lynch Mildred Lyons Helen Martin Pantjiti McKenzie Anawari Mitchell

Theresa Nipper Linda Rive Dr Craig San Roque Margaret Smith Dr Marcus Tabart Emma Trenorden Penny Watson

Page 3: Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi ... Loss of libido Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai

Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health

3

Uti Kulintjaku: a mental health literacy project

‘Uti Kulintjaku’ means ‘to think and understand clearly’ in Pitjantjatjara. The Uti Kulintjaku team includes Senior Anangu Consultants and Mental Health

Professionals who have been participating in a series of workshops around mental health. The aim is that by participating in these workshops together,

Anangu and mental health professionals can develop a shared understanding and language for talking about mental health. Furthermore, this shared

knowledge and language will be shared with others through a series of resources that will go out to mental health professionals and Anangu in the remote

communities that NPY Women’s Council services.

Who are we?

Senior Anangu Consultants

Anawari Mitchell, Helen Martin, Imuna Kenta, Ilawanti Ken, Judy Brumby, Mamie Butler, Margaret Smith, Maringka Burton, Milyka Carroll, Nyunmiti

Burton, Pantjiti Lewis, Pantjiti McKenzie, Rene Kulitja, Theresa Nipper, Tinpulya Mervyn, and Valerie Foster.

Mental Health Professionals

Lyn Byers – Nurse Practitioner, Aputula Primary Health Centre Manager

Dr Craig San Roque – Consulting Psychologist, Mark Sheldon Remote Mental Health Team

Dr Marcus Tabart – Clinical Director, Central Australian Mental Health Services

Project Support Staff

Linda Rive – Interpreter

Samantha Togni – Evaluation Consultant

Emma Trenorden – Uti Kulintaku Project Officer, NPY Women’s Council

Angela Lynch – Ngangkari Coordinator, NPY Women’s Council

For more information Contact Emma Trenorden or Angela Lynch at NPY Women’s Council T: (08) 8958 2345 E: [email protected] W: www.npywc.org.au/ngangkari

Page 4: Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi ... Loss of libido Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai

Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health

4

Our word list has many different words to describe people’s mental and emotional states as well as their behaviour. Words are written in Pitjantjatjara/Yankunytjara and Ngaanyatjarra with a brief description of the meaning in English. Sometimes words can have different, multiple meanings so we recommend you cross-check with the relevant language dictionary.

To make it easier to find what you need, we have grouped words in the following ways:

1. Describing emotions and behaviours

1.1. Happiness, health, caring p.5

1.2. Sadness, disengagement p.7

1.3. Anger p.9

1.4. Fear, worry, depression p.10

1.5. Mixed-up thinking p.12

1.6. English words adapted p.14

2. Mental health treatment concepts

2.1. Treatment and assessment p.15

2.2. Predisposing factors p.19

2.3. Precipitating factors p.20

2.4. Perpetuating factors p.22

2.5. Protective factors p.23

2.6. Personality types p.24

2.7. Biological, Psychological, and Social factors p.27

2.8. Questions useful in assessment p.28

3. Statements to get help p.30

**This document is a work in progress. For any feedback please email [email protected]

Page 5: Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi ... Loss of libido Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai

Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health

5

1.1 Happiness, health, caring

Pitjantjatjara/Yankunytjara Ngaanyatjarra English

Ikari-ikari Yikari-yikari Full of laughter, giggling, bubbly

Ilpilypa Yipilpa In good health, feeling good, good mood, happy

Kalypa Kalypa Reconciled (after a fight), forgiving, kind

Kanany-kananypa Karnany-karnanypa Proud, full of pride, confident

Kulintja palya tjukaruru Kurlira tjukarrulu palyalpayi Purposefully doing things in the right way with good intentions

Kulintja wiru Kulintja walykumunu Thinking of good things

Kurunpa mulamula Kurunpa murla-murla Confident

--- Kutjupa-kutjupa pukurrltu palyalpayi Doing lots of things well

Kuun-kuunpa Kuurn-kuurnpa Calm

Malaku palyaringkupai Ma-palyaringu

Marlaku palyarringkupayi Walykunurringu

Recovery

Malaku pukularipai Marlaku palyaringkupai Mapalyaringu

Recovering, returning to happiness

Mama, ngunytju, kami, tjamu kuta, kangkuru munu malanypa wangka kulilpai

Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi

Cooperative and always listens to family (their father, mother, grandmother, grandfather, auntie, uncle, big brother, big sister, and younger siblings)

Miraly-miralypa Mirrarl-mirrarlpa Ecstatic. Can mean arrogant, proud, boastful.

Mukulya Mukulya, murkulanytju Loving and caring, kind, fond of

Ngaltunytju Ngarltunytju Sympathetic, caring

Ngayuku nguyurpa palyaringu Ngayuku wuyurrpa walykumunu ngarala I am feeling much better

Palyaringkula malaku ipilyaripai Marla-ku palyaringkupayi Palyarringkula nyinapayi

Recovering

Pilunpa; Kanmarpa

Karnunypa Karnmarrpa nyinapayi

Quiet, peaceful, calm, content, self-organised

Pukul-pukulpa Purkul-purkulpa Optimistic

Pukulpa Pukurlpa Yungaralu walykumunu kulira Pukurlpa palya walykumunu

Feeling happy, content, satisfied

Page 6: Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi ... Loss of libido Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai

Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health

6

Pukulpa mulapa Pukurlpa purlka mularpa Ngarlpupula Pukurlpa nyinama

Really happy, full of energy

Pukulpa tjungu nyinanytja families

Yarnangu kutjupangka lurrtjurringkupayi Engaging happily with extended family

Pukulpa wangkanyi Sport inkanytja tjungu

Wangkarra yikaringkula nyinapayi Purkulpa Ngarlpurrpula

Sociable, talking, friendly, laughing, engaged, playing sport, active

Rapa-rapa Rapa-rapa Brave, strong, confident

Tjanyalpa Tjanyarlpa Feeling good, bright and alert

Ungkunyangka pukularipai Yungkunyangka pukularripayi Appreciative, grateful

Unngu kakulyarani Respectable

Waakarinyi kulintja wiru ngarala Pukurlpa waakarringkulpayi Warrka-wanu puru kuulta

Working well - at a job, at school etc.

Waltjangku palya kulilpai (kulini) Yungaralu palya kulira Walykumunu kulira nyinapayi

Feeling good in your self

Walytjapiti ngurkantananyi Yungarra-pirti ngurrkarntankupayi Recognising your family and friends

Wanganara Wangarnarra Helpful, willing, responsive, agreeable, cooperative

Page 7: Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi ... Loss of libido Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai

Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health

7

1.2 Sadness, disengagement

Pitjantjatjara/Yankunytjara Ngaanyatjarra English

Iluru-Iluru Mirrin-mirrinpa Wuuyurrpa palya wiya

Miserable, grieving

Ipilypa wiya Yipilypa wiya Not in a good mood

Kulintja Walytjangku kulintja

Wuuyurrpa Feelings

--- Wuyuurpa wiya Without feeling, empty, no feeling to join in or engage with others

Nyakuntja wiya Patiringu

Karta kutjara nyakupayi Kuru tjukarurulu nyakupayi wiya

Not looking at you, ignoring (remembering cultural rules of not making eye contact) Shut down

Kulintja patiringu Kulintja kutjuparingu Shut down

Kulintja kutjupa Kulintja kutjupa In your own world - preoccupied

Kulintja kutjupatjara Kulira wantipai

--- Bad manners

--- Kurltjiri-kurltjiripa Miserable, distressed

Kuru pinpantja wiyangku nyanganyi Kuru pinpantja maaltu tirtu nyakula Turned inwards, glazed over (could be from drugs) Staring without blinking

Kurunpa wiya Kurrunpa wiya Without spirit, spirit is displaced

Kutju nyinapai Kutju nyinapayi Sitting by themselves, alone

Kutjutja Kutjutja kutjutja Tjutangka tjungu nyinanytja wiya

Kutjunkura Isolated, lonely

Mungutja (tjitji mungutja) Antalkitja (no kinship, fatherless)

Mungutja; mungutja-mungutja Unwanted, no relatives, no kin [unwanted child]

Ngunti ulapai Ngiinytju Will cry about anything, no reason, sooky

Nyuuru-nyuuru Nyuuru-nyuuru Emotional exhaustion

Paku Paku Tired, weary

Pilu-pilu -- Drowsy, nodding off to sleep

Pina pati, kulintja wiyaringu, putu kulini Purtu kulilariku (inside the brains) Deaf, incommunicado

Page 8: Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi ... Loss of libido Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai

Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health

8

Pukulpa wiya Purkulpa wiya Not happy

Tiwilpa stiff, cramped, still

Tiwilpa stiff, motionless, unable to move

Stiff, not moving around, not moving fluidly, apathetic, lost their vitality, abnormal gait / movement. Brain damage that has caused the body to become stiff, stops motivation. From long term substance misuse – VSA and marijuana

Tjaanara wiya Tjarnara wiya Not willing

--- Tjanyalpa wiya Not feeling good

Tjituru-tjituru

Tjirturu-tjirturu Sad and lonely, grieving

Ulanti Yularnti Puutu wangkara kulira kurunpa

Inconsolable (Nothing can be said to prevent the tears from falling)

Ulanyi Yularra Crying

Urakanyini ; wangka wiya nyinapai (tiwilpa ankupai wangka wiya nyinapai pukulpa wiya nyinapai) unmoving, stiff, no grace in their movements

Yurakanyira Yurakanyira Wangka wiyalu nyakupayi

Empty staring, blank, stare, nothing going on inside, staring into space Reptilian stare (psychotic?) like a snake – it is scary (predatory like a crocodile)

Wali unngu rawa nyinanpai, pakantja wiya. Putu ngura wantikatipai(?) Ungu nyinapai

Para ngarapayi wiya Kutju ngurangka nyinapayi

Not leaving the house

Wanganara wiya Wanganara wiya Not helpful

Watjil-watjilpa Watjil watjilpa Homesick, feeling lost

Wuyuurpa wiya Wuyurpa wiya No feeling, empty, disconnected, not joining in

Wuyurpa wiyaringanyi kuriku mukuringkunytja wiya (feeling for the spouse is gone)

Wuuyurrpa wiyarringu Kurriku mukurripayi wiya

Loss of libido

Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai wiya Palurutu ngaranyi

Yunpa kutjuparingkupayi wiya

Non reactive affect (poker face)

Page 9: Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi ... Loss of libido Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai

Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health

9

1.3 Anger

Pitjantjatjara/Yankunytjara Ngaanyatjarra English

Kaar-kaarpa Karr-karrpa Agressive. Bad tempered, doesn’t want anyone to tell them what to do. Not happy.

--- Kuwar-kuwarrpa Frustrated

Liri waru Liri waru Angry, lose your temper

Mapalku mirpanaripai Warrpukula mirrpanyaringkupayi Tungun-tungunaringpayi Cranky

Hot headed, not making sense, gets wild easily

--- Mikin-mikinpa Snappy, negative, disagreeable

Mirapai Mirrapayi Shouting, a cry for help (for example during violence)

Mirpan-mirpanpa Mirrpan-mirrpanpa Irritable, angry

Mirpanarinyi, pikati pulka, nganyiri pulka Mirrpantju – angry,furious Furious, very angry, sulky,

Mulyararinyi Mulyarraripayi Sulky, moody, snobby

Ngaltjurmananyi Mirrara watjarlpayi Ngatjurmankupayi / mirrapayi

Threatening, disturbed shouting - so everyone can hear and everybody knows. “Cheeky” person.

Pikaringkupai Pika-pikaringkupayi Angry, Aggressive

Pikati, pikaringanyi Pikati Pikaputju

Angry, violent, violence

Putu ngatjira mirpanaripai Mirpanaripai Pikaringkupai

Mirrparnarripayi Worked up, rage, flare up , extreme, fly off the handle, vengeful, directed at others

Rawa Mirpanpa Mirpanaripai Pulka mirpanaripai Mirpanpa pulka Titutjara mirpanpa

Tirtu mirrpanpa Titutjara mirrpanpa

Angry all the time

Tungun-tungunpa Tungun-tungunpa Disobedient, not listening to grandparents or parents, a tough person

Warkinyi Warrkila Swearing, growling, using serious words

Page 10: Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi ... Loss of libido Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai

Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health

10

1.4 Fear, worry, depression

Pitjantjatjara/Yankunytjara Ngaanyatjarra English

Kulintja pulka Pulkara kulilpai

Pulkara kulira Pulkara kulipayi

Worried, big worry, constant thoughts and worries, might be depressed

Kulintja pulkatjara Kulintja pulkaringkupayi

Thinking too much, paranoid

Kunkunpa wiya Putu kunkunarinyi

Kunkunparingkupayi wiya Not sleeping

Kuntantju Kurntantju Shy, modest, embarrassed

Kuntaringanyi Kurntaringanyi Shamed and embarrassed

Kutjutja mirpanarira pikaringkula ankupai wangkanyangka palku

Kutju mirpanarira pikariringkupayi Someone getting really mad and upset because they mistakenly think someone else is talking about them

Miilaralpai Ngunti kulintja palunya wangkanyangka-palku Kutjutja mirpanarira pikaringkula ankupai wangkanyangka palku

Kurnpu-kurnpu mirrparnarripayi Kurnpu-kurnpu milaralpayi Kurnpu-kurnpu kurlilpayi Ngaayunyaniya watjara yiikaringkula kulilpayi

Thinking someone is talking about you (mistaken feeling) leads to yelling (mirapai), ideas of reference, person mistakenly thinks others are talking about them [palku – mistakenly]

Ngukalpai Ngukalpayi Accusing somebody, mistrusting, blaming

Ngukara wangkapai Ngukara kulira wangkapai

Ngukara wangkarra Ngukara watjara Ngukani (suspicious)

suspicious Ngukara watjarlpayi

Ngulu-ngulu Ngurlu-ngurlu, ngurluny-ngurlunypa Terrified

Ngulu, Nguluringkupai

Ngurluringkupayi Fearful

Ngulu-ngulu nyinanyi Ngulu-ngulu nyinantj Tjituru-tjituru

Kurltjirr-kurltjirrpa Distressed

Pulkara kulintja wiya! (command) Kutjupa kutjupa kulilpai

Kutjupa kutjupa kurlilpayi Don’t worry or think about it too much!

Page 11: Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi ... Loss of libido Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai

Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health

11

Putu ngalkuni Ngalkunytja wiya; ngalkulpai wiya Ngalkunytjaku mukuringkunytja wiya

Ngalkunytja wiya nyinarra Purtu ngalkupayi Ngalkuntja wiya

Not eating

Titutjarangku kulilpai Rawangku kulilpai

Tirtu kulilpayi

Thinking all the time; thinking too much

Tjulur-tjulurpa Tjulur-tjulurrpa Body jerking, shaking, urulyarani from shock. Edgy, jumpy, nervous

Tjuni pika Tjuni pika Feeling sick in the stomach, could be from worry

Tjuni tjulpilyaripai Tjuni tjulpilyarriku Worried, anxious, feeling it in the stomach

Uruly-urulypa (Pit) Tjulurarani (Yank)

Tjulurr-tjulurrpa Yurruly-yurrulypa

Nervous, edgy, jumpy, hyper-vigilant, always looking and watching for trouble or danger, shocked, traumatised

Waintara kulini [waintara = further; kulini = thinking

Rurrurulu kurlilpayi Emotions, projecting into the future, worrying about something that may happen in the future – good or bad. In a world of one’s own.

Walytjangku wiyalpai (lit. ‘Ending oneself’) Yungaralu-wiyalpayi (lit. Ending oneself) Suicidal – the person wants to kill themselves

Page 12: Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi ... Loss of libido Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai

Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health

12

1.5 Mixed up thinking

Pitjantjatjara/Yankunytjara Ngaanyatjarra English

Karangki Karangki Not thinking clearly, behaving badly From English ‘cranky’

Kata kura mirapai Kata kura mirapayi The way a disturbed person shouts

Katangka wangkanyi kutjupa kutjupa Kutjupa-kutjupa katataka kulira Hearing strange scary noises in your head

Kata yultu (head no good) Kata ultu

Kata yurltu Empty-headed

Kawalinanyi kulintja

--- Disassociated thoughts

Kawaru-kawaru Kulintja tjukaruru wiya

Kulintja tjukaruru wiya Not thinking straight, muddle-headed

Kulintja kawa-kawa

Kuwarr-kuwarrpa

Mixed up thoughts

Kulila kawalinanyi --- Disjointed thoughts, might refer to dementia

Kulintja tjukutjuku Kulintja tjukutjukuringku Thoughts become small

Kunta wiya Kurta wiya No shame at all

Kutju ikaringkunytja Kutju ikaringkupai

Kutju yikarringkupayi Kurnpu-kurnpu yikaripayi

Laughs at things that aren’t funny, laughing at nothing

Kutju mirapai Kutju mirrapayi Shouting by themselves

Kutju wangkapai Kutju wangkapayi Talking to oneself

Kutjupa-kutjupanyakupai

Kutjupa-kutjupanyakupayi Seeing things that aren’t there

Mawal-mawalpa Mawal-mawalpa Not showing proper respect

Paluru kulintja kutjupa tjara Kulintja kutjupa tjara

Kulintja kutjupa tjarra He’s in another world Lost in [his] own world

Para kawarurinyi --- Going around in circles

Putu alatjitu kulilpai Putu mulapa kulilipai

Purtu kulilpa Not being able to understand

Putu kulini wangkanyangka Purtu kulira watjarranyangka Purtu kulilpayi

Can’t understand what is being said to them

Page 13: Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi ... Loss of libido Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai

Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health

13

Putu kulini (unable to think/decide/know what to do) “Options paralysis” Putu kulira kawaruringkupai

Purtu kulini Kuwarr-kuwarraripayi

Confused

Putu kulini wangkanyangka Putu kulini

Purtu kulira Confused, not making any sense

Rama kutu mula Putu kulilpai

Kurraringkutja Puuyutjarnu Ramaringu

Someone getting really mentally ill

Rama-rama (be careful in using this word – it is harsh and requires discretion)

Rama-rama (be careful in using this word – it is harsh and requires discretion)

Brain not functioning properly, doesn’t think clearly

Rawa wangkapai Wangkala

Wangkalaranypa Wangkala

Can’t stop talking; incessant talking

Tjukaruru kulintja wiya Kulintjara wiya Not thinking right

--- Tjukaruru wangkapayi wiya Yarla yarla wangkapayi

Not talking straight – tangential thinking talking nonsense

Wangkala Rawa wangkanyi Kutju rawa wangkanyi

Tirtu wangkapayi purtu kurliltjaku-kutju Kutju tirtu wangkapayi

Speech can’t be interrupted, talking constantly

Wangka wiya nyinapai Wangka wiya nyinapayi Not speaking

Wililyarani kulintja kawalinanyi (Wililyarani: scattering of birds/animals)

Wiililyarrarnu

Dissociated thoughts

Yuku-yuku Yuku-yuku Alternative, more respectful, kinder way of saying ‘rama-rama’

Page 14: Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi ... Loss of libido Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai

Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health

14

1.6 English words adapted

“Aboriginal English” Definition - adapted English meaning

Cheeky Hitting, violent, uncontrollable, back talk, running around with other man or woman, talk about other people

Cranky/ Karanki Rama, out of control, repeating same story, make up own story

Frightened Scared, terrified

Jealous / Jealousing Abusive, controlling, stopping you doing things, swearing can lead to fighting

Silly Aggressive, not cooperative, may be due to drugs and alcohol, not thinking straight, talking wrong way

Talking wrong way Abusive, not showing respect, talk like they know everything or like they’re important, not showing respect for elders

Teasing Bullying, victimising hurting, intimidating, frightening, threats, can be violence, slander, insulting, physical violence

Worry / worried Big problem, sitting down thinking hard, talking hard

Page 15: Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi ... Loss of libido Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai

Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health

15

2.1 Treatment and assessment

English Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Ngaanyatjarra

Assessment Nyakula kulintjaku Nyakula kulira palyantjaku

Nyakula kulira palyantjaku Pika mirara tjakultjunkutjaku

Anxious, indecisive Putu kuli kulira Purtu kurli kurlira

Anxious – worried. Always asking for help from someone else. Indecisive.

Tjapira ngurilpai ramangku Purtu kurli kurlira

At the beginning. The first time. Onset.

Kuwaripatjara [modern language] Mulyarlmulyalpa (The old people used this word at Blackstone, a Ngaatjatjarra word) [old language]

At the onset, in the beginning, when sickness is detected – speak up straight away – in case things escalate and get worse.

Kuranyu-kuranyu. Kuranyu-kuranyu pika nyakula – mapalku wangka - pika pulkaringkunytjaku tawara.

Kuranyurtu pika nyakula Pika ngaralngaka ninitila pulkarikutjakutarratu

Being cruel, speaking about the person to their face, being too direct. For instance, calling someone a cripple

Anangitja Yarnangu nyakula watjarlpayi

Blaming Ngukani Ngukara

Body; whole person Puntu-anangu uwankara Yarnangu kurrarringu

Calling somebody by their bodily description, ie, oneleg, dumb, scarface

Puntura wangkanyi Punturra yarnangu watjarlpayi

Carefully Purkarari Yartatjurra

Counselling Purkara wangkara kulintjaku Purrkaralu wangkara kurliltjaku

Daydreaming, in a world of one’s own. Can be good or bad thoughts

Uru kulini Rurrurulu kulilpayi

Delusional – fixed delusional, wrong, not part of that person’s culture

Ramaringu **use this word with care kaarangki

Ramaringu **use this word with care

Dementia Kawa kawa Rama rama

Kuwar kuwarpa

Diagnosis Ngurkantankula palyantjaku Ngurrkantaralpi palyalku

Disorder Pikatjara = sickness = disorder Pikatjara = sickness = disorder

Page 16: Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi ... Loss of libido Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai

Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health

16

Drug use, (alcohol) wama, (marijuana) ganja Wama tjikilpai, puuytja Tirtu ganja patjarlpayi wama tjikilpayinya kata kurariku

Early intervention At the beginning. The first time. Onset.

Kuwaripatjara

Mulyangka (Still in use today at Tjukurla) Murlyal-murlyalpalpi pikarrinyangka

Eccentric, a different way of thinking Kulintja kutjupa Kulintja kutjupa

Fearful, avoidant Miru-miru Miru-miru

Feedback and evaluation Nintiringkunytjatjanungku kulira malakungku tjakultjunkunytjaku nintilpaingka.

Marlakurlu wangka nintintja Marlaku kutu wangka nintintja

Getting angry with the whole body. Angry to the point of wanting to do physical damage to someone else.

Kurunpa puntu winki pulkara mirpanarinyi. Yunytju-warutjara

Hallucination Kata kurangku ngunti nyanganyi Kata kuralu nyakula kutjupa kutjupa yartakaringkulanangka

He/she is always like that. Tjaka palatja Tjaka Tirtu palunya pirrinypa

Highly aggressive Miraly-miralypa, pikati-pulka Miiral-mirralpa Ngarnyirri purlkanya

I jumped out of my skin (or my skin fell off) with shock.

Puntu winki aralytjaringu, I jumped out of my skin (or my skin fell off) with shock.

If someone has suffered trauma as a child they feel this inside all their lives, it grows with you.

Karmara Karrmarra

Impulsive, not natural for them to do those things, they’ve got no control

Mawal-mawalpa Mawarl - mawarlpa

Incongruent – when a person’s emotional reaction does not match up with what is being said, what happened or what you could expect

--- Purtu tjukarrurutu kurlilpayi

Jealousy Nyaranytju Kutjupa kutjupa kura (problem) Ngaparrku-ngaparrkulu warrkira pika palunpayi. Nyangka wangkara kaylparnma.

Judgement (how the mind makes decisions in any given situation)

Kulira tjukarurulypai Kulira tjukarurrulypayi

Page 17: Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi ... Loss of libido Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai

Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health

17

Jumping with shock Urulyarani

Loss of memory and can’t hear anything (shutting down mind- the man in the blindfold)

Ngukunypa patiringanyi Kulintja wiyaringu

Kurlintja wiyarripayi

Mixing it up, getting confused, especially if too much going on at once or too many people talking at the same time

Tjunyi-tjunyini kura-kurani Kawarn-kawarnarringu

My real biological mother Ngunytju, mula – mula, tjunkunytjaku [Yankunytjatjara]

Ngunytju/mama mularrtjaranya

Nervous, edgy, jumpy, hyper-vigilant, always looking and watching for trouble or danger

Uruly urulypa (Pit) Tjulurarani (Yank)

Njulurr tjulurrpa

Older words, not used now Wangka irititja

Only people with something wrong in the head can see things

Kata kurangku nyakunyangka kutjupa kutjupa utiringkupai

Kata kuralu nyakula kutjupa-kutjupa

Person with disability, “cripple” Nyumpu Nyumpu Wawanypa

Picturing somebody in the forehead, who has passed away. This leads to sorry business but is not necessarily traumatic.

Ruuru kulini Ruuru

Ruu kulira kaamaringkula Ruu-ruu nyakula Rawalu kurlilpayi

Psychosis – problems with thinking, disorder with thinking, effects on emotions and feelings and behaviours

Kawa kawa, yuku-yuku, rama rama

Kuwarr- kuwarrpa

Psychosis Rama mulapa, Karangki mulapa, Yuku -yuku

Rama mularpa

Psychotic Kawa kawa, yuku-yuku, rama rama Kuwarr- kuwarraringu

Reputed to be highly aggressive Miraly-miralyapampa kunyu Yuntju-walykutjara

Risk Kura-kura kulilpai Kura kulilpai

Kurra kulilpayi

Sick inside, they don’t want to talk about it, they are moody, snappy, bad tempered.

Kar-karpa Karr karrpa

Page 18: Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi ... Loss of libido Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai

Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health

18

Shock (a colloquialism); had a big shock; my skin fell off my body and exposed all my nerves, jumping out of my skin, peeling out of my skin.

Pangki aralytjaringu

Shutting down mind Ngukunypa patiringanyi Partjaru

Shy (to the point shame all the time) Kuntanytju / Miru-miru Kurntanytju / mirru-mirru

Sulky, pissed off, no respect for old people mulyararinyi Mulyara-mulyara

Sulky, moody Kaarkaarpa Karr-karrpa

Symptoms Nyakula ngurkantananyi Nyakula ngurkantananyi ngurkantankutjaku

Temporary Unytju Yunytju, ngarna

That person is very unresponsive Kuun-kuunpa nyangatja nyinanyi Kun-kunpa Nyuru-nyuru

They are normally happy. He/she is normally a happy person

Paluru pukulpa nyinapai Purkulpa nyinapayi

Thing Nyaana? Nyaa? Nyaapa? Nyaapa?

Thoughts and pictures in the forehead, in the brains

Ruru kulintja Ruru kurlilpayi

To make it clear for others to understand Uti kulintjaku Yuti kurliltjaku

Trauma triggered by memory Ruru-kulira kamararingkupai Ruu-kulira Tirtu ruu-kurlilpayi

Trauma (outside on the skin) Pintjanpa (physical scar) Yawarra (scar or wound)

Trauma inside Sick inside, they don’t want to talk about it, they are moody, snappy, bad tempered.

Mirpan mirpanpa mirrpan mirrpanpa

Traumatic memory Kulira kaar-kaarpa Milin-milinpa

Traumatic memory, hyper-vigilant Tulurarani (Yankunytjatjara) Uruly-urulypa (Pitjantjatjara)

Tjurlurr-tjurlurrpa

Treatments Nyakula kanyintjaku atunymankunytjaku Miranykanira kaniltjaku nyakula kanitjaku Medicinepa pika nyakula ninititjaku

What are you doing sitting there sniffing me out for?

Nyaaku nyuntu nyinara ngayunya pantini? Tirluni ngayunpa nyakula

When a person becomes ill take them to the Mental Health Doctor

Malpalkungku kuraringkunyangka katima doctor kutu

Yarnangu kutjupa mulyangka pikaringkunyangka katima Mental Health Doctor ku.

Page 19: Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi ... Loss of libido Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai

Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health

19

2.2 Predisposing factors

English Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Ngaanyatjarra

Body inheriting the grandfather’s genes, having a physical body just like the grandfather

Puntu ngaranyi tjamu-purunypa

Tjamu yarnangu kanyira

‘By way of’ - contextual, Predisposing - Predisposition

Ara wanu Yara wanu ngarala

Character, always like that Palunya nguwanpa titutjara ngaranyi Tirtu palunya pirinypa

Genes, genetic, from your family line, in your body, inside you, your own way, since you were a child, typical, character, personality.

Tjamu nguru, kami nguru Yara wanu ngarala Mama-wana; mama-nguru Tjamu-wana; tjamu-nguru Ngutju-wana; ngutju-nguru Kapali-wana; kapali-nguru

Going downhill, feelings plummeted, a predisposition

Kulintja tjaruringu Putu kulilpaiyiringu

Kulintja tjaruringu

Guided and taught to be that way Nintira tjungkarurunma Ninti pungama

It’s there, it exists Ngaranyi Ngarala

Just like the grandfather was Tjamu-ngka arangka Tjaka tjamu purunypa

Tjamu-pirrnypa (Yarnangu) spitting image of grandfather Tjamupirrinypa

Maybe it will come out or happen Tjinguru ngula utiringkuku Tjinguru ngula yata kari ku?

Passed on – given attributes (When the baby is born the grandparent can put some of their best characteristics into the child by rubbing the child on their bare chest and saying “you can be like me!”)

Ngampa Waningu Ngarmpa-waningu

You might get it Tjingurun mantjilku Tjingurun mantjilku

Your way of being, inherited from your family Tjamu – wanu (by way of the grandfather, typical, just like the grandfather was) Tjamu wanu, kami wanu, (genes=wanu) – wanu - by way of, through biological grandfather and grandmother

Tjamu –wanu, kapali– wanu, Katja-wanu, Yuntal – wanu (family line)

Page 20: Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi ... Loss of libido Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai

Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health

20

2.3 Precipitating factors

English Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Ngaanyatjarra

A violent response Miralmiralpapa kunyu Taalarranu Kutju nganyiri

Already triggered Kuranyulpi kuraringu Kurra nyurlpi kurraringu

An explosive event that caused a similar explosive reaction

Kutjuparingu kutjuparingu

An event or words that burst out and cause a violent outburst

Wangka kura kulira pikaringkupai Wangka kurra kulira Ngarltjurralpayi

An outburst that triggered a violent response Pika-pika wangkapai Pika-pika wangkara

Balloon bursting, split out, pop out, burst, outburst, emotions or reactions, feelings and doings

Kutjutja miilaranu Pikati Ngaanyiri pulka

Taalarranu Kutju nganyiri

Changed? Kutjuparingu Kutju paringun?

Explosion, bullet, precipitating factor Piltatjunu taanu

taalarranu

Pressure in the body that explodes out and causes a dramatic response (like suicide or drug taking)

Pulkara mirpanarira, katangka kanyira walytjangku iluntanyi

Tjarl-tjarlpa Mirrpanytju Rawalu kurlira-kurlira Kutjupa-kutjupa palyalpayi

Something that blasted out Pika pikaringkupai Taalarra; pika-pikaripayi

Something that triggers a continuous violent response

Titutjara miraly-miralypa taani Taalarranu Kutju nganyiri

Triggered, just happened suddenly kutjuparingu kutjuparingu

What caused that change in me? (somebody asking the question of themselves)

Nyaana kutjupankuku, ngayunya, Kutjupankunytjikitjangku?

Nyatjanu kutjuparingu

What has happened to you? Nyaringun Nyarringun? Nyarringu?

What tips you over, what “pulls the trigger”, pushes over the edge, “the final straw”

Puuyu wiyaringyangka Mutkangka purnkantjatjarnu

Puuyu wiyaringyangka Mutukangka purnkantjatjarnu Kutjupa-kutjupa watjaralpi mularrmanku

Page 21: Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi ... Loss of libido Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai

Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health

21

What thing? Nyaapa? Nyaa parna Nyaapa Nyarringu

What’s on your mind? What have you heard? Nyaan kulinu? Nyaparn Kulirnnu?

Page 22: Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi ... Loss of libido Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai

Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health

22

2.4 Perpetuating factors

English Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Ngaanyatjarra

A problem that never goes away; never stops; a chronic problem

Anpalykarira ngarinyi titutjara alatjitu (Anpalykari is a very old word) Tjakatjunkula ngaringyi Tjakaringanyi

Tirtu ngarala Wanarayirnma Kularuru Tirtu ngarama

Chronic, always there Rawa, Titutjara ngaranyi Tjakaringu-tjakatjunu Nganytjanu

Kularuru Tirtu ngarama

Habitual, chronic Ampal, Tjakaringu Unuru

Tjarr-tjarrpa Tjakaringu

Stiff, cramped, still Tiwilpa Tiwilpa

What keeps this problem going on, going on and on forever?

Rawa ngarakatinytja? Titutjara ngarapai

Nyanguru nyaanya tirtu ngarala wanarayirni

Page 23: Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi ... Loss of libido Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai

Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health

23

2.5 Protective factors

English Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Ngaanyatjarra

Fighting shield Kutitji Tjara

Good protection – shielding, “protective custody” Ngalkilpa wiru Mirranykuru nyinapayi

Keep safe, save someone’s life Wankarunanyi Wankarura kanyini

Wankarunama

Protecting Atunymananyi Anga kanyini

Mirranykurru nyinama

Secure Anga kanyini Mirranykanyirnma

Secure shielding, protecting like a shield or umbrella

Kutitji purunytju anga kanyini Tjartjara-pirrinypa yanga ngarama

Shield Wankarunu Wankarnu Mirranykurru Wankarura kanyira

What (or who) shields you, what (or who) protects and supports you? What keeps you going, what keeps you strong?

Palunya nyaangku kunpu kanyini? (What is keeping that person strong?)

Mirrany Kurru Nyinarrtjaku

Page 24: Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi ... Loss of libido Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai

Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health

24

2.6 Personality types

English Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Ngaanyatjarra

He’s like that all the time Paluru alatji titu nyinanyi, tjaka Tjaka palunya piinpa

The way people are, that’s the way he/she is, their personality type, character

Tjaka Tirtu Palunyapirinypa (character)

EXAMPLES OF PERSONALITY TYPES

Always happy Pukulpa Purkulpa

Bad tempered, gets angry quickly Liri waru/pikati/nganyiri) Mirrpantju Mirrpanaripayi warrpungkula

Bitter Karkarpa Mirkintju

Bossy, domineering, top dog Mayatja-mayatja Walytja ngarapai

Mayatja – mayatja Katu-katuringu

Cheerful, generous Inytjanu pulka Yitjanu walalpa

Disobedient, kids not listening to their mother Tunguntungunpa Tjitji tunguntungunpa

Doesn’t want to join in, negative, unhappy inside, when you ask them to do something they won’t finish it or do it properly, not good energy

Tjituru-tjituru ungu ngaranyanagka putu palyalpai witu-witunyangka kutjupa kutjupa palyantjaku

Kurltjirr – Kurltjirrpa

Easily upset, quick temper, sulky Mirpantju malpalku Mirrparntju

Easy to come when you call them, generous, easy to please you

Pakara

Paakara

Generous Inytjanu pulka

Greedy for food Maiku manyu Ngayarrka

Greedy, selfish Manyu , Marnyu, nyinytju

Greedy, wanting more Ngayarka manyu Ngayarrka Ngaltja

Grizzly, fearful, mostly children but adults can be like this too

Tjalalypa/ulanti Mirpantju karkarpa

Karkarpa

Hard person, tough, stubborn, difficult, won’t negotiate

Witu-witu Tungun-tungunpa

Wiitu – wiitu Tunguntungunpa

Happy Ikari-kari pukulpa

Yirkari-yirkari

Page 25: Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi ... Loss of libido Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai

Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health

25

Helpful, considerate, this word is used every day in school, Anangu teachers ask children to be like this

Wanganara Wanganara

Impatient, irritable Karkarpa Mikin-Mikinpa,

Independent, isolated --- Marntalpa

Jealous, envious Nyaaranytju Nyirraringkula

Liar, making excuses Ngunti wangkapai Yala-mayurlpayi

Like a mouse, fiddling, going through your things, young people, young girls, nosy, really bad, not necessarily stealing

Nyairnyairpa (tjitji nyairnyairpa) Nyayirr-nyayirrpa lilikatipayi Lilikalingu

Love themselves Taltu (inflated =full of themselves?) Tarltu – Tarltu

Loving mukulya Mukulyanytju

Not greedy, not needy Munytja Munytja

Not in a good mood, moody, fed up, impatient, irritable

Kaarkaarpa /Karkarpa Mulyaringkula

Karr-Karrpa, Mirrparntju

People always around them, in groups Tjunguringanyi kutjutu Kata Kaputu

Person who is always helping, kind, good hearted, obliging

Pukultju, mukulya Wanganara

Popular, famous --- Kata ngurrupa

Proud, movie star, think they are the best, narcissistic, slow to react, doesn’t care, -explore pride, egotistical

Kanany-kananypa Palurunku kutju kulilpai

Karnany-Karnanypa

Quiet, calm, placid, unruffled Aatanpa Karnyurypa

Selfish Nyiinytju Nyinytju Ngurrtju

Stealer, thief, stealing from the shop all the time, dishonest, sneaky

Kankalya Mulyatanytju

Sulky Mirpantju, anangungka wangkapai wiya, kutju nyinapai Ulanti, mulyariringkupai Tjalalypa

Yurlati Ngarilypa Tjalyalpa kutju nyinapayi

Page 26: Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi ... Loss of libido Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai

Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health

26

Surrounded by everyone, popular, famous Nguruntjura kanyilpai Ngurrutatjara Karnyil payi

Tantrum, little kids, oppositional Ulara tjinanpungkupai Tjuni kuratjara

Nyurri-Nyurri Tjuni kurratjara

Telling fibs --- Mayunytju

Wanting to attract people by making up stories, exaggerating and boasting

--- Mayunytju – Mayunytju

Wanting things for herself Ngurtjuringkupai Ngurtjuripayi nguurrjuringkupayi

Page 27: Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi ... Loss of libido Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai

Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health

27

2.7 Biological / Psychological / Social factors

English Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Ngaanyatjarra

BIOLOGICAL

A doctor will identify what is wrong with the body inside

Doctor-ngku nintingku, ngurkantanku, pika unngutja

Doctor-lu nintilu pika ngurrkantankupayi

Body, living body, life Palumpa puntu Palunyaku Yarnangu Kutjupa Kutjuparingu

Body Puntu Yarnangu purntu

Whole body Anangu Puntu winki

Yarnangu

Whole lot – in terms of meat, whole body not carved up, human, person

Puntu winki Yarnangu pirninyatu nyaku

PSYCHOLOGICAL

Inside me my spirit is thinking Unngu kutju kuruntu kulintja Yuungarralu kulintja

The way your mind works Nyuntumpa kulintja Kuwarr-Kuwarraringu

The way your spirit works, what you are thinking Nyuntu kutjupa-kutjupa katangka kanyini Kutju-lu yungaralu

SOCIAL

All the people living together doing things together

Anangu tjuta tjungu nyinara tjungungku palyani Yarnangu pirni purkulpa lurrtju nyinara Kutjurtu palyalpayi

Everybody, the whole community, Companions together

Malparara malparara uwankara Tjarnturara tjarnturara nyinara

What is happening in the community group that is causing this problem

Nyaaringanyi ngurangka, walytja tjutangka, community?

Nyaaringula? Yungaralu kutjupa-kutjupa palyara Kulira palyara Kuraringula

Page 28: Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi ... Loss of libido Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai

Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health

28

2.8 Questions useful in assessment

English Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Ngaanyatjarra

Any problem? (Literally “Anything bad coming up?”

Kutjupa kutjupa kura utiringanyi? Kutjupa kutjupa kura yartakarrinyangka?

Are you suspicious more than usual? Ngukalpai ngukani (suspicious) Tirtu murntan ngurlu-ngurlu nyinapai?

Do you feel as though people are ‘out to get’ you? Ngulu-ngulun nyinapai? Ngurlurn-ngurlurnpa nyinapai?

Do you ‘hear’ things? Kulinin kutjupa-kutjupa? Kulira murntan kutjupa kutjupa?

Do you see things/Can you see ‘something’? Kutjupa kutjupan nyanganyi? Nyakula murntan kutjupa kutjupa?

Have you noticed any changes in yourself? Nyuntu walytjangku kutjupa kutjuparingkunyangka kuliningi?

Kutjuparinytja-muntan-kun Kulira?

How are you feeling? Nyanguwanpan kulini? Yaltji-Yaltjin Nyinara

How shall I do...? What for? What? What? (Different things.)

Nyaana? Nyaaku? Nyaa? Nyaapa? (Kutjupa-Kutjupa.)

Nyaaku Nyaapa Wanytjapirinypa

How would you describe your usual self? Yaaltji yaaltjingkun nyuntu walytjangku utira wangkaku?

Yaaltji yaaltjilunkun nyuntulu watjarlku

Is your head spinning? Is your head aching? Katanta lirpunganyi? Kata lirrpungku-la Kata yurrira

What is that person typically like? Nyaa purunypa mulapa Anangu nyaratja? Nyaa nguwanpa mulapa Anangu nyaratja? Yaaltji yaaltji Anangu nyaratja nyinapai?

Nyapirrinypa yarnangu Nyarrnya?

What’s the matter? Nyaaringun? Nyaaringun?

What is troubling you? Nyaaringun? nyaaringun

What is your problem? Nyaakun putu kulini? Nyaan? Nyaakun purtu kurlira

What was he/she like before? Yaaltji yaaltji paluru kuranyu nyinangi? [different dialect of Pitjantjatjara.] Yaaltji yaaltji paluru nganmanypa nyinangi? [APY Lands dialect of Pitjantjatjara.]

Yaaltji-yaaltji kuranyulpi nyirrantja

What were you like before? Yaaltji yaaltjin nyinangi? Nya nguwanpa kuranyu nyinangi?

Yarltji – Yarltjinynuntulun nyinarrantja

Page 29: Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi ... Loss of libido Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai

Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health

29

What was your [family member] like before? Yaaltji yaaltji nyuntumpa tjitji nyinangi Yarltji – yarltji nyurntulku katja [son] nyinarranytja?

Son Katja Katja

Daughter Untalpa Yurntalpa

Friend Malpa Yamatji

Wife / partner Miita, kuri, tjungutja Kurri

Husband / partner Miita, kuri, tjungutja Kurri

Mother Ngunytju Nguntju

Father Mama Mama

Sister Kangkuru (older sister) malanypa (younger sister) Tjurtu

Brother Kuta (older brother) malanypa (younger brother) Kuta

Youngfella (young and initiated) Wati yangapala Nyiwayi

Young Girl Kungkawara Kungkawara

Who is my real mother? Who is my real father? [Related to genes, DNA, matching genes, blood type]

Ngunytju mula mula, mama mula, mula? Ngarnanyatju mama mularrpa Ngarnanyatju ngunytju mularpa

Page 30: Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi ... Loss of libido Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai

Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health

30

3.0 Statements to get help

Statements to get help

English Pitjantjatjara / Yankunytjatjara Ngaanyatjarra

Emergency Wala-wala, warpuwa Warrpuwa

Go to the clinic with a friend or grandmother for support.

--- Yamatji kati

I am worried it will cause trouble if people know I am speaking to you so it has to be confidential.

--- Pirnilu kuliltjakutara

I have a really serious problem. Kutjupa kutjuparinguna Kutjupa Kutjuparinguna

I have a really urgent problem. Kuraringuna Kurraringuna

I have a serious mental health problem, it is getting worse and worse and I am asking you for help.

Katani kuraringu kani wanyu alpamilala Katani kurraringu nyangkarnanta tjapira yirrinkankutjaku

I have a very big problem, I need your help, it is a private matter.

--- Kutjupa-kutjupananta wangkakitja

I need help Alpamilalani Mukurringkularna yirringkarnkutjaku

I need to be able to trust you --- Kutjungkanan wankakitja

I need to speak to you about a private matter Nyuntunya kutjunanta tjapilkitja Kutjungkananta wangkakitja Kutjungkanan wangkaku

I want some help but I’m frightened of what will happen if anyone finds out

--- Ngurluringkulana pirniluta kuliltjakutaratu

It is an emergency Mapalku palyala Kurlira wantitja maatu palyarla

It is dangerous for me to talk about this. Kumpilpanyanta wangkakitja

It is urgent Warpuwa, wala-walangku Warrpuwa

Please help me! Alpamilalani Yirringkarani

Serious - immediately Mapalku palyala Warrpuwa palyala

Something terrible will happen if we don’t get help.

Kutjupa kutjupana palyalku Kutjup-kutjupana palyalku Kutjupa-kutjupariku

Straight away. Kuwaritu Kuwarinyartu

This is a mental health emergency Katana kuraringu Katarna kurraringu

Page 31: Uti Kulintjaku - NPYWC€¦ · Mama, ngunytju, kaparli, tjamu, kurntili, kamuru, kuta, tjurtu, marlanypa wangka kurlilpayi ... Loss of libido Yunpa kutjuparipai wiya Kutjuparingkupai

Uti Kulintjaku: A compendium of words for talking about mental health

31

This is a very private, confidential and sensitive matter.

Kutjungkananta wankakitja

Urgent Mapalkungku palyala Kurlira wantitjamaaltu

**This document is a work in progress. For any feedback please email [email protected]