Uputstvo Za Uzgojne Radove

Univerzitet u Beogradu

umarski fakultet

Uputstvo

za definisanje uzgojnih potreba i mera pri praktinom radu na terenu

u zavisnosti od sastojinskog stanja

Priredio

Prof. dr Milun Krsti

Beograd, 2012.

2

SADRAJ

1. SASTOJINSKO STANJE KAO PARAMETAR ZA DEFINISANJE UZGOJNIH

POTREBA I MERA .................................................................... 4 1.1. Sklop sastojine .................................................................... 4 1.2. Sastav sastojine .................................................................... 6 1.3. Poreklo sastojine .................................................................... 6 1.4. Bonitet sredine (sastojine) i kvalitet sastojine ................................ 9 1.5. Starost sastojine i razvojne faze ........................................................ 11

2. OSNOVNE UZOJNE MERE .................................................................... 14

2.1. Nega uma .................................................................... 14 2.1.1. See kao mere nege sastojine ........................................................ 14

2.2. Prirodno obnavljanje uma .................................................................... 16 2.2.1. Osnovni metodi prirodnog obnavljanja uma ............................................ 16 2.3.2. Ocena uspenosti prirodnog obnavljanja ................................ 18

2.3. Prevoenje niskih uma u visoke ........................................................ 19 3. ODREDJIVANJE UZGOJNE POTREBE U SASTOJINI I

DEFINISANJE UZGOJNIH MERA ...................................................... 21 3.1. Odreivanje uzgojnih ciljeva ........................................................ 21 3.2. Uzgojne mere za ostvarivanje ciljeva ........................................................ 22

KORIENA LITERATURA ........................................................ 27

3

PREDGOVOR Za potrebe realizacije projekta IINNVVEENNTTUURRAA UUMMAA UU SSVVOOJJIINNII FFIIZZIIKKIIHH LLIICCAA UU RREEPPUUBBLLIICCII SSRRBBIIJJII pripremljeno je ovo praktino uputstvo za odredjivanje uzgojnih potreba i mera pri praktinom radu na terenu.

Definisanje uzgojnih potreba i odredjivanje odgovarajuih mera moe se izvriti tek na osnovu utvrenog sastojinskog stanja, odnosno sledeih karakteristika izgradjenosti konkretne sastojine sastava, porekla, starosti (razvojne faze), kvaliteta (ouvanosti), zdravstvenog stanja, i dr.

Neophodno je, takodje, definisati uslove stanita, poev od orografskih karakteristika (nadmorske visine, ekpozicije terena, nagiba i kupiranosti), do karakteristika ouvanosti stanita (stanja zemljita, tj. postojanje erozionih procesa, dehumifikacije, zakorovljenosti, i dr.)

Poznavanjem ovih parametara mogue je definisati uzgojne ciljeve i osnovne uzgojne potrebe u sastojini klasifikacijom na sastojine za negu, sastojine za obnavljanje (prirodno ili vetako), sastojine za melioraciju konverziju, za deliminu rekonstrukciju ili za potpunu rekonstrukciju. Na osnovu ovih podataka mogue je definisati neophodne konkretne uzgojne mere, npr. prorede u mladim sastojinama, klasina prirodna obnova primenom odredjenoj vrsti drvea odgovarajue see obnavljanja, prirodna obnova sa primenom pomonih mera, konverzija uzgojnog oblika, restitucija, susptitucija, itd. Osnova za izradu uputstva su aktuelni udbenici iz gajenja uma, kao i druga struna literatura iz ove oblasti. Celokupna materija podeljena je u vie poglavlja.

U prvom delu izloena je materija o sastojini, kao osnovnoj ekoloko-uzgojnoj i gazdinskoj jedinici ume, u cilju definisanja sastojinskog stanja. U daljem delu teksta obraena je osnovna materija iz oblasti nege uma, obnavljanja uma i unapredjivanja stanja uma. Na osnovu toga prikazano je odredjivanje uzgojne potrebe u konkretnom sastojinskom stanju i definisanje odgovarajuih uzgojnih mera, kroz negu uma, obnavljanje uma ili melioraciju degradiranih uma.

Tekst je ilustrovan originalnim i drugim fotografijama, slikama, emama, tabelama i grafikonima iz navedene literature, u cilju olakanja razumevanja materije.

Detaljnije informacije mogu se nai u navedenim literaturnim izvorima.

4

1. SASTOJINSKO STANJE KAO OSNOV ZA DEFINISANJE UZGOJNIH POTREBA I MERA

U veem umskom kompleksu uoavaju se znatne nejednakosti u izgledu ume, koje mogu

biti vezane za starost, sastav, poreklo, bonitet, kvalitet, obrast. Ti nejednaki delovi nazivaju se sastojinama.

Sa biolokog aspekta u gajenju uma, sastojina se definie kao homogeni deo ume, koji je identian po svojim osobinama, i koji se od ostalih delova ume razlikuje po jednoj ili vie bitnih osobina.

Izdvajanje sastojine - ralanjavanje jedne ume na sastojine moe se vriti sa raznih aspekata, to zavisi od pristupa i namene ume.

U gajenju uma pri izvajanju sastojine, a to je veoma znaajno za gazdovanje umama, uzimaju se u obzir sledee osobine: forma ili oblik sostojine, sastav ili vrste drvea, obrast, starost stabala, poreklo stabala, bonitet sredine i dobrota (kvalitet) sastojine.

ema 1. Elementi na osnovu kojih se vri izdvajanje sastojina i definisanje stanja

Postoje i drugi elementi izgradjenosti sastojine koji se ne koriste pri izdvajanju sastojine, kao to je sklop sastojine. 1.1. Sklop sastojine

Definie se na osnovu meusobnog odnosa kruna susednih stabala i stepena zasenjenosti

zemljita krunama stabala, tj. koliini neposredne suneve svetlosti koja dopire do zemljita kroz krune.

Osnovne krakteristike sklopa sastojine prikazane su u navedeneim literaturnim izvorima, a za potrebe i u tehnikom uputstvu za rad u okviru projekta NIP (Bankovi i sar.), te e ovde biti ilustrovano fotografijama u cilju olakavanja prepoznavanja konkretnog stanja na terenu (slike 1 do 8).

Gust sklop krune stabala se medusobno prepliu, do zemljita kroz grane dopire direktna suneva svetlost, obrazujui neznatne svetlosne mrlje ;

Potpun sklop - grane kruna susednih stabala se jedva lako dodiruju. Neposredna suneva svetlost na pojedinim mestima dopire do zemljita obrazujui vee svetle mrlje;

Nepotpun sklop - krune susednih stabala se ne dodiruju. Izmeu susednih stabala ne moe da stane jo jedno stablo sa isto tako razvijenom krunom. Neposredna suneva svetlost na vie esta dopire do zemljita, svetljene vee povrine u obliku "krpa";

Redak ili prekinut sklop - stabla su toliko udaljena jedna od drugih, da izmeu njih moe da stane jo jedno stablo sa isto toliko razvijenom krunom;

Proplanak - sklop je prekinut, a izmeu susednih stabala ili grupe stabala je veliko rastojanje. Takva povrina nije vie uma.

f o r m a i l io b l i k s a s t o j i n e


d o b r o t as a s t o j i n ed o b r o t a

s a s t o j i n e

b o n i t e ts r e d i n e


p o r e k l os t a b a l a


s t a r o s ts t a b a l a


o b r a s to b r a s t

s a s t a v i l iv r s t e d r v e a


e l e m e n t ii z d v a j a n j ae l e m e n t i

i z d v a j a n j a



d o b r o t as a s t o j i n ed o b r o t a

s a s t o j i n e







o b r a s to b r a s t



e l e m e n t ii z d v a j a n j ae l e m e n t i

i z d v a j a n j a

5

Slika 1. Gust sklop meusobni odnos kruna Slika 2. Gust sklop stepen zasenjenosti zemlj.

Slika 3. Potpun sklop meusobni odnos kruna Slika 4. Potpun sklop stepen zasenjenosti

Slika 5. Nepotpun sklop odnos kruna Slika 6. Nepotpun sklop stepen zasenjenosti

Slika 7. Prekinut sklop odnos kruna Slika 8. Proplanak

6

1.2. Sastav sastojine

Odredjuje se prema tome da li se u sastojini nalaze jedna ili vie vrsta drvea. Sastojine se po sastavu dele na iste i meovite. iste sastojine Da bi se jedna sastojina mogla nazvati istom, potrebno je da broj stabala jedne vrste u njoj

bude toliki da potpuno odreuje prirodu fitocenoze. Uopteno miljenje: Sastojine treba smatrati istim sve dotle dok ne treba primenjivati posebne uzgojne mere za primeane vrste drvea. Smatra se da uee drugih vrsta drvea moe da se kree do 10%.

Meovite sastojine Sastoje se od dve ili vie vrsta drvea koje moraju da budu zastupljene sa vie od 10%. U

naim umama najee se nalaze dve ili tri vrste drvea. Pri izdvajanju sastojina potrebno je da se utvrdi proporcija (procenat) meovitosti sastojine ili smea. Ustanovljenje proporcije meovitosti vri se na osnovu zastupljenosti svake vrste drvea u sastojini, na osnovu drvne zapremine.

Sve vrste u meovitim sastojinama nemaju isti znaaj sa gledita gajenja i gazdovanja. esto se sva panja posveuje jednoj vrsti, i ona se naziva se glavnom vrstom, dok su druga

ili ostale vrste, ako ih ima vie, sporedna(e) vrsta. Npr. u meovitoj umi hrasta i graba, hrast je glavna vrsta. Izbor glavne vrste je vrlo odgovoran zadatak, a posebno je vano ako su sastojine sastavljene od vie vrsta velike vrednosti. U tom sluaju i tri vrste mogu biti glavne npr. u meovitoj umi bukve, jele i smre.

Stabla glavne vrste u meovitim sastojinama ne moraju biti brojnija od stabala sporedne vrste. Najzastupljenija vrsta naziva se vrsta koja preovlauje ili dominantna vrsta.

Prema prostornom rasporedu drvea na povrini, postoje dva osnovna tipa meovitih sastojina:

Stablimina meovitost - stabla raznih vrsta drvea su naizmenino manje-vie ravnomerno rasporeena po itavoj povrini sastojine (slika 9).

Grupimina meovitost - stabla su rasporeena u manjim ili veim grupama, koje su vie ili manje neravnomerno rasporeene na povrini sastojine (slika 10).

U istoj umi mogu se istovremeno nai oba tipa meovitih sastojina, a postoje mnogobrojni prelazi od jednog ka drugom.

Slika 9. Stablimina meovitost Slika 10. Grupimina meovitost

1.3. Poreklo sastojine

Poreklo sastojine odredjuje se na osnovu naina nastanka (porekla) stabala, i na osnovu toga

razlikuju se tri kategorije sastojina, odnosno tri uzgojna oblika ume: 1.Sastojine semenjae, kod kojih su sva (ili skoro sva) stabla semenog porekla - visoka uma; 2.Sastojine panjae, kod kojih su sva (ili skoro sva) stabla vegetativnog porekla - niska uma i

3.Sastojine meovite po poreklu, u kojima se nalaze stabla i semenog i vegetativnog porekla.

7

Ako se u sastojini na istoj povrini stabla semenog porekla nalaze u gornjem spratu a vegetativnog porekla u podstojnom spratu to je tzv.srednja uma, koja se moe nai u privatnim umama.

Slika 11. Sastojina bukve semenog porekla Slika 12. Sastojina vegetativnog porekla

Odredjivanje porekla sastojine Poreklo stabala odredjuje se na osnovu izgleda, korienjem vie parametara.

Mlade biljke koje nastaju vegetativnim razmnoavanjem nazivaju se izdanci i izbojci. Izdanci su mlade biljke vegetativnog porekla nastale iz uspavanih pupoljaka u predelu panja

ili adventivnih pupoljaka na deblu posle see ili lomljenja stabla (slike 13 i 14). Izbojci su mlade biljke vegetativnog porekla koje su nastale iz ila, korena ili du debla

(vodeni izbojci), kao i iz terminalnih ili bonih pupoljaka na granama (slike 15 i 16).

Slika 13. Izdanci (a, b) i izbojci (c, d) Slika 14. Izdanci iz panja

Slika 15. Izbojci iz ila Slika 16. Vodeni izbojci (ivii) du debla

8

Za odredjivanje uzgojnog tretmana neophodno je utvrditi poreklo stabala i sastojine, na kojima e se zasnivati uzgojno-meliorativni zahvati. Stanje konkretne sastojine (izgled i dr.), u nedostatku drugih dokaza, naee je jedini mogui nain odredjivanja porekla. Vri se analiza spoljanjih i unutranjih karakteristika stabala, veoma pouzdanih parametara tzv. vizuelna dijagnostika.

Od spoljanjih karakteristika najsigurniji su sledei pokazatelji izdanakog porekla stabla: - javljaju se brojni izdanci iz panja, ili izbojci iz ila pored matinih panjeva (slike 14 i 15); - gnezdast raspored vie stabala iz jednog panja (slika 17); - zadebljanje u pridanku stabla na mestu sraivanja izdanaka sa panjem (slika 18); - rakljava, kriva ili deformisana stabla (slike 17 i 20); - trule u pridanku stabla, usled truljenja panja (slika 19); - raniji poetak plodonoenja za 10-20 godina u odnosu na stabla semenog porekla.

Slika 89. Gnezdast raspored stabala Slika 17. Gnezdast raspored stabala Slika 18. Zadebljanje u pridanku stabla Slika 19. Trule u pridanku stabla Slika 20. Zakrivljenost stabala

Unutranji pokazatelji izdanakog porekla stabla su sledei:

- irina godova na poprenom preseku stabla je vea u centralnom delu panja (u najranijoj mladosti), usled intenzivnijeg rasta zbog vee koliine hranljivih materija skoncentrisanih u panju i razvijenog korenovog sistema (slika 26); - popreni presek debla je ekscentrian, usled ekscentrino razvijene krune ili deformisan (slike 21 i 23);

9

- kora je ponekada urasla u drvo usled sraivanja vie stabala (slika 23); - esta je pojava dvostrukog srca (slika 24); - stabla izdanakog porekla esto u centralnom delu poprenog preseka imaju greku u boji drveta, poetnu pojavu trulei ili trule (slike 21 i 22);

Slika 21. Ekscentrian popreni presek stabla Slika 22. Trule u centralnom delu panja

i iri godovu u centralnom delu panja

Slika 23. Urasla kora i skscentrian popreni presek Slika 24. Dvostruko srce 1.4. Bonitet sredine (sastojine) i kvalitet sastojine

Za odreivanje stepena pogodnosti uslova sredine za razvoj drvea, ustanovljene su posebne

oznake - bonitet sredine i dobrota (kvalitet) sastojine. Bonitet sredine je pokazatelj stepena produktivnosti ume u odreenim uslovima sredine, i u

sutini pokazuje kvantitativnu sliku uslova sredine u kojima se uma nalazi. Kvalitet (dobrota) sastojine je merilo kvalitativne vrednosti sastojine. Ima veliki znaaj za

definisanje uzgojnih potreba i mera. Odredjuje se na osnovu sledeih fenotipskih karakteristika stabala: visine stabla, razvijenosti krune, punodrvnosti debla, oblika debla na vertikalnom i poprenom preseku, zdravstvenog stanja, ravnomernosti debljinskog prirasta i dr.

Prema kvalitetu ume navedenih uzgojnih oblika one mogu biti ouvane i degradirane. Ouvane ume su dobre obraslosti, sastava, kvaliteta, zdravstvenog stanja, proizvodnosti,

pravilne strukture i dr. Nasuprot ovome postoje oblici umske vegetacije, koja, prema stanju i stepenu degradacije, predstavlja manje ili vie, degradirani ili devastirani tip ume.

Degradirane ume obuhvataju razliite degradacione stadijume ume, poev od jako razredjenih sastojina semenog porekla (prekinutog sklopa) i esto veoma zakorovljene povrine, do potpuno degradiranih oblika kao to su ikare i ibljaci. Te ume po spoljanjem izgledu ine seriju razliitih stepena degradacije, po poreklu, po obrastu, po sastavu, po kvalitetu, po proizvodnosti, po

10

karakteru degradacionih procesa u umi, po zdravstvenom stanju. Prema biljno-sociolokom statusu, sastavu i smei postoje degradirane ume: - sa nedovoljnim ueem glavne (glavnih) vrsta, ak iako su meovite ume ekonomski

vrednih vrsta drvea, - sa drastino izmenjenim sastavom i smeom u kojima preovladjuju malo vredne vrste, - sa enormno poremeenom sastojinskom strukturom, - sa regresivnom sukcesijom umske vegetacije odvija se prirodna izmena vrsta, - sa pogoranim zdravstvenim stanjem sastojine.

Najkarakteristinije vegetacijske forme degradiranih uma, koje se pogotovu mogu nai u privatnim umama liarskih vrsta drvea, su lisnike ume, ikare i ibljaci. Njihove osnovne karakteristike su sledee:

Lisnike ume

U lisnikim umama vreno je kresanje grana, prevravanje starijih stabala ili sea mladjih stabala, za dobijanje - korienje lista u suvom stanju (lisnik), za prehranu stoke u zimskom periodu, u krajevima sa ekstenzivnim stoarstvom (slika 25).

Slika 25. Lisnika uma

ikare Pod pojmom ikara u umarskoj praksi se esto podrazumeva tipino niska umska

vegetacija, bez obzira na sastav ume, stepen degradacije, fizionomiju, oblik i rast, to nije ispravno, i pokazuje da esto nije sasvim jasno ta se tano podrazumeva pod tim pojmom. Posledice toga su: nepreciznosti u definisanju na terenu, tekoe u razlikovanju ikara i mladih niskih uma, razlika u statistikim podacima, razlika u uzgojnom tretmanu i dr.

Veoma bitne karakteristike ikare: - treba je shvatiti kao kvalitativni pojam, odnosno kao pojam kvalitetno loe, niske ume

raznih vrsta drvea i grmlja, - znatno je izmenjen sastav i celokupna smea drvea i grmlja u odnosu na sastav nekadanj

ume, - ne mogu se smatrati privrednim umskim sastojinama iako glavni deo njihove dendroflore

ini umsko drvee, - izgubile su proizvodnu sposobnost kvalitetnog drveta.

Ne ulazei u razmatranje odredjenih progresivnih ili regresivnih stadijuma umskih zajednica, za potrebe prakse degradirane ume se mogu razvrstati na sledei nain (afar, 1963; Krsti, 2006):

1. uma-ikara (vrlo est i granini oblik na prelazu iz ekonomskih uma u ikare, i obratno): a) zaikarena uma sa vie od 50% dobro razvijenih, oblikovanih i kvalitetnih

stabala, ali ima i elemenata ikare; b) umolika ikara vie ikara nego pravilna, ekonomski vredna uma, sa manje od

50% dobro oblikovanih stabala;

11

2. Klasina ikara sa navedenim karakteristinim elemenatima, ali je ini vie od 50% drvea;

3. ikara-ibljak prelazna formacija prema ibljaku, u kome ikara ve gubi svoju specifinost i prelazi u drugi degradacioni oblik ume (ibljak), ali sa manje od 50% drvea;

Slika 26. Prelazni oblik uma-ikara Slika 27. Tipina ikara na kru ibljak ili grmljak ekstremni degradacioni oblik uma, bez drvea ili sa pojedinanim drveem, i bitno se razlikuju od ikara, jer ih ine razne vrste grmlja ibolikog oblika (leska, jorgovan, trnjina, i dr.), odnosno iblje niskog rasta, koje nikada ne dostie velike dimenzije.

1.5. Starost sastojine i razvojne faze Sastojine se po starosti dele u tri osnovne grupe: jednodobne, raznodobne i prebirne. Za

sastojine navedene razliite starosti u umarskoj operativi koriste se termini strukturni oblik. Svaka sastojina ima krakteristinu raspodelu stabala po debljinskim stepenima (slika 29).

Osnovne karakteristike sastojina razliitih starosti su sledee: Jednodobne sastojine priblino jednake starosti. Razlika u starosti izmeu najmlaih i

najstarijih stabala iznosi: - do 20 godina u sastojinama etinara i tvrdih liara semenog porekla, - do 10 godina u sastojinama mekih liara i sastojinama vegetativnim porekla. Raznodobne sastojine sastavljene su od grupe stabala razliite starosti. Razlika u starosti

mora da bude vea od navedenih 10, odnosno 20 godina, tj. da postoji vie starosnih grupa stabala. Prebirne sastojine - stabla su najraznovrsnije starosti, od najmlaih jednogodinjih, do

najstarijih, ija je starost jednaka broju godina stabala zrelih za seu. Jednodobne sastojine tokom ivota prolaze kroz razliite faze razvoja, odnosno razliite

periode starosti. Svaki od tih perioda odlikuje se karakteristinim pojavama. U literaturnim izvorima mogu se nai razliiti termini razvojnih faza. U zemljama istone Evrope u ciklusu ivota jednodobnih sastojina razlikuju se sledei periodi: podmladak, mladik, srednje doba, doba dozrevanja i doba zrelosti; a u srednjoj i zapadnoj Evropi mladik, gutik, letvenjak, odrasla sastojina i zrelo doba sastojine (slika 28).

Zbog razliitog definisanja razvojinih faza i uzgojnih mera, izvreno je usaglaavanje definicije sea kao mera nege u odgovarajuim fazama razvoja sastojine po istonoevropskoj i zapadnoevropskoj klasifikaciji.

Razliiti termini perioda ivotnog razvoja sastojine u srednjoj i zapadnoj, odnosno istonoj Evropi, pa ak i isti (mladik) za razliite periode ivota, stvaraju esto i u naoj i u inostranoj literaturi nejasnoe i nerazumevanje. U cilju njihove praktine primene u radovima na nezi uma, neophodno je da se ovde iznesu sve njihove karakteristike, odnosno definicije svih ivotnih faza. Poto se u Srbiji vie koristi istonoevropska klasifikacija, zato e bioloke karakteristike stabala u

12

odredjenim razvojnim fazama biti prikazane prema njoj: Period podmlatka - od vremena nicanja semena do obrazovanja sklopa u sastojini u kojoj se

odvija prilagodjavanje uslovima sredine, borba za ivotni prostor. Slika 28. Usaglaene definicije ivotnih faza razvoja sastojine po IEK i ZEK

Period mladika karakterie intenzivno raenje stabla u visinu, poetak izumiranja stabala u

sastojini (samoproredjivanje) i diferenciranja po visini. Srednje doba starosti sastojine - intenzivno prirodno izumiranje stabala u sastojini, izraeno

diferenciranje stabala po visini, ienje stabala od donjih grana, kulminacija visinskog prirasta. Period dozrevanja - poinje plodonoenje, nastupa kulminacija debljinskog prirasta. Period zrelosti - stabla obilno plodonose, dostigla su tehniku zrelost, trajno prekidanje

sklopa.

Slika 29. Struktura sastojine (Rafailov, G., 2003): jednodobna sastojina (A); raznodobna sastojina

(B); grupimino raznodobna sastojina C); prebirna sastojina (D)

U cilju izbegavanja subjektivosti pri proceni razvojne faze u praksi se upotrebljava podela na klase starosti (dobne razrede).

Za etinarske vrste i tvrde liare semenog porekla irina klase starosti stabla iznosi 20 godina: I klasa starosti l-20 god., II klasa 21-40 god., III klasa 41 do 60 god. itd.

Za sastojine vegetativnog porekla i sastojine mekih liara klasa starosti iznosi 10 godina: I klasa starosti l-10 god., II klasa 11-20 god., III klasa 21 do 30 god. itd

zrela sastojinaodrasla sastojinaletvenjakgutikmladik

ZEK

zrela sastojinaodrasla sastojinaletvenjakgutikmladik

ZEK

zrela sastojinadozrevajua sastojina

srednjedobna sastojinamladik

podmladakIEK

zrela sastojinadozrevajua sastojina

srednjedobna sastojinamladik

podmladakIEK

13

1) 2) 3) 4)

Fototablica 1. Izgled sastojine osnovnih razvojnih faza: 1) Neodrasli podmladak; 2) Rani mladik; 3) Stariji (kasni) mladik; 4) Srednjedobna sastojina

14

2. OSNOVNE UZGOJNE MERE 2.1. NEGA UMA

Nega uma sastoji se iz niza razliitih mera koje dovode do poboljanja stanja sastojine (ema 1 u prilogu). Svaka od ovih mera ima svoj poseban etapni cilj u nezi i razvoju sastojine, ali sve mere nege pojedinano vode ka konanom, zajednikom dugoronom cilju - uzgoju sastojina sa najveom moguom zapreminom drveta visoke tehnike vrednosti (Stojanovi i Krsti, 2008). 2.1.1. See kao mere nege sastojine Po pitanju definisanja klasifikacije sea kao mera nege u literaturi i u praksi postoji velika arolikost. U bivem SSSR-u klasifikacija see nege izvrena je prema periodu ivota (fazi razvoja) sastojine (Bunuevac, 1952), i primenjuje se sledea podela: sea osvetljavanja podmlatka, sea ienja, sea proreda i sea prostora ili progala, a po zapadnoevropskoj klasifikaciji nega mladika, nega gutika, nega letvenjaka, nega odrasle sastojine. Zbog razliitog definisanja razvojinih faza i uzgojnih mera, izvreno je, takodje, i usaglaene definicije sea kao mera nege u odgovarajuim fazama razvoja sastojine po istonoevropskoj i zapadnoevropskoj i klasifikaciji (S. Jovanovi, 1980). Slika 30. Usaglaene definicije sea kao mera nege u odgovarajuim fazama razvoja sastojine po istonoevropskoj i zapadnoevropskoj i klasifikaciji

Pri nezi uma razlikuju se dva osnovna tipa odabiranja (selekcije) stabala koja su zasnovana na individualnim karakteristikama stabla, primenom kriterijuma kvaliteta i kvantitativnih karakteristika stabla. Moe se vriti pozitivna selekcija (odabiranje najboljih jedinki) i negativna selekcija (odabiranje najloijih jedinki). Slika 31. umsko-uzgojna selekcija stabala u sastojini (Schutz, 1999)

zrela sastojina

odraslasastojina

letvenjak

gutik

mladik

ZEK

zrela sastojina

odraslasastojina

letvenjak

gutik

mladik

ZEK

zrela sastojina

dozrevajuasastojina

kasni mladiksrednjed. sast.

odrasli podm.rani mladik

neodraslipodmladak

IEK

zrela sastojina

dozrevajuasastojina

kasni mladiksrednjed. sast.

odrasli podm.rani mladik

neodraslipodmladak

IEK

see obnove

prorede ili see progala

prorede

nega gutika

nega mladika

see obnove


prorede

seeienja

osvetljavanje podmlatka

See kao mera negovanja uma

see obnove


prorede

nega gutika

nega mladika

see obnove


prorede

seeienja

osvetljavanje podmlatka

See kao mera negovanja uma

15

Mera nege koja se u sastojini izvodi u periodu ivota ranog (neodraslog) podmlatka je sea osvetljavanja podmlatka, sa osnovnim ciljem da se se sprei njegovo zasenjivanje odozgo od strane korovskih biljaka breg rasta ili starijeg podmlatka.

Sea ienja kao mera nege izvodi se kada se sastojina nalazi u razvojnoj fazi starijeg (odraslog) podmlatka ili periodu ranog (mlaeg) mladika.

Primenom sea osvetljavanja i ienja, vri se negativna selekcija i obuhvata: - zatitu podmlatka od tetne konkurencije prizemne flore i bunja; - masovnu negu sastojine kojom se iz sastojine uklanjaju sve fenotipski loe, oteene i manje

vredne individue; - regulisanje sastava sastojine uklanjanjem nepoeljnih vrsta drvea; - osvetljavanje sastojine razreivanjem pregustog podmlatka; - nega pozitivnih karakteristika stabala kroz istovremeno stvaranje najpovoljnijih uslova

sredine. Prorede su see koje se kao mere nege izvode u sastojinama od perioda ivota starijeg

mladika (starijeg gustika), u srednjem dobu (letvenjaku), sve do poetka izvodjenja sea obnove. Od tog perioda razvoja sastojine, u okviru sea nege, prelazi se na pozitivnu selekciju, tj. vri se odabiranje fenotipski najboljih stabala i pomaganje njihovog razvoja.

Pri izvodjenju proreda veoma je vano izvriti klasifikaciju stabala u sastojini, koja se moe vriti sa razliitih aspekata. Za izvodjenje prorednih sea u Srbiji je razradjena bioloko-tehnika klasifikacija stabala (uzgojno-tehnika), koja je za praktinu primenu izvedena na osnovu do sada poznatih brojnih klasifikacija, a zasnovana je na tri osnovna parametra:

1. Poloaj stabala u sastojini - diferenciranje po visini u bioloke razrede (bioloki aspekt): I bioloki poloaj dominantna, vladajua stabla (I i II kategorije po Kraftovoj klasifikaciji); II bioloki poloaj - kodominantna (suvladajua) stabla - III kategorije po Kraftu; III bioloki poloaj nadvladana (podstojna) stabla, zaostala u porastu;

2. Kvaliteta stabala (tehniki aspekt) - ocenjuje se kao: 1 - kvalitetno stablo plus stablo, koje ima dobro deblo (pravo, zdravo, neoteeno, monopodijalnog rasta, isto od grana), i dobro razvijenu krunu (pravilnog oblika, simetrino razvijenu, normalne duine i irine, neoteenu, bez ralji); 2 - srednje kvalitetno stablo; 3 - nekvalitetno (loe) minus stablo, koje ima loe deblo i lou krunu.

3. Uzgojna uloga stabala, pri kojoj se ocenjuje znaaj za razvoj budue sastojine u tri kategorije: 1 - stabla budunosti odabrana stabla, koja treba da ostanu do kraja ophodnje; 2 - stabla konkurenti tetna stabla, koje ometaju razvoj odabranog stabla; 3 - ostala stabla (koja se trenutno ne mogu svrstati u prve dve kategorije).

Klasifikacija je poznata kao trostruko tri, odnosno tri puta tri: tri kategorije poloaja stabala u sastojini, tri kategorije kvaliteta stabla, tri kategorije znaaja stabala sa uzgojnog aspekta.

Slika 32. Klasifikacija stabala u sastojini po biolokim razredima

16

2.2. Prirodno obnavljanje uma

Pod merama prirodnog obnavljanja podrazumevaju se mere koje se u umi izvode u vremenu kada ona dostigne doba zrelosti sa ciljem da se na mestu stabala stare sastojine formira nova, mlada uma.

Prirodno obnavljanje uma vri se seama obnavljanja. Prema vremenu nastanka podmlatka nove mlade sastojine, tj. prema tome da li se podmladak pojavljuje tek posle potpunog uklanjanja stare sastojine, ili do pojave podmlatka dolazi pod sklopom stare sastojine, odnosno, prema nainu osemenjavanja seine, sve see prirodne obnove uma su podeljene u tri osnovna metoda prirodne obnove (slika 33):

- ista ili gola sea; - Oplodna ili postepena sea; - Prebirna ili preborna sea.

Slika 33. Osnovni metodi prirodnog obnavljanja po Meyer-u (Diaci, 2006) 2.2.1. Osnovni metodi prirodnog obnavljanja

ista sea je metod obnavljanja uma kada se na odreenoj povrini sva stabla odjednom poseku, ukljuujui i stabla podrasta. Mlada uma nastaje iz semena stabala koja se seku i bonim osemenjavanjem seine - naletom semena sa strane, ili iz izdanaka i izbojaka (panjeva i ila) poseenih stabala. U umama u naim uslovima ovaj nain obnavljanja moe da se primeni samo u umama onih vrsta iji je podmladak otporan na ekstremne temperature, insolaciju, isuivanje zemljita, zatim kod vrsta koje imaju lako seme; esto i obilno plodonose a nemaju veliku izdanaku sposobnost. U hrastovim i bukovim umama ista sea je nepovoljan metod obnavljanja i ne primenjuje se.

Pri oplodnoj sei stabla stare sastojine se sa podmladne povrine uklanjaju postepeno, u nekoliko zahvata, u vremenskom periodu od 5 do 20 godina. Pod prekinutim sklopom matine sastojine javlja se i izvesno vreme razvija podmladak, nastao iz semena stabala prethodne generacije.

17

Klasina oplodna sea izvodi se najee u tri osnovna zahvata - seka: pripremni, oplodni (naplodni) i zavrni (dovrni) sek, ali u zavisnosti od sastojinskog stanja i vrste drvea broj sekova moe biti vei ili manji od tri. esto se izmeu oplodnog i zavrnog seka ubacuje i etvrti - naknadni sek.

Koji sek pri izvodjenju oplodne see treba izvriti zavisi od sastojinskog stanja, vrste drvea, negovanosti, stepena podmladjenosti (slika 34). Ako uma nije negovana ili nije pravilno negovana, obavezno je izvodjenje pripremnog seka, kao i ako se radi o umama sciofilnih vrsta drvea, kao npr. bukva. U prvoj godini obilnog uroda semena posle izvrenog pripremnog seka, izvodi se oplodni sek. Posle oplodnog seka se procenjuje da li je sastojina dobro obnovljena, tj. da li na obnovljenoj povrini ima podmlatka zadovoljavajue brojnosti na itavoj povrini. U suprotnom primenjuje se naknadni sek oplodne see. On se, takodje, izvodi i ako se radi o umama vrsta iji je podmladak osetljiv na ekstremne temperature (bukva) pa je potrebno zadrati stabla stare sastojine radi njegove zatite, a istovremeno osloboditi ga prekomerne zasene. Nekoliko godina kasnije, kada se proceni da podmlatku vie nije potrebna zatita stare sastojine, odnosno da mu ona predstavlja smetnju pravilnom razvoju (zaostaje u razvoju, horizontalno se iri, zakrivljuje se u pravcu dopiranja svetlosti...) izvodi se zavrni sek oplodne see, tj. uklanjaju se sva stabla stare sastojine.

Slika 34. Algoritam izvodjenja oplodene see.

18

Prebirna sea je metod prirodnog obnavljanja prebirne ume, koji se sastoji u tome da se

periodino (svakih 5-10 godina) iz ume uklanjaju pojedinana najstarija stabla, koja su dostigla prenik seive zrelosti. Podmladak se pojavljuje iz semena okolnih stabala a period obnavljanja traje neprekidno tokom itavog ivota ume.

2.2.2. Ocena uspenosti prirodnog obnavljanja uma

Posle izvrenih obnovnih sea, potrebno je izvriti procenu uspenosti prirodnog obnavljanja uma. Ocena se sastoji u utvrivanju brojnosti podmlatka po jedinici povrine - ukupno i po vrstama drvea, njegove povrinske zastupljenosti, porekla, kvaliteta, visine i zdravstvenog stanja.

Ocena uspenosti prirodnog obnavljanja je neophodna u praksi, da bi se sagledala dinamika obnavljanja, a posebno u sluaju kada je obnavljanje neuspeno ili nezadovoljavajue, da bi se preduzele mere njegovog ubrzavanja ili dopunjavanja.

Postoje dva osnovna metoda utvrivanja uspenosti prirodnog obnavljanja (Nesterov, 1958; Vlasev i Rafailov, 1978; Kostov i Nedelin, 1996):

- okularnom procenom; - metodom probnih (oglednih) povrina. Okularni metod ocene uspenosti prirodnog obnavljanja vri se obilaskom i paljivim

pregledom obnovne povrine i daje se orijentaciona ocena obnavljanja, korienjem razliitih klasifikacija. Jedna od najee navoenih u literaturnim izvorima je klasifikacija Kolpikova (Vlasev i Rafailov, 1978), ima 6 klasa zastupljenosti do 5 godina starog podmlatka (tabela 3). Tabela 1. Klasifikacija Kolpikova ocene uspenosti prirodnog obnavljanja ume Klasa Ocena podmlaenosti Karakteristika obnovljenosti povrine

I Dobro Podmladak zuzima 75-100% povrine, ravnomerno je rasporeen, brojnosti vie od 10.000 kom. po hektaru

II Zadovoljavajue Podmladak zauzima 50-75% povrine, rasporeen ravno merno ili grupimino, brojnosti 5.000-10.000 kom. po ha

III Nezadovoljavajue Podmladak se nalazi na 25-50% povrine, rasporeen ravnomerno ili u grupama, ima ga 3.000-4.000 kom. po ha

IV Loe Podmladak zauzima 25-50% povrine i neravnomerno je rasporeen, brojnosti 500-2.000 kom. po ha

V Veoma loe Podmladak zuzima 15-25% povrine i neravnomerno je rasporeen, brojnosti ispod 400 kom. po ha

VI Izostaje Podmladak izostaje ili se javlja u grupicama koje zauzimaju ispod 15% povrine, ima ga manje od 300 kom po ha Za pravilno korienje navedene klasifikacije neophodno je da se na nekoliko mesta izvri

brojanje podmlatka na povrini od 1 m2 pa se proporcionalno prerauna na hektar. Kod okularne ocene je nerealno oekivati da se moe toliko precizno utvrditi brojnost

podmlatka i njegova povrinska zastupljenost kako je prikazano u iznetim klasifikacijama, pa nema svrhe ni vriti detaljnije ralanjavanje. Zbog toga se smatra da se uspenost obnavljanja prilikom okularne procene, iz praktinih razloga, izvri na osnovu klasifikacije u tri grupe:

1. Zadovoljavajue obnavljanje - podmlatka ima dovoljno za normalan razvoj sastojine i zadovoljavajueg je kvaliteta;

2. Delimino zadovoljava - na pojedninim delovima podmladne povrine nema dovoljno podmlatka pa se mora izvriti popunjavanje;

3. Nezadovoljavajue - na veem delu podmladne povrine nema dovoljno podmlatka, ili je nezadovoljavajueg kvaliteta, pa se mora vriti naknadno prirodno podmlaivanje ili vetako obnavljanje.

19

Metod probnih povrina primenjuje se za preciznije i detaljnije utvrdivanje uspenosti prirodnog obnavljanja. Pri starosti podmlatka do 5 godina ove povrine su veliine 1-2 m2 (11 m) ili 12 m); pri starosti 6-10 godina povrina je 4-10 m2; ako je podmladak star vie od 10 godina ili je redak povrine su 55 do 1010 m. Pod sklopom dobro obnovljene sastojine i ravnomerno rasporeenog podmlatka, ogledne povrine se postavljaju u ahovskom rasporedu ili u liniji, i to po najmanje 5 probnih povrina za brojanje podmlatka.

Prilikom utvrivanja uspenosti prirodnog obnavljanja uma, na podmladnoj povrini potrebno je vriti sledea merenja i analizu podmlatka:

1. Utvrditi brojnost podmlatka po jedinici povrine za svaku vrstu pojedinano i ukupno; posebno obratiti panju na zastupljenost glavne vrste i uee ostalih;

2. Odrediti starost podmlatka u sledee klase: 1-5 godina; 6-10 g.; 11-15 godina; 3. Razvrstati podmladak po visini u tri grupe: neodrastao (do 0,3 m visine); odrastao (0,3-

1,3 m), i stariji podmladak; 4. Utvrditi stanje i kvalitet podmlatka, koji se razvrstava u tri kategorije:

a) dobar - perspektivan (zdrav, pravilno razvijen, vitalan, mestimino sa manjim oteenjima);

b) lo - neperspektivan (ima suprotne karakteristike); c) osrednji - ima osobine izmeu navedenih, a odgovarajuim uzgojnim merama se

moe usmeriti njegov pravilni razvoj; 5. Odrediti poreklo podmlatka.

2.3. Prevoenje niskih uma u visoke Niske ume (izdanake) se u visoke mogu prevesti putem indirektne konverzije, putem direktne konverzije (restitucije i supstitucije) i putem delimine rekonstrukcije (kombinovani metod konverzije).

Ukoliko je stanje ume takvo da se klasinim uzgojnim postupcima ne moe popraviti, odnosno sanirati (degradirane ume, devastirane, razgraene itd.), onda se, primenjuju odgovarajui meliorativni postupci u cilju poboljanja - popravljanje stanja i vrednosti. Za izbor metoda melioracije znaajno je utvrditi:

- stepen degradiranosti ume (produkcija, kvalitet, zdravstveno stanje, sastav, poreklo i dr.); - stepen degradiranosti stanita (zemljita). Primenom navedenih kriterijuma u vezi sa neophodnim uzgojnim merama, sastojine u kojima

treba primenjivati meliorativne zahvate, prema Krstiu (2006, 2012) i Krstiu i Stojanoviu (2007) neophodno je ralaniti na sastojine za indirektnu konverziju, sastojine za direktnu konverziju (restituciju i supstituciju) i sastojine za deliminu rekonstrukciju.

Sastojine za indirektnu konverziju - promenu uzgojnog oblika su kvalitetne izdanake sastojine, ekonomski vrednih vrsta drvea, na dobrom, odnosno ouvanom stanitu. Osnovni princip metoda prevoenja sastoji se u tome to se prevoenje vri (obavlja) prirodnim putem, korienjem postojee sastojine, sa ciljem da se putem prirodnog podmladjivanja formira kvalitetna uma semenog porekla. U mladim sastojinama, u zavisnosti od razvojne faze, primenjuju se odgovarajue see kao mere nege kojima se regulie sastav sastojine, broj i prostorni raspored najkvalitetnijih stabala, buduih nosilaca funkcije obnavljanja - semenjaka. U starijim sastojinama, koje su u fazi zrelosti, na ouvanom stanitu, moe se zapoeti proces prevoenja u vii uzgojni oblik prirodnim podmlaivanjem, korirnjem odgovarajueg metoda i naina obnavljanja (za hrastove i bukove ume to je oplodna sea). Postupak prevoenja u umu semenog porekla (konverzija) odvija se prirodnim podmlaivanjem na dva osnovna naina: klasina prirodna obnova, ili prirodna obnova sa primenom pomonih mera i eventualnim podsejavanjem ili podsaivanjem.

Sastojine za direktnu konverziju (restituciju i supstituciju) su izdanake i degradirane sastojine u kojima nema dovoljno kvalitetnih stabla (manje od 10%), ili preovlauju manje vredne vrste drvea, te dalje zadravanje postojeih stabala na konkretnom stanitu nema ni biolokog ni ekonomskog opravdanja. Postojea degradirana sastojina se uklanja istom seom, a osnivanje nove sastojine se vri setvom semena ili sadnjom biljaka. Dalji postupak rekonstrukcije zavisi od stanja i

20

ouvanosti stanita: ako su stanini uslovi povoljni i odgovaraju autohtonim vrstama, vetakim putem se obavlja podizanje nove, mlade ume, postojeim vrstama drvea restitucija; ako je stanite degradirano, i ne odgovara autohtonim vrstama, vri se zamena postojeih vrsta drvea, odnosno unosi se vrsta kojoj takvo stanite odgovara - supstitucija. Sastojine za deliminu rekonstrukciju su sastojine kod kojih nije na itavoj povrini ujednaeno degradirano stanite i sastojina, pa se kombinuje konverzija, restitucija i supstitucija u zavisnosti od konkretnih uslova i stanja. U kvalitetnijim delovima niske ume i gde je zemljite ouvano, prevoenje u vii uzgojni oblik vri se po principu indirektne konverzije (primenjuje se prirodna obnova). U loijim delovima sastojine prevodjenje se vri po principu direktne konverzije, primenom restitucije ili supstitucije, u zavisnosti od stanja zemljita. Poto se vri kombinacija prirodne obnove konverzijom i vetake obnove restitucijom i supstitucijom, ovaj nain je poznat pod nazivom kombinovani metod konverzije.

Danas, kada se pri ureivanju, ume, na osnovu sastojinskog stanja, razvrstavaju kao ouvane, razreene i devastirane, pri melioraciji izdanakih uma, odgovarajui bi bili sledei uzgojni zahvati:

- za ouvane sastojine - indirektna konverzija; - za razreene - kombinacija indirektne konverzije i restitucije; - za devastirane - direktna konverzija - kombinacija restitucije i supstitucije.

21

3. ODREDJIVANJE UZGOJNE POTREBE U SASTOJINI I DEFINISANJE UZGOJNIH MERA

U cilju to uspenije i efikasnije realizacije uzgojnih mera, neophodno je prvo izraditi jasan i

konkretan umsko-uzgojni plan, pod kojim se podrazumeva odreivanje uzgojnih ciljeva i izbor uzgojnih i drugih mera za njihovu realizaciju (Stojanovi i Krsti, 2008).

Izradom umsko-uzgojnog plana za svaku sastojinu ili njen deo, na osnovu uslova stanita i sastojinskog stanja, utvruju se konkretne uzgojne potrebe i mere, odgovorom na sledea pitanja: ta raditi, gde raditi, kada raditi, kako izvriti odreeni uzgojni zahvat?

ta raditi (koju uzgojnu meru primeniti)? Na osnovu analize stanja sastojine i stanita (dijagnoza), sagledavanjem razvoja sastojine i mogunosti ostvarenje uzgojnog cilja (prognoza), treba predvideti i utvrditi odgovarajue neophodne mere. To znai da treba izvriti: izbor uzgojnog oblika, izbor vrste drvea, izbor sastava i smee, odreivanje metoda i naina obnove i nege sastojine (npr. proreda, oplodni sek oplodne see, poumljavanje goleti, i sl.), odreditit duinu podmladnog razdoblja, itd.

Kada raditi? Svaki uzgojni zahvat bi trebalo pravovremeno i struno izvriti. Pri izboru i odreivanju vremena rada, pored uzgojnih potreba kao osnovnom elementu, mora se voditi rauna o razvojnoj fazi i starosti sastojine, sastojinskom stanju, kvalitetu, zdravstvenom stanju i o problemima ekonomske prirode (npr. ienje u periodu odraslog podmladka, prorede u srednjedobnoj sastojini, itd.).

Gde raditi? Imajui u vidu velike povrine uma u kojima treba primeniti odgovarajue uzgojno-meliorativne mere neophodno je odrediti stepen prioriteta i stepen hitnosti. Stepen prioriteta odreuje stanje i kvalitet sastojine i uslova stanita. Ukoliko su stanini uslovi povoljniji a sastojinsko stanje loije onda je stepen prioriteta njihove melioracije izraeniji (Krsti, 2006).

Kako izvriti odreeni uzgojni zahvat? Za svaku konkretnu uzgojnu situaciju odrediti metod, postupak i tehniku rada, izvriti izbor odgovarajue radne snage, predvideti potrebna tehnika i finansijska sredstva za relizaciju rada itd. Pri tome, uzgajiva se ne sme ograniavati pitanjem koliko se moe i sme posei?, ve koliko je potrebno?, da bi se zadovoljile i najadekvatnije reile stvarne uzgojne potrebe svake uzgojne grupe. Odreuju se neposredne uzgojne potrebe i mere, kao i redosled njihovog izvoenja.

U toku realizacije uzgojnih mera osnovna jedinica primene uzgojnih mera je uzgojna grupa, koja je karkterisana homogenou sastojinskih prilika, osnovnom uzgojnom potrebom i njoj odgovarajuim uzgojnim zahvatom, a definisana je:

1. Stepenom sklopljenosti: sastojine mogu biti sklopljene i razreene (prekinutog sklopa); 2. Stepenom zrelosti (starosti - faza razvoja): mlade, srednjedobne, dozrevajue i zrele sastojine; 3. Stepenom podmlaenosti (obnovljenosti): podmlaene i nepodmlaene sastojine (podmlatka

nema, ili je redak, nedovoljan po povrini i obraslosti za formiranje nove sastojine). Opravdanost planiranja i primene mera gajenja na bazi uzgojnih grupa je u tome to je u

umama brdsko-planinskog podruja veoma velika raznolikost uslova stanita a u vezi s tim i izraena mozainost sastojinskih prilika, jer su na malom prostoru izmeane sastojine razliitog stepena zrelosti, sklopa, strukturnih osobina, stepena obnovljenosti, zdravstvenog stanja, kvaliteta, porekla itd. Zbog toga je izvreno ralanjivanje sastojine na razliite evolucione oblike sastojine (razvojne faze), tj. uzgojne grupe.

U okviru prirodnih visokih uma (semenog porekla) definisano je est osnovnih uzgojnih grupa, koje su obeleene arapskim brojevima, i to:

Uzgojna grupa 1: sklopljene, zrele sastojine bez podmlatka; Uzgojna grupa 2: razreene, zrele sastojine bez podmlatka, ili je on redak, pojedinaan ili u

manjim grupama, nedovoljan za formiranje nove sastojine. U ovim sastojinama je ranije izvrenim seama prekinut sklop ime je ustvari neplanski zapoet proces podmlaivanja;

Uzgojna grupa 3: podmlaena sastojina sa zaostalim stablima stare sastojine (semenjacima). To su sastojine u fazi podmlatka i ranog mladika, uspeno obnovljene, u kojima nisu uklonjena sva stabla stare sastojine;

Uzgojna grupa 4: srednjedobne i dozrevajue sastojine, dobro obrasle i sklopljene - jednodobne sastojine, u kojima se esto, zbog odsustva mera nege, mogu nai i stabla predrasta;

22

Uzgojna grupa 5: degradirane sastojine na najloijim stanitima, uglavnom zatitnog karaktera. Stanje ovih sastojina je uslovljeno loim stanitem (plitka skeletna zemljita na strmim stranama ili grebenima), u kojima nema interesa za ekonomskim korienjem;

Uzgojna grupa 6: mlade sastojine potpunog sklopa. To su sastojine u doba mladika, u kojima se u istom spratu mogu nai i pojedinana zaostala stabla stare sastojine.

U izdanakim umama su, na osnovu ouvanosti stanita i kvaliteta sastojine definisane tri uzgojne grupe:

Uzgojna grupa 1: dobre (kvalitetne) sastojine na ouvanom stanitu; Uzgojna grupa 2: loe (nekvalitetne - degaradirane) sastojine na dobrom stanitu; Uzgojna grupa 3: loe sastojine na loem stanitu. Stanje ovih sastojina je najee edafski

uslovljeno (plitka, skeletna i erodirana zemljita na jako strmim nagibima).

3.1. Odreivanje uzgojnih ciljeva

Sastojinsko stanje u najveoj meri utie na odreivanje uzgojnih ciljeva i mera za njihovu

realizaciju. Kratkoroni - etapni uzgojni ciljevi odnose se na pojedine razvojne faze ume i predstavljaju

prvu etapu u ostvarivanju dugoronih ciljeva. Za svaku razvojnu fazu, za svaku intervenciju u sastojini, postavlja se jasan i dostian kratkoroni cilj. U praksi se esto deava da se zamenjuje znaenje rei "ciljevi" i "mere". Na primer, u izdanakoj sastojini uzgojni cilj je uma semenog porekla, a uzgojna mera je konverzija; u zreloj sastojini cilj je mlada sastojina, a uzgojna mera je podmlaivanje, itd.

Najznaajniji etapni uzgojni ciljevi u odreenim razvojnim fazama sastojine su sledei: - u zreloj sastojini - podmlaena sastojina (obnovljena uma), - u sastojini u fazi podmlatka, etapni cilj je sledea razvojna faza mladik, - podmladak i mlade sastojine osloboene ostataka matine sastojine, - u fazi mladika, etapni cilj je sredenjedobna sastojina, - u srednjedobnoj sastojini negovana, kvalitetna sastojina, - negovane umske kulture, - izdanake ume prevedene u visoke ume, - meliorisane degradirane ume, - poumljene neobrasle povrine (goleti), itd.

3.2. Uzgojne mere za ostvarivanje ciljeva

Najznaajnije uzgojne mere za realizaciju postavljenih ciljeva su: izbor uzgojnog oblika,

izbor uzgojnih mera i izbor vrsta drvea na odreenom stanitu. Izbor uzgojnog oblika zavisi od vie faktora. Zbog poznatih prednosti visokih uma u odnosu

na niske, jasno je da se uvek mora teiti ka zadravnju visokih uma kao uzgojnog oblika. Kod niskih i srednjih uma cilj i mera je njihovo prevoenje u visoki uzgojni oblik konverzijom, osim u izuzetnim sluajevima.

Izbor uzgojnih mera predstavlja odredjivanje vrste radova koje treba primeniti da bi se postigao postavljeni cilj (npr. see ienja, visoka selektivna proreda, oplodni sek oplodne see i dr.). Uzgojni zahvati se planiraju i izvode prema potrebama svake uzgojne grupe i postavljenog cilja:

- see obnavljanja se izvode u definisanim uzgojnim grupama 1 (sklopljene zrele sastojine bez podmlatka) i 2 (razredjene zrele sastojine), a u uzgojnoj grupi 3 (podmlaene sa zaostalim starim stablima) zavrni sek. Primenjuje se jedan od poznatih naina obnavljanja koji odgovara datoj vrsti drvea - najee je to oplodna sea, izvoenjem pripremnog, oplodnog i zavrnog seka;

- sanitarno-uzgojne see se izvode u svim uzgojnim grupama, kada se eli proizvodnja kvalitetne drvne mase, i po potrebi, poboljanje zdravstvenog stanja;

23

- proredne see kao mere nege se izvode u uzgojnim grupama 4 i 6 (mlade, srednjedobne i dozrevajue sastojine), i u kulturama, dok se see ienja izvode u razvojnoj fazi podmlatka i ranog mladika i eventualno u uzgojnoj grupi 3;

- u kulturama se, pored sea nege, vri i oslobaanje od konkurencije izdanaka autohtone vegetacije, vetako ienje od grana, zatita od poara, oteenja i divljai;

- see rekonstrukcije i meliorativne see se izvode u degradiranim umama, najee u uzgojnoj grupi 5 (degradirane sastojine na najloijim stanitima). Pri tome moe da se vri restitucija (vetako podizanje ume iste vrste, ako je zemljite ouvano) ili supstitucija (zamena vrste unoenjem druge vrste kojoj stanite odgovara). U sluajevima kada je stanite jako degradirano i teren podloan eroziji, u ovoj uzgojnoj grupi ne planiraju se i ne vre nikakve see, ve vegetacija ima zatitni karakter (Krsti, 2006);

- u izdanakim umama, koje e see biti primenjene zavisi od stanja sastojine i stanita. U dobrim (kvalitetnim) umama na ouvanom stanitu, u cilju prevoenja u visoku umu, uzgojna mera je konverzija uzgojnog oblika. U loim (veoma degradiranim) sastojinama na dobrom stanitu moe se vriti vetako obnavljanje ume, restitucija ili, u zavisnosti od cilja gazdovanja, i supstitucija. U loim sastojinama na loem stanitu se najee vri supstitucija, ili se ostavljaju kao zatitne ume (Krsti, 2006).

Izbor vrste za odreeno stanite vri se pri popunjavanju neobnovljenih delova sastojine, vetakom obnavljanju i pri poumljavanju obeumljenih povrina. Tom prilikom treba teiti ka zadravanju i vraanju autohtone vegetacije, kojoj najbolje odgovara dato stanite. Za druge vrste koje se ele uneti treba utvrditi:

- da li im, prema bioloko-ekolokim osobinama, konkretno stanite odgovara ? - da li su u stanju da iskoriste proizvodne mogunosti stanita i ostvare maksimalni prinos ? - da li postoji ekonomski interes i opravdanost za njihovo korienje ? U tabelama br. 2-5 dati su primeri definisanja sastojinskog stanja, odredjivanje uzgojnih

potreba i mera u konkretnim sastojinskim uslovima i staninim prilikama.

24

T a b e la 2 . O P TI P O K A ZA T EL J I I O D R E D B E

Ode

ljenj

e-od

sek

Gaz

dins

ka

klas

a

Povr

ina (

ha)

1.1. Stanini uslovi 1.2. Sastojinske karakteristike

Vrs

ta se

e

(rada

)

1.3. Zapremina i zapreminski prirast (m3) Doznaeno (m3)

po ha ukupno po ha ukupno

V E V E V V

1 2 3 4 5 6 7 3 9 1

11 12

3/a

10941421

3,8

umska kultura. N.V. 710-820 m. Ekspozicija sever-severozapad, strana (padina) ujednaenog nagiba, vrlo strm teren od 35stepeni. Geoloka podloga: kriljci - peari, kiselo smee zemljite, srednje duboko (40 - 80 cm). Nepovoljan proces humifikacije. Nema korova. Ekoloka pripadnost: Planinska uma bukve (Fagenion moesiacae montanum).

Vetaki podignuta sastojina smre, jednodobna, ouvana, ista, dobro negovana, starosti 18 godina (mladik u kasnom periodu). Velika ugroenost od poara.

sea

i

enj

a

3/b

10664421

4,7

Suma. N.V. 810-910 m. Ekspozicija: sever-severoistok, strana (padina), vrlo strm teren. Geoloka podloga: kriljci-peari, kiselo smee zemljite, srednje duboko (40-80cm), svee. Mrtvi pokriva obilno zastupljen, povoljan proces humifikacije. Redak korov (Rubus hirtus). Ekoloka pripadnost: Planinska uma bukve Fagenion moesiacae montanum).

Visoka jednodobna uma bukve, razreena, nepotpunog sklopa (0,6), ista, srednje negovana, stara 120 godina (zrela sastojina). Podmladak bukve po brojnosti ne zadovoljava (nalazi se na oko 1/3 do 2/3 povrine odseka), dobrog kvaliteta, star 7 godina, javlja se pod proreenim sklopom, bez oteenja. Uee tehnikog drveta 20 - 40 %.

oplo

dna

sea

nakn

adni

sek

333 211 1555 988 218 1018

3/c

10664421

16,3

Suma. N.V. 800 - 1165 m. Ekspozicija sever - severozapad, strana (padina) ujednaenog nagiba, vrlo strm teren od 25 do 35 stepeni. Geoloka podloga: kriljci -pear, kiselo smee zemljite, srednje duboko (40 - 80 cm), svee. Povoljan proces lumifikacije. Nema korova. Ekoloka pripadnost: Planinska uma bukve (Fagenion moesiacae montanum).

Visoka jednodobna uma bukve, ouvana, potpunog sklopa (0,7), ista, dobro negovana, stara 90 godina (dozrevajua sastojina). Dobrog zdravstvenog stanja. Uee tehnikog drveta 20-40 %. se

lekt

ivna

pr

ored

a 523 50 8546 817 57 928

Napomena: Primer za odeljenje 3, GJ Srndaljska reka, G Rasina Kruevac

25

Tabela 3. UZGOJNI CILJEVI I MERE ZA OSTVARIVANJE CILJEVA Odel.Odsek

Dugoroni uzgojni cilj

Mere za ostvarivanje dugoronog cilja

Kratkoroni etapni uzgojni cilj

Mere za ostvarivanje kratkoronog cilja

Odredbe na uskadjivanju radova na gajenju i korienju

uma 1 2 3 4 5 6

3a

Dovoenje kulture u optimalno stanje koje e koristiti potencijalne mogunosti stanita i tako je prevesti u kvalitetnu odraslu sastojinu, a u doba zrelosti adekvatno obnoviti. 500 m3/ha

Uzgojne: - visoki jednodobni strukturni oblik; - postojea vrsta drvea; - nega (ienje, prorede...) - oplodna sea Ureajne: - sastojinsko gazdovanje, ophodnja 80 godina.

Negovana kultura Sea ienja. Ukloniti sva bolesna, predominantna, kao i stabla nepoeljnih vrsta, voditi rauna da se ne ukloni veliki broj stabala da ne bi dolo do prekida sklopa, to bi dovelo do poveanja kruna a kasnije i smanjanja tehnikih vrednosti stabala.

3b

Dovoenje sastojine u optimalnu bioloko uzgojnu i proizvodnu kondiciju da u potpunosti koristi proizvodne potencijale stanita za postizanje najveeg mogueg prirasta i prinosa po koliini i po kvalitetu, uz stalno ouvanje jaanje proizvodne snage zemljita. 550 3/ha; F - 15 %, L-15%.

Uzgojne - postojea vrsta drvea, visoki jednodobni strukturni oblik, proreda, oplodna sea kratkog perioda obnavljanja, podmladno razdoblje 20 god. Ureajne - sistem gazdovanja: sastojinsko gazdovanje, ophodnja 120 godina

Uzgojni: dopunsko prirodno osemenjavanje neobnovljenih delova sastojine. Proizvodni: racionalno korienje poseene drvne zapremine izradom najvrednijih drvnih sortimenata.

Naknadni sek. Na obnovljenim delovima sastojina ukloniti sva preostala stabla, a na delovima gde nije uspelo obnavljanje pokuati sa prirodnom obnovom. U sluaju potrebe u godini punog uroda pripremom zemljita pomoi prirodno obnavljanje.

Odrediti individualni smer obaranja stabala kako bi eventualnu tetu na preostalim stablima kao i na stablu koje se obara sveli na najmanju moguu meru. Prilikom izvlaenja drvnih sortimenata voditi rauna o to manjem oteenju preostalih stabala i podmlatka.

3c

Dovoenje sastojine optimalnu bioloko uzgojnu i proizvodnu kondiciju da u potpunosti koristi proizvodne potencijale stanita za postizanje najveeg mogueg prirasta i prinosa po koliini i po kvalitetu, uz stalno ouvanje jaanje proizvodne snage zemljita. 550 m3/ha; F - 15 %, L-15%

Uzgojne - postojea vrsta drvea, visoki jednodobni struktumi oblik, proreda, oplodna sea kratkog perioda obnavljanja. podmladno razdoblje 20 god. Ureajne - sistem gazdovanja: sastojinsko gazdovanje, ophodnja 120 godina

Uzojni: negom podsticati debljinski i visinski prirast stabala nosioca prirasta i proizvodnje uz ravnomeran raspored stabala u sastojini. Proizvodni: racionalno korienje poseene drvne zapremine izradom najvrednijih drvnih sortimenata.

Selektivna proreda - meovita vie visoka proreda slabijeg zahvata

Odrediti individualni smer obaranja stabala kako bi eventualnu tetu na preostalim stablima kao i na stablu koje se obara sveli na najmanju moguu meru. Prilikom izvlaenja drvnih sortimenata voditi rauna o to manjem oteenju preostalih stabala.

Napomena: Primer za odeljenje 3, GJ Srndaljska reka, G Rasina Kruevac

26

T a b e la 4 . O P TI P O K A ZA T EL J I I O D R E D B E

Ode

ljenj

e-od

sek

Povr

ina (

ha)

1.1. Stanini uslovi 1.2. Sastojinske karakteristike

Vrs

ta se

e

(rada

) 1.3. Po osnovi Doznaeno

po ha ukupno po ha

ukupno

N V N V N V

1 3 4 5 6 7 3 9 1

1

12

29a

35,6

uma. N.V. 420-700m. Ekspozicija sever-severozapad, strana (padina) ujednaenog nagiba, blag nagib (6-15 stepeni). Geoloka podloga: gnajs u raspadanju, kiselo smee zemljite, srednje duboko (40-80 cm) svee. Zemljite ouvano nije ugroeno od erozije. Povoljan proces humifikacije. Nema korova. Ekoloka pripadnost: Brdska uma bukve (Fagenion moesiacae subntanum).

Izdanaka uma bukve. Jednodobna, ista, ouvana sastojina gustog sklopa (0,8), starosti 70 godina. Sastojina zadovoljavajue negovana. Stabla su prava, ista do grana do 1/3 visine, dobrog zdravstvenog stanja.

sele

ktiv

na

pror

eda

895 253 895 253 217 45,2

4j

1,1

uma. Nadmorska visina 260 do 270m. Bez jasno izraene ekspozicije zaravan, blago nagnutom terenu (do 5) - nagib ujednacen. Geoloka podloga serpentin. Zemljite eutricno smedje ili gajnjaca, srednje duboko (40-80 cm), svee. Mrtvi umski pokriva zastupljen u tankom sloju) - proces humifikacije vrlo povoljan. Vrlo gusta prizemna vegetacija - jaka zakorovljenost. Vrlo gusto bunje. Ceno-ekoloka jedinica: tipicna uma sladuna i cera (Quercetum frainetto-cerris typicum) na smedjim zemljitima.

Izdanacka meovita uma cera cera i sladuna, potpunog sklopa (0,7). Jednodobna ouvana sastojina u optimalnoj fazi. Meovita sastojina (cer 0,9; sladun 0,1), smea stablimicna. U celini zdravstveno stanje sastojine je dobro. Srednja ugroenost od coveka i od poara. Srednje negovana sastojina. se

lekt

ivna

pr

ored

a

c. 375 sl. 100

c. 205 sl. 34

475 239

7c

2,4

Suma. N.V. 570 -820 m. Ekspozicija jug - jugozapad, strana (padina) ujednaenog nagiba, vrlo strm teren od 25 do 35 stepeni. Geoloka podloga: serpentin. Zemljite eutrino smee, vrlo plitko (ispod 15 cm), suvo. Mrtvi umski pokriva slabo zastupljen, povoljan proces lumifikacije. Nema korova i bunja. Zemljite ugroeno od erozije. Ekoloka pripadnost: Brdska uma hrasta kitnjaka (Quercetum montanum s.l.).

Visoka jednodobna uma kitnjaka, devastirana, nepotpunog sklopa (0,5-0,6), ista, stara 150 godina (prezrela sastojina). Stabla su kriva, ista od grana do svoje visine i loeg zdravstvenog stanja. Tehnikog drveta nema.

Mel

iora

tivne

se

e

273 64 273 64 273 64

Napomena: Primeri za izdanake i devastirane ume razliitog sastojinskog stanja iz vie razliitih GJ

27

Tabela 5. UZGOJNI CILJEVI I MERE ZA OSTVARIVANJE CILJEVA Odel.Odsek

Dugoroni uzgojni cilj

Mere za ostvarivanje dugoronog cilja

Kratkoroni etapni uzgojni cilj

Mere za ostvarivanje kratkoronog cilja

Odredbe na uskadjivanju radova na gajenju i korienju

uma 1 2 3 4 5 6

29a

Dovoenje sastojine u optimalnu bioloko-uzgojnu kondiciju da u potpunosti koristi proizvodni potencijal stanita, uz stalno ouvanje jaanje proizvodne snage zemljita. Visoka jednodobna uma postojea vrste drvea (bukve)

Uzgojne: - konverzija uzgojnog oblika; - u ovjoj fazi nega (prorede) - kasnije oplodna sea Ureajne: - sastojinsko gazdovanje, ophodnja 80 godina.

Uzgojni: Negovana izdanaka sastojina sa odgajanjem najkvalitetnijih stabala, buduih semenjaka, u cilju prirodnog obnavljanja sastojine. Proizvodni: racionalno korienje postojee drvne zapremine izradom najvrednijih drvnih sortimenata.

Visoka selektivna proreda slabijeg zahvata Ukoliko ih ima, ukloniti sva bolesna, predominantna, kao i stabla nepoeljnih vrsta. Voditi rauna da se previe ne razredi sastojina, da ne bi dolo do prekida sklopa, to bi dovelo do zakrovljavanja povrine.

Odrediti individualni smer obaranja stabala kako bi eventualnu tetu na preostalim stablima kao i na stablu koje se obara sveli na najmanju meru. Prilikom izvlaenja drvnih sortimenata voditi rauna o to manjem oteenju preostalih stabala.

4j

uma sa posbnom namenom - rekreativno-turisticki centar. Dovoenje sastojine u optimalnu bioloko uzgojnu i proizvodnu kondiciju da u potpunosti koristi proizvodni potencijal stanita uz stalno ouvanje jaanje proizvodnosti zemljita i intenziviranje svih funkicija ove ume posebne namene. Visoka jednodobna uma postojeih vrsta drvea

Uzgojne zadravanje postojeih vrsta drvea, visoki jednodobni strukturni oblik, nega, kasnije oplodna sea dueg perioda obnavljanja. Ureajne - sastojinsko gazdovanje

Uzgojni: Negovana izdanaka sastojina sa odgajanjem najvitalnijih najkvalitetnijih stabala, buduih semenjaka, u cilju prirodnog obnavljanja sastojine. Proizvodni: racionalno korienje poseene drvne zapremine izradom najvrednijih drvnih sortimenata.

Visoka selektivna proreda slabijeg zahvata Primenom sanitarno-uzgojne stvarati strukturni oblik ume odgovarajue prorstorno-funkcionalne osobneosti, uklanjanjem bolesna, stabla u fazi suenja, kao i stabla nepoeljnih vrsta. Voditi rauna da se previe ne razredi sastojina, da ne bi dolo do prekida sklopa.

Odrediti individualni smer obaranja stabala kako bi eventualnu tetu na preostalim stablima kao i na stablu koje se obara sveli na najmanju meru. Prilikom izvlaenja drvnih sortimenata voditi rauna o to manjem oteenju preostalih stabala.

7c

Formiranje nove mlade ume optimalne bioloko uzgojne i proizvodne kondiciju da koristi proizvodni potencijal stanita, obavlja zatitno-meliorativnu funkciju i ostvaruje mogue proizvodne efekte u konkretnim staninim uzslovima.

Uzgojne zamena postojee vrsta drvea, unoenjem druge (ih) vrsta odgovarajuih konkretnim staninim uslovima. Ureajne -sastojinsko gazdovanje, ophodnja 80 godina

Uzojni: Vetaki podignuta sastojina crnog bora kao predkultura za ksnije osnivanje sastojine autohtone vrste drvea na ovomstanitu (hrasta kitnjaka). Proizvodni: racionalno korienje poseene drvne zapremine izradom odgovarajuih drvnih sortimenata.

Rekonstrukcija sastojine primenom supstitucije (zamne vrste drvea). Vetakim obnavljanjem osnovati kulturu crnog bora sadnjom sadnica starosti 1+1 ili 2+0 sa razmakom sadnje 2x2 m (2500 po ha). Po osnivanju vriti odgovarajue mere nege popunjavanje, zatita od korova, uklanjanje izdanaka I izbojaka autohtone vegetacije.

Napomena: Primeri za izdanake i devastirane ume razliitog sastojinskog stanja iz vie razliitih GJ

28

ema 2. Mere nege sastojine

M E R E N E G E U M A

Z A T I T A M L A D ES A S T O J I N E

P O P U N J A V A N J EN E O B N O V L J E N I H

D E L O V AS E E K A O

M E R E N E G EV E T A K O I E N J ES T A B A L A O D G R A N A

P O S E B N EM E R E N E G E

O D S T O K EI D I V L J A I

N E P O E L J N I HB I L J A K A

O D B O L E S T II I N S E K A T A

Z A B R A N AP A A R E N J A

O G R A D O M

M E H A N I K EM E R E

H E M I J S K EM E R E

M L A D I C A M AI Z U M E

S A D N I C A M AI Z R A S A D N I K A

O S V E T L J A V A N J EP O D M L A T K A

S E E I E N J A

P R O R E D N ES E E

P R O G A L N ES E E

V R S T A T I PP R O R E D A

N A I NI Z V O E N J A

N I S K E

V I S O K E

M E O V I T E

S E L E K T I V N E

E M A T S K E

K O M B I N O V A N E

K R E S A N J EG R A N A

R E Z A N J EG R A N A

O R E Z I V A N J EG R A N A

S U V I HG R A N A

I V I HG R A N A

P R I M E N AS T I M U L A T O R A

R A S T A

H E M I Z A C I J AZ E M L J I T A

U B R E N J EZ E M L J I T A

M E L I O R A C I J AZ E M L J I T A

P R I M E N AH E R B I C I D A

I A R B O R I C I D A

27

19

, ., , . (1995) . . 5-6,

. , ., , ., , . (2000) . 6, ,

. Aleksi P., Krsti M., Mili S. (2011) Silvicultural needs and measures aimed the realization of the

national forest action program of the Republic of Serbia. First Serbian forestry congress future with forest. Belgrade, Republic of Serbia. Congress Proceedings 87-96.

., ., ., (2012) . , .

. (1950) . , . , ., , . (1978) .

, Diaci, J. (2006) Gojenje gozdov. Univerza v Ljubljane, Biotehnika fakulteta, Ljubljana , ., , . (1996) , , . (2006) , -

, . , . (2008)

. 1-2, , . , ., , . (2007) . :

, . 209-292. ; . , .

, ., . (2012) - . 1-2, , ,

, . . (1958) . , . Schutz, J-F. (1999): Silviculture prevod na bugarski jezik. Zemizdat, Sofija. , ., , ., , ., , . (1996): .

" - , 2050. ". , .

, . , . (2000) III - , , .

. , . (2008) , , .

afar, J. (1963) Uzgajanje uma. SD Hrvatske, Zagreb.

Slika 89. Gnezdast raspored stabalaSlika 17. Gnezdast raspored stabala Slika 18. Zadebljanje u pridanku stablaUnutranji pokazatelji izdanakog porekla stabla su sledei: , ., . (2012) - . 1-2, , ,

Uputstvo Za Uzgojne Radove

Documents