Uniwersytet Rzeszowski Wydział Ekonomii STUDIA PODYPLOMOWE „Mechanizmy funkcjonowania strefy euro” VI edycja, rok akademicki 2014/15 Katarzyna Barnaś Nr albumu: 2/2015 Ocena pozycji konkurencyjnej Unii Europejskiej w handlu międzynarodowym w latach 2002–2013 Praca dyplomowa wykonana pod kierunkiem dr Małgorzaty Wosiek Przyjmuję pracę ……………………………… Data i podpis promotora RZESZÓW 2015 Studia realizowane z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej
47
Embed
Uniwersytet Rzeszowski Wydział EkonomiiWydział Ekonomii STUDIA PODYPLOMOWE „Mechanizmy funkcjonowania strefy euro” VI edycja, rok akademicki 2014/15 Katarzyna Barnaś Nr albumu:
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Uniwersytet Rzeszowski
Wydział Ekonomii
STUDIA PODYPLOMOWE
„Mechanizmy funkcjonowania strefy euro”
VI edycja, rok akademicki 2014/15
Katarzyna Barnaś
Nr albumu: 2/2015
Ocena pozycji konkurencyjnej Unii Europejskiej
w handlu międzynarodowym
w latach 2002–2013
Praca dyplomowa
wykonana pod kierunkiem
dr Małgorzaty Wosiek
Przyjmuję pracę
………………………………
Data i podpis promotora
RZESZÓW 2015
Studia realizowane z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej
2
3
Oświadczenie autora pracy
Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa
została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób
niezgodny z obowiązującymi przepisami.
Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej publikowana, jest
w pełni autorska i powstała dla celów uzyskania świadectwa ukończenia studiów
podyplomowych „Mechanizmy funkcjonowania strefy euro” i nie była także przedmiotem
procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni.
Data Podpis autora pracy
4
5
Streszczenie
Praca koncentruje się wokół analizy zmian pozycji konkurencyjnej Unii Europejskiej
(jako całego ugrupowania) w międzynarodowym handlu towarami w latach 2002–2013.
Opracowanie składa się z trzech części. W pierwszej wyjaśniono podstawowe pojęcia
związane z międzynarodową konkurencyjnością gospodarki odnośnie wymiany handlowej, w
drugiej – zaprezentowano determinanty rozwoju handlu międzynarodowego, natomiast w
trzeciej – ukazano znaczenie Unii Europejskiej w handlu międzynarodowym. Przedstawiony
został udział UE w światowych rynkach importu i eksportu, struktura i zmiany obrotów w
handlu wewnątrzunijnym, główni partnerzy handlowi UE oraz kategorie produktów będących
Zmiany w układzie sił gospodarczych mają zasadniczy wpływ na rozwój współpracy
międzynarodowej i zasady funkcjonowania gospodarki światowej. Jeżeli podstawą układu jest
jedno centrum dominujące pod względem potencjału gospodarczego i posiadające przewagę
konkurencyjną, wówczas dąży ono do rozwoju multilateralnego systemu gospodarki
światowej. Natomiast układ obejmujący kilka centrów sprzyja regionalizacji gospodarki
światowej, ponieważ umacnianie pozycji w skali regionalnej zwiększa szanse w konkurencji
globalnej.
Europejska Wspólnota Gospodarcza od lat 70. XX w., dzięki kolejnym rozszerzeniom
i integracji rynków krajów członkowskich, stawała się coraz ważniejszym uczestnikiem
międzynarodowych stosunków gospodarczych i asertywnym podmiotem negocjacji
handlowych. Współcześnie Unia Europejska reprezentuje potencjał gospodarczy
porównywalny ze Stanami Zjednoczonymi. W 2009 r. PKB Unii stanowiło 21,1% produktu
światowego, a Stanów Zjednoczonych 19,9%1. Według szacunków MFW przewaga UE
będzie się zmniejszać i w 2016 r. nastąpi zrównanie potencjału PKB z USA.
Biorąc pod uwagę możliwości oddziaływania głównych centrów gospodarczych
świata na otoczenie zewnętrzne wynikające z potencjału gospodarczego, siły rynku i pozycji
w handlu międzynarodowym oraz przepływach kapitału nasuwa sie teza, że Unia Europejska,
będąc największym podmiotem handlu międzynarodowego ma również największe
możliwości oddziaływania na globalne stosunki handlowe i zasady wymiany handlowej.
Postępująca globalizacja i coraz większy stopień internacjonalizacji gospodarek
narodowych implikują konieczność identyfikacji poziomu ich rozwoju w układzie
międzynarodowym.. Celem pracy jest analiza zmian pozycji konkurencyjnej Unii
Europejskiej (jako całego ugrupowania) w międzynarodowym handlu towarami w latach
2002-2013. Przedstawiony został udział UE w światowych rynkach importu i eksportu,
handel wewnątrzunijny, główni partnerzy handlowi UE oraz kategorie produktów będących
przedmiotem wymiany handlowej UE.
Tak określony cel determinuje zakres problemowy opracowania, które składa się
z trzech części. W pierwszej wyjaśniono podstawowe pojęcia związane z międzynarodową
konkurencyjnością gospodarki odnośnie wymiany handlowej, w drugiej – zaprezentowano
determinanty rozwoju handlu międzynarodowego, natomiast w trzeciej – ukazano znaczenie
Unii Europejskiej w handlu międzynarodowym.
W opracowaniu wykorzystano analizę opisową oraz porównawczą, a także
systematyzację informacji statystycznych, pozyskanych głównie z bazy Eurostat. Analizą
objęto zasadniczo okres 2002–2013. Posłużono się również miernikami opartymi o relacje
cen w eksporcie i imporcie (cenowe terms of trade), ilość dóbr eksportowanych
i importowanych (ilościowe ToT), wskaźniki wolumenu eksportu i importu (RTA, model
CMS).
1 International Monetary Fund, 2011, World Economic Outlook Database, September 2011, s.194.
10
1 HANDEL MIĘDZYNARODOWY JAKO OBSZAR
KONKUROWANIA GOSPODAREK NARODOWYCH
1.1 Definiowanie konkurencyjności gospodarki
Wiele kontrowersji budzi pojęcie międzynarodowej konkurencyjności gospodarki2.
O ile posługiwanie się kategoriami konkurencyjności w przypadku przedsiębiorstwa jest
powszechnie uznawane, stosowanie jej w kontekście całej gospodarki jest kwestionowane.
Ekonomistą, który ogranicza pojęcie konkurencyjność wyłącznie do przedsiębiorstwa
i odrzuca tezę o współzawodniczeniu narodów na międzynarodowej arenie jest m.in.
P. Krugman. Według Krugmana rywalizacja między krajami jest grą o sumie niezerowej,
gdzie nie ma ani wygranych, ani też pokonanych. Fakt ten w zasadniczy sposób odróżnia
współzawodnictwo pomiędzy krajami od rywalizacji między przedsiębiorstwami a przywilej
konkurowania przyznaje się tylko tym ostatnim3. Jeśliby zgodzić się z koncepcją
P. Krugmana, że w rywalizacji między krajami wszyscy są zwycięzcami, to i tak nie
eliminuje to możliwości uwidaczniania się różnic w rozmiarach osiąganych korzyści. O te
różnice w wielkości osiąganych korzyści toczona jest właśnie gra4.
Według innego teoretyka M.E. Portera, zajmującego się problematyką
konkurencyjności, rozgrywa się ona wprawdzie pomiędzy przedsiębiorstwami, jednak oprócz
czynników kulturowych i społecznych, muszą również istnieć czynniki makroekonomiczne,
które powodują, że można zajmować się przewagą konkurencyjną danych narodów5.
Konkurencyjność poszczególnych firm jest zależna od otoczenia, w jakim te firmy działają6.
Przyjmując za M.E. Porterem, że konkurencyjnością zajmować można się nie tylko na
szczeblu przedsiębiorstw, ale też gospodarki, w efekcie tworzy się problem precyzyjnego
zdefiniowania tego pojęcia. W literaturze przedmiotu nie ma jednej obowiązującej definicji.
W badaniach OECD międzynarodowa konkurencyjność gospodarki to zdolność kraju do
wytwarzania dóbr oraz usług, które przy jednoczesnym utrzymaniu i wzroście dochodów
realnych w długim okresie w warunkach wolnego handlu są akceptowane na rynku
światowym7. Jednakże publikacje Unii Europejskiej zawierają stwierdzenie, że „przemysłowa
konkurencyjność krajów jest uwarunkowana ich zdolnością do zachowania na rynku
2 Wziątek-Kubiak A., Kontrowersje wokół konkurencyjności w teorii ekonomii, „Ekonomista” 2004, nr 6, s.
805–807 oraz Olczyk M., Konkurencyjność – spór wokół definicji, „Gospodarka w Praktyce i Teorii”, Instytut
Ekonomii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005, nr 1(16), s. 81–91 i M. Olczyk, Konkurencyjność. Teoria
i praktyka. Na przykładzie polskiego eksportu artykułów przemysłowych na unijny rynek w latach 1995–2006,
CeDeWu, Warszawa 2008, s. 11–14. 3 Krugman P., Competitiveness: A Dangerous Obsession, „Foreign Affairs” 1994, nr 2. 4 Lubiński M., Konkurencyjność gospodarki czy przedsiębiorstwa, „Gospodarka Narodowa” 1995, nr 6. 5 Porter M. E., The Competitive Advantage of Nations, The Free Press, A Division of Macmillan Inc., New
York 1990, s. 33. 6 Gorynia M., Międzynarodowa konkurencyjność polskiej gospodarki a polityka ekonomiczna,
„Ekonomista” 1996, nr 3. Zob. także Bombińska E., Czynniki określające międzynarodową konkurencyjność
gospodarki narodowej [w:] Zagadnienia handlu zagranicznego, cz. 2, red. Budzowski K., Wydymus S., AE
w Krakowie, Kraków 1998, s. 167 oraz Konkurencyjność przedsiębiorstw – nowe podejście, red. Skawińska E.,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Poznań 2002. 7 Porter M., “Porter o konkurencji”, PWE, Warszawa 2001,
11
równowagi pomiędzy importem a produkcją wewnętrzną, która to równowaga jest w zgodzie
z efektami uzyskanymi w eksporcie”8.
Z kolei w The World Competitiveness Report9 opracowywanym przez Światowe
Forum Ekonomiczne konkurencyjność międzynarodowa określana jest jako zdolność kraju
bądź przedsiębiorstwa do tworzenia większego bogactwa niż konkurenci na rynku
światowym. Wedle tego raportu zdolność konkurencyjna danego kraju jest efektem
przekształcania zasobów kraju lub już istniejących (jak np. zasoby naturalne) czy to
wytworzonych (np. kapitał ludzki, infrastruktura) dzięki różnym procesom (np. produkcji)
w wyniki ekonomiczne, które dalej weryfikowane są w konkurencji na rynkach
międzynarodowych10.
W polskiej literaturze można również znaleźć wiele definicji konkurencyjności
w kontekście makroekonomicznym. Pośród autorów podejmujących tę problematykę są m.in.:
W. Bieńkowski, J. Bossak, J. Kotyński, U. Grzeloński. Pod pojęciem międzynarodowej
konkurencyjności gospodarki J. Bossak rozumie takie ukształtowanie się warunków
makroekonomicznych, instytucjonalnych oraz warunków konkurencji i sprawności
mechanizmu rynkowego, które tworzą podstawy ekonomiczne dla dynamicznego rozwoju
przedsiębiorstw w warunkach zmieniającego się otoczenia a także kraju11.
Istnieje wiele definicji międzynarodowej konkurencyjności gospodarki, ale
w większości tych definicji chodzi o to samo, a mianowicie o zdolność do produkowania dóbr
i usług, które sprawdzą się na rynku międzynarodowym, a obywatele osiągają rosnącą
i trwałą poprawę standardu życia12. O przetrwaniu oraz rozwoju decyduje rynek, na którym
produkty znajdują bądź nie znajdują swoich nabywców. Stąd właściwym jest stwierdzenie że
„konkurencyjność jest trwałą zdolnością do projektowania, wytwarzania oraz sprzedawania
produktów (usług), których ceny oraz inne walory są bardziej atrakcyjne od odpowiednich
produktów (usług) oferowanych przez krajowych i zagranicznych konkurentów”13.
Konkurencyjność gospodarki narodowej, czyli tzw. konkurencyjność w ujęciu makro,
jest pojęciem niejednoznacznym, czego konsekwencją jest brak jednolitej definicji tego
pojęcia. Najczęściej w jej ramach wymienia się pozycję konkurencyjną, czyli tzw.
konkurencyjność wynikową, i zdolność konkurencyjną, czyli. tzw. konkurencyjność
czynnikową14.
Według W. Bieńkowskiego pozycja konkurencyjna to poziom rozwoju gospodarczego
osiągnięty przez dane państwo. Odzwierciedlenie swoje ma on zarówno w poziomie dochodu
8Lubiński M, Konkurencyjność gospodarki. Pojęcie i sposób mierzenia [w:] Międzynarodowa
konkurencyjność gospodarki Polski – uwarunkowania i perspektywy, Instytut Rozwoju i Studiów
Strategicznych, Warszawa 1995, nr 35, s. 9–10. 9 Raport ten opracowywany jest przez IMD (International Institute for Management Development)
z Lozanny 10 The World Competitiveness Report 1994, World Economic Forum, Lausanne 1994, s. 18. 11Bossak J., Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki polskiej – ujęcie instytucjonalne [w:]
Konkurencyjność gospodarki polskiej a rola państwa przed akcesją do Unii Europejskiej, red. Wronowski H.,
UW, Białystok 2000, s. 21. 12 Wysokińska Z., Konkurencyjność w międzynarodowym i globalnym handlu towarami technologicznie
intensywnymi (high-tech), Studia Europejskie, Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego 2002,
nr 1 s. 128. 13 Kisiel M., 2005, Internet a konkurencyjność banków w Polsce, CeDeWu, Warszawa 14 Radło M.J., Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. Uwagi na temat definicji, czynników i miar.
SGH, Warszawa 2008. http://radlo.org/mkg.pdf, s. 7 (10.05.2012).
narodowego, jak również w poziomie efektywności wykorzystania czynników wytwórczych
czy pozycji w handlu zagranicznym15.
Z kolei zdolnością konkurencyjną jest wszystko to, co decyduje o możliwościach
konkurowania na rynkach zagranicznych oraz o osiąganiu określonej pozycji konkurencyjnej
przez daną gospodarkę. Zdolność ta zwana jest również konkurencyjnością czynnikową,
ponieważ ocenia się ją według szeregu czynników, które opisują strukturę, wielkość
i wykorzystanie zasobów produkcyjnych, politykę ekonomiczną rządu, system społeczno-
ekonomiczny oraz międzynarodowe otoczenie gospodarcze. W konsekwencji autor ten
uznaje, że „miarą wzrostu zdolności konkurencyjnej jest nie tylko, a często nie tyle poprawa
pozycji konkurencyjnej, ile zachowanie przez daną gospodarkę zdolności do
długookresowego, zyskownego rozwoju (tj. z zachowaniem odpowiedniego poziomu
akumulacji), którego efektem jest taka struktura gospodarki – a w konsekwencji struktura
eksportu – która koresponduje z długookresowymi zmianami w strukturze popytu
światowego”16.
Podejścia powyższe wzajemnie się uzupełniają. Posłużenie się podejściem
czynnikowym bez uzupełnienia go o ocenę osiągniętej pozycji konkurencyjnej prowadzić
może do przyjęcia nieprawidłowych założeń co do zestawu czynników konkurencyjności,
gdyż ten zmienia się razem z osiąganą przez daną gospodarkę pozycją konkurencyjną. Na
skutek tego definiując konkurencyjność gospodarek państw wysokorozwiniętych
W. Bieńkowski uznaje, iż „miarą zdolności konkurencyjnej państw wysokorozwiniętych
(liderów) będzie nie tylko zachowanie zdolności do zyskownego wzrostu, ale także zdolności
do tworzenia oraz współtworzenia nowych struktur popytu i podaży i że proces ten powinien
mieć miejsce w warunkach gospodarki otwartej”. Zaprezentowane przez W. Bieńkowskiego
ujęcia międzynarodowej konkurencyjności gospodarczej państw mówią o innych nawzajem
uzupełniających się jej aspektach17.
Międzynarodowa zdolność konkurencyjna gospodarki to pojęcie szersze i głębsze od
pojęcia międzynarodowej pozycji konkurencyjnej. Jest to ujęcie dynamiczne, kompleksowe
i systemowe, „wchłaniające” pojęcie pozycji konkurencyjnej jako jednego z jej wielu
czynników a jednocześnie jako jej zewnętrznego jedynie, a więc niepełnego obrazu18.
1.2 Obszary konkurowania gospodarek narodowych
Na najwyższym poziomie ogólności wyróżnić można dwa obszary konkurowania
gospodarek narodowych. Są to:
konkurowanie na rynkach zbytu produktów,
konkurowanie o czynniki produkcji (pracę, kapitał itd.).
15 Radło M.J., Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. Uwagi na temat definicji, czynników i miar.
Instytut Gospodarki Światowej, Warszawa 2008, s.3. 16 Radło M.J., Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. Uwagi na temat definicji, czynników i miar.
Instytut Gospodarki Światowej, Warszawa 2008, s.3. 17 Radło M.J., Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. Uwagi na temat definicji, czynników i miar.
Instytut Gospodarki Światowej, Warszawa 2008, s.3. 18 Bieńkowski W., Lis S., Konkurencyjność gospodarcza USA, folia Occonomica Cracoviensia, vol. 30,
PAN, Warszawa, 1988, s.19.
13
W zakresie konkurowania na rynkach produktów mówić można o dwóch rodzajach
sukcesu:19
zdobycie nadzwyczaj dużych udziałów, a nawet dominującej pozycji
handlowej w danej branży produktów (market domination-MD),
osiąganie nadzwyczajnych korzyści z handlu (benefits- B).
Pierwszy z nich posiada charakter ekstensywny („wielkość obrotów”), natomiast drugi
charakter intensywny („wysokość marży/rentowności”). Miarą nadzwyczajnego sukcesu
zatem będzie zdobywanie wysokich osiągnięć w obydwu wymiarach. Między tymi obszarami
zachodzić mogą różne interakcje. Możemy wyróżnić kilka ich przypadków20:
zdominowanie rynku odbywa się kosztem osiągania niskich korzyści z handlu,
zmonopolizowanie/zdominowanie rynku pozwala na osiąganie
nadzwyczajnych korzyści,
kraj nieustannie zwiększa korzyści z handlu nie specjalizując się w danej
branży.
Pierwszy z tych przypadków zachodzi wtedy, gdy polityka handlowa zmierza do
osiągnięcia celu jakim jest dominacja rynku, lecz może zrealizować go wyłącznie przez
wyrzeczenie się korzyści np. poprzez obniżenie cen do i poniżej progu opłacalności. Celem
długofalowym może tu być przejściowe stosowanie dumpingu do momentu wyeliminowania
zagranicznej konkurencji. W skali globalnej jest to mało realne21.
Drugi przypadek to sytuacja, do której zmierza strategiczna polityka handlowa.
Motywem jest zdominowanie czy nawet zmonopolizowanie danej branży a później osiąganie
w niej nadzwyczajnych korzyści. W praktyce bardzo trudno jest to osiągnąć, nawet
w przemysłach, które charakteryzują się silnymi korzyściami skali, tworzącymi przesłanki do
monopolizacji. Jedynymi rynkami, gdzie polityka taka sprawdza się w praktyce, są rynki
rzadko występujących surowców mineralnych, w których dojść może do kartelizacji
i nacjonalizacji22.
Ostatni z przypadków odnosi się do sytuacji, gdzie kraj nie dominuje nadmiernie
w żadnej z branż, lecz w każdej osiąga korzyści nadzwyczajne (wysoka produktywność
kapitału eksporcie, wysoka produktywność pracy eksporcie, rosnące terms-of-trade)23.
W przypadku konkurowania o czynniki produkcji zakładamy, że będą one przepływać
od kraju mniej konkurencyjnego do kraju bardziej konkurencyjnego, gdyż jest on w stanie
lepiej je wykorzystać. A więc przy braku barier, różnice w poziomie konkurencyjności
objawiać powinny się przepływami czynników produkcji. Dla przykładu: Chiny są
konkurencyjne w walce o kapitał, mierzymy to rosnącym i przede wszystkim dużym
napływem BIZ. Nie są natomiast konkurencyjne podczas walki o siłę roboczą, ponieważ
odpływa ona z tego kraju. Warunki życia i pracy w Chinach są złe, płace niskie, w efekcie
motywują do emigracji zamiast do migracji. W odniesieniu do USA natomiast można
19 Bożyk R, Misala., Puławski M., Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 1999. 20 Lubiński M., Michalski M., Misała J., Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. Pojęcia i sposób
mierzeni, IR i SS, Warszawa, SGH 2002, s. 9. 21 Tamże, s. 10. 22 Gorynia M., Międzynarodowa konkurencyjność polskiej gospodarki a polityka ekonomiczna,
„Ekonomista" 1996, nr 3. 23 Tamże, s. 10.
14
stwierdzić że są one konkurencyjne w obydwu tych aspektach: przyciągają jednocześnie
kapitał zagraniczny oraz pracowników na wszystkich poziomach wykształcenia
i umiejętności. Przykład ten pokazuje, że poszczególne objawy konkurencyjności względem
siebie mogą być niezależne i nie muszą się korelować, a wręcz powinny być skorelowane
ujemnie, ponieważ kraj z nadwyżką kapitału powinien go eksportować do innego kraju
o nadwyżce siły roboczej i vice versa. Oczywiście istnieją różne czynniki produkcji24.
Podsumowując, za celowe uważa się skoncentrowanie uwagi na czterech objawach
konkurencyjności: przepływie siły roboczej, przepływie kapitału, dominacji na rynkach oraz
korzyściach z handlu. Objawy te dotyczą fundamentalnych aspektów konkurencyjności oraz
są mierzalne.
1.3 Pomiar konkurencyjności związanej z konkurowaniem na rynkach
produktów i usług
Na poziomie makroekonomicznym ocena konkurencyjności kraju powinna
uwzględniać cztery podstawowe obszary25– zob. tab. 1.
1) podstawowe wskaźniki rozwoju gospodarczego,
2) konkurencyjność cenowo-kosztową,
3) konkurencyjność pozacenową,
4) konkurencyjność zewnętrzną.
Tabela 1. Podstawowe obszary i mierniki konkurencyjności
1) Konkurencyjność ogólna - wzrost realnego PKB per capita
- wzrost wydajności pracy
- wzrost łącznej produktywności czynników produkcji
2) Konkurencyjność cenowo-kosztowa - zmiany realnego efektywnego kursu walutowego
- zmiany jednostkowych kosztów pracy
3) Konkurencyjność pozacenowa - poziom nakładów na B+R
- poziom wykształcenia społeczeństwa
- liczba patentów triadowych
- syntetyczny indeks innowacyjności
- indeks wolności gospodarczej
- indeks wydajności logistycznej
4) Konkurencyjność zewnętrzna - zmiany udziału rynkowego w światowym eksporcie
- dynamika wzrostu eksportu
- indeks ujawnionej przewagi komparatywnej
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Białowąs T., Analiza handlu usługami Unii Europejskiej w latach
1995-2008 i ocena konkurencyjności, Warszawa 2009, s. 15.
Miary związane z przepływem towarów są podstawową znaną w literaturze
przedmiotu miarą sukcesu osiągniętego w handlu międzynarodowym. Można wyróżnić
mierniki oparte o relacje cen w imporcie i eksporcie (cenowe terms of trade), ilość dóbr
importowanych i eksportowanych (ilościowe terms of trade), wskaźniki wolumenu importu
24 Gorynia M., Op. Cit. 25 Di Mauro F., Forster K., (2011), Competitiveness as a Multi-Dimensional Concept, w: Di Mauro F.,
Mandel B.R. red., Recovery and Beyond. Lessons for Trade Adjustment and Competitiveness, ECB, Frankfurt
am Main, s 12-19.
15
i eksportu (RCA, model CMS). Brak jest natomiast prób konstrukcji wskaźników, które
pozwalałyby badać łącznie zmiany produktywności oraz wolumenu eksportu i importu.
Podstawowymi miarami międzynarodowej pozycji konkurencyjnej gospodarki
w wymianie handlowej są: udział w handlu światowym, zmiany term of trade oraz stan
bilansu obrotów z zagranicą.
Udział w światowym handlu, a przede wszystkim udział w światowym eksporcie jest
najpopularniejszym miernikiem międzynarodowej pozycji konkurencyjnej. Jego wzrost jest
zazwyczaj utożsamiany z poprawą pozycji konkurencyjnej danego kraju na międzynarodowej
arenie. Prostota tego wskaźnika nie uwzględnia czynników, tj. fazy cyklu koniunkturalnego,
zmiany kursu walutowego, czy specyficznych uwarunkowań wymiany handlowej badanego
kraju, co stanowi podstawową wadę26.
Kolejną miarą międzynarodowej pozycji konkurencyjnej jest udział danego kraju
w imporcie światowym, jak i wskaźnik tzw. penetracji importowej, który ma postać27:
Wp = 𝐼𝑚
𝑋𝑠−𝐸𝑥+𝐼𝑚 100,
Gdzie:
Im – wartość eksportu
Ex – wartość eksportu
Xs- wartość produkcji sprzedanej
Odnosząc się do całej gospodarki narodowej, wskaźnik penetracji importowej to
udział importu w podaży na rynku wewnętrznym. Przyjmuje się, że im większy jest udział
dóbr importowanych w podaży na jego rynku wewnętrznym i wyższy udział danego kraju
w światowym imporcie, tym gorsza jest pozycja konkurencyjna gospodarki28.
Wzrost udziału w rynku wewnętrznym dóbr importowanych nie oznacza na ogół
spadku pozycji konkurencyjnej danego kraju, lecz jego większe zaangażowanie
w międzynarodowy podział pracy. Zróżnicowane tempo wzrostu penetracji importowej na
różnych segmentach ryku oznacza zmianę konkurencyjności poszczególnych działów
gospodarki, czyli tworzenie nowych przewag konkurencyjnych. Od struktury tych przewag
zależy interpretacja zmian wskaźnika penetracji importowej29.
Kolejny z wymienionych wskaźników – model stałego udziału w rynku (constatnt-
market-share-model-CMS) jest próbą oceny wewnętrznych oraz zewnętrznych źródeł
obecnego wzrostu eksportu danego kraju, która bada cztery możliwości: efekt handlu
światowego, efekt struktury towarowej, efekt struktury geograficznej oraz efekt
konkurencyjności.
26 Bieńkowski W., op. Cit. str. 45. 27 Johns R. A., International Trade theories and the evolving International Economy, St. martin PRESS, New
York 1985, s.239. 28 Johns R. A., International Trade Theories and the Evolving International Econnomy, St. Martin Press,
New York 1989, s. 239. 29 Tamże, s. 232.
16
Można go zapisać następująco30:
𝑥1 − 𝑥0 = 𝑟𝑥0 + ∑(𝑟𝑖 −
𝑖
𝑟)𝑥𝑖0 + ∑ ∑(𝑟𝑖𝑗 −
𝑗
𝑟𝑖)
𝑖
𝑥𝑖𝑗0 + ∑ ∑(𝑥𝑖𝑗1 −
𝑗
𝑥𝑖𝑗0 − 𝑟𝑖𝑗0 −
𝑖
𝑟𝑖𝑗𝑟𝑖𝑗0)
Gdzie:
r- tempo wzrostu handlu światowego w wyrażeniu wartościowym,
r i -tempo wzrostu handlu światowego towarem i,
r ij – tempo wzrostu całkowitego importu dobra i przez kraj j,
o - okres początkowy,
1– okres następny,
i - grupa towarowa,
j – kraj przeznaczenia .
Równanie to składa się z czterech części:31
pierwsza wskazuje, jaki byłby rozmiar eksportu danego kraju w przypadku
gdyby wzrastał on w takim samym tempie jak handel światowy,
druga część wskazuje na wpływ zmian w strukturze towarowej eksportu
badanego kraju na wzrost tego eksportu,
trzecia wyraża efekt struktury geograficznej eksportu,
ostatnia ujmuje efekt konkurencyjności.
Mimo, że procedura CMS stanowi bardziej wszechstronne niż poprzednio wymienione
narzędzie analizy konkurencyjności kraju na światowym rynku, nie wyjaśnia w pełni
przyczyn wpływających na wzrost ekspansji kraju na rynkach światowych. Podczas jej
stosowania na otrzymane wyniki ma również duży wpływ ruch cen, ponieważ CMS opiera się
na ujęciu wartościowym. Wspomniany model umożliwia ocenę konkurencyjności kraju ex
post, ale nie pozwala przewidzieć przyszłych zmian pozycji na światowych rynkach. Nie
podważa to jednak przewagi tej procedury w porównaniu do uprzednio wymienionych,
zwłaszcza w zakresie wyodrębnienia źródeł poprawy konkurencyjności kraju na
zagranicznych rynkach32.
Istnieje również wiele innych miar cząstkowych, będących najczęściej pochodnymi
tych pierwszych. Jedną z bardziej popularnych miar jest wskaźnik zaproponowany przez B.
Balassę, tzw. wskaźnik ujawnionej przewagi komparatywnej (revealed comparative
advantage – RCA). Wyraża on względną przewagę danego kraju w światowym eksporcie
danego dobra czy grupy dóbr w stosunku do całkowitego udziału tego kraju w eksporcie
światowym33.
Wskaźnik ten zapisywany jest następująco34:
30 Lubiński M., Michalski M., Misała J., Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. Pojęcia i sposób
mierzeni, IR i SS, Warszawa, SGH 2002. s. 26.
31 Tamże, s.27. 32 Bieńkowski W., S. Lis, Konkurencyjność gospodarcza USA, folia Occonomica Cracoviensia, vol. 30,
PAN, Warszawa, 1988, s.18. 33 Balassa B., TRADE Liberalization and Revealed Comaprative Advantage, The Manchester School of
Economics and Social Studies, 1965, vol.33. 34 Bieńkowski W., op. cit. s. 46.
17
𝑅𝐶𝐴𝑗 =𝑥𝑖𝑗
𝑥𝑁𝑗+
𝑥𝑖𝑇
𝑥𝑁𝑇∗ 100
gdzie:
x- eksport ujęty wartościowo,
i - analizowany towar,
j – analizowany kraj,
N- wszystkie kraje i (lub) ich określona grupa,
T- wszystkie dobra i (lub) ich określona grupa.
Interpretacja wskaźnika RCA jest prosta. Jeśli względny udział określonego towaru
i jest większy od względnego udziału wszystkich analizowanych dóbr (wskaźnik RCA >100)
dany kraj ujawnia względną przewagę w eksporcie tego dobra. Jeśli natomiast wskaźnik RCA
jest mniejszy od 100 do czynienia mamy z brakiem przewagi komparatywnej analizowanego
kraju j w zakresie dobra i. W krajach rozwijających się wskaźnik ten może odzwierciedlać
wyłącznie daleko posuniętą specjalizację wynikającą z względnej obfitości określonych dóbr,
przymusu ekonomicznego czy decyzji administracyjnych centrum, dlatego też należy
podchodzić do niego z ostrożnością35.
Obok udziału w handlu światowym popularnym miernikiem międzynarodowej pozycji
konkurencyjnej kraju jest stan jego bilansu handlowego, którego traktowanie jako miernika
budzi wiele kontrowersji w zakresie zagadnień metodologicznych. Chodzi tu o zasadność
wliczania do bilansu nie tylko bilansu obrotów towarowych, ale także bilansu usług, głównie
usług związanych z obsługą obrotu kapitałowego. Niezależnie od tego kwestionowania
zasadne jest stosowanie go jako miary pozycji konkurencyjnej w krótkim okresie. Jego
dodatnie saldo nie zawsze oznacza poprawę konkurencyjności, ponieważ w sytuacji tej kraj
może obniżać swoją konkurencyjność na światowych rynkach np. przez nadmierny wywóz
kapitału, utrzymywanie tradycyjnej struktury eksportu czy w wyniku obniżenia jego
opłacalności.
W sytuacji ujemnego bilansu handlowego dzięki napływowi dóbr kapitałowych kraj
ten może dokonać restrukturyzacji i modernizacji aparatu wytwórczego, a w efekcie podnieść
efektywność produkcji i w przyszłości konkurencyjność swej gospodarki. Można przyjąć, że
wartość salda bilansu handlowego jako miary konkurencyjności jest duża, a jej waga wrasta
wraz z wydłużanie badanego okresu. Dodatkowo poprawna interpretacja wymaga
uwzględniania zmian kursu danej waluty w badanym okresie, oprócz odpowiednio długiego
okresu badań36.
Terms of trade jest kolejnym po udziale w handlu światowym i bilansie handlowym
miernikiem międzynarodowej pozycji konkurencyjnej kraju w wymianie handlowej.
W badaniach nad konkurencyjnością najczęściej rozważa się zmiany tzw. nominalnych terms
of trade, czyli relacji względnych zmian cen uzyskiwanych w eksporcie danego kraju
w badanym okresie do względnych zmian cen dóbr importowanych przez niego.
Można zapisać to następująco37:
35 Bieńkowski W., op. cit. s. 47. 36 Bieńkowski W., op. cit. s. 50. 37 Bożyk R, Misala., Puławski M., Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 1999. s. 242.
18
Tp =𝑃𝑒𝑥
𝑡
𝑃𝑖𝑚𝑡 +
𝑃𝑒𝑥0
𝑃𝑖𝑚0 ∗ 100
gdzie:
Pex – przeciętne ceny w eksporcie danego kraju,
Pim - przeciętne ceny w imporcie danego kraju,
r - okres badany,
o - okres wyjściowy.
Jeśli dany kraj eksportuje towary, których ceny rosną, natomiast importuje te, których
światowe ceny spadają, wtedy osiąga korzyści z handlu. Korzyści mogą pojawić też wtedy,
gdy ceny towarów importowanych rosną, ale ceny towarów eksportowanych rosną szybciej.
Z kolei straty są wówczas, gdy kraj będzie eksportował towary po cenach malejących,
a importował po cenach rosnących38.
W taki sposób obliczony wskaźnik terms of trade pokazuje, o ile procent dynamika
cen eksportowych była wyższa (niższa) od dynamiki cen importowych. Jeśli przyjmuje on
wartości większe od 100, znaczy to, że terms of trade poprawiło się a korzyści z handlu
zagranicznego rosną. Jeżeli jest mniejszy od 100 znaczy wtedy, że terms of trade pogorszyło
się w wyniku tego, że ceny importowe rosły szybciej niż eksportowe. Wskaźnik równy 100
oznacza, iż dany kraj nie osiąga korzyści, lecz również nie ponosi strat z handlu
zagranicznego. Można uznać, że analiza terms of trade ma na celu określenie zmian siły
nabywczej jednej grupy towarowej w stosunku do innej. Mówiąc inaczej, towarów
eksportowanych w stosunku do importowanych przez poszczególne kraje, pod warunkiem, że
w ich strukturze nie zachodzą zbyt duże zmiany39.
Słabą stroną rozważań o konkurencyjności gospodarki narodowej, a szczególnie
międzynarodowej pozycji konkurencyjnej danego kraju są trudności z ich pomiarem.
Potrzeba znalezienia miar adekwatnych jest coraz bardziej naglącym postulatem
teoretycznym oraz praktycznym. Zaprezentowane miary pozwalają w pewnym stopniu
określić pozycję konkurencyjną danego kraju, lecz nie są one precyzyjnymi miarami ze
względu na swoje ograniczone pole recepcji oraz ograniczony charakter. Niewątpliwym
uproszczeniem są na pewno pojedyncze wskaźniki, choć za ich stosowaniem przemawia
względna łatwość interpretacyjna i rachunkowa. Lepiej odzwierciedlające rzeczywistość są
zestawy wskaźników lecz są one trudniejsze w budowie, wykorzystaniu oraz interpretacji.
Jednakże większe walory poznawcze przemawiają za opisem konkurencyjności przy pomocy
zestawu wskaźników. W związku z tym, w badaniach pozycji konkurencyjnej wykorzystywać
warto łącznie możliwie największą liczbę jej miar. Bardzo pożądane jest szukanie związków
korelacyjnych pomiędzy wynikami analiz opartych na różnego typu formułach, a później
dopiero wysuwanie odpowiednich wniosków40.
38 Guzek M. 2006 Międzynarodowe stosunki gospodarcze: zarys teorii i polityki handlowej, Polskie
Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. 39 Międzynarodowe stosunki gospodarcze 2004, W. Iskra (red.), Fundacja Innowacja, Wyż- sza Szkoła
Społeczno-Ekonomiczna Warszawa. 40 Misala J., op cit. s. 47.
19
2 UWARUNKOWANIA HANDLU MIĘDZYNARODOWEGO
WE WSPÓŁCZESNEJ GOSPODARCE ŚWIATOWEJ
2.1 Funkcjonowanie gospodarki światowej
W dzisiejszych czasach na funkcjonowanie światowej gospodarki oraz
poszczególnych państw, a w ich obrębie – podmiotów gospodarczych, instytucji a także
każdego człowieka, coraz większy wpływ mają nasilające się procesy globalizacji i integracji.
Wieloaspektowe zmiany zachodzące we współczesnej gospodarce określa się wspólnym
mianem globalizacji. Istotą globalizacji jest długookresowy proces integrowania się coraz
większej liczby krajowych gospodarek ponad ich granicami, dzięki intensyfikowaniu oraz
rozszerzaniu się wzajemnych powiązań (produkcyjnych, inwestycyjnych, handlowych,
kooperacyjnych). Na skutek tych przemian powstaje światowy system ekonomiczny
cechujący się dużym stopniem współzależności pomiędzy podmiotami, które uczestniczą
w gospodarce światowej41.
Globalizacja może być rozumiana jako proces, który tworzony jest przez działania lub
zjawiska o wymiarze ogólnoświatowym. Szerzej ujmując, globalizacja jest historycznym
i spontanicznym procesem liberalizacji i postępującego wraz z nią scalania funkcjonujących
rynków towarów, kapitału, siły roboczej oraz technologii i informacji w jeden współzależny
rynek 42 Jest ona zjawiskiem coraz większych związków oraz rosnących współzależności
między państwami, grupami państw, ich przedsiębiorstw i gospodarek. Globalizacja oznacza
zatem wzrost internacjonalizacji gospodarek krajowych oraz wyraźne przenikanie
i konwergencję rynków43.
Procesy globalizacji, w których elementem dynamizującym stają się korporacje
o zasięgu międzynarodowym, prowadzą do wyróżniania się istotnych podziałów w skali
globalnej na centra, semiperyferie i peryferie. Na rzecz struktur międzynarodowych
i globalnych państwa narodowe tracą niektóre swoje funkcje44.
Procesowi globalizacji towarzyszy upowszechnianie się technologii informacyjno-
komunikacyjnych i tworzenie się tzw. społeczeństwa informacyjnego. W tych warunkach
potężnymi aktorami na scenie globalnej, którzy kształtują świadomość ludzi są masowe
środki przekazu oraz elektroniczne formy komunikacji. W sferze kultury zaznaczają się trzy
zasadnicze procesy: komercjalizacji, unifikacji jak i próby włączania regionalnych wartości
do światowego obiegu dóbr oraz wartości kultury45.
Siłą napędową globalizacji jest liberalizacja handlu, rynków kapitałowych
i pieniężnych, rosnące umiędzynarodowienie produkcji, szerokie i szybkie wykorzystanie
technologii znoszących bariery w przepływie kapitału towarów i usług. Panuje powszechna
41 Zeszyty naukowe nr 751 Akademii ekonomicznej w Krakowie, A. Hajdukiewicz, A. Michalik, Rola
korporacji transnarodowych w gospodarce świtowej i handlu międzynarodowym, str. 1 42 Kołodko G., Wędrujący świat, Prószyński i S-ka, Warszawa 2008, s. 98–114. 43 Tamże, s. 115. 44 Bossak J., Bieńkowski W., Konkurencyjność gospodarki Polski w dobie integracji z Unią Europejską
i globalizacji, Tom II, Warszawa, SGH 2001. 45 Misiak W., Globalizacja – więcej niż podręcznik, Difin, Warszawa 2007, s. 13.
20
opinia, iż siłą sprawczą globalizacji są korporacje transnarodowe, wielkie banki
międzynarodowe oraz trzy organizacje: Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF), Bank
Światowy (World Bank) oraz Organizacja Handlu Światowego (WTO)46.
Globalizację jako proces, można opisać za pomocą następujących charakterystycznych
cech47:
integrowanie (scalanie gospodarek na różnych poziomach poprzez ścisłe
łączenie funkcjonowania rozproszonych po całym świecie podmiotów,
w ramach powiązań handlowych, kooperacyjnych, inwestycyjno-
produkcyjnych),
przełamywanie granic państwowych w sferze działań społecznych,
politycznych i gospodarczych,
możliwość koordynacji międzynarodowych systemów,
wielopoziomowość (skala świata, sektora, różnych rynków itp.),
silny związek między postępem nauki, techniki i organizacji,
narastanie zjawiska migrującej ludności i wymykanie się go spod kontroli
państw narodowych,
kompresja czasu i przestrzeni (poprzez rozwój środków masowego przekazu),
złożoność i wielowątkowość (globalizacja rynków pieniężnych i kapitałowych,
życia i modeli konsumpcji, globalny problem dotyczący ekologii itp.).
W literaturze mówi się także o dialektycznym charakterze globalizacji. Cecha ta
charakteryzuje się w jednoczesnym występowaniu zjawisk bądź procesów o przeciwstawnym
charakterze. Zestawia się je w następujące pary48:
globalizacja – fragmentaryzacja,
integracja – dezintegracja,
globalizacja – regionalizacja,
homogenizacja – dyferencjacja,
globalność – lokalność.
Proces globalizacji kreuje się pod wpływem wielu różnorodnych czynników. Czynniki
te można zagregować w trzech zasadniczych grupach49
1) postęp naukowo-techniczny,
2) polityka ekonomiczna państwa.
3) konkurencja międzynarodowa,
Działanie wskazanych czynników jest ze sobą powiązane oraz wzajemnie
stymulowane. Najbardziej wszechstronne i najsilniejsze działanie ma pierwszy
z wymienionych czynników. Postęp techniczny „napędza” proces globalizacji, jednocześnie
też jest „napędzany” przez globalizację. Aktualnie trwa czwarta rewolucja przemysłowa.
46 Bossak j., Bieńkowski W.,, Konkurencyjność gospodarki Polski w dobie integracji z Unią Europejską i
globalizacji, Tom II, Warszawa, SGH 2001. 47 Globalizacja polityki światowej, red. J. Baylis, S. Smith, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2008, s. 20; A.
Zorska, Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 14; Międzynarodowe stosunki gospodarcze, red. J. Rymarczyk,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 417–418. 48 Flejterski S., Wahl p.,, Ekonomia globalna. Synteza, Difin, Warszawa 2003, s. 23. 49 Zorska A., Ku globalizacji, s. 21–39.
21
Związana jest ona z rozpowszechnianiem technik informatycznych, Internetu
i komputeryzacji prawie we wszystkich formach ludzkiej aktywności, głównie w handlu,
przemyśle, usługach finansowych, biotechnologii, inżynierii genetycznej oraz kulturze.
Rewolucja telekomunikacyjna oraz informatyczna zmieniła oblicze świata. Umożliwia ona
szybki i tani przepływ informacji, tworząc jednocześnie dobre warunki dla procesu
globalizacji na wszystkich rynkach50.
Pod wpływem postępu technicznego w dużej mierze kształtują się przemiany
międzynarodowej konkurencji. Dotyczy to dokonujących się zmian w zakresie popytu
i podaży oraz warunków i sposobów działania przedsiębiorstw na rynku międzynarodowym.
Sprzyjają temu liberalizacja gospodarek narodowych, jak również ich otwieranie się na
przepływy dóbr i usług, kapitału oraz pracy. Rynek producenta przekształcił się w rynek
konsumenta decydujący o ostatecznym kształcie produktu. Cechą charakterystyczną
konsekwencji postępu technicznego dla konkurencji międzynarodowej jest kompresja czasu
i przestrzeni. Dąży ona do przyspieszenia reakcji przedsiębiorstw na zmiany rynkowe51.
Czołową i najsilniejszą grupę podmiotów w gospodarce światowej, a także w procesie
umiędzynarodowienia działalności przedsiębiorstw, tworzą korporacje transnarodowe. Są one
jednym z głównych „aktorów” rynków globalnych. Ich sieci produkcji a także dystrybucji są
przyczyną organizacji i podziału zdolności wytwórczych współczesnej gospodarki światowej,
jak i wpływają na ich lokalizację. Współczesne korporacje transnarodowe swoje działania
dostosowały do nowych warunków ery globalizacji. Prowadzą złożoną działalność,
obejmującą transfer kapitału oraz technologii, wzorców kulturowych, rozwiązań prawnych
i metod zarządzania, jak i rozwój produkcji czy marketingu w wielu krajach. Posiadają
zdolność integrowania się na różnych poziomach i szczeblach działalności. Cechują się
elastyczną organizacją, co gwarantuje im przewagę konkurencyjną w globalnej gospodarce52.
Korporacje transnarodowe są grupą podmiotów, która odgrywa coraz większą rolę.
Poprzez dokonywane inwestycje w największym stopniu przyczyniają się do postępu procesu
globalizacji. Mimo wzrostu ich udziału w międzynarodowej wymianie trudno jest
jednoznacznie określić ocenę wpływu, jaki wywierają na dynamikę i wielkość handlu
światowego. W niektórych warunkach mogą one zastąpić tradycyjny eksport lecz mogą
również kreować dodatkowe strumienie wymiany. Wiele krajów, w których transnarodowe
korporacje prowadzą aktywną działalność, znacząco zwiększyło udział w światowym
eksporcie. Krajem, który w ostatnim czasie osiągnął największy wzrost eksportu są Chiny –
w dużej mierze dzięki właśnie pozyskanym bezpośrednim inwestycjom zagranicznym.
W wielu krajach, które potrafiły stworzyć odpowiednie warunki w zakresie wykorzystania
napływających inwestycji oraz w zakresie przyciągania, działalność transnarodowych
korporacji była przyczyną ogromnego sukcesu eksportowego. Z tego powodu wysiłki wielu
rządów zmierzają w kierunku określenia uwarunkowań, czynników BIZ oraz podjęcia działań
na rzecz poprawy klimatu inwestycyjnego.53
50 Orłowska R., Żołądkiewicz K., Globalizacja i regionalizacja w gospodarce światowej, Polskie
Wydawnictwo Ekonomiczne 2011. s. 40. 51 Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania, red. B. Liberska, PWE, Warszawa 2002, s. 42. 52 Tamże, s. 42.
53 Tamże, s. 43.
22
Istotnym elementem gospodarki światowej, a także jedną z najważniejszych sił
globalnych są międzynarodowe organizacje gospodarcze o zasięgu globalnym, jak również
regionalnym. Pierwsze międzynarodowe organizacje zaczęły powstawać w XVIII wieku, pojawiła
się bowiem wtedy potrzeba trwałego organizowania stosunków między państwami. Prócz tego
przyczyn powstawania organizacji należy upatrywać w sprzyjających warunkach
politycznych, połączonych z uświadomieniem sobie przez rządy konieczności rozwiązywania
pewnych problemów gospodarczych na drodze międzynarodowej współpracy oraz
możliwości komunikowania się z władzami innych państw (wspólne interesy)54.
Uważa się, że przynależność do międzynarodowych organizacji gospodarczych
powiększa wiarygodność a także prestiż państw i dodatkowo otwiera wiele możliwości
kredytowych. Jednakże członkostwo w tych organizacjach, jak i narastające oddziaływania
oraz współzależności międzynarodowe coraz bardziej ograniczają zakres swobody państw
w doborze polityki, narzucają zunifikowane rozwiązania i czynią ją mniej skuteczną. Pewne
ujednolicenie polityki państw jest efektem przyjętych zobowiązań międzynarodowych
i z obowiązującej zasady prymatu prawa międzynarodowego nad regulacjami wewnętrznymi.
Organizacje międzynarodowe warunkują decyzje o przynależności do nich bądź możliwości
uzyskania pomocy od przeprowadzenia konkretnych, przede wszystkim prorynkowych
i liberalizujących gospodarkę, reform. Posiadają jednocześnie liczne narzędzia wywierania
wpływu na pożądane zachowania władz państwowych – opinie ekspertów i „ekspertów”,
odmowa lub ograniczanie pomocy, odmowa restrukturyzacji zadłużenia, kary finansowe,
izolacja, zawieszenie w prawach członka organizacji, kształtowanie międzynarodowej tzw.
opinii publicznej, materialne i niematerialne gratyfikacje dla czołowych polityków55.
Organizacją międzynarodową, która wywiera coraz mocniejszy wpływ na
kształtowanie się międzynarodowych stosunków gospodarczych jest WTO – Światowa
Organizacja Handlu WTO jest kontynuacją Układu Ogólnego w Sprawie Taryf Celnych
i Handlu (GATT - ang. General Agreement on Tariffs and Trade). Porozumienie powołujące
WTO podpisane zostało w 1994 roku w Marakeszu w trakcie negocjacji w ramach Rundy
Urugwajskiej, razem z innymi postanowieniami dotyczącymi wymiany handlowej i innych
zagadnień regulowanych przez GATT. Swoją działalność rozpoczęła 1 stycznia 1995
roku. Porozumienie o jej utworzeniu podpisały 122 kraje, w tym też Polska.
Przewodniczącym WTO jest Roberto Azevedo. Organizacja w styczniu 2015 liczyła 160
członków. Ostatnim państwem przyjętym w szeregi organizacji jest Jemen56.
Głównym zadaniem Światowej Organizacji Handlu jest liberalizacja
międzynarodowego handlu dobrami i usługami, prowadzenie polityki inwestycyjnej
wspierającej handel, rozstrzyganie sporów dotyczących wymiany handlowej, przestrzegania
praw własności intelektualnej. Kraje które przystępują do WTO zobowiązane są do
dostosowania wewnętrznego ustawodawstwa do norm Światowej Organizacji Handlu, a także
udzielania koncesji handlowych podmiotom zagranicznym57. WTO zajmuje się kształtowaniem
54 Morawiecki W., Międzynarodowe...., s. 96-98. 55 Orłowska R., Żołądkiewicz K., Globalizacja i regionalizacja w gospodarce światowej, Polskie
Wydawnictwo Ekonomiczne 2011. s. 152. 56 https://www.wto.org 57 https://www.wto.org
instytucjonalnych ram dla stosunków handlowych jej krajów członkowskich i nadzorowanie
praktycznego funkcjonowania porozumień Rundy Urugwajskiej.
Poza tym WTO kontroluje przestrzeganie przez państwa członkowskie wszystkich
podpisanych zobowiązań w zakresu liberalizacji handlu oraz znoszenia barier w wymianie
produktów, a w szczególności ustaleń Rundy Urugwajskiej. Polega to na sprawdzaniu,
czy krajowe regulacje państw członkowskich z zakresu wymiany handlowej są zgodne
z notyfikowanymi zobowiązaniami. Organy WTO sprawdzają także, czy realizowana przez
członków zagraniczna polityka handlowa uwzględnia standardy i zasady wprowadzone przez
GATT i WTO. Od chwili jej powstania Światowa Organizacja Handlu (WTO) odgrywa
bardzo istotną rolę w tworzeniu międzynarodowego systemu handlu opartego na
uregulowaniach prawnych. WTO zastąpiło Układ ogólny w sprawie taryf celnych i handlu
(GATT) z 1947r.58.
W części dzięki mechanizmowi rozstrzygania sporów WTO jest przyczyną tego, że
handel międzynarodowy jest sprawiedliwszy, jak i mniej podatny na jednostronne środki
odwetowe. Cel, jakim jest stworzenie wielostronnego systemu handlu w oparciu o wspólne
zasady, okazał się jednak trudny do osiągnięcia w coraz bardziej wielobiegunowym świecie.
Starania o dokończenie kolejnej rundy negocjacji skupiających się na rozwoju („dauhańska
runda rozwojowa”) pozostały jak dotąd bezowocne. Udaremniło to dążenia wielu członków
WTO, w tym UE, do znalezienia wspólnej płaszczyzny porozumienia, a część państw zaczęła
bardziej priorytetowo traktować zawieranie dwustronnych umów handlowych. Parlament
Europejski od lat odgrywa szczególną rolę w monitorowaniu pracy WTO, zarówno w sposób
bezpośredni, jak i za pomocą Konferencji Parlamentarnej ds. WTO, która jest wspólnym
przedsięwzięciem samego Parlamentu i Unii Międzyparlamentarnej (IPU). Rola PE
w sprawowaniu kontroli nad polityką handlową wzrosła od czasu wejścia w życie Traktatu
z Lizbony w 2009r.59
Inną, ważną organizacją międzynarodową, która ma wpływ na zasady
międzynarodowego ładu globalnego a także na politykę i kondycję gospodarczą
poszczególnych państw, jest Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW).
Głównymi celami MFW są:60
wspomaganie stabilizacji kursów,
promowanie międzynarodowej współpracy,
ułatwianie ekspansji i zrównoważonego rozwoju handlu międzynarodowego,
skracanie okresu oraz zmniejszanie stopnia nierównowagi w bilansach
płatniczych krajów członkowskich,
wspieranie tworzenia wielostronnego systemu płatności,
udostępnianie swoich zasobów krajom członkowskim mającym trudności
z bilansem płatniczym.
MFW ma nieporównywalny wgląd w gospodarkę światową. Każde z państw posiada
w MFW swojego „anioła stróża” – eksperta, a niektóre nawet cały zespół ekspertów
kontrolujących prowadzoną przez rządy politykę gospodarczą oraz jej efekty. Wszystkie kraje
58 https://www.wto.org
59 https://www.wto.org 60 Bilski J., Międzynarodowy system walutowy, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne 2006, s. 112.
24
podporządkowane są corocznemu audytowi. Fundusz działa jako unia kredytowa. Nazywany
jest pożyczkodawcą ostatniej szansy dla państw, które zagłębią się w kłopoty płatnicze.
Posiada on środki finansowe w wysokości 983 mld USD a jednocześnie trzecie co do
wielkości na świecie rezerwy złota – 2,8 tys. ton o wartości ponad 160 mld USD61.
MFW propaguje neoliberalną doktrynę rynkową, której głównymi elementami są
ekonomia podaży i restrykcyjna polityka gospodarcza, zwłaszcza monetarna. Stanowi ona
ideologiczną oraz aspirującą do naukowej podbudowę zachodzących zmian. Według jej
założeń państwo nie może racjonalnie zachowywać się w gospodarce, a jego ekonomiczna
ingerencja jedynie zakłóca naturalną równowagę rynkową a także zmniejsza efektywność
gospodarowania. Skupić się ono powinno na likwidacji barier ograniczających swobodę
prowadzenia działalności gospodarczej a także stwarzaniu najlepszych warunków dla
inwestorów i efektywności prowadzonej przez nich działalności. Wynikające z tego
mikroekonomiczne korzyści dla przedsiębiorstw miały się przekształcić automatycznie
w dobrobyt społeczny oraz makroekonomiczną efektywność. Według zwolenników
dominującego w neoliberalnej doktrynie nurtu – monetaryzmu, główną przyczyną
nierównowagi w gospodarce jest nadmierna podaż pieniądza pobudzająca inflację oraz
destabilizuje gospodarkę. Zalecają zatem schładzanie gospodarki w imię ochrony interesów
kapitału ulokowanego w różnych częściach świata i globalnej równowagi62.
2.2 Procesy integracyjne w gospodarce światowej
Współczesna gospodarka światowa przejawia tendencje do międzynarodowej
integracji gospodarczej wyrażające się w powstawaniu międzynarodowych ugrupowań
integracyjnych, które mają na ogół charakter regionalny. W gospodarce integracja
definiowana jest jako proces scalania (zespalania) różnych typów gospodarki, aby tworzyć
nowe organizmy gospodarcze, które posiadają możliwości znacznie przekraczające sumę
potencjałów narodowych. Integracja wynika z międzynarodowego podziału pracy, dotyczy
mobilności towarów lub/i czynników wytwórczych a także związana jest z dyskryminacją lub
niedyskryminacją czynników produkcji i dóbr w sensie ich pochodzenia czy przeznaczenia.
Integracja gospodarcza jest następstwem międzynarodowego podziału pracy; dotyczy
mobilności towarów i czynników produkcji; związana jest ze stosowaniem bądź
niestosowaniem dyskryminacji dóbr i czynników produkcji w sensie ich przeznaczenia oraz
pochodzenia63.
Integracja gospodarcza może przyjmować różne formy oraz zakres. Strefa wolnego
handlu jest najniższym etapem integracji gospodarczej polegającym na zniesieniu ceł a także
ograniczeń ilościowych i innych barier pozataryfowych w wymianie handlowej pomiędzy
krajami członkowskimi. Kraje tworzące strefę wolnego handlu zachowują jednocześnie
prawo do prowadzenia autonomicznej polityki handlowej wobec państw trzecich. Wyższym
61 Smoczyński J., 2012, Fundusz ostatniej szansy, dodatek do „Polityki”, nr 1, s 3. 62Latoszek E., Proczek M., 2006, Organizacje międzynarodowe we współczesnym świecie, Wyd. Elipsa,
Warszawa, s. 53. 63 Grabowski T., Unia europejska – mechanizmy integracji gospodarczej, Wyd. Adam Marszałek, Warszawa
etapem integracji gospodarczej jest unia celna różniąca się od poprzedniego tym, że znosząc
bariery w handlu między sobą, kraje członkowskie ujednolicają jednocześnie taryfę celną jak
i inne środki polityki handlowej wobec krajów trzecich. Wspólny rynek stanowi ugrupowanie
integracyjne, w którym prócz stworzenia swobody przepływu towarów tworzy się też
podobne warunki dla przepływu czynników wytwórczych. Unia gospodarcza obejmuje
wszystkie elementy wspólnego rynku, a dodatkowo w jej ramach następuje pełna koordynacja
i unifikacja różnych dziedzin polityki gospodarczej, np. polityki fiskalnej, rolnej,
przemysłowej, transportowej, socjalnej, a także ustawodawstwa gospodarczego. Innymi
instytucjonalno-organizacyjnymi formami ugrupowań integracyjnych się formy dodatkowe
jak: unia walutowa obejmująca pełną integrację polityki walutowej, przejawiająca się m.in.
w tworzeniu wspólnych rezerw kapitałowych, stabilizacji kursów, uruchamianiu pomocy
kredytowej oraz docelowo zastępowaniu walut narodowych wspólną walutą i utworzeniem
wspólnego banku centralnego; unia polityczna obejmująca pełną koordynację i unifikację
podstawowych dziedzin polityki zagranicznej, wewnętrznej, obronnej oraz ustanowienie
organów ustawodawczych i wykonawczych o kompetencjach ponadpaństwowych64.
Korzyści z utworzenia unii monetarnej mają dwa podstawowe źródła. Pierwszym jest
eliminacja kosztów transakcyjnych związanych z wymianą walut narodowych, drugim zaś
eliminacja ryzyka kursowego wynikającego z niepewności co do przyszłych kursów
walutowych. Konsekwencją eliminacji kosztów transakcyjnych związanych z wymianą walut
jest wzrost korzyści odnoszonych przez przedsiębiorstwa z unii monetarnej. Wyeliminowanie
zmienności kursu walutowego wpływa na strukturę rzeczową i geograficzną handlu. Spadek
kosztów transakcyjnych, a w konsekwencji spadek cen i wzrost wielkości popytu, prowadzą
do zwiększenia zapotrzebowania zwłaszcza na dobra zróżnicowane , częściowo pochodzące
z importu. Utworzenie przez podobne do siebie kraje unii monetarnej i związana z tym
obniżka kosztów transakcyjnych przyczynia się do intensyfikacji handlu
wewnątrzgałęziowego między państwami członkowskimi65.
Pierwszym skutecznym działaniem zmierzającym do europejskiej integracji
gospodarczej było utworzenie Beneluksu w XX w. Następnie powstała Europejska Wspólnota
Węgla i Stali. W 1957 utworzono Europejską Wspólnotę Energii Atomowej oraz Europejską
Wspólnotę Gospodarczą (1993 przekształconą w Unię Europejską). W 1959
powstało Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu. Do ugrupowań integracyjnych,
funkcjonujących w grupie państw wysoko rozwiniętych, zaliczyć należy także
Północnoamerykański Układ o Wolnym Handlu. W Europie Wschodniej i Europie Środkowej
również tworzono ugrupowania integracyjne, np. utworzenie nieistniejącej już Rady
Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, czy Środkowoeuropejskiego Porozumienia o Wolnym
Handlu66.
W krajach słabo rozwiniętych gospodarczo dokonywano wiele prób tworzenia
ugrupowań integracyjnych, niemalże w całości wzorowanych na doświadczeniach krajów
wysoko rozwiniętych. Na kontynencie amerykańskim na szczególną uwagę
zasługują: Wspólny Rynek Ameryki Środkowej oraz Wspólnota Andyjska. Kolejnym
64 Ładyka S., Z teorii integracji gospodarczej, Warszawa 2000, s. 34. 65 Oziewicz E. Wybrane problemy procesów integracyjnych we współczesnej gospodarce światowej, Gdańsk
1995, s. 180. 66 Grabowski T., Unia europejska – mechanizmy integracji…, s. 230.
przykładem jest Strefa Wolnego Handlu Państw Karaibskich. Próbą utworzenia wspólnego
rynku jest również organizacja Latynoamerykańskie Stowarzyszenie
Integracyjne oraz Wspólny Rynek Południa. Na kontynencie afrykańskim powstały: Unia
Państw Afryki Zachodniej, Unia Celna Państw Afryki Wschodniej oraz Wspólnota Afryki
Wschodniej. Spośród pozostałych ugrupowań integracyjnych na uwagę
zasługują: Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej i Regionalne
Porozumienie o Handlu i Współpracy między Krajami Południowego Pacyfiku67.
2.3 Ogóle zasady polityki handlowej w UE
Dotychczas polityka handlowa Unii Europejskiej nie została nigdzie zdefiniowana.
W praktyce najczęściej stosuje się instrumentalną definicję tego pojęcia – uznając za Komisją
Europejską, że są to wszelakie narzędzia regulujące handel zagraniczny z krajami trzecimi.
Według Rady Ministrów wspólna polityka handlowa obejmuje wszystkie środki, których
priorytetem jest wywarcie wpływu na strumienie zagranicznego handlu. Europejski Trybunał
Sprawiedliwości przyjął szeroką interpretację tego pojęcia i uznał, że polityka handlowa Unii
Europejskiej w swym wymiarze wspólnotowym obejmuje te same treści, co narodowa
polityka handlowa68.
Wspólna polityka handlowa dzieli się na konwencyjną (traktatową) i autonomiczną.
Autonomiczna polityka handlowa kształtowana jest samodzielnie przez Unię Europejską na
mocy jednostronnych decyzji. Bazuje na możliwości wydawania przez Radę Unii
Europejskiej regulacji jednostronnych, które przekładane są jej przez Komisję Europejską.
Wówczas Rada podejmuje decyzję kwalifikowaną większością głosów, ale może również nie
przyjąć propozycji Komisji, lecz musi to uczynić jednogłośnie. Polityka handlowa traktatowa,
zwana również konwencyjną bądź umowną, tworzona jest na mocy międzynarodowych
umów i porozumień z państwami trzecimi i organizacjami międzynarodowym. Zależy zatem
od Unii Europejskiej, jak i od krajów trzecich. Realizowana jest przez umowy
stowarzyszeniowe (z krajami europejskimi i zamorskimi), traktaty akcesyjne i umowy
handlowe. Mamy tu do czynienia z dwuetapową procedurą. Negocjacje z organizacjami
międzynarodowymi czy państwami prowadzi Komisja porozumiewająca się ze specjalnym
komitetem powołanym przez Radę. W negocjacjach tych od 1973 r. uczestniczy także
Parlament Europejski na zasadzie obserwatora. Wynegocjowane, a później zatwierdzone
przez komisje umowy przedkładane są Radzie do akceptacji. Rada natomiast podejmuje
decyzje kwalifikowaną większością głosów; wymagana jest jednomyślność jeżeli
porozumienie dotyczy stowarzyszenia. Z racji różnorodnych kwestii umowy
stowarzyszeniowe wykraczają poza zakres wspólnej polityki handlowej, dlatego też
wymagają również ratyfikacji przez poszczególne członkowskie państwa69.
67 Grabowski T., Unia europejska – mechanizmy integracji…, s. 230 68 Kawecka-Wyrzykowska E. Synowiec E., Unia Europejska, Przygotowania Polski do członkowstwa,
IKCHZ, Warszawa 2001, s. 240. 69 Ruszkowski J., Górnicz E., Żurek M., Leksykon integracji europejskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Na ogólnoświatowy wzrost gospodarczy, z korzyścią dla wszystkich, przekłada się
wzrost obrotów handlowych. To dzięki niemu konsumenci wybierać mogą z szerokiej gamy
produktów. Konkurencja między lokalnymi produktami a importowanymi wpływa na wzrost
jakości i obniżenie cen. Dzięki liberalizacji handlu firmy z UE przynoszące największe
efekty mogą na uczciwych warunkach konkurować z firmami z innych krajów. By pomóc
krajom rozwijającym się, UE gotowa jest otworzyć swój rynek dla ich produktów, mimo
faktu, iż kraje te nie są w stanie zrewanżować się tym samym. Zniknięcie barier które
utrudniają handel wewnątrz UE w dużej mierze przyczyniło się do dobrobytu w Unii oraz
umocniło jej zaangażowanie na rzecz liberalizacji handlu światowego. Znosząc cła w handlu
wewnątrz UE, państwa członkowskie ujednoliciły także swoje stawki celne stosowane wobec
towarów przywożonych z zewnątrz75.
Do wzrostu gospodarczego może przyczyniać się rozwój handlu. Unia Europejska
prowadzi wspólną politykę handlową, w zakresie której Komisja Europejska reprezentuje
interesy UE oraz negocjuje umowy handlowe, działając w imieniu 28 państw członkowskich.
Komisja Europejska za pośrednictwem komitetu doradczego konsultuje się z państwami
członkowskimi gdzie omawia się pełny wachlarz aspektów polityki handlowej, które mają
wpływ na UE, w tym instrumenty jednostronne, dwustronne i wielostronne. Polityka
handlowa wchodzi w zakres wyłącznych kompetencji UE, a więc tylko UE, a nie
74 Umowa PCA z Turkmenistanem została podpisana w maju 1998 r., ale nie weszła w życie. 75 Chrabonszczewska E., Międzynarodowe organizacje finansowe, Warszawa : Poltext, 1991. -100 s. (Studia
zniosła formalności celne pomiędzy państwami członkowskimi UE, obowiązkowe okazało się
wprowadzenie nowego systemu gromadzenia danych, Intrastatu, jako warunku dla
opracowywania statystyk na temat handlu wewnątrzunijnego. W systemie tym dane
statystyczne gromadzone są bezpośrednio od podmiotów handlowych. Od nich wymaga się
również wysyłania miesięcznych deklaracji do krajowych urzędów statystycznych80.
Statystyczne wartości handlu wewnętrznego i zewnętrznego UE odnotowuje się na
warunkach FOB81 w przypadku wywozów/eksportów oraz na warunkach CIF (koszt,
ubezpieczenie i fracht) w przypadku przywozów/importu. Wartości zgłaszane obejmują
jedynie te koszty dodatkowe (fracht i ubezpieczenie), które odnoszą się w przypadku
wywozów/eksportu do przewozu przez terytorium państwa członkowskiego, z którego towary
są wywożone/eksportowane, natomiast w przypadku przywozów/importu do przewozu poza
terytorium państwa członkowskiego, do którego towary przybywają/są importowane.
Statystyki dotyczące międzynarodowego handlu towarami wykorzystywane są przez
decydentów na szczeblu międzynarodowym, unijnym, jak i krajowym . W celu prowadzenia
badań oraz do określenia swojej strategii handlowej z takich danych mogą korzystać
przedsiębiorstwa. Wykorzystują je również instytucje UE w przygotowaniu dwustronnych
i wielostronnych negocjacji handlowych, w ustanawianiu oraz wdrażaniu polityki
antydumpingowej, w polityce pieniężnej oraz makroekonomicznej jak i w ocenie postępów
w budowie jednolitego rynku czy integracji gospodarek Europy82.
3.2 Znaczenie UE w handlu międzynarodowym
Unia Europejska będąc czołowym światowym eksporterem towarów i usług, a także
największym na świecie źródłem bezpośrednich inwestycji zagranicznych, na światowym
rynku posiada pozycję dominującą. W chwili obecnej dokonują się jednak strategiczne
przesunięcia w rozkładzie handlu światowego, wraz ze zmianami dotyczącymi wkładu Unii
w ten handel, a także pojawiają się wątpliwości, co do podtrzymania przez nią
dotychczasowej dominującej pozycji. Od początku narastania w 2008 r. kryzysu
gospodarczego oraz finansowego, UE odchodziła stopniowo od wytwarzania pracochłonnych
produktów o niższej wartości do produkowanych obecnie towarów markowych o wartości
wyższej83.
Około jednej szóstej światowego handlu towarami przypada na Unię Europejską (por.
rys. 1). Wartość międzynarodowego handlu towarami jest znacznie większa niż w przypadku
usług (około trzykrotnie), co odzwierciedla charakter niektórych usług, które trudniej jest
świadczyć za granicą84.
80 Witkowski P, Hanclich P., Milarczyk-Woźniak A., Środki polityki handlowej w wymianie
międzynarodowej na przykładzie Unii Europejskiej, Wyd. WSCiL, Warszawa 2011, s. 14.
81 Oznaczony port załadunku, incoterms grupy F, w którym za moment w którym sprzedający dopełnia
swoich obowiązków uważa się chwilę w której towar przekracza poręcz statku. Kupujący ponosi
wszelkie koszty oraz pełne ryzyko związane z utratą bądź uszkodzeniem towaru od tej chwili. 82 Witkowski P, Hanclich P., Milarczyk-Woźniak A., Środki polityki handlowej.., s. 15 83 Oręziak L., Finanse Unii Europejskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 182. 84 Witkowski P, Hanclich P., Milarczyk-Woźniak A., Środki polityki handlowej.., s. 16.