UNIVERSITETI I TIRANËS...UNIVERSITETI I TIRANËS INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE Mr. Milaim Fetai NDIKIMI I MARRËVESHJES SË OHRIT NË RRUGËTIMIN E MAQEDONISË DREJT BASHKIMIT EUROPIAN

UNIVERSITETI I TIRANËS

INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE

Mr. Milaim Fetai

NDIKIMI I MARRËVESHJES SË OHRIT NË RRUGËTIMIN

E MAQEDONISË DREJT BASHKIMIT EUROPIAN

DISERTACIONI I DOKTORATURËS

MENTOR

Prof. dr. Xhezair Zaganjori

Tiranë 2012

2

PËRMBAJTJA

1. Hyrje ……………………………..…………………….......................................….. 7

2. Metodologjia e punës ……………………………………...................................... 12

3. Struktura e doktoratës ……………………………....................…......………....… 21

KREU I PARË

SHPALLJA E PAVARËSISË DHE HYRJA E MAQEDONISË

NË PROCESIN E TRANZICIONIT. ………………………....…………...…...…… 24

1. Krijimi i Maqedonisë si shtet i pavarur ………………...................….......….........…. 27

2. Tiparet themelore të Maqedonisë si shtet i porsaformuar …………….…........……... 33

3.Efektet e faktorëve kufizues në zhvillimin shoqëror dhe ekonomik të Maqedonisë…..53

4. Pakti i Stabilitetit për Evropën Juglindore-mbështetje Maqedonisë për

afrimin me Bashkimin Evropian ….....……………………………...….…....………... 79

5. Përfundime për kreun e parë …………………..…………………………………….. 95

KREU I DYTË

NDËRTIMI I MARRËDHËNIEVE SHUMËPALËSHE MIDIS MAQEDONISË

DHE BASHKIMIT EVROPIAN

1. Ndikimi i bashkësisë ndërkombëtare në jetën shoqëroro-politike të Maqedonisë ….. 97

3

2. Bashkëpunimi i Maqedonisë me shtetet fqinje dhe shtetet-anëtare të BE ……..…. 104

3. Orientimi i Maqedonisë drejt Bashkimit Evropian …………….………..…………. 115

4. Marrëdhëniet kontraktuale midis Maqedonisë dhe Bashkimit Evropian …..…....... 139

5. Përfundime për Kreun e dytë ................................................................................... 150

KREU I TRETË

KONFLIKTI I ARMATOSUR I VITIT 2001 DHE MARRËVESHJA E OHRIT

1. Marrëveshja e Stabilizim-Asocimit në mes Maqedonisë dhe BE-së ........................ 152

2. Lëvizja e vështirësuar e Maqedonisë për anëtarësim në Bashkimin Evropian ........ 156

3. Paraqitja e Ushtrisë Çlirimtare Kombëtare (UÇK) në skenën politike të

Maqedonisë dhe konflikti i armatosur i vitit 2001 ................................................... 184

4. Aktivitetet politike pas shpërthimit të konfliktit të armatosur të vitit 2001 ............. 200

5. Përfundime për Kreun e tretë ................................................................................... 207

KREU I KATËRT

MARRËVESHJA E OHRIT BAZË POLITIKO-JURIDIKE PËR INTEGRIMIN

E MAQEDONISË NË NATO DHE NË BASHKIMIN EVROPIAN

1. Marrëveshja e Ohrit – i jep fund konfliktit të armatosur të vitit 2001....................... 209

2. Qëllimet, përmbajtja dhe implementimi i Marrëveshjes së Ohrit .............................. 229

3. Marrëveshja e Ohrit që i dha fund konfliktit të vitit 2001 - bazë për ristrukturimin e

marrëdhënieve shoqëroro-politike të Maqedonisë...........................................................253

4 Përfundime për Kreun e katërt................................................................................... 274

4

Konkluzione përfundimtare ....................................................................................... 276

BIBLIOGRAFIA .......................................................................................................... 280

SHTOJCA TABELARE ............................................................................................... 308

SHTOJCAT ................................................................................................................... 323

1. Deklarata për sovranitetin e Republikës Socialiste të Maqedonisë ......................... 324

2. Vendimi i Parlamentit i 23 dhjetorit të vitit 1993 për anëtarësimin e Republikës

së Maqedonisë në NATO............................................................................................ 326

3. Pakti i Stabilitetit për Evropën Juglindore ................................................................ 327

4. Marrëveshja Kuadër e Ohrit ..................................................................................... 345

5. Vendimi për shpalljen e Amandamenteve në Kushtetutën e Maqedonisë ................ 365

6. Teksti i Amandamenteve të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë .................. 366

7. Karta e Partneritetit në mes Kroacisë, Shqipërisë, Maqedonisë dhe SHBA............. 374

5

Dedikime

Duke pasur para sysh rolin dhe rëndësinë e Marrëveshjes Kuadër të Ohrit, e cila

pasi që e ndërpreu konfliktin e armatosur që shpërtheu në Maqedoni, në vitin 2001, krijoi

bazën për arritjen e barazisë së plot të shqiptarëve duke mundësuar ristrukturimin e

marrëdhënieve shoqërore-politike dhe krijimin e institucioneve shtetërore demokratike,

ma mori mendja se ky dokument meriton trajtimin e gjithanshëm shoqëror, politik,

institucional dhe shkencor. I përkushtuar që edhe unë të japë kontributin tim modest në

këtë fushë, iu qasa punës me përkushtim, tani e dhjetë vite.

Këtë punim ua kam dedikuar prindërve dhe familjes. Prindërit e mi të ndjerë,

babai Zilkadriu dhe nëna Hedija, që jetuan dhe më rritën në kushte të vështira të varfërisë

dhe të kurbetit, patën dëshirë të flakët që unë, djali i tyre i vetëm, të vazhdojë shkollimin!

Kjo rrugë ishte relativisht e gjatë dhe e mundimshme: pasi që kreva Gjimnazin në

Gostivar, studimet i vazhdova në Zagreb. Diplomova në Fakultein e Shkencave Politike

të Univerisitetit të Zagrebit, ku edhe fitova titullin e magjistrit të shkencave poliitike.

Për të ardhur deri këtu, kontribut të posaçëm dhanë: Prof. Dr. Dhori Kule, Rektor

i Universitetit të Tiranës, i cili miratoi kërkesën për përshpejtim të procedurës për

mbrojtje publike të këtij punimi; Prof. Dr. Eva Hyskaj, Drejtoreshë e Institutit të

Studimeve Evropiane të Universitetit të Tiranës, e cila mundësoi që kërkesa ime të

procesohet në pajtim me të gjitha rregullat akademike; Prof. Dr. Xhezair Zaganjori, i cili

me të vërtetë shumë u angazhua që ky punim të ketë pamje dhe përmbajtje që ka sot.

6

HYRJE

1. FJALA HYRËSE

Bota bashkëkohore gjendet në ndryshime të vazhdueshme. Po ndryshojnë edhe

marrëdhëniet shoqërore dhe ekonomike, subjektet, bartësit e këtyre marrëdhënieve. Vitet

e fundit ndodhën ndryshime të mëdha dhe të fuqishme që e përfshinë të gjithë hapësirën

dhe jetën tonë.

Me studimin intensiv të disa çështjeve që kanë të bëjnë me ndryshimet thelbësore

të rregullimit të sistemit politik, juridik dhe ekonomik të Maqedonisë, prej paraqitjes si

shtet i pavarur në skenën ndërkombëtare dhe qëllimi i sajë për t‘u zhvilluar si shtet

modern demokratik duke u bazuar edhe në përcaktimet dhe parimet e Marrëveshjes së

Ohrit janë objekt i këtij hulumtimi të disertacionit të doktoratës. Gjasat e Maqedonisë për

ta përshpejtuar afrimin dhe integrimin e saj në NATO dhe në Bashkimin Evropian duke e

zgjedhur në mënyrë adekuate pozitën shoqërore, ekonomike, institucionale dhe politike të

shqiptarëve që jetojnë në këtë shtet paraqet shtyllën e këtij punimi.

Aspektet sociale, ekonomike, institucionale dhe politike të afrimit të Maqedonisë

dhe perspektivat e saj për t'u integruar në NATO dhe në Bashkimin Evropian, paraqesin

kornizën më të gjerë të këtij disertacioni. Synimi im ka qenë që të paraqes një pasqyrë të

situatës, pra fotografinë e marrëdhënieve shoqëroro-politike në Maqedoni, vështirësitë

dhe përpjekjet që bëhen për ndërtimin e një shteti dhe shoqërie demokratike prej

paraqitjes si shtet i pavarur dhe sovran, me theks të veçantë në ndikimin e Marrëveshjes

së Ohrit, deri në marrjen e statusit të shtetit kandidat për anëtarësim në BE.

Është e qartë se nuk ka qenë e mundur të shmanget nevoja për të identifikuar

edhe ato ide të cilat paraqesin zhvillimin shoqëror në këtë pjesë të Evropës1, të cilës i

takon edhe Maqedonia, dhe të cilat kanë çuar deri në atë gjendje në të cilën çështja e

1 M. Filipović, Deset predavanja o ideji Europe, Pravni centar FOD, Sarajevë, 2000., f. 12-13.

7

lirive të njeriut të paraqitet si çështje qendrore për mbijetesën njerëzore në përgjithësi, si

dhe nevoja për ndërmarrjen e masave konkrete për ndërtimin e sistemit të institucioneve

të cilat do të garantojnë dhe sigurojnë zhvillimin ekonomik, kulturorë, arsimor dhe barazi

të plotë edhe për shqiptarët si popull autokton që jeton në këtë shtet.

Duke parë situatën në lidhje me perspektivën e Maqedonisë, në këtë rast, për mua,

ka pasur një rëndësi të veçantë përpjekja për të parë të paktën pjesërisht disa institucione

evropiane dhe mekanizmat ekonomike dhe politike përmes të cilave mbrohen interesat e

përbashkëta të shteteve anëtare të Bashkimit Evropian. Ajo që veçanërisht më ka

interesuar, dhe që jam përpjekur në këtë punim ta pasqyroj është roli i Marrëveshjes së

Ohrit në afrimin e Maqedonisë me Bashkimin Evropian, pra të sqarojë, se çfarë është ajo

që duhet të bëjë nji shtet, si Maqedonia, për të arritur sa më shpejt të bëhet anëtare e plotë

e saj. Kjo ka qenë gjithashtu një nga çështjet e rëndësishme për të cilën dhe nëpërmjet të

cilës jam përpjekur të ofroj një përgjigje modeste.

Duke u mar me këtë çështje për një kohë më të gjatë, kam ardhur deri në

konstatimin fillestar se Maqedonia, menjëherë pas konstituimit si shtet i pavarur dhe

sovran ka shprehur pa mëdyshje përcaktimin e saj të qartë që sa më tepër të afrohet me

tregun e BE-së dhe sa më shpejt të jetë e mundur të krijoj kushtet të cilat do ti

mundësojnë që ajo të bëhet pjesë e politikave të saja të përgjithshme. Pas përvojave të

para të fituara si shtet i pavarur dhe sovran, sidomos pas nënshkrimit të tri marrëveshjeve

me BE-n: Marrëveshja për bashkëpunim ndërmjet Maqedonisë dhe Bashkimit Evropian;

Marrëveshja për transport dhe Marrëveshja mbi tregtinë e produkteve të tekstilit mes

Bashkimit Evropian dhe Maqedonisë prej vitit 1996-1997, Maqedonia me të gjitha

fuqitë e veta iu qas realizimit të këtyre marrëveshjeve të lidhura me BE-në. Gjithashtu

me firmosjen e Marrëveshjes së Stabilizim-Asocimit, e cila në fillim të prillit të vitit 2001

hyri në fuqi, e sidomos me zhvillimin e proceseve bazat e të cilave i vendosi Marrëveshja

e Ohrit, rezultatet konkrete që u arritën në organizimin e brendshëm të institucioneve

shoqërore dhe shtetërore, por edhe për pozitën dhe rolin ndërkombëtar, i dhanë një forcë

dhe shpresë të re që ajo të arrijë marrëveshjen përfundimtare për integrim: vetëm pesë

vjet më vonë, në dhjetor të vitit 2005, Maqedonia e arriti të fitojë statusin e shtetit

kandidat për anëtarësim në Bashkimin Evropian.

8

Mirëpo, nga nënshkrimi e deri në hyrjen në fuqi të Marrëveshjes së Stabilizim-

Asocimit midis Maqedonisë dhe BE-së, në Maqedoni shpërtheu konflikti i armatosur, i

cili, në disa pjesë të territorit të saj, mori forma të konfliktit ushtarak me institucionet e

pushtetit. Ky konflikt u bë një kërcënim serioz dhe real për mbijetesën e Maqedonisë si

shtet dhe, që ishte me rëndësi të veçantë, ky konflikt e rëndoi dukshëm jo vetëm

realizimin e procesit aq të pritur të Marrëveshjes së Stabilizim-Asocimit, por edhe e

ngadalësoi lëvizjen e përgjithshme të Maqedonisë drejt NATO-s dhe Bashkimit

Evropian.

Shpërthimi i konfliktit të armatosur në fillim të vitit 2001, Maqedoninë e vuri në një

situatë të rëndë të krizës e cila e rrezikonte edhe ekzistimin e saj si shtet. E vetëdijshme se

me hyrjen në fuqi të Marrëveshjes për Stabilizim - Asocim, i hapen gjerësisht dyert për

në kapitullin e ri të historisë së saj, Maqedonia i mobilizoi dhe i angazhoi të gjitha forcat

e veta politike, si dhe institucionet shoqërore dhe shtetërore në drejtim të zgjidhjes së

krizës së krijuar. Në këtë drejtim ndihmë të gjithanshme i ofroi edhe bashkësia

ndërkombëtare, para së gjithash, Bashkimi Evropian dhe Shtetet e Bashkuara të

Amerikës, kështu që me nënshkrimin e Marrëveshjes Kuadër të Ohrit në Gusht të vitit

2001, përfundoi konflikti i armatosur. Me këtë, Maqedonia më në fund e hapi rrugën për

reformimin e plotë të sistemit të vet shoqëror, politik, ekonomik dhe juridik si kusht sine

qua non për integrimin e saj në institucionet euro-atlantike.

Në të vërtetë, Marrëveshja e Ohrit i jep Maqedonisë një shtytje të re në drejtim të

intensifikimit të punës për vendosjen e marrëdhënieve të reja shoqërore, politike dhe të

përgjithshme për ndërtimin e një shteti demokratik multietnik, multikulturorë dhe

multikonfesional. Marrëveshja e Ohrit i hap Maqedonisë një perspektivë të re drejt

realizimit të përcaktimit gjithë-popullor për integrimin e plotë në institucionet euro-

atlantike. Prandaj, edhe shqyrtimi i rrjedhave të reformave serioze në ristrukturimin e

përgjithshëm shoqëror dhe institucional të shtetit, reformat të cilat, pas hyrjes në fuqi të

Marrëveshjes së Ohrit, u manifestuan sidomos përmes ndryshimeve në organizimin

kushtetues, politik dhe ekonomik të Maqedonisë, zënë një vend të rëndësishëm në këtë

punim. Fakt është se Marrëveshja e Ohrit, përveç që në mënyrë të plotë dhe definitive e

ndërpreu konfliktin e armatosur, ka vendosur edhe një bazë të re për organizimin e

9

organeve dhe të institucioneve shtetërore dhe i përcakton udhëzimet për aktivitetet e

përgjithshme politike të Maqedonisë, në:

- Krijimin e një baze për barazinë e të gjithë pjesëtarëve të bashkësive nacionale

dhe etnike;

- Krijimin e sistemit për mbrojtjen dhe promovimin e të drejtave të njeriut dhe të

drejtat e grupeve etnike;

- Krijimin e kuadrit ligjor për zhvillimin e mëtejshëm ekonomik dhe të

përgjithshëm shoqëror.

Me këtë u hoqën pengesat më të mëdha të natyrës jo-ekonomike që i përkasin

kryesisht pozitës politiko-juridike të bashkësisë shqiptare që jeton në Maqedoni, që prej

shpalljes së pavarësisë në vitin 1991 e deri në shpërthimin e konfliktit të armatosur në

vitin 2001, që si të tilla e pengonin zhvillimin e harmonizuar demokratik të Maqedonisë

si një shtet i sapo krijuar. Me fillimin e zbatimit të reformave mbi bazat e Marrëveshjes

së Ohrit, Maqedonisë i u hap rruga drejt zgjidhjes më të suksesshme të vështirësive dhe

problemeve të shumta, si dhe drejt realizimit më të shpejtë të objektivave dhe parimeve të

sistemit që ishte vendosur më parë me Marrëveshjen e Stabilizim-Asocimit, si parakusht

për integrim në NATO dhe në Bashkimin Evropian. Në Preambulën e Marrëveshjes së

Ohrit thuhet se: "pikat në tekstin e më poshtëm japin një kuadër të harmonizuar për të

ardhmen e sigurt të demokracisë në Maqedoni dhe mundësojnë një zhvillim më të

ngushtë dhe të integruar të marrëdhënieve mes Republikës së Maqedonisë dhe

Bashkësisë Euroatlantike." Në vazhdim të këtij teksti thuhet se: "Kjo marrëveshje kuadër

do ta promovojë zhvillimin paqësor të shoqërisë qytetare, duke respektuar edhe

identitetin etnik dhe interesat e të gjithë qytetarëve të Maqedonisë."2 Kjo, pikërisht, duke

u bazuar në Marrëveshjen e Ohrit, është kusht për të ecur më shpejtë dhe më sigurt në

rrugën e integrimit euro-atlantik të Maqedonisë dhe të bashkëpunimit më të ngushtë me

shtetet anëtare dhe me vet Bashkimin Evropian, i cili përfshin të gjitha format e

bashkëpunimit të Maqedonisë me shtetet fqinje dhe me shtetet tjera në rajonin e

Ballkanit.

2 Shih: Teksti i Marrëveshjes së Ohrit- Preambula, Shtojca në këtë disertacion doktorature, Marrëveshja e Ohrit e 13 gushtit 2001. f. 336.

10

Pas shpërbërjes së RSF të Jugosllavisë, Maqedonia si njëri ndër suksesorët e sajë,

pos disa favoreve, suksedoi edhe një mori vështirësish dhe problemesh, që fill pas

shpalljes së pavarësisë u bënë pengesa serioze në zhvillimin e mëtutjeshëm të sajë. Ndër

pengesat më serioze me të cilat pas shpalljes së pavarësisë u ballafaqua Maqedonia ishte

padyshim edhe trashëgimia e rëndë sociale, ekonomike e sidomos statusi i pazgjidhur

politiko-juridik i shqiptarëve që la pas vetes ish RSF e Jugosllavisë. I cilësuar si ,,fuçi

baroti“, i tërë Ballkani, pra edhe Maqedonia si pjesë e tij, nuk treguan gatishmëri dhe

vullnet për zgjidhjen e çështjeve kombëtare dhe etnike me mjete paqësore dhe

demokratike. Maqedonia si bartëse e epitetit ,,mollë sherri”, që e ,,fitoi” fill pas viteve

1912 - 1913, pra, pas luftave ballkanike, në ish bashkësinë e RSF të Jugosllavisë, ia doli

që të fitojë statusin e Republikës, duke e ngritur çështjen kombëtare Maqedone deri në

nivel të zgjidhjes. Mirëpo, vështirësitë që u grumbulluan në fushën politike, sociale dhe

etnike, veçmas keqësimi i vazhdueshëm i pozitës politiko-juridike i shqiptarëve në

Maqedoni, e rritën numrin e çështjeve të pazgjidhura, të cilat pa tjetër, u bartën edhe në

dhjetëvjeçarin e parë të ekzistimit të Maqedonisë si shtet sovran dhe i pa varur. Pozita

diskriminuese e shqiptarëve në të gjitha sferat e jetës shoqëroro-politike, në fakt, gjatë

vitit 2001 solli deri në konfliktin e armatosur që shpërtheu në territorin e Maqedonisë dhe

i cili, fal intervenimit të fuqive të mëdha, veçmas të SHBA-ve dhe BE-së, përfundoi me

firmosjen e Marrëveshjes së Ohrit me çka nisi faza e konsolidimit të plotë të Maqedonisë

si shtet demokratik me perspektivë të qartë të integrimit të sajë në NATO dhe në BE.

11

2. METODOLOGJIA E PUNËS SË PUNIMIT TË DOKTORATËS

Në pjesën hyrëse të punimit, kemi paraqitur analizën e shkurtër të rrethanave që

çuan deri në shpërbërjen e Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë (RSFJ) dhe në

krijimin e shtetit të pavarur dhe sovran të Maqedonisë. Pason shqyrtimi i zhvillimit të tij

afatshkurtër deri në fillim të mijëvjeçarit të tretë, analiza e marrëdhënieve dhe

bashkëpunimit të Maqedonisë me Bashkimin Evropian, e sidomos të rrethanave dhe

shkaqeve që çuan deri në fillimin e konfliktit të brendshëm të armatosur në Maqedoni në

vitin 2001 dhe përfundimin e këtij konfliktit mbi bazat e Marrëveshjes së Ohrit.

Nëpërmjet identifikimit të elementeve bazë të marrëdhënieve të përgjithshme

shoqërore të rregulluara me Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë prej vitit 1991. dhe

evolucioni i tyre institucional gjatë dekadës së fundit të shekullit të XX, i kam theksuar

arsyet themelore që në fillim të dekadës së parë të shekullit XXI, që i sollën Maqedonisë

vështirësi të vërteta në drejtim të arritjes së qëllimeve dhe detyrave që dilnin nga

Marrëveshja e Stabilizim-Asocimit dhe të cilat në këtë kohë u përshkallëzuan duke çuar

shtetin deri te konflikti i brendshëm i armatosur. Vëmendje e veçantë i është kushtuar

përpjekjeve të vazhdueshme dhe rezultateve të këtyre përpjekjeve që çuan në

përfundimin e konfliktit të armatosur: konflikti përfundoi me Marrëveshjen e Ohrit, bazat

e së cilës në mënyrë të qartë i tregojnë dhe i përcaktojnë drejtimet e reja për zhvillimin e

mëtejshëm të marrëdhënieve të përgjithshme shoqërore, politike dhe ekonomike në

Maqedoni. Me vërtetimin e kësaj teze, është e kuptueshme, kam arritur deri te disa

rezultate të caktuara të cilat janë paraqitur në këtë punim.

2.1. Lënda e analizës

Analizimi i marrëdhënieve të përgjithshme shoqërore, politike dhe ekonomike e

sidomos i pozitës institucionale të shqiptarëve në periudhën prej paraqitjes së

Maqedonisë si shtet i pavarur dhe sovran në vitin 1991, deri në procesin e zbatimit të

Marrëveshjes së Ohrit, dhe fitimi i statusit të shtetit kandidat për anëtarësim në BE,

përbën lëndën kryesore të analizës së këtij punimi. Gjithashtu një element i rëndësishëm

12

në këtë studim paraqet edhe qasja evropiane dhe amerikane ndaj konfliktit të armatosur

që shpërtheu në Maqedoni në vitin 2001.

Marrëdhëniet gjithëpërfshirëse shoqërore dhe politike në Maqedoni në periudhën

nga krijimi i saj si shtet i pavarur dhe sovran nuk mund të mbeteshin të paprekura, sepse

ishin të bazuara në pabarazinë e bashkësisë shqiptare. Në fillim të dekadës së parë të

shekullit të ri, pas shpërthimit dhe përfundimin relativisht të shpejtë të konfliktit të

armatosur të vitit 2001, mund të themi se këto marrëdhënie u vendosën mbi baza të reja,

të ndryshuara, më të drejta: në bazë të barazisë dhe të respektimit të drejtave themelore

të njeriut dhe të bashkësive kombëtare dhe etnike, bazuar në një interes më të gjerë etnik

dhe kombëtar - gjithmonë në përputhje me interesat gjithëpërfshirëse shoqërore dhe

politike të shtetit. Pra me Marrëveshjen e Ohrit u krijuan bazat dhe kushtet për vendosjen

e marrëdhënieve të reja shoqërore dhe politike në Maqedoni për arritjen e barazisë së

plotë politiko-juridike për të gjithë shtetasit e saj.

2.2. Objektivat e analizës

Hulumtimi synon të bëjë elaborimin e kushteve që çuan deri tek ndryshimet e

përgjithshme, e sidomos të fushave të veçanta të marrëdhënieve shoqërore dhe politike në

Maqedoni. Me studimin e aspekteve më të rëndësishme të ndryshimeve, kemi paraqitur

reagimin, para së gjithash, të atyre shteteve në fqinjësi dhe njëkohësisht të komunitetit të

tërësishëm ndërkombëtar, e sidomos reagimin e Bashkimit Evropian dhe të Shteteve të

Bashkuara të Amerikës dhe aleatëve të tyre – në funksion të stabilizimit dhe zhvillimit të

mëtejshëm të Maqedonisë si shtet i sapokrijuar.

Qëllimi ka qenë që nga pikëpamja shkencore të paraqitet zhvillimi i përgjithshëm

i marrëdhënieve shoqëroro-politike në periudhën prej paraqitjes dhe zhvillimit të saj si

shtet i pavarur, duke u përqendruar në marrëdhëniet politike dhe ekonomike me shtetet

anëtare të Bashkimit Evropian dhe me institucionet e saj, me theks të veçantë në procesin

e përgjithshëm të Stabilizim-Asocimit dhe implementimit të Marrëveshjes së Ohrit.

Përveç qëllimit shkencor të analizës, punimit i jep rëndësi të veçantë edhe fakti se në

Maqedoni nuk ka shumë punime dhe diskutime që e kanë trajtuar këtë problematikë në

13

mënyrë të plotë dhe të qartë pa u mbingarkuar me politizim të panevojshëm, që shpesh

paraqitet si dukuri kur trajtohen tema të historisë më të re dhe punime me përmbajtje të

ngjashme.

2.3. Hipotezat

Hipoteza themelore dhe nisëse e këtij punimi shkencor bazohet në konstatimin

sipas të cilit Marrëveshja e Ohrit ndikoi dhe kontribuoi dukshëm për vendosjen e

themeleve për ndërtimin e mëtejmë institucional të Maqedonisë si shtet modern

demokratik multietnik, multikulturor dhe multikonfesional, dhe se me këtë më në fund i u

hap rruga në drejtimin e ndërlidhjes më të shpejtë dhe më të ngushtë me aleancën e

NATO-s dhe me Bashkimin Evropian.

Pikënisjen për Marrëveshjen e Ohrit, ashtu siç është përpunuar në këtë punim

shkencor, padyshim e përbënë konstatimi se marrëdhëniet shoqërore, ekonomike dhe

politike që kanë ekzistuar para shpërbërjes së plotë të RSF të Jugosllavisë dhe menjëherë

pas shfaqjes së Maqedonisë si shtet i ri, i pavarur dhe sovran, sidomos në dekadën e parë

pas krijimit të saj:

- Kanë pasur një ndikim të rëndësishëm në zgjedhjen e rrugëve dhe drejtimeve të

zhvillimit të saj të mëtejshëm;

- E kanë kushtëzuar gjetjen e formave dhe mënyrave për zgjidhjen e vështirësive të

brendshme organizative, institucionale dhe zhvillimore të saj;

- Kanë kontribuar në përcaktimin shoqëror dhe institucional të forcave politike në

të, në drejtim të gjetjes përfundimtare të një mekanizmi të duhur për menaxhimin

dhe zgjidhjen e situatave të krizave, kryesisht për shkak të konfliktit që u shfaq në

vend në fillim të shekullit 21., që rezultuoi me keqësimin e marrëdhënieve brenda

institucioneve shoqërore dhe politike të shtetit.

Të gjitha këto veprime të subjekteve shoqërore dhe politike në Maqedoni kanë

gjetur pasqyrim thelbësor, përmes ndryshimeve serioze në organizimin e brendshëm të

14

pushtetit dhe shtetit, tani mbi themele të reja – në themelet e Marrëveshjes së Ohrit. Vlen

të theksohet se në menaxhimin dhe zgjidhjen e situatave të krizës, duke përfshirë edhe

konfliktin e armatosur që shpërtheu në Maqedoni në pranverën e vitit 2001, një ndikim të

rëndësishëm kishin edhe subjektet politike ndërkombëtare si dhe forcat politike

ndërkombëtare. Këto subjekte dhe forca ndikimin e tyre e zbatuan përmes institucioneve

të autorizuara të bashkësisë bashkëkohore ndërkombëtare, nëpërmjet Bashkimit Evropian

dhe institucioneve të tij, si dhe përmes ndikimit të drejtpërdrejtë të Shteteve të Bashkuara

të Amerikës. Në mes të këtyre institucioneve të bashkësisë bashkëkohore ndërkombëtare

sigurisht vendi i veçantë i takon organizatës politiko-ushtarake gjithnjë e më me ndikim

në botën e sigurisë - NATO-s, e cila, pas intervenimeve ushtarake në RSF të Jugosllavisë

në vitin 1999, në pesëdhjetë vjetorin e themelimit të saj, si një forcë udhëheqëse në botë,

merë një rol të ri në vendosjen dhe ruajtjen e paqes në rendin e ri botëror3.

2.3.1. Ndarja e hipotezave themelore

2.3.1.a.) Ndryshimi i parimeve të organizimit të institucioneve shtetërore dhe politike

Zhvillimi i marrëdhënieve shoqëroro-politike në Maqedoni pas shpalljes së pavarësisë

dhe daljes në skenën ndërkombëtare si një subjekt i barabartë i marrëdhënieve

ndërkombëtare, është i bazuar kryesisht në parimet deri atëherë të njohura të organizimit

dhe të institucionalizimit të institucioneve shtetërore dhe politike.4 Në marrëdhëniet dhe

3 Sipas prof. R.Vukadinoviç, aksioni i forcave të NATO-s në Jugosllavi në vitin 1999. Paraqet "ngjarje" që

do të shënojë një moment kyç për një numër të madh të analizave të ndryshme të marrëdhënieve

ndërkombëtare. "Me këte, njikohësishtë është vendosur themeli për interpretime të reja të rolit të

organizatës, rolin e saj si udhëheqëse, raportet e forcave në botë dhe pasojat që do të ketë ky veprim për

rendin e ri botëror"; R. Vukadinoviç, Sigurnost na Jugoistoku Europe, Interland, Varaždin, 1999. f. 68,

79-82.

4 Për më shumë informacion në lidhje me parimet e para të organizimit dhe institucionalizimin e organeve

shtetërore dhe institucioneve politike të Maqedonisë, përgjegjësit dhe rolin e tyre, shih tekstin:

Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë, "Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë", Shkup, 1991.

dhe Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë me amendamentet e Kushtetutës I-XVIII, " Gazeta Zyrtare

15

kushtet e reja të brendshme dhe ndërkombëtare me të cilat përballej Maqedonia me hapat

e saj të parë në skenën ndërkombëtare si shtet i pavarur dhe sovran, parimet e organizimit

të institucioneve shtetërore dhe politike të vendosura me kushtetutën e vitit 1991,

paraqiteshin si pengesë për zhvillimin e mëtutjeshëm të shtetit5, sepse të drejtat e

shqiptarëve ishin të përcaktuara në kategorinë e të drejtave dhe lirive të njeriut, dhe nuk i

përfshinin të drejtat kombëtare që i takojnë kategorisë së të drejtave kolektive si që janë:

përdorimi zyrtar i gjuhës shqipe, financimi i shkollimit të lart në gjuhën amtare,

decentralizimi i pushtetit qendror, rritja e kompetencave dhe shtimi i financave për

pushtetin lokal, punësimi proporcional dhe adekuat i shqiptarëve në institucionet

shtetërore dhe publike, përdorimi i simboleve kombëtare dhe shumë çështje të tjera, nuk

mund të ngelnin të pa ndryshuara. Kërkesat dhe përpjekjet e shumta të subjekteve

shoqërore dhe politike të shqiptarëve për realizimin e të drejtave të tyre kombëtare ishin

të arsyeshme dhe të nevojshme për zhvillimin demokratik dhe të gjithanshëm të

Maqedonisë. Në realitet, Maqedonia, në aspektin institucional ishte e organizuar si shtet

me dominim të theksuar të gjithanshëm të bashkësisë Maqedone që paraqiste një pengesë

të madhe dhe të drejtpërdrejtë edhe në zbatimin e Marrëveshjes së Stabilizim-Asocimit e

cila u firmos në muajin prill të vitit 2001.

e Republikës së Maqedonisë", Shkup, 2002, shih sidomos: Klimovski S. Treneska, R., Patel, V.,

Karakamiševa, T., ,,Ustavno ureduvanje na Republika Makedonija“, Shkup, 2003. 5 Për më shumë informacion mbi arsyet për refuzimin e nismave dhe përpjekjeve të subjekteve të caktuara

shoqërore dhe politike në Maqedoni për të ndryshuar parimet fillestare të organizimit organeve

shtetërore dhe institucioneve politike të përcaktuara në Kushtetutën e parë të Republikës së

Maqedonisë, para viti 2001, shih: N. A. Gaber dhe Jovevska, Dizajniranje na izborniot sistem na

Republika Makedonija, Shkup, 1997; S. Klimovski, Ustaven i politički sistem,, Shkup, 1997; Maleska,

M., Etničkiot konflikt i prilagoduvanjeto (Makedonija 1991. – 1997.), Kultura, Shkup, 1997.

16

2.3.1.b) Rritja e ndikimit të BE-së në zhvillimin shoqëroro-politik të Maqedonisë

Bashkimi Evropian nga ana tjetër, gjithnjë e më tepër e forconte rolin dhe praninë

e vet në të gjitha proceset e zhvillimit shoqëror dhe politik që nga krijimi i Maqedonisë si

shtet i pavarur dhe sovran e deri në njohjen e statusit kandidat për anëtar të Bashkimit

Evropian, që ndodhi në dhjetor të vitit 2005.

Duke vepruar kështu, Bashkimi Evropian e ka konfirmuar se edhe në rastin e

Maqedonisë i ka hapur më thellë dhe më intensivisht proceset e integrimit, veçanërisht në

fushën e sigurisë, të politikës së jashtme dhe të mbrojtjes, që e dëshmoi me angazhim në

procesin për gjetjen e zgjidhjes përfundimtare të konfliktit të armatosur që e goditi

Maqedoninë në fillim të dekadës së parë të, shekullit të XXI.

2.3.1.c) Përfshirja e SHBA-së në procesin e transformimit politik të Maqedonisë

Shtetet e Bashkuara të Amerikës në tërë këtë proces nuk mbetën anash, sidomos

në periudhën e pas nënshkrimit të marrëveshjes së Dejtonit për ndërprerjen e luftës në

Bosnje dhe Hercegovinë në vitin 1995, ata morën pjesë në të gjitha proceset e

transformimit shoqëror dhe politikë të Maqedonisë.

Mbase në kërkim të mënyrave për të forcuar avantazhet ushtarake-strategjike dhe

politike në botë, sidomos në periudhën pas Luftës së Ftohtë, SHBA në rastin e

Maqedonisë, kanë luajtur një rol të rëndësishëm si faktor stabilizues. Me pjesëmarrjen e

tyre në forcat e UNPROFOR-it dhe më vonë, në forcat e NATO-s të cilave iu besua

eliminimi i pasojave negative të konfliktit të armatosur të vitit 2001., SHBA ndjeshëm

kanë kontribuar që marrëdhëniet shoqëroro-politike të vazhdojnë rrugën e mëtejme

paqësore dhe progresive në drejtim të zhvillimit të demokracisë dhe marrëdhënieve

demokratike në Maqedoni. Rrethanat reale shoqëroro-politike për valorizimin dhe

mishërimin e këtyre kontributeve u krijuan pas dhënies fund të konfliktit të armatosur të

17

vitit 2001, që do të thotë, pas nënshkrimit, hyrjes në fuqi dhe fillimit të zbatimit të

Marrëveshjes së Ohrit.6

2.3.1.d) Intensifikimi i procesit të integrimit të Maqedonisë përmesnismave rajonale në

Evropën Juglindore

Nismat rajonale në juglindje të Evropës kishin një ndikim të rëndësishëm në

ndryshimin e qasjes së organizimit dhe të institucionalizimit të shoqërisë dhe të shtetit.

Në realitet, Pakti i Stabilitetit, përveç objektivave dhe detyrave të parashtruara në tekstin

e tij që në afate të caktuara kohore duhej të realizoheshin, padyshim, është një nga

zgjidhjet e reja, zgjidhje reale dhe potenciale për sigurinë në Ballkan dhe në Evropën

Juglindore.7

Me theksimin e vazhdueshëm të standardeve dhe vlerave që i posedojnë

institucionet euroatlantike, është arritur që të krijohet përcaktimi i qartë se e ardhmja e

Maqedonisë dhe e gjithë rajonit të Ballkanit është anëtarësimi në aleancën e NATO-s dhe

në Bashkimin Evropian

2.3.2. Analiza e hipotezave ndihmëse

2.3.2.a. Para shpalljes së pavarësisë, Maqedonia gjendej në krizë të përgjithshme

Gjatë shpërbërjes së RSF të Jugosllavisë, njësi federale e së cilës ishte

Maqedonia, para shpalljes së saj si shtet i pavarur dhe sovran, marrëdhëniet shoqërore,

politike dhe sidomos ato ekonomike kishin hyrë në krizë të thellë. Për shkak të luftërave

të përgjakshme që zhvilloheshin në Kroaci dhe në Bosnje dhe Hercegovinë, Maqedonisë i

6 Për më shumë informacion për kontributin dhe rolin e Shteteve të Bashkuara dhe të Bashkimit Evropian

në forcat e UNPROFOR dhe të NATO-s në Maqedoni, shih: M. Fetai, Mirovne Misije u Makedoniji, sa

posebnim osvtrom na ulogu NATO-a, Sipan 2005, botuar: Politiçka Kultura, Zagreb, 2006. 7 Rreth Paktit të Stabilitetit për Evropën Juglindore si një instrument të sigurisë dhe të bashkëpunimit, shih:

R. Vukadinoviç, Sigurnost na Jugoistoku Evrope, Interland, Varazhdin, 1999, f. 151-176.

18

kanosej rreziku për fillimin e luftës edhe në territorin e sajë dhe rrezikohej mbijetesa e saj

e mëtejshme si shtet. Megjithatë, rrethanat dhe mbikqyrja intensive të cilën mbi

Maqedoninë e ka zbatuar bashkësia ndërkombëtare, kryesisht institucionet euro-atlantike

dhe Kombet e Bashkuara me pjesëmarrjen e drejtpërdrejtë të forcave ndërkombëtare

ushtarake, u ruajtur integriteti territorial, u shmangur rreziku nga lufta që i kanosej dhe ka

përfunduar faza e parë e ndërtimit të shtetësisë së saj.

Vështirësitë e shumta me të cilat ballafaqohej Maqedonia në dekadën e parë të

ekzistimit pas shpalljes së pavarësisë, i forcuan bindjet e institucioneve shoqërore,

politike dhe shtetërore që të përcaktohen qartë për anëtarësim në institucionet

euroatlantike.

Duke pasur parasysh se rruga e zhvillimit të Maqedonisë drejt anëtarësimit në

NATO dhe në Bashkimin Evropian është e vetmja rrugë dhe nuk ka alternativë tjetër, me

përcaktimet e Kushtetutës së vitit 1991., Maqedonia i vendosi parakushtet shoqërore dhe

ekonomike për një bashkëpunim gjithnjë e më të ngushtë me shtetet anëtare dhe

institucionet e BE-së dhe me institucionet relevante të bashkësisë ndërkombëtare.8

2.3.2 b) Gjendja krizës e përshpejtoi angazhimin e Maqedonisë për gjetjen e rrugës në

drejtim të integrimit Euro-Atlantik

Vështirësitë që e pengonin ose e ngadalësonin, jo vetëm zhvillimin e mëtejmë të

përgjithshëm shoqëror dhe politik të Maqedonisë, para së gjithash, faktorët e brendshëm,

sidomos zgjidhja jo e drejtë e pozitës politiko-juridike e shqiptarëve, në realitet sollën në

shpërthimin e konfliktit të armatosur në fillim të vitit 2001. Pas aksioneve dhe

aktiviteteve të armatosura disamujore në vitin 2001, me nënshkrimin e Marrëveshjes

paqësore të Ohrit u arritë që ti jepet fund konfliktit të armatosur. Kështu, me hyrjen në

fuqi të kësaj Marrëveshjeje dhe krijimit të periudhës për zbatimin e saj në jetë, ardhmëria

8 Për më shumë informacion në lidhje me format institucionale të bashkëpunimit të Maqedonisë, me shtetet

anëtare dhe institucionet e BE-së, në periudhë prej shpalljes së pavarësisë e deri në fillimin e shekullit

21 shih: M.Fetai, "Područja suradnje Makedonije i Europske unije", Međunarodne studije, Zagreb, nr.

2-3/2001,; dhe M. Fetai, „Makedonija i Europska unija”, Međunarodne studije,, Zagreb, nr. 2/2004.

19

e Maqedonisë, matej, është e lidhur ngushtë dhe qartë me integrimin e saj të plotë në

NATO dhe në Bashkimin Evropian.

2.4. Bazat e metodave të punës

Me qëllim që të arrihen rezultate që do të konfirmojnë tezat e vendosura kështu,

bëra një zgjedhje përkatëse të metodave shkencore. Në parim, është përdorur metoda

dialektike-kritike për hulumtimin, duke e plotësuar me metodën e përshkrimit, metodën e

analizës së përmbajtjes së strukturës primare dhe sekondare, metodën induktive-

deduktive si dhe metodën e sintezës.

Me analizën e përmbajtjes së dokumenteve relevante dhe literaturës përkatëse që

kanë të bëjnë me rrugën e zhvillimit të Maqedonisë, në periudhën e vëzhguar, krijova

bazën teorike të domosdoshme për të kuptuar, shpjeguar dhe ndjekur proceset e zhvillimit

shoqëror dhe politik të Maqedonisë në drejtim të përafrimit me aleancën e NATO-s dhe

me Bashkimin Evropian.

20

3. STRUKTURA E DOKTORATURËS

Disertacioni i doktoratës "Ndikimi i Marrëveshjes së Ohrit në rrugëtimin e

Maqedonisë drejt Bashkimit Evropian", e përfshinë periudhën e zhvillimit të Maqedonisë

prej shpalljes së pavarësisë e deri në zbatimin e ndryshimeve përkatëse shoqërore dhe

politike të përcaktuara me ndryshimet kushtetuese, ligjore dhe aktet tjera të miratuara në

procesin e realizimit të qëllimeve dhe parimeve të Marrëveshjes së Ohrit, në përputhje me

Marrëveshjen e Stabilizim-Asocimit, deri në marrjen e statusit kandidat për shtet-anëtar

të Bashkimit Evropian.

Punimi është i ndarë në hyrje, e cila përfshinë kornizën metodologjike-hipotetike

të disertacionit dhe strukturën e tij.

Në pjesën e parë me titull: "SHPALLJA E PAVARËSISË DHE HYRJA E

MAQEDONISË NË PROCESIN E TRANZICIONIT" jepet një pasqyrë e shkurtër e

procesit të krijimit të Maqedonisë dhe shpalljes së pavarësisë dhe të shtetit sovran, është

bërë një vështrim lidhur me hyrjen dhe rrjedhën e zhvillimit të Maqedonisë në procesin e

tranzicionit, janë analizuar marrëdhëniet shoqërore, ekonomike dhe politike prej krijimit

të saj si shtet e deri në nënshkrimin dhe hyrjen në fuqi të Marrëveshjes së Ohrit.

Në kuadër të këtij kapitulli, shkurtimisht janë të përmendura karakteristikat

thelbësore të këtyre marrëdhënieve në këtë periudhë. Fokusi i këtij kapitulli është

vendosur në teoritë bazë të idesë së tranzicionit, të zhvillimit të përgjithshëm shoqëror

dhe ekonomik, dhe karakteristikat e zhvillimit të Maqedonisë dhe strategjitë në lidhje me

marrëdhëniet e brendshme, shoqëroro-politike dhe ndërkombëtare në të ardhmen.

Në pjesën e dytë të disertacionit me titull: "NDËRTIMI I MARRËDHËNIEVE

MIDIS MAQEDONISË DHE BASHKIMIT EVROPIAN" janë shqyrtuar marrëdhëniet

ndërmjet Maqedonisë dhe Bashkimit Evropian, duke u nisur nga qëndrimi se me

paraqitjen në skenën ndërkombëtare si shtet i pavarur, Maqedonisë iu hap rruga drejt

integrimit euroatlantik, sidomos drejt anëtarësimit në Bashkimin Evropian. Maqedonia,

duke u mbështetur në përvojën e fituar në periudhën para dhe menjëherë pas shpalljes së

pavarësisë në dekadën e fundit të shekullit të XX, edhe pse me vështirësi të theksuara, ajo

prej fillimi ia doli të krijojë dhe të institucionalizojë bashkëpunimin me shtetet anëtare të

Bashkimit Evropian, dhe më vonë në bazë të marrëveshjeve të caktuara ndërkombëtare -

21

edhe me Bashkimin Evropian. Maqedonia në atë periudhë i dha një përparësi të dukshme

bashkëpunimit ekonomik me shtetet anëtare të BE, fillimisht përmes marrëveshjeve

dypalëshe kurse më vonë edhe përmes marrëveshjeve shumëpalëshe. Një vëmendje të

veçantë i kam kushtuar çështjes së bashkëpunimit të përgjithshëm të Maqedonisë me

Bashkimin Evropian, bazave dhe formave të këtij bashkëpunimi, me çka është kontribuar

ndjeshëm që Maqedonia, nga viti në vit, gjithnjë e më shumë, të afrohet deri tek objektivi

i shtruar: anëtarësimin e plotë në aleancën e NATO-s dhe në Bashkimin Evropian.

Në pjesën e tretë me titull: "KONFLIKTI I ARMATOSUR I VITIT 2001 DHE

MARRËVESHJA E OHRIT" shqyrtohen qëndrimet dhe mendimet e opinionit politik

dhe shkencorë për kushtet dhe arsyet që çuan deri tek konflikti i armatosur i vitit 2001 në

Maqedoni, e që përfundoi me Marrëveshjen e Ohrit. Duke i paraqitur qëndrimet politike

dhe shkencore-politike si dhe mendimet në lidhje me shkaqet dhe kushtet e caktuara, të

cilat, mbi të gjitha, e vështirësonin procesin e zhvillimit dhe të realizimit të detyrimeve të

sapokrijuara ndërkombëtare për Maqedoninë, kurse më vonë sollën deri te konflikti i

armatosur, kam tentuar që të tregoj dhe të dëshmoj se në jetën shoqërore dhe politike të

Maqedonisë, posaçërisht për shkak të pozitës së pavolitshme kushtetuese dhe shoqërore

të bashkësisë shqiptare, ekzistonin kushte reale që sollën deri tek konflikti i armatosur i

vitit 2001 dhe se këto kushte ndikuan ndjeshëm në zhvillimin e saj të brendshëm dhe në

përmbushjen e detyrimeve të saja ndërkombëtare. Në të vërtet kam tentuar të jap një

pasqyrë të gjerë të procesit të krijimit, të përmbajtjes, të rëndësisë dhe rolit të

Marrëveshjes së Ohrit në ndërtimin dhe zhvillimin e mëtejshëm shoqëror dhe politik të

Maqedonisë, sidomos proceset që u hapën dhe filluan të realizohen menjëherë pas

nënshkrimit të Marrëveshjes së Ohrit, gjegjësisht në fazën e fillimit të implementimit të

saj. Vëmendje e veçantë i është kushtuar rëndësisë dhe rolit të sistemit të krijuar nga

Marrëveshja e Ohrit që tashmë jan pjesë e Kushtetutë dhe reflektohet në sistemin politik,

ligjor dhe deri diku edhe ekonomik të Maqedonisë.

Në kuadër të pjesës së katërt me titull: "MARRËVESHJA E OHRIT – BAZË

POLITIKE-JURIDIKE PËR INTEGRIMIN E MAQEDONISË NË NATO DHE NË

BASHKIMIN EVROPIAN", është bërë analiza dhe paraqitja e rezultateve të arritura në

Maqedoni gjatë procesit të implementimit të Marrëveshjes së Ohrit. Këto rezultate kanë

22

të bëjnë me të gjitha fushat e zhvillimit në planin politik, ekonomik, si dhe të aktivitetit

në planin e zhvillimit, përparimit dhe të vendosjes së marrëdhënieve më të përparuara

ndërkombëtare: me Marrëveshjen e Ohrit vendosen themelet për arritjen e barazisë së të

gjithë pjesëtarëve të bashkësive nacionale dhe etnike e sidomos të bashkësisë shqiptare,

pastaj sigurohet mbrojtja më e mirë dhe më efikase si dhe promovimi i të drejtave të

njeriut duke mundësuar vendosjen e kornizave politike dhe shoqërore për përparimin e

mëtejshëm ekonomik dhe politik në tërësi, dhe eliminohen pengesat kryesore ekzistuese

dhe të ardhshme të natyrës joekonomike që kanë vështirësuar dhe penguar lëvizjen e

shpejtë të Maqedonisë drejt integrimit të plotë në institucionet Veri-atlantike dhe në

Bashkimin Evropian.

Në Konkluzat Përfundimtare të këtij disertacioni të doktoratës kam paraqitur

vlerësimet e shkurtëra për rezultatet e hulumtimit me tregues për drejtimet e ardhshme të

zhvillimit të marrëdhënieve të tërësishme shoqërore, politike dhe ekonomike të

Maqedonisë duke u bazuar tashmë edhe në parimet dhe përcaktimet e Marrëveshjes së

Ohrit, si në planin e brendshëm ashtu edhe në marrëdhëniet e saja ndërkombëtare në

rrugën drejt integrimeve euroatlantike për anëtarësim me të drejta të plota në NATO dhe

në Bashkimin Evropian.

Disertacioni i doktoraturës ka edhe shtojcën e cila përbëhet prej dy pjesëve: Kreu

i parë përmban të dhënat e prezantuara përmes tabelave, për kushtet dhe marrëdhëniet e

caktuara në fusha të ndryshme të jetës shoqërore, ekonomike dhe politike të Maqedonisë;

ndërsa Kreu i dytë përmban tekste ose pjesë të teksteve të rëndësishëm të disa

dokumenteve, të cilët kanë shërbyer si bazë, dhe vazhdojnë të shërbejnë si udhërrëfyes

për zhvillimin dhe ndërtimin e mëtejshëm të Republikës së Maqedonisë.

23

KREU I PARË

SHPALLJA E PAVARËSISË DHE HYRJA E MAQEDONISË NË

PROCESIN E TRANZICIONIT

Konfliktet që çuan deri në shpërbërjen RSF të Jugosllavisë edhe për bashkësinë

ndërkombëtare kanë qenë shumë të vështira.9 Shpërbërja e Jugosllavisë, paraqitja e

shteteteve të reja të pavarura, dalja e Maqedonisë si një shtet i ri në skenën

ndërkombëtare politike dhe ekonomike, e ka intensifikuar problemin e "modelit të

tranzicionit " të kalimit nga socializmi në kapitalizëm. Shpresat se, pas dështimit të

përjetuar, me transformimin e shpejtë të sistemit socialist në atë kapitalist, Maqedonia do

të arrijë një zhvillim të shpejtë dhe dinamik, dolën të gabuara. Në vend të suksesit, në

vend të rritjeve të premtuara dhe të pritura të ekonomisë,10 Maqedonia përjeton një rënie

të vazhdueshme të potencialit të saj ekonomik11 duke e rritur edhe më tepër borxhin me

kredi të huaja,12 kurse ngjarjet e përgjakshme në Kroaci dhe në Bosnje dhe Hercegovinë

edhe më tepër e kanë ngushtuar rrethin reth qafës së saj.13

9 Këtë konstatim, duke u thirur në Deklaratën e Këshillit Evropian për Evropën Qendrore dhe Lindore

(Statement by the European Council on Central and Eastern Europe), e miratuar në Strasburg, 8 - 9

dhjetor 1989. E kanë publikuar : C. Hill - K. Smith, në: European Foreign Policy – Key documents,

London and New York, 2000., f.. 194, për tekstin e Deklaratës shih: Po aty, f. 270-271. 10 "Ashtu sikur që natyra nuk toleron kërcime, gjithashtu edhe ekonomia nuk toleron këcime.

Nacionalizimi i të gjitha gjërave ishte një kërcim i tillë, dhe dihet se deri ku çoi kjo. Tranzicioni është

një kërcim i ngjashëm dhe vetëm mund të supozojmë se deri ku mund të na çojë "- V. Mileta,

Suvremeni procesi europske integracije, Zagreb, 2000. f. 25. 11 B. Blazhevski, Ostvaruvanja i proekciji na izvozot na Republika Makedonija, Skopje, 2000., f. 167 - 188.

12 V. Kandikjan, V. Pendovska, T. Grozdanovski, Ekonomskite odnosi na Makedonija so Evropskata unija,

tendenciji i perspektivi, Shkup, 1995., f. 72 - 77.

24

Pritjet e pabaza se gjoja modeli i tranzicionit të kalimit nga socializmi në

kapitalizëm, do të sjellë prosperitet, disa teoricienët të ekonomisë politike, e kanë

konstatuar relativisht qysh më herët, duke veçuar faktin se natyra nuk toleron kërcime

(natura non facit saltus), arrin në përfundimin se vetëm me praktikën e tregut të lirë nuk

mund të zgjidhen problemet e varfërisë dhe nuk mund të arrihet as prosperiteti

kombëtar.14 Megjithatë, duke pasur parasysh se varfëria mund të jetë një burim serioz që

mund të rrezikoj jo vetëm sigurinë e shtetit, por edhe atë ndërkombëtare, kundër

paraqitjes së varfërisë duhet të luftohet edhe me mjete politike, si në nivel kombëtar ashtu

edhe në atë ndërkombëtar.15

Në rastin e Maqedonisë, kjo teori u dëshmua si e saktë, pasi që Maqedonia gjatë

tërë dekadës së parë të paraqitjes së saj në arenën ndërkombëtare, përveç disa hapave të

vegjël përpara, në thelb nuk arriti të bëjë konsolidim e plotë të sistemit të saj social dhe

politik. Në fakt, gjatë asaj periudhe që zgjati deri në dekadat e fundit të shekullit të 20,

Maqedonia nuk arriti që të përcaktoj dhe të ndjekë, në mënyrë të qartë, drejtimet

themelore të zhvillimit dhe prioritetet e saj, as nuk arriti të përcaktoj masat dhe

dinamikën për realizimin e tyre. Vetëm në fund të vitit 1997., me miratimin e Strategjisë

Kombëtare për Zhvillimin Ekonomik, u krijuan kushtet për shqyrtimin më real të

mundësive dhe perspektivave për zhvillimin e përgjithshëm të Maqedonisë.16 Mu në këtë

etapë të zhvillimit të saj, Maqedonia ka hyrë në përballjen përfundimtare me mbeturinat e

13 Z. Smajic, Europska unija i zemlje bivše Jugoslavije, Sarajevë, 1997., f.168.-172, 223 të 240, 263 - 269

Mirëpo, dy faktorët që u paraqitën në skenë në vitin 1992, dukshëm e kanë vështirësuar pozitën

ndërkombëtare dhe të brendshme politike dhe ekonomike të Maqedonisë: sanksionet, të cilat Këshillit i

Sigurimit i vendosi kundër Republikës Federale të Jugosllavisë (Serbisë dhe Malit të Zi) dhe embargoja

totale ekonomike dhe të trafikut të cilat i vendosi Republika e Greqisë kundër Republikës së

Maqedonisë. 14 Krahaso: V. Mileta, Suvremeni procesi…, op. cit, f. 25 15 Për më shumë informacion mbi faktorët dhe burimet e shumta që mundet të paraqesin kërcënim ndaj

sigurisë kombëtare dhe ndërkombëtare, të cilat mund të jenë si pasojë e varfërisë, shih: S. Tataloviç,

Nacionalna i međunarodna sigurnost, Zagreb, 2006, f. 140 - 142 16 ASHAM (Akademia Maqedonase e Shkencave dhe Arteve), Nacionalna strategija za ekonomskiot razvoj

na Republika Makedonija – razvoj i modernizacija, Shkup, 1997, f. 15-31

25

sistemit shoqëror socialist dhe ka nisur me ndërtimin e marrëdhënieve të reja ekonomike,

shoqërore dhe politike.

Sigurisht, edhe në këtë fazë të zhvillimit të saj, Maqedonia ka llogaritur se do të

ketë faktorë të shumtë të brendshëm dhe të jashtëm dhe rrethana të cilat në përgjithësi do

të kenë ndikime që do të ngadalësojnë zhvillimin e saj të përgjithshëm. Prandaj, më

poshtë, në kuadër të këtij kreu, do të paraqesim faktorët themelore dhe procesin e

zhvillimit prej themelimit të Maqedonisë, përkatësisht prej shpalljes së pavarësisë, me

çka fillon edhe procesi i transformimit dhe vazhdon lëvizjen e saj drejt një kapitull të ri të

historisë së saj; me nënshkrimin dhe fillimin e implementimit të Marrëveshjes Kuadër të

Ohrit, u krijuan parakushtet themelore për lëvizjen më të shpejt në drejtim të arritjes së

qëllimit kryesor – arritja e statusit të shtetit anëtare e NATO-s dhe e Bashkimit Evropian.

1. KRIJIMI I MAQEDONISË SI SHTET I PAVARUR

26

Procesi i krijimit të kombit maqedonas dhe i Maqedonisë si shtetit është një

dukuri relativisht e re. E vendosur në Ballkan, në shekullin e njëzetë, pas përpjekjeve të

vazhdueshme për mbijetesë dhe liri, të popullit maqedonas së bashku me popullin

shqiptar dhe me popujt tjerë të cilët jetojnë në Maqedoni, gradualisht dhe në mënyrë të

sigurt, Maqedonia arriti të krijohet si shtet i pavarur dhe sovran.

Ky proces filloi gjatë shekullit të nëntëmbëdhjetë17 dhe përfundoi më 8 shtator të

vitit 1991, kur populli maqedonas përmes referendumit në të cilin dolën 75 % të

votuesve, prej të cilëve 91 % u deklaruan për Maqedoninë si shtet i pavarur dhe subjekt

i barabartë ekonomik, politikë dhe juridik ndërkombëtar. Për shkak të çështjeve të pa

zgjidhura në lidhje me pozitën e tyre politiko-juridike, shqiptarët nuk e përkrahën

referendumin për pavarësi të Maqedonisë, por e respektuan apelin e partive politike

shqiptare për mosdalje në votim.

Si gurthemel i parë i shtetit të ri - Republikës së Maqedonisë, konsiderohet

kryengritja e Ilindenit e vitit 1903 kundër sundimit turk. Ngjarjet që ndodhën pas vrasjes

së Goce Delčevit nga ana e autoriteteve turke në 4 Maj 1903., çuan deri te kryengritja e

2 Gushtit të vitit 1903, që së shpejti, u kthye në një lëvizje popullore për çlirim kombëtar

dhe shoqëror nga sundimi turk.18 Në Krushevën e çliruar, gjatë konfliktit të popujve të

Maqedonisë kundër sundimit Osman, u shpall Republika e Krushevës. Jeta e saj e

bujshme "shtetërore" që zgjati dhjetë ditë, la gjurmë të thella në procesin e krijimit të

Maqedonisë si shtet. Gjatë konfliktit, i cili shpërtheu në 2 Gusht 1903 në Krushevën e

çliruar, "shtabi i përkohshëm" i udhëhequr nga Nikolla Karevi e mblodhi Këshillin e

qytetarëve të respektuar prej 60 delegatëve i përbërë nga të gjitha nacionalitet. Ky Këshill

e zgjodhi organin e saj përfaqësues që është quajtur me emra të ndryshëm: Qeveria e

Përkohshme, Qeveria e Përkohshme Ushtarake, Prefektura, Trupi Drejtues, etj.19

Republika e Krushevës, me të vërtetë ka jetuar "si një shtet." Këshilli i qytetarëve të

respektuar ka zgjedhur një qeveri demokratike republikane revolucionare (Qeveria e

17 Sipas Katardzievit, fillimet e luftës për çlirimin nga Perandoria Osmane, janë zhvilluar ka mesi i shekullit

19. Shih: I. Katardziev, Makedonija sto godini po Ilindenskoto vostanie, Shkup, 2003, f. 9 18 I. Katardziev, , Makedonija sto godini po Ilindenskoto vostanie ..., op., f. 80. 19 Po aty, f. 104-105.

27

Përkohshme) e cila përbëhej nga 6 anëtarë. Secila prej këtyre anëtarëve ka pasur funksion

të veçantë. Anëtarët e Qeverisë funksionet e tyre "shtetërore", i kanë kryera duke u

mbështetur në komisionet e zgjedhura të përbërë nga disa anëtarë. Vlen të theksohet se në

përbërjen e Komisionit, si dhe të Qeverisë , është zbatuar parimi i përfaqësimit të

barabartë i të gjitha nacionaliteteve në organet e qeverisë së re revolucionare.

Qeveria e Përkohshme e Republikës së Krushevës është kujdesur që në mënyrë të

përshtatshme të organizojë edhe pushtetin gjyqësor. Posaçërisht është formuar gjykata

revolucionare, e quajtur "gjykatë ushtarake". Për këtë kohë relativisht të shkurtër të

ekzistimit të Republikës së Krushevës, Gjykata revolucionare tashmë kishte shpallur disa

dënime për "persona të akuzuar për tradhti."

Ndër aktet me rëndësi që i ka miratuar Këshilli i qytetarëve të respektuar dhe

Qeveria e Përkohshme është një shpallje e njohur më vonë si Manifest, që në fakt,

paraqet një program të veprimit - një program të qëllimeve dhe aspiratave të

kryengritësve që përbënë bazën e "bashkëjetesës vëllazërore të nacionaliteteve të

ndryshme në rrethanat e lirisë fituar". Në këtë Manifest, për më tepër, i bëhet thirrje edhe

popullsisë turke që, nëse nuk mund tu bashkohen në mënyrë aktive kryengritësit, të

mbajë një qëndrim neutral ndaj tyre. Sepse, "lufta e përgjithshme" është "e drejtuar vetëm

kundër tiranëve, dhunuesve dhe keqbërësve."20 Edhe pse u shtyp me dhunë, kryengritja e

Ilindenit ua hapi rrugën ngjarjeve të mëdha me rëndësi historike për të gjithë njerëzit që

jetojnë në Maqedoni.

Pas kryengritjes së Ilindenit dhe mbijetesës shumë të shkurtër të Republikës së

Krushevës, ndodhën ngjarje të mëdha historike, të cilat kanë pasur rëndësi për krijimin e

shtetit të Maqedonisë: Luftërat ballkanike (1912-1913 ), Lufta e Parë Botërore (1914-

1918), lëvizjet anti-fashiste dhe nacional-çlirimtare gjatë Luftës së Dytë Botërore (1939-

1945), si dhe shpërbërja e RSF të Jugosllavisë (1989-1991) kanë mundësuar vendosjen e

themeleve të Maqedonisë si shtet.21 Së fundi, shpartallimi përfundimtar i RSF të

Jugosllavisë dhe shkuarja e saj në histori, shënoi në të njëjtën kohë edhe formësimin e

20 Po aty, f. 103-125. 21 Po aty.

28

shtetësisë dhe shpalljen e pavarësisë së Republikës së Maqedonisë. U deshtë pra të kaloj

një shekull nga ditët kur vetëdija kombëtare e popullit të Maqedonisë u ndez, e deri në

ditën kur, përmes një referendumi, të mbajtur më 8 Shtator të vitit 1991., të shpallet shteti

i pavarur - Republika e Maqedonisë.

Shtetin i ri - Republika e Maqedonisë, së shpejti, u shfaq në skenën politike

ndërkombëtare si subjekti i ri, politik, ekonomik dhe juridik, ndërkombëtar, i barabartë

me të gjitha shtetet deri atëherë ekzistuese të botës.

1.1. Maqedonia i ka fituar elementet e shtetësisë gjatë procesit të krijimit të Republikës Federative Popullore të Jugosllavisë dhe i ruan ato, deri në

shpërbërjen e RSFJ-së

Elementet e para të shtetësisë Maqedonia i ka fituar gjatë Lëvizjes Popullore

Çlirimtare, e cila filloi gjatë viti 1941, si organizim në nivel lokal dhe rajonal, në të

ashtuquajturat Komitete nacionalçlirimtare. Këto Komitete nacionalçlirimtare, kanë qenë

të organizuar nga Partia Komuniste në të gjithë territorin e ish-Mbretërisë së Jugosllavisë,

e cila më 6 Prill të vitit 1941., kapitulloi para Rajhut të Tret Gjerman dhe kanë qenë aktiv

gjatë vitit 1942 deri në 1944. me emrat si psh, Komiteti për të ndihmuar popullin, Fronti

Kombëtar, Komitete lokale popullore dhe Komitete rajonale popullore, etj.22

Si organi i parë themelues për shtetësinë e Republikës së Maqedonisë konsiderohet

Këshilli Antifashist Nacional Çlirimtar i Maqedonisë (KANÇM), i cili në Mbledhjen e tij

të parë, në muajin Gusht të viti 1944, vendosi të organizojë Maqedoninë si njësi federale

në sistemin e Jugosllavisë Demokratike Federative.23

Maqedonia që nga fillimi si njësi federative e Republikës Demokratike Federale të

Jugosllavisë (më vonë Republika Popullore Federative të Jugosllavisë - nga viti 1946 në

22 Kalimovski S., V. Patel, R. Treneska, T.Karakamiševa, Ustavno ureduvanje na Republika Makedonija,

Shkup, 2003., f. 21. 23 Më shumë në lidhje me: Kalimovski S., V. Patel, R. Treneska, T. Karakamiševa, Ustavno ureduvanje...,

op. cit, f. 21-26.

29

1974, dhe pastaj Republika Socialiste Federative e Jugosllavisë), deri në shpalljen e

pavarësisë së saj në shtator të viti 1991., e ka ndarë fatin e shtetit federal, si pjesë

përbërëse e të cilit ka qenë , duke ndërtuar dhe zhvilluar marrëdhëniet socialiste

shoqërore mbi bazën e pronës shoqërore dhe të vetëqeverisjes Jugosllave. Periudha prej

krijimit të Jugosllavisë Demokratike Federative, dhe Republikës Popullore Federative të

Jugosllavisë, më vonë e deri te shpërbërja e Republika Socialiste Federative të

Jugosllavisë, karakterizohet nga katër faza të zhvillimit të Republikës së Maqedonisë; të

gjitha këto faza e përbëjnë periudhën e ekzistencës dhe të zhvillimit të shtetit federal,

anëtare e të cilit ishte edhe Maqedonia.

Gjatë këtij zhvillimi janë paraqitur vështirësi të mëdha në drejtimin e përcaktimit dhe

definimit të formës dhe përmbajtjes së "pushtetit popullor" dhe "vetëqeverisjes", e cila

është reflektuar në ndryshimet relativisht të shpeshta në strukturën kushtetuese dhe

politike të vendit. Faza e parë, që mbulon periudhën nga viti 1942., (domethënë, nga

seanca e parë e Këshillit Antifashist Nacional Çlirimtare të Jugosllavisë, KANÇJ, 26

dhe 27 nëntor 1942.) deri në vitin 1946. (kur Jugosllavia Demokratike Federative u

shëndrua në Republika Federale Popullore të Jugosllavisë, dhe u miratua kushtetuta e

parë), karakterizohet nga përpjekjet për konstituimin, zhvillimin dhe njohjen

ndërkombëtare të Jugosllavisë së re - Jugosllavisë Demokratike Federale, kurse

Republika Popullore e Maqedonisë, si njësi federale e shtetit të përbashkët, miratoi

kushtetutën e saj të parë në 31 Dhjetor të vitit 1946.

Faza e dytë e ndërtimit të marrëdhënieve shoqërore socialiste në bazë të

vetëqeverisjes në Maqedoni, si njësi federale e Republikës Federale Popullore të

Jugosllavisë, mbulon periudhën nga viti 1946. deri në vitin 1974. Kjo është koha e

ndryshimeve në organizimin shoqëror dhe politik të Republikës Popullore të Maqedonisë

të cilat filluan nga viti 1953., të bazuara në Ligjin federal për menaxhimin e ndërmarrjeve

shtetërore ekonomike dhe shoqatat ekonomike kolektive të punës, i njohur si Ligji për

vetëqeverisjen e punëtorëve.

Faza e tretë e marrëdhënieve socialiste shoqërore e bazuar në vetëqeverisjen në

Maqedoni, si njësi federale e RSF të Jugosllavisë, e mbulon periudhën nga viti 1974.

(Kjo Kushtetutë në mënyrë të qartë dhe pa mëdyshje ka promovuar "vetë-qeverisjen

30

socialiste" si bazë e marrëdhënieve shoqërore dhe politike në vend), deri në vitin 1991.,

kurse me Kushtetutën e re më 17 Nëntor 1991., Maqedonia u bë shtet i pavarur dhe

sovran.

Faza e katërt, e cila në të vërtetë paraqet fazën e parë në procesin e ndërtimit të

shtetit të ri, fillon me Kushtetutën e miratuar në bazë të referendumit të mbajtur më 8

Shtator 1991., e cila shënoi fillimin e paraqitjes së shtetit të ri në skenën ndërkombëtare -

Republikën e Maqedonisë.24

1.2. Maqedonia, pas shpërbërjes së RSF të Jugosllavisë, fiton pavarësinë e saj

Në fillim të vitit 1991., Maqedonia hynë në periudhën e re të historisë saj.

Kuvendi i Maqedonisë më 17 Nëntor 1991. e miratoi kushtetutën e re, me të cilën

Maqedonia është konstituuar si shtet i pavarur,25 në thelb, në një shtet me një sistem

politik demokratik dhe shumë partiak. Në parimet themelore të Kushtetutës së Republikës

së Maqedonisë, thuhet se:

- Republika e Maqedonisë është krijuar si shtet sovran, i pavarur, qytetar dhe

demokratik;

- Në Republikën e Maqedonisë, vendoset dhe sendërtohet sundimi i së drejtës si

bazë e qeverisjes;

- Në Republikën e Maqedonisë, garantohen të drejtat e njeriut, liritë qytetare dhe

barazia nacionale;

24 Po aty, faqe 26-28.

25 Aktet legjislative dhe traktatet ndërkombëtare që jan të marrë nga Jugosllavia, shih te : T. Džunov,

Sukcesijata na državite, državjanstvoto i noviot praven poredok na Republika Macedonia, Godišnik PF

Shkup, 1992 -1993.

31

- Republika e Maqedonisë siguron paqen dhe bashkëjetesën e popullit maqedonas

me nacionalitet që jetojnë në të26;

- Republika e Maqedonisë siguron të drejtën sociale, prosperitetin ekonomik dhe

përparimin e jetës individuale dhe kolektive të qytetarëve.

Duke përcaktuar bazat e marrëdhënieve ekonomike, Kushtetuta e Republikës së

Maqedonisë garanton lirinë e tregtisë dhe sipërmarrjes; garanton status të barabartë

juridik për të gjitha subjektet - pjesëmarrësve në treg dhe ndërmerr masa adekuate kundër

pozicioneve dhe marrëdhënieve monopoliste të tregut.

Sipas raportit të Komisionit të Badinterit,27 Maqedonia nga aspekti ndërkombëtar i

plotëson kriteret për të qenë shtet, pra anëtare e plotë e bashkësisë bashkëkohore

ndërkombëtare, gjegjësisht, subjekt ndërkombëtar juridik, politik dhe ekonomik i

barabartë në skenën ndërkombëtare nga data 17 Nëntori i vitit 1991 kur Parlamenti e ka

miratuar Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë.

2. TIPARET THEMELORE TË MAQEDONISË SI SHTET I POSAFORMUAR

2.1. Ndryshimet në sistemin shoqëror dhe politik të shtetit

26 Shih: tekstin e Kushtetutës së Maqedonisë të vitit 1991. Neni 55 i kësaj Kushtetute, pa dyshim, paraqet

një bazë politike dhe juridike për krijimin, rregullimin dhe zbatimin e politikave për rregullimin e

marrëdhënieve ndër-etnike. Vërtetë, kjo bazë politiko-juridike, deri në Marrëveshjen e Ohrit, nuk ishte e

mjaftueshme për të siguruar zbatimin e plotë dhe të duhur të politikës së eliminimit të dallimeve etnike,

veçanërisht politikat për menaxhimin me diversitetet etnike. Për politikat e rregullimit të marrëdhënieve

ndëretnike dhe menaxhimin e konflikteve të mundshme ndëretnike, shih edhe : S. Tatalović, Etnički

sukobi i europska sigurnost, Zagreb, 2003., str. 13 - 23.

27 Komisioni i Badinterit, International Conference on the Former Yugoslavia, Arbitration Commission, f.

11.; për më shumë informacion në lidhje me pikëpamjet e Komisionit, shih: Pellet, A., The Opinions of

the Badinter Arbitration Committe a Second Breath for the Self-Determination of Peoples, Opinion I,

EJIL, 1992.

32

Me Kushtetutën e 1991., Maqedonia, është përcaktuar për ndryshimin e sistemit

shoqëror, politik dhe ekonomik. Në këtë mënyrë, duke u përcaktuar për një vizion të ri,

Maqedonia vendosi të ndërtojë një shtet dhe shoqëri moderne të bazuar mbi sovranitetin

dhe të drejtat e qytetarëve të saj, sipas parimit të organizimit modern të institucioneve

shtetërore dhe politike; në bazë të parimit demokratik të ndarjes së pushteteve. Me këtë

Maqedonia më në fund u nda nga sistemi joefikas shoqëror dhe politik i bazuar, kryesisht

në vlerat ideologjike të shoqërisë socialiste të bazuar në pronësinë shoqërore, sistem një-

partiak, të sundimit të klasës punëtore.

Miratimit të Kushtetutës së 17 Nëntorit 1991. i parapriu Deklarata për sovranitetin

dhe pavarësinë e Maqedonisë nga 25 Janari 1991., në të cilin thuhet se: "Qytetarët e

Republikës së Maqedonisë në rrugë demokratike e shkruajnë një faqe të re të historisë

maqedonase shumëshekullore me çka e realizojnë pavarësinë dhe sovranitetin e

Maqedonisë si shtet." Këto fjalë nga deklarata janë konfirmuar edhe në referendumin

mbajtur më 8 Shtator 1991., kur populli i Maqedonisë, duke u përgjigjur në pyetjen: "A

jeni për Maqedoninë si shtet sovran dhe të pavarur me të drejtë që i njëjti të hyj në

aleancë me shtetet sovrane të Jugosllavisë," në referendum kanë votuar 75 %, e votuesve,

ndërsa 91 % e tyre kanë votuar "PËR" shtetin e pa varur dhe sovran.28

Me miratimin e Kushtetutës së 1991. Maqedonia u radhit në grupin e shteteve

liberal-demokrate. Ky koncept, në të cilin është i bazuar rregullimi shtetëror i

Maqedonisë, paraqet një shkëputje me orientimin ideologjik dhe sistemin e vlerave të

ndërtuara mbi baza të ideologjisë së dikurshme sunduese, me demokracinë socialiste

vetëqeverisëse, të sundimit të klasës punëtore, me sundimin e një partie, dhe

marrëdhëniet socialiste të prodhimit. Shkëputet me konceptin e bashkësive shoqërore-

politike, me sistemin e delegatëve dhe komunave. Në vend të kësaj, Maqedonia u bë një

shtet me një formë republikane të qeverisjes të bazuar në sovranitetin, i cili "buron nga

qytetarët dhe u takon atyre." Në themelet e strukturimit të Maqedonisë vendosen parimet

e pronës private dhe pluralizmit politik, ekonomia e tregut, ndarja e pushteteve, qytetari i

28 Të dhënat sipas: I. Katardžiev, Makedonija sto godini …,op.cit., f. 432.

33

Maqedonisë, fiton vendin me prioritet në drejtim të lirive themelore dhe të drejtave të

njeriut para institucioneve dhe organeve të shtetit.

Sipas Kushtetutës së vitit 1991., pozita e njeriut dhe qytetarit paraqesin bazën e

konceptit të shtetit, të drejtat e qytetarëve si anëtarë të bashkësive kombëtare dhe

"kombeve dhe kombësive të barabartë ", niset nga koncepti i pranuar në shtetet moderne

demokratike, në këto baza edhe Republika e Maqedonisë e mbështet sovranitetin, i cili u

përket të gjithë qytetarëve të saj. Rëndësia e kësaj, qëndron në faktin se të gjithë

qytetarët, pavarësisht nga përkatësia e tyre etnike, fetare ose të tjera, janë të barabartë dhe

kanë të drejta dhe liri të barabarta.29

Maqedonia, me shpalljen e pavarësisë, më në fund shkëputet nga pozita

dominuese e deriatëhershme e një partie ( Partisë Komuniste). Në vend të kësaj, në

Maqedoni fillon periudha e pluralizmit politik. Sipas Katardžiev, "lindja e partive politike

me pavarësinë e Maqedonisë në vitin 1990 për popullin maqedonas është diçka

krejtësisht e re.30 "

Formimi i partive politike në Maqedoni, në fakt, ka ndodhur paralelisht me

procesin e krijimit të Maqedonisë si shtet i pavarur, pra paralelisht me procesin e

"shpërbërjes" së Maqedonisë nga federata jugosllave në shkatërrim, një proces që filloi

gjatë vitit 1990. Në të njëjtën periudhë në Maqedoni, u organizuan tetëmbëdhjetë parti

politike, prej të cilave 14 u formuan mbi baza kombëtare maqedonase, 3 në baza

kombëtare shqiptare dhe 1 parti politike me pjesëtarë të kombësisë rome.31

2.2. Dobësimi i bazës shoqëroro-ekonomike i shtetit të ri

Miratimi i Deklaratës Kushtetuese, realizimi i referendumit dhe miratimi i

Kushtetutës së Maqedonisë në vitin 1991., u kryen në kushtet e krizës së thellë

29 Shih: Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë, e vitit 1991., parimet hyrëse. 30 I. Katardziev, Makedonija sto godini,..., op.cit., f. 435. 31 Po aty, f. 436.

34

ekonomike dhe sociale që kishte prekur të gjitha fushat e jetës: ekonomike, politike,

shoqërore dhe marrëdhëniet ndëretnike. Këto dobësi që e ndiqnin rritjen dhe zhvillimin e

shtetit të porsaformuar, kanë gjetur reflektimin e tyre në të gjitha sferat e jetës shoqërore,

politike dhe ekonomike.32

Menjëherë pas konstituimit si një shteti i pavarur, dhe sovran, Maqedonia u

përball me një sërë vështirësish të mëdha.33 Ajo edhe sot përballet me shumë vështirësi,

kryesisht ekonomike, dhe politike.34 Disa prej tyre janë bartur nga dy ose tre dekadat e

32 Për më shumë detaje dhe informacione në lidhje me pasojat e ndryshimeve radikale dhe dimensionet e

krizës shoqërore, si dhe për ndikimin e saj dhe pasojat e saj në tërë shoqërin e shtetit të ri, shiko: T.

Dzunov, Sukcesijata na državite, državjanstvoto i noviot praven poredok na Republika Makedonija,

Godišnik PF, Shkup, PF, 1992-1993. ; Prestanak SFRJ – Pravne posljedice, autorë të ndryshëm,

Beograd, 1995.; Slaveski, T. Makedonskata ekonomija vo tranzicija – propušteni možnosti, alternativni

rešenija, Shkup 1995.; S. Dimovski, Osnovi na nacionalnata odbrana na Republika Makeodnija,

Shkup, Globus, 1996.; Ekonomskata tranzicija, Fridrich Ebert Stiftung – MANU, (Makedonska

akademija na naukite i umetnostite), Skopje, 1997. g.; Nacionalna strategija za ekonomskiot razvoj na

Republika Makedonija – razvoj i modernizacija, MANU, Skopje, 1997.; Strategija za izvoz na

Republika Makedonija, (Akademia e Arteve dhe Shkencave e Maqedonisë), Shkup, ASHAM, 1999.; B.

Blaževski, Ostvaruvanja i proekcii na izvozot na Republika Makedonija – postignuvanja, sostojbi,

predviduvanja, Shkup, 2000.; Gaber, N.; Jovevska A., Dizajniranje na izborniot sistem na Republika

Makedonija, Shkup, 1997.; Gleni, M., „Balkan 1804. – 1999.“, B-92, Beograd, 2001.; V. Gligorov, The

Stability Pact for South-East Europe, The Vienna Institute, Monthly Report, nr. 8 – 9,b 1999;

Klimovski, S., Ustaven i politički sistem, Shkup, 1997; Maleska, M., Etničkiot konflikt i

prilagoduvanjeto (Makedonija 1991. – 1997.), Kultura, Shkup, 1997. 33Për më tepër shih: T. Sllaveski, Makedonska ekonomija vo tranzicija, Shkup, 1995., f. 3-10, B. Zelenkov,

Ekonomskata kriza i reformite vo Republika Makedonija, Shkup, 1997 g, f. 23 - 74; ; E. Aziri, Partitë

politike dhe Demokracia, Logos A ,Shkup, 2004, f. 315 – 339. 34 Për më shumë detaje dhe informacione, shih:. B. Zelenkov, Ekonomskata kriza i reformite vo Republika

Makedonija, Shkup, 1997. T.Karakamiševa, Makedonska politika, kultura, Shkup, 2004.; Vankovska-

Cvetkovska, B. UNPREDEP in Macedonia: New Approach to the Concept of Modern Diplomacy,

University of Skopje, International Studies Association, Shkup, 1998. Davitkovski, B., Pavlovska-

Daneva, A., Kadrite vo javnata uprava kako osnovna komponenta na upravniot sistem, publikacija

Aktuelnite prašanja za državata i pravoto na Republika Makedonija i Ruskata Federacija, dhe

Dokmanovik, M., Platformite na političkite partii vo vrska so osamostojuvanjeto na Republika

Makedonija, publikimi, Aktuelnite prašanja za državata i pravoto na Republika Makedonija i Ruskata

35

mëparshme, sidomos në krizën dhjetë-vjeçare që kishte kapluar Jugosllavinë në vitet e

tetëdhjeta. Disa vështirësi janë shkaktuar si pasoj e ndryshimeve të mëdha ndërkombëtare

e sidomos nga ata në fqinjësinë e afërt: luftat e ashpra në Bosnje-Hercegovinë dhe

Kroaci, bllokadat ekonomike ndërkombëtare të vendosura ndaj ish Republikës Federale

të Jugosllavisë (Serbia dhe Mali i Zi), kontesti për emrin e Maqedonisë nga Greqia,35 që

ka shkaktuar vështirësi të paparashikuara sidomos gjat procedurave për pranimin e

Maqedonisë në organizatën e Kombeve të Bashkuara etj.

Vështirësitë kanë qenë të shumta, megjithatë, ata në planin e brendshëm

shpërthyen me hyrjen e Maqedonisë në procesin e tranzicionit. Problemet më të mëdha

politike në Maqedoni, natyrisht, e krijuan nga shpërthimi i konfliktit të armatosur në

territorin e saj në fillim të dekadës së dytë të themelimit të saj. Kjo i ka imponuar

Maqedonisë ristrukturimin e institucioneve shtetërore dhe organeve të pushtetit, duke

bërë të mundur që për të gjitha problemet të filloj procesi i zgjidhjes me vet nënshkrimin

dhe hyrjen në fuqi të Marrëveshjes së Ohrit, zbatimi i të cilës ende po vazhdon.

2.3. Karakteristikat themelore ekonomike e shtetit të ri

Federacija, Përmbledhje e punimeve të Fakulteti Juridik Justinian - i parë, Universiteti "Shën. Kirili

dhe Metodi "dhe Fakulteti Juridik në Universiteti shtetror të Moskës, Universiteti "MBLomonosov",

vëllimi 2, Shkup, 2007. G. Gaber, V.: Kolateralna šteta, Shkup, 2007. 35 Për më shumë detaje dhe informacion për këtë mosmarrëveshje, shiko: T. Petrushevski, Analizata na

predlozite na Metju Nimitz za rešavanjeto na grčko-Makedonskiot spor okolu ustavnoto ime na

Republika Makedonija obznaneti kako oficijalen predlog na Organizacijata na obediniteti naciji na

09.11.2005 godina vo New York, Fakulteti Juridik "Justiniani i parë" në Shkup, tom 41, Shkup, 2005,

Škarić, S., Makedonija na site kontinenti – Mir, demokratija, geopolitika, Union Trejd, Shkup, 2000, f..

28-35, Yearbook of the United Nations, The Former Yougoslav Republic of Macedonia, v. 47, 1993.,

str. 208.; Georgievski, S., Razlikite okolu imeto na Republika Makedonija: privatni aspekti na eden

neprirodno sozdaden međudržaven spor, Publikimi, Aktuelnite prašanja za državata i pravoto na

Republika Makedonija i Ruskata Federacija, , Përmbledhje e punimeve të Fakulteti Juridik Justinian - i

parë, Universiteti "Shën. Kirili dhe Metodi "dhe Fakulteti Juridik në Universiteti shtetror të Moskës,

Universiteti "MBLomonosov", vëllimi 2, Shkup, 2007.

36

Treguesit makro ekonomik të zhvillimit dhe përmbajtjet tjera relevante për të

pasqyruar situatën e përgjithshme shoqëroro -politike dhe ekonomike dhe marrëdhëniet

në të cilat gjendej Maqedonia para dhe menjëherë pas shpalljes së shtetësisë, janë faktor

thelbësor dhe tregues të rëndësishëm për të pasqyruar në mënyrë reale si gjendjen e

përgjithshme, të brendshme si dhe rrethanat e jashtme në të cilat u krijua Maqedonia si

shtet i ri modern.36

Paraqitja e Maqedonisë si një subjekt i pavarur dhe sovran në skenën ekzistuese

ndërkombëtare e kanë ndjekur vështirësi të mëdha. Miratimi i akteve me të cilat u bë

konsituimi i pavarësisë dhe sovraniteti i shtetit të Maqedonisë në vitin 1991., është kryer

në kushte të krizës së thellë ekonomike dhe shoqërore, e cila i kishte prekur të gjitha

fushat e jetës së përgjithshme në shtet. Sidomos problemet në procesin e zhvillimit

ekonomik të shtetit të ri të Maqedonisë kanë qenë shumë të mëdha.

Shpresat e vendit për të kapërcyer situatën ekonomike me hapa të shpejtë në e

cilën u gjet menjëherë pas shpalljes së pavarësisë dhe të cilat, për fat të keq, në vitet e

para të ekzistencës së saj e deri në anëtarësimin përfundimtar në Organizatën e Kombeve

të Bashkuara, ishin shumë të vogla . Disa faktorë, të cilat në këtë periudhë në mënyrë të

qartë janë identifikuar, nxorën në dukje natyrën e tyre kufizuese, që mund të kishte një

ndikim të madh në rezultatet e përpjekjeve politike dhe vullnetin e mirë për të ndryshuar

gjendjen e vështirë ekonomike.

Faktorët të cilët me natyrën e tyre kufizuese i kanë penguar përpjekjet e

konsiderueshme për të përmirësuar gjendjen ekonomike të vendit, në të njëjtën kohë ka

filluar të dobësohet intensiteti i tyre kufizuese.

2.3.1. Maqedonia si një shtet i vogël, është e kushtëzuar që të "Zgjeroj" tregun

36 Për më shumë informacion mbi gjendjen shoqëroro – politike dhe ekonomike në Maqedoni dhe

marrëdhëniet e saj me botën në këtë periudhë, shih: Nacionalna strategija za ekonomskiot razvoj na

Republika Makedonija – razvoj i modernizacija, ASHAM, Shkup, 1997.

37

Maqedonia, si shtet, objektivisht paraqet një shtet të vogël. Kryetari i parë i

Republikës së Maqedonisë, Kiro Gligorov, duke paraqitur arsyetimin e Kushtetutës së

Republikës së Maqedonisë në seancën e 25 të Parlamentit më 20 Nëntor të vitit 1991,

me këtë rast tha si në vijim: "Para shpalljes solemne të Kushtetutës së një shtetit sovran,

të pavarur dhe demokratik të Maqedonisë, si anëtar i seancës së parë të KAÇKM që

miratoi Deklaratën për ndërtimin e shtetit maqedonas, më lejoni të them se u realizua

ëndrra shekullore e popullit tonë dhe e të gjitha nacionaliteteve që jetojnë në këtë copë të

tokës (nënvizoi- MF)".37

Maqedonia është e vogël edhe sipas territorit shtetëror edhe sipas popullsisë.38

Këta dy faktorë - territori dhe popullsia, kanë një ndikim të rëndësishëm në zhvillimin e

përgjithshëm shoqëror të Maqedonisë, në zhvillimin e përgjithshëm ekonomik dhe

veçanërisht në zhvillimin e industrive të caktuara dhe ristrukturimin e tyre. Për shkak se

struktura ekonomike e shtetit të ri, në fakt, ishte pikërisht ajo që ishte formuar në vitet e

tetëdhjeta, gjatë kësaj periudhe, në ish njësinë federale të Jugosllavisë –në Maqedoni,

është realizuar relativisht një aktivitetit i lartë i investimit. Vetë strukturën ekonomike e

prodhimit në ish njësinë federale të Jugosllavisë – në Maqedoni, është formuluar

pikërisht në përputhje me kornizën e koncepteve të përcaktuara për zhvillimin e tërë

Jugosllavisë. Dhe, sipas këtij koncepti, ekonomia e Maqedonisë, në thelbin e vet, është

projektuar për rolin e furnizuesit të republikave tjera më të zhvilluara me lëndë të para

dhe me repro materiale të tjera .39 Kjo pa mëdyshje ka pasur në vëllimin e kërkesës dhe

ofertave të gjitha llojeve të produkteve për tregun e Maqedonisë. Kjo ka pasur ndikim

edhe në ndërtimin e strategjisë së përgjithshme për rritjen e fuqisë ekonomike të

Maqedonisë së atëhershme, veçanërisht shfaqjen dhe mirëmbajtjen e subjekteve të forta

individuale në tregun e brendshëm të Maqedonisë.

37 Maqedonia i përket kategorisë së vendeve të vogla në zhvillim. Maqedonia ka një sipërfaqe prej 25.713

km².

38 Maqedonia ka pak më shumë se 2 milionë banorë.Strukturën e popullsisë sipas përkatësisë etnike, shih

në belën nr 1 në shtojcën tabelare në fund të këtij punimi. 39 Për më tepër shih: B Blazevski, Proizvodstvenoto prestruktuiranje vo razvojot na Republika

Makedonija“, „Referati i diskusii od naučen sobir, Shkup, 14 dhe 15 shkurt 2002., f. 9-35

38

Këta faktorë, pa mëdyshje, kanë pasur një ndikim të fortë para e sidomos pas

shpalljes së pavarësisë dhe në fillim të krijimit të shtetit të ri të Maqedonisë, në

aktivitetet e subjekteve ekonomike, problemi i pranisë të tepërt të konkurrencës së

pandershme(jo lojale) intensifikohet më tej, i cili më tej e ka rënduar edhe më tepër

pozitën e ekonomisë së Maqedonisë. Prandaj, sipas mendimit të shumë autorëve, zbatimi

i strategjisë të ristrukturimit të prodhimit në periudhën fillestare, ka përbënë një faktor

kyç si për zgjerimin, ashtu edhe për rritjen së zhvillimit ekonomik.40

Në një territor të vogël edhe burimet natyrore janë të kufizuara. Kjo, kuptohet, ka

ndikim edhe në nivelin e furnizimit të popullsisë me produkte të caktuara: në

pamundësinë që në planin e brendshëm të organizohet prodhimi i mallrave të caktuar të

konsumit të gjerë, shpesh përdoret importi për blerjen e sasive të mëdha të këtyre

mallrave.41 Vërtetë, madhësia e shtetit nuk ka ndonjë efekt kur është fjala për ndërtimin

e sistemeve politike dhe ekonomike, dhe në realizimin e tyre. Mirëpo, nga pikëpamja e

zhvillimit ekonomike, të suksesit dhe rritjes së saj - madhësia e shtetit ka një rëndësi

shumë të madhe.

Megjithatë, duhet theksuar në veçanti faktin se kërkesat e kufizuara të tregut të

brendshëm – janë një problem me të cilin ekonomia e Maqedonisë përballet një kohë të

gjatë. Në fushën e transportit, zgjidhja është, megjithatë, ndërtimi i sistemit të ekonomisë

të hapur, me transportin ndërkombëtar, pa dyshim, më e lehtë mund të mbulohen nevojat

e prodhimit dhe të konsumit të gjerë. Megjithatë, edhe pse në zgjidhjen e problemeve të

në drejtim të importeve në kushtet e konkurrencës të importit nëpërmjet politikave

aktuale makroekonomike, Maqedonia përballet ende me vështirësi që lidhen me fushën e

prodhimit lokal, kombëtar, pasi ajo është një treg i vogël, siç është e njohur mirë, vështirë

arrihet optimalizimi i kapaciteteve të caktuara. Nga pikëpamja shkencore, në situata të

ngjashme, zakonisht rekomandohet politika "Selektive" për prodhimin dhe pasimin e

produkteve të caktuara. Por nga pikëpamja e racionalitetit ekonomik, as kjo nuk është e

dëshirueshme, duke pasur parasysh se në këtë mënyrë, si rregull, krijon bazën për

40 Po aty, f. 9-10. 41 ASHAM, Nacionalna strategija..., op. cit, f. 26-27

39

konflikt me parimin e minimizimit të kostos së prodhimit për shkak të madhësisë së

kostos për njësi të prodhimit.

Për këtë arsye, zgjidhja themelore për Maqedoninë do të duhej të kërkohej në

"zgjerimin" e tregut, importimin e atyre mallrave, prodhimi i të cilave në planin e

brendshëm është i shtrenjtë, në prodhimin dhe eksportimin e atyre mallrave që mundet

më lehtë të plasohen në e tregun e gjerë botëror, dhe kjo kërkon, natyrisht, përpjekje të

vazhdueshme dhe fonde të mjaftueshme. Si pasojë, përdorimi i kapitalit të huaj ishte dhe

ende është detyrë me rëndësi të veçantë për zhvillimin e të gjithë ekonomisë kombëtare të

Maqedonisë. Çdo vend në zhvillim, si që është edhe Maqedonia, vetëm nëse e përdor

kapitalin e huaj, vetvetes i mundëson rritjen e akumulimit, dhe kështu edhe rritjen e

normës së investimeve. Me këtë forcohen themelet dhe sigurohen kushtet për rritjen

intensive ekonomike.42

2.3.2. Maqedonia është e detyruar zgjidhjen ta kërkoj në bashkëpunimin intensiv me fqinjët

Nga vet fakti natyror se Maqedonia është një shtet i vogël43 dhe një shtet pa dalje

në det, paraqet një realitet, një faktorë kufizues të natyrës jo-ekonomike (gjeografike).

Për më tepër, efektet e këtij faktori janë të shumta dhe komplekse, aq më tepër sepse

menjëherë pas pavarësisë, iu bashkuan edhe marrëdhëniet politike ndërshtetërore të

keqësuara gati se në tërë rajonin, më saktë - në rrethimin e saj. Kjo rrethanë ka paraqitur

dhe gjithashtu paraqet një faktor real dhe serioz kufizues. Shtetin e ri të porsakrijuar-

Maqedoninë mund të themi se edhe fqinjët e saj nuk e pranuan krah hapur dhe pa rezerva

në mjedisin e tyre. Sepse njohja e Maqedonisë nga shtetet fqinje, edhe pse ndodhi

42 Më tepër: B Blazevski, B. Blaževski, Stranskiot kapital vo funkcija na unapreduvanje na tehnološkite

procesi i podrška na razvoj, Publikimi me titull: Stranskiot kapital vo funkcija na tehnološkiot razvoj na

Republika Makedonija, Referati i diskusii od naučen sobir, Shkup, 20 mars 2003, f. 19 – 35. 43 Sipërfaqja e përgjithshme e Republikës së Maqedonisë është 25.713 km ², kryesisht vend malor: vetëm

19.1% e sipërfaqes së përgjithshme përbëhet prej pjesëve të rafshta. Sipas regjistrimit të mbajtur në

vitin 2002.Republika e Maqedonisë ka 2,022,547 banorë.

40

relativisht shpejtë, është kryer me "përkufizime" të caktuara. Kështu, Republika e

Bullgarisë e ka njohur Maqedoninë si shtet, por nuk e ka njohur kombin maqedonas.

Republikës Federale të Jugosllavisë (më vonë Serbia dhe Mali i Zi) e kanë njohur

kombin maqedonas, pore kanë vonuar shumë njohjen e Maqedoninë si shtet. Greqia e ka

njohur Maqedoninë si shtet, por jo edhe emrin e saj kushtetues, Greqia nuk e ka njohur as

kombin maqedonas.44

Megjithatë, duke pasur parasysh parimin e lirisë së transitit, e cila vlenë në mbarë

botën si një parim kryesor në tregtinë ndërkombëtare të mallrave dhe shërbimeve, në

rastin e Maqedonisë, në një masë të konsiderueshme, rrethanat e pavolitshme, pengesat

që paraqiten për shkak të marrëdhënieve të keqësuara ndërshtetërore në rajon mund të

zbuten. Por, mbështetja në këtë parim, si një zgjidhje alternative, e mundshme, varet

shumë nga infrastruktura e transportit, ndërtimin e rrjetit rrugor, ndërtimi dhe

modernizimi i hekurudhës dhe lidhjet e tjera të transportit, edhe varet nga shpenzimet

reale të transportit. Vërtetë, Maqedonia ka lidhje të shumta transportit me fqinjët e saj:

Shqipërinë, Greqinë, Bullgarinë (anëtare të përhershme të BE-së), Kosovën dhe Serbinë.

Në Paktin i Stabilitetit për Evropën Juglindore janë paraparë investime të posaçme për

ndërtimin e infrastrukturës së transportit në këtë pjesë të Evropës. Përveç kësaj, një

numër i "korridoreve" kalojnë nëpër territorin e Maqedonisë.

Megjithatë, pozita gjeografike është rrethanë natyrore që në këtë aspekt,

Maqedoninë e bënë të jetë e hapur për botën që e rrethon në të katër drejtimet. Në këtë

kontekst, duhet të llogarisim edhe trafikun ajror. Për më tepër, krijimi dhe përmirësimi i

lidhjeve ajrore dhe transportit ajror të Maqedonisë me botën, që rrjedh edhe nga Traktati

për trafikun midis Maqedonisë dhe Komunitetit Evropian i vitit 1997., pritet, që të jetë

një lëndë e veçantë e rregullimit ndërkombëtar përmes një marrëveshje të përshtatshme të

veçantë midis Maqedonisë dhe BE-së,.45 Prandaj, orientimit afatgjatë i zhvillimit të

44 Për më shumë informacion dhe detaje në lidhje me këto çështje, shih:. S. Škarić, Makedonija na site

kontinenti – Mir, demokratija, geopolitika, Union Trejd, Shkup, 2000., f. 27. 45 Më tepër shih: Teksti i Marrëveshjes për trafikun midis Maqedonisë dhe Komunitetit Evropian në vitin

1997.

41

lidhjeve të transportit në të gjitha katër drejtimet gjeografike46 dhe në të gjithë portet e

deteve dhe lumenjve përreth, duke përfshirë edhe portet e lumit Danub, nuk është vetëm

e nevojshme, por, në një far mënyre, paraqesin një domosdoshmëri, një interes të

vazhdueshëm, një angazhim të përhershëm të Maqedonisë.47 Kjo Maqedoninë, pa

dyshim, më shpejt dhe në mënyrë më efektive do ta çon deri te qëllimi e saj: integrimin

në institucionet euro-atlantike, që nënkupton anëtarësimin në Bashkimin Evropian, edhe

atë në një periudhë kohore sa më të shkurtër.

Ekonomia e Maqedonisë ende nuk është sa duhet akumuluese, që shteti afërsisht

të mundet ti paguajë shpenzimet e saj. Kjo është arsyeja pse Maqedonia për një periudhë

më të gjatë kohe, ka nevojë për kapital të huaj për intensifikimin e investimeve dhe

përmirësimin e furnizimit të popullsisë dhe për të përmbushur nevojat e saja që

vazhdimisht riten. Me shfrytëzimin e investimeve të huaja në shtetet në zhvillim e

përmirësojnë dhe e rrisin kapacitetin e akumulimit të ekonomive të tyre dhe në të njëjtën

kohë e rrisin shkallën e investimeve. Me fjalë të tjera, këto shtete, me ndihmën e

investimeve të huaja arrijnë bazën dhe kushtet për rritjen e përgjithshme ekonomike. Kjo

u ndihmon shumë veçanërisht ekonomive të shteteve në tranzicion, siç është rasti edhe

me Maqedoninë.48 Rrjedhimisht, mungesa e fondeve për shkak të kapacitetet

akumuluese të vogla të ekonomisë së Maqedonisë dhe në të njëjtën kohë për shkak të

hyrjeve relativisht të vogla të investimeve të huaja është një tjetër faktor rëndues për

zhvillimin e mëtejshëm.

Nuk ka dyshim se kapaciteti i vogël i akumulimit i Ekonomisë të Maqedonisë,

objektivisht rrënjët i ka te niveli relativisht i ulët i zhvillimit të përgjithshëm të shtetit.

Për shkak të mungesës së akumulimit dhe të ardhura të ulëta kombëtare për frymë, një

përqindje e madhe e të ardhurave kombëtare, përdoret për të mbuluar shpenzimet

personale të popullsisë e cila ka në një nivel relativisht të ulët të standardit.

46 Gjatësia e përgjithshme e kufirit të Maqedonisë është 850 km. Nga kjo tokë është 786 km, 48 km liqen

dhe 16 km është lum kufitar (gjatësia e kufirit me Shqipërinë, arrin në 191 km, me Bullgarinë - 165,me

Greqinë - 262 dhe në drejtim të Serbisë dhe Kosovës - 232 km). 47ASHAM, Nacionalna strategija…,op. cit. f. 27. 48 Më tepër shih: B Blazevski, Stranskiot kapital..., op.cit, f. 19-24.

42

Edhe përskaj problemeve të thella sociale dhe domosdoshmërinë për përmirësimin e

gjendjes sociale, kto faktorë e kanë shënuar këtë periudhë në Maqedoni, dhe deri në ditët

e sotme shumica e të ardhurave kombëtare ende përdoret për këtë qëllim. Nëse kësaj ia

shtojmë edhe faktorin e shpenzimeve buxhetore relativisht të larta, e cila në parim në të

gjitha shtetet e vogla me funksione publike relativisht të zhvilluara, i ngarkon rëndë të

ardhurat kombëtare - fuqia akumuluese ose aftësia e Maqedonisë në më të zvogëlohet.

Në rastin e Maqedonisë, prej të ardhurave kombëtare, të cilat ndahen në formën e

akumulimit për investime produktive, mbetet një përqindje relativisht e vogël. Natyrisht,

me kapacitet të ulët akumuluese, me një sasi vërtetë të vogël të ardhurave kombëtare, nuk

mund të arrihet ndonjë zhvillim i kënaqshëm i ekonomisë, nga ana tjetër nuk mund të

arrihet as zhvillimi i përshpejtuar i shoqërisë dhe marrëdhënieve shoqërore.

Kjo situatë, në mënyrë të qartë sugjeron nevojën për sasi ma të mëdha të kapitalit të huaj,

i cili, me sa duket, do të mund në mënyrë efektive të mbuloj hendekun në mes "gjendjes"

së zhvillimit ekonomik dhe nevojave të shtetit dhe shoqërisë. Përvojat e Maqedonisë në

këtë drejtim janë relativisht modeste. Mundësitë e përdorimit të kapitalit të huaj janë

përcaktuar paraprakisht me rregullat e Bankës Botërore në vitin 1994. Rregullat e Klubit

të Parisit (1996). Klubit të Londrës (1997) . Duke i ndjekur dhe respektuar këto rregulla,

Maqedonia, kredi ka marr vazhdimisht, duke e rritur shkallën e borxhit të saj nga viti në

vit. Këtë ajo e ka bërë, dhe e bën me qëllim që kryesisht arrijë një lloj stabiliteti dhe rritje

ekonomik, por edhe për të zgjidhur problemet aktuale në funksionimin e institucioneve

shtetërore dhe të pushteti. Sipas të dhënave nga Banka popullore, për këto qëllime

Maqedonia, së bashku me investimet e huaja direkte në periudhën nga viti 1994. deri në

vitin 2002. ka marr borxhe në lartësi prej 1.6 miliardë dollarë.49

Megjithatë, edhe këtu ka limite. Për marrjen e kredive të reja duhet të kihet

parasysh dhe shlyerjen e borxhit ekzistues dhe të ardhshëm të jashtëm Borxhi i jashtëm

ekzistues është trashëguar dhe daton që nga koha kur Maqedonia ishte njësi federale në

sistemin e ish-Jugosllavisë. Krijimi i borxhit të ardhmen nga kreditë e huaja, dhe hyrja e

kapitalit përmes investimeve të huaja, mund realisht të pritet të arrihet në fazën e

kënaqshme të zhvillimit dhe në procesin e ristrukturimit të subjekteve – mbajtësve të

49 Shih tabelën në faqen 45 .

43

procesit të transformimit ekonomik. Huamarrja nga jashtë shtetit, në vitet e para të

ekzistencës së Maqedonisë, pas pavarësisë së saj, ishte e vetmja mënyrë e mundshme për

të mbuluar deficitin buxhetor. Sipas ligjit të buxhetit, i cili ishte në fuqi, huamarrja jashtë

shtetit për të mbuluar deficitin buxhetor ishte e mundur. Kështu, në vitin 1995., 1996. dhe

1997. Deficiti buxhetor është mbuluar nga huamarrja jashtë shtetit. Ky deficit, për

shembull, në vitin 1995 ishte: -1,25%, në vitin 1996.- 2.06%, dhe në vitin 1977. -

1,88%;50

Pasqyrë e kredive dhe investimeve të huaja direkte, shprehur në miliona dollarë amerikanë

50ASHAM, Nacionalna strategija…, op. cit., f. 101 - 103.

44

Viti

Kreditë e huaja

Investime të huaja direkte

1994. 101.4 24.0

1995. 131.7 9.5

1996. 126.6 11.2

1997. 180.6 15.7

1998. 263.3 117.7

1999. 189.4 32.1

2000. 145.7 175.4

2001. 119.2 443.3

2002. 162.4 96.0

Burimi: Enti Shtetëror i Statistikave, për vitin 2002.

Prapambetja e përgjithshme teknologjike dhe ngecja në marrjen e teknologjive të

reja paraqesin një faktor tjetër kufizues për zhvillimin dhe rritjen e përgjithshme

shoqërore dhe ekonomike të Maqedonisë. Në dhjetë vitet e fundit në industri të caktuara

nuk është bërë as zëvendësim i rregullt i pajisjeve të vjetruara, kështu që sigurisht, nuk

ka mundur të ketë as modernizimin teknologjik. Në këtë kontekst, si faktorë të mëdhenj

kufizues që kanë ndikuar në zhvillimin dhe rritjen e përgjithshme shoqërore dhe

ekonomike të Maqedonisë në mënyrë të veçantë kanë qenë : njohurit e pamjaftueshme

dhe zotërimi i dobët i teknologjisë së re, vonesa e konsiderueshme në futjen e

teknologjive të reja që do të kontribuonin në përmirësimin e përgjithshëm të pajisjeve

teknologjike që realisht ka stagnuar prej viteve të 80-ta dhe për shkak të ngjarjeve që i

45

paraprinë shpalljes së pavarësisë, ka pasur një ngecje të dukshme edhe në dekadën e

fundit të shekullit XX.51

Këto efekte, në aspektin e gjendjes së përgjithshme sociale dhe ekonomike të

Maqedonisë, në fillim të jetës së saj si një shtet sovran, i ka përforcues dhe situata e re në

botë që u paraqit para përfundimit të shekullit të 20-të dhe në kalimin në shekullin e 21-të

dhe që ishte cilësisht e ndryshme nga periudha e mëparshme, tashmë periudhë që kishte

marr fund: zhvillimi jashtëzakonisht i shpejtë teknologjik ka qenë e fenomen dominues,

në jetën shoqërore dhe ekonomike, ka filluar një vrull i ri revolucionit teknologjik. Të

ashtuquajturat teknologji bazike në periudhën e ardhshme zënë një të veçantë: teknologjia

e informacionit (Mikroelektronika, Kibernetika, lëmi të reja të telekomunikacioneve),

teknologjitë prodhuese fleksibile, teknologjitë për prodhimin e materialeve të reja,

bioteknologjia e bazuar në inxhinieri gjenetike, teknologjitë e reja të energjisë, përparime

të reja teknologjike në fushën e aeronautikës, sistemeve të reja teknologjike në fushën e

inteligjencës artificiale, teknologji të re në prodhimin e ushqimit, forma të reja të

kontrollit të cilësisë - një kontroll të integruar të cilësisë, etj.52 "Ndjekja" e kësaj

teknologjie për Maqedoninë ka paraqitur, dhe ende paraqet- një vështirësi shtesë, dhe në

këtë mënyrë një faktor shtesë kufizues.

Për të zotëruar përdorimin praktik të gjitha këtyre llojeve "të reja" të teknologjisë,

shoqëria, veçanërisht ekonomia, dhe qytetarët e Maqedonisë, nuk kanë qenë siç duhet të

shkolluar dhe të trajnuar. Për më tepër, në këtë kontekst, mund të themi se në procesin e

trajnimit dhe edukimit të individëve, të brezit të ri, si dhe procesin e përgjithshëm të

edukimit dhe trajnimit popullsisë të në lidhje me pranimin e këtyre teknologjive, është

krijuar një "hapësirë e zbrazët"; vakum që zgjati gati se dy dekada, duke mbuluar një

pjesë të Periudhës derisa Maqedonia ishte pjesë e Jugosllavisë (pesëmbëdhjetë vjet) dhe

një pjesë të periudhës sovran (më shumë se dhjetë vjet)pas pavarësisë së Maqedonisë si

51 Po aty, f. 101-103. 52 Po aty, f. 28-29.

46

shtet i pavarur. Tejkalimi i kësaj "hapësirë të zbrazët", u bë një sfidë e madhe për shtetin

e ri të Ballkan.53

Megjithatë, duhet të cekim se një segment i vogël bën përjashtim nga kjo që

thamë më lart, kjo është teknologjia teknika kompjuterike e cila është e zhvilluar në

Maqedoni, dhe se në dekadën e fundit të shekullit të 20-të, sidomos në fillim të shekullit

të 21-të është rritur dhe zgjeruar me shpejtësi. Megjithatë, e gjithë kjo nuk ka ndonjë

ndikim të rëndësishëm në zhvillimin e përgjithshëm shoqëror dhe ekonomik të

Maqedonisë, për shkak të faktit se kompjuterizimi është vetëm mjet dhe potencial I

mundshëm për përdorimin dhe qasjen në teknologji të reja.54

2.3.3. Krijimi i kushteve për tërheqjen e investimeve të huaja

Maqedonia është shtet që ende nuk është zhvilluar sa duhet. Në mënyrë të

veçantë, Maqedonia i takon grupit të shteteve me nivelin mesatarisht të zhvilluara më

nivelin e ulët të zhvillimit, së bashku me shtetet fqinje si Bullgaria, Rumania, Serbia,

Mali i Zi, Bosnja dhe Hercegovina dhe Kroacia.55

Është vlerësuar se në vitin 1996. bruto të ardhurat kombëtare për frymë kanë qenë

$ 1,860 - llogaritur sipas kursit aktual valutor. Sipas raportit Analitik të përgatitur nga

Komisioni i Komuniteteve Evropiane, deri në fund të vitit 2005., bruto të ardhurat

kombëtare për frymë, ka shënuar një rritje të vogël: në fund të shtatorit të vitit 2005. ka

arritur në 2100 euro.56

Shkallën më të lartë të zhvillimit të saj,Maqedonia e ka arrit në fundin e viteve

shtatëdhjetë . Kur RSF e Jugosllavisë, nga viti në vit, filloi të ballafaqohej me vështirësi

53 Për më shumë informacion shikoni: Z.Popovska, e politika e zhvillimit teknologjik, Shkup, 2000. 54 ASHAM, Nacionalna strategija…, op. cit., f. 29. 55 Sipas klasifikimit të Bankës Botërore, Maqedonia është në grupin e vendeve me “lower-middle-income

economies”. 56 PBB-ja e përgjithshme e Republikës së Maqedonisë është 4.2 miliard euro (2004). Në raport me GNP të

Bashkimit Evropian, kjo paraqet mezi 0,04%.

47

ekonomike dhe politike, Maqedonia, si njësi federale në sistemin e saj, e ndante të njëjtin

fat. Pastaj, ekonomia e Maqedonisë ka stagnuar pothuajse një dekadë, ky proces i

stagnimit ka zgjatur deri pas shpalljes së shtetësisë. Në periudhën që nga vitet 1990-

1995., normat vjetore të rritjes kanë qenë negative. Vetëm në vitin 1996., janë arritur

rezultate pozitive modeste. Megjithatë, këtu nuk janë në pyetje vetëm normat vjetore të

rritjes, pasi që strategjitë afatgjate rëndësi të veçantë ka edhe niveli i zhvillimit të

përgjithshëm.57 Ky fakt ka rëndësi të madhe për zhvillimin e përgjithshëm të mëtejmë të

Maqedonisë, sidomos nëse kemi parasysh përvojat e fituara nga shtetet tjera në vitet e

fundit, shkalla e zhvillimit në të cilën gjendej Maqedonia në fillim të shtetësisë së saj

paraqiste një "prag" i cili pa ndihmën e huaj, pa investime të tjera të huaja nuk mund të

kalohej.58

Varësia e lartë e ekonomisë së shtetit të ri, Maqedonisë nga importi i pajisjeve, i

naftës, nga importi i produkteve të naftës dhe gazit industrial, paraqiste një faktor tjetër

kufizues për të përshpejtuar zhvillimin shoqëror dhe ekonomik në përgjithësi. Prej

vështirësive më të shprehura në lëmin e importimin të pajisjeve dhe të energjisë, veçohet

fusha e inxhinierisë mekanike dhe importet e naftës dhe të produkteve të naftës.

Inxhinieria mekanike në Maqedoni edhe tani është e dobët. Inxhinieria mekanike

edhe në të ardhmen, sipas vlerësimeve të qarqeve profesionale, nuk do të mundet të arrijë

të zhvillohet mjaftueshëm sa që të jetë në gjendje ti plotësoj nevojat e shtetit – edhe për

shkak se kjo veprimtari nuk mund të kryhet në një shkallë më të vogël, kurse tregu i

brendshëm është shumë i vogël për ta pranuar atë në përgjithësi. Rekomandimet për

sigurimin e një game të gjerë prodhimesh me seri të vogla, në inxhinierin mekanike, në

industrinë automobilistike, etj, nuk mund të zbatohet për shkak se ajo do të ishte në

kundërshtim me një nga parimet kryesore ekonomike - parimin e kostos sa ma të ulët të

prodhimit.

E vetmja mundësi ekzistuese, kuptimplote që mund të aplikohet është

bashkëpunimi me prodhuesit e huaj të mëdhenj për prodhimin e pjesëve për mekanizma

të ndryshëm. Megjithatë, ky lloj bashkëpunimi ekonomik, edhe pse i rëndësishëm, nuk

57 ASHAM, Nacionalna strategija…, op. cit., f. 26. 58 Po aty, f. 26.

48

mund të zhvillohet pa vështirësi, dhe jo vetëm për shkak të vështirësisë së natyrës tekniko

teknologjike dhe ekonomike, por edhe për shkak të vështirësisë së natyrës politiko-

juridike dhe të biznesit.

Oferta e pajisjeve në tregun e brendshëm, edhe pse Maqedonia është një shtet i

vogël, duhet të jetë ofertë me një gamë të gjerë. Vërtetë, pothuajse e gjithë prodhimtaria e

pajisjeve industriale dhe prodhimi i mjeteve për transport i nevojiten ekonomisë së

Maqedonisë. Megjithatë, edhe sot, si në vitet e para pas pavarësisë, oferta me pajisje të

prodhuara në vend në tregun e brendshëm e është relativisht e dobët. Krahasuar me

avancimin e përgjithshme të teknologjisë në botë, dhe nëse e marrim parasysh zhvillim

relativisht të shpejtë dhe përparimin e teknologjisë në përgjithësi, veçanërisht oferta e

pajisjeve të prodhimit vendas në tregun e brendshëm, sidomos kur është fjala për pajisjet

e prodhimit për teknologji të specializuara, është edhe më e dobët. Prandaj, në lidhje me

zhvillimin e përgjithshëm shoqëror dhe ekonomik të Maqedonisë, këto faktor kufizues

patjetër duhet sa më parë të tejkalohen. Megjithatë, duhet të llogarisim me faktin se ka

edhe përjashtime. Përjashtime, për shembull, mund të konsiderohen: 1) prodhimin e të

ashtu-quajturës, teknika e bardh, pajisje shtëpiake,59 si dhe 2) prodhimi i pajisjeve të

porositura për nevoja të veçanta (siç është rasti në ndërtimtari).

Këto dy grupe të produkteve, edhe pse nuk ka klasifikim zyrtar, mund të

përfshihen në fushën e industrisë së inxhinierisë, të cilat jo vetëm që nuk një faktor

kufizues, por e kundërta mund edhe të jenë një faktor i rëndësishëm për zhvillimin e

intensifikuar ekonomik të Maqedonisë.

Lidhur me fushën e energjisë, nuk ka nevojë që në mënyrë të veçantë ta

argumentojmë karakterin e saj kufizues. Energjia, siç është e njohur, është produkt

59 Numri i familjeve në Maqedoni, sipas regjistrimit të vitit 2002. arrin në 564 237 (familjet me një anëtar:

53 861; dy-anëtar: 110 668; tre-anëtar : 103 715, me katër anëtar të familjes: 160 520, prej pesë

anëtarësh : 70 599, i përbërë nga gjashtë anëtarë në familje: 39 685; shtatë anëtar: 14 049, dhe familjet

me tetë e më shumë anëtarë: 11 158), kjo mund të paraqes sasin e kërkesave për çdo fabrikë që prodhon

të ashtuquajturën, teknika e bardh, pajisje shtëpiake, për burimin e mësipërm të të dhënave statistikore:

Statistički godišnik na Republika Makedonija, 2005.,f. .5.

49

jashtëzakonisht i rëndësishëm për zhvillimin e përgjithshëm shoqëror dhe ekonomik të

Maqedonisë, për jetën e qytetarëve të Maqedonisë dhe për bilancin të bilancit pagesor.

Gjithashtu është e njohur, se Maqedonia është e varfër me energji dhe se nuk mundet ti

plotësoj nevojat e saja klasike për burimet natyrore të energjisë hidro termike.

Për shkak të këtij fakti, Maqedonia për sa i përket energjisë , është e detyruar të

orientohet kah tregjet e huaja. Para së gjithash, për shkak të nevojës për të përmbushur

nevojat e saja për energji - të bazuara kryesisht në industrinë dhe derivatet e naftës dhe të

gazit natyror. Për këtë arsye, burimet e pamjaftueshme apo edhe të dobëta të energjisë

dhe të shfrytëzimit të tyre, veçanërisht në fushat e prodhimit dhe transmetimit të energjisë

(kryesisht energjinë elektrike), si dhe fushën e përpunimit dhe shpërndarjes së energjisë

të naftës dhe energjisë së prodhuar nga gazi natyror, pa dyshim paraqesin faktor të

rëndësishëm kufizues për zhvillimin dhe rritjen e shoqërisë dhe ekonomisë së

Maqedonisë. Nevojat e tanishme vjetore dhe kapacitetet e Rafinerisë në Shkup për

përpunimin e naftës së papërpunuar janë rreth 2 milion ton naftë. Duke u mbështetur në

eksportet e produkteve të naftës në Serbinë Jugore dhe Kosovë, ka shumë gjasa që deri

në fund të vitit 2020, nevojat dhe kapacitet të mund të dyfishohen,.60

Shpenzimet e transportit për këto dy lloje të energjisë janë shumë të mëdha, për

shkak të kostove të larta të transportit – atij hekurudhor apo të transportit rrugor, qoftë ajo

edhe përmes sistemeve të tubacionit. Në zvogëlimin e shpenzimeve e transportit nuk ka

ndonjë ndikim të dukshëm as distanca nga pika e importimit, transportuar deri tani,

përafërsisht të njëjtin efekt ka pika e afërt apo pika e largët e portit të ngarkimit të mallit

deri te pika e shkarkimit. Aktualisht, sikur edhe në vitet e mëparshme, vetëm importet e

naftës dhe produkteve të naftës, niveli i deficitit vjetor të Maqedonisë paraqesin një

shumë të madhe dhe të pandryshueshme të obligimeve devezore vjetore. Për sa i përket

gazit natyror, ai tani për tani më së shumti paraqitet si një zëvendësim për konsumin e

60 Të dhënat për konsumin e tashëm dhe të ardhshëm tëgazit, si dhe prodhimin ose blerjen e saj, praktikisht

nuk mund të sigurohen. Për shkak të kësaj, edhe parashikimi i tyre paraqet një detyrë të vështirë,

krahasuar: ASHAM, Nacionalna strategija..., op. cit, f. 29-30.

50

energjisë në familje, por nuk ka ndikim të rëndësishëm mbi gjendjen e bilancit të

pagesave.61

2.3.4. Maqedonia, për shkak të nivelit të lartë të papunësisë së popullatës, është e orientuar kah tregu i përgjithshëm i punës

Papunësia e lartë është një fenomen që i karakterizon shtetet me zhvillim të dobët.

Fenomeni i papunësisë së lartë e ndjek Maqedoninë qysh prej kohës kur ishte një njësi

federale e Jugosllavisë. Edhe sot, Maqedoninë gjithashtu e ndjek fenomeni i papunësisë, i

cila mbetet një faktor i rëndësishëm kufizues për zhvillimin e shoqërisë dhe ekonomisë.

Fenomeni i papunësisë së popullsisë, nga njëra anë është edhe si pasojë e

mbipopullimit të territorit të Maqedonisë.62 Edhe pse në Maqedoni është miratuar

strategjia për rritjen e punësimit dhe zvogëlimin e numrit të njerëzve që kërkojnë punë,

ky problem, është një problem që ne e konsiderojmë se është i lidhur ngushtë me

problemin e mbipopullimit urban në Maqedoni,63 nuk do të mund të zgjidhet në dy

dekadat e para të 21-të shekullit. Për sa kohë që norma e papunësisë në Maqedoni nuk

arin të zvogëlohet, papunësia do të jetë një faktorë kufizues i zhvillimit shoqëror dhe

ekonomik në Republikën e Maqedonisë.

Papunësia konsiderohet si një faktor kufizues për zhvillimin dhe për shkak se ajo

thith një pjesë të madhe të ardhurave kombëtare, që është e nevojshme për ti mbuluar

nevojat e numrit të madh të fuqisë punëtore joproduktive.64 Kjo është arsyeja pse, sot,

61 Po aty f. 29-30, 309 - 310 62 Fenomeni i mbipopullimit në Maqedoni ndodh në dekadat e fundit të shekullit të 19-të. Fillimisht

manifestohet si një mbipopullim agrare, deri në mesin e shekullit të 20. Pastaj urbanizimi i shpejtë, i

shoqëruar me industrializimin e shpejtë e ka transformuar mbipopullimin agrar në mbipopullim urban,

siç është rasti tani para përfundimit të 20-të dhe fillimi i shekulli 21. 63 Mbipopullimit urban i trashëguar i Maqedonisë konsiderohet si një prej faktorëve objektivë që rëndojnë

heqjen e shpejtë të problemeve të caktuara sociale të popullatës së Maqedonisë: ASHAM, Nacionalna

strategija..., op. cit, f. 36. 64 Këtu nuk mendohet në dendësinë e popullsisë së vendosur në të gjithë teritorin e Maqedoni, por kjo i

referohet vetëm popullsisë së përgjithshme të aftë për pune dhe shtrirjen totale të pjesës tjetër të

burimeve të zhvillimit në dispozicion.

51

papunësia në Maqedoni nuk është vetëm një problem i vështirë ekonomike dhe sociale, 65

ajo paraqet një barrë psikologjikisht shumë vështirë të përballueshme për të gjithë

shoqërinë dhe shtetin e Maqedonisë, kjo është një barrë psikologjike për të papunët, por

edhe më shumë - për at pjesë të popullatës që janë të aftë për punë.

Vërtetë, fenomeni i papunësisë është fenomen ekonomik, kombëtar por mbi të

gjitha është problemi social. Për kushtet e Maqedonisë, papunësia është, ka qenë dhe do

të jetë problem etnik dhe kombëtar, si rezultat i ndarjes jo të drejt të pushteteve për të

krijuar kushtet rrethanat që në një periudhë të caktuar kohore, mbi baza kushtetuese, ose

mbi baza politike, të bëjnë shpërndarjen e paprinciptë dhe të paligjshme të pushtetit në

mes të subjekteve politike në vend.

Megjithatë, duhet theksuar se fenomeni i papunësisë në Maqedoni paraqitet si një

faktor kufizues në zhvillimin e përgjithshëm shoqëror dhe ekonomik të Maqedonisë, së

bashku me fenomenin e mbipopullimit.66 Prandaj, për Maqedoninë, përveç tërheqja e

investime të huaja, patjetër duhet të arrihet zgjerimi i tregut të punës përmes traktateve

përkatëse ndërkombëtare dhe / ose anëtarësimi i saj në Bashkimin Evropian, është

zgjidhje afatgjatë që mund të rezultojë me përfitime konkrete ekonomike dhe financiare.

65 Të shumta jan vështirësit ekonomike të Maqedonisë që janë bartur nga periudha para pavarësisë, sidomos

nga periudha dhjetëvjeçare e krizës që përfshiu RSF të Jugosllavisë në vitet e tetëdhjeta, kurse disa të

tjerë janë paraqitur me procesin e tranzicionit. Të përmesim problemet në sferën sociale: varfërimi i

pjesës më të madhe të popullsisë dhe shfaqja e formave të reja të shtresimit shoqëror, përqindja

jashtëzakonisht e lartë e papunësisë, një numër i madh i qytetarëve në pension, rënia e shpejt e

standardit të jetesës e ndjekur me zvoglimin real të pagave; shumë e ulët cilësia e jetës në një numër më

të madh të familjeve etj . 66 ASHAM, Nacionalna strategija..., op. cit, f. 30-31 Sipas regjistrimit të vitit 2002. në nji kilometër katror

jetojnë 79 banorë. Edhe në vitin 1921. ., kur është realizuar regjistrimi i parë në Maqedoni, dendësia ka

qenë relativisht e lartë: në një kilometër katror kanë jetuar 32 banorë. - Shih: Enti Statistikor i

Republikës së Maqedonisë, 2005, f. 49

52

3. EFEKTET E FAKTORVE KUFIZUES NË ZHVILLIMIN SHOQËROR DHE

EKONOMIK TË MAQEDONISË

3.1. Përpjekjet e institucioneve shtetërore dhe forcave politike në vend në lidhje me zvogëlimin e ndikimeve të faktorëve kufizues

Faktorët ekonomik kufizues, pa dyshim, kanë pasur dhe kanë ndikim në trendet

dhe tendencat e pafavorshme për zhvillimin e shoqërisë dhe ekonomisë së Maqedonisë në

të gjitha sferat. Veçanërisht këto faktorë kanë gjetur pasqyrim në disa sektorë të

ekonomisë që janë të lidhur zakonisht me eksportin e mallrave vendase, mallrave dhe

shërbimeve vendore.

Fenomeni i ndikimit të drejtpërdrejt i faktorëve kufizues në sektorët e caktuar të

ekonomisë, kryesisht ka ndodhur në periudhën menjëherë para shpalljes së sovranitetit të

Maqedonisë, por ka vazhduar dhe veçanërisht ka qenë evident në fazën e parë të vetë

ekzistencën së shtetit të ri sovran dhe të pavarur. Këtë pohim më së miri e mbështesin të

dhënat nga aktivitetet e eksportit të Republikës së Maqedonisë në dekadën e fundit të

shekullit të kaluar. Në të vërtet, gjatë kësaj periudhe, pra në periudhën nga viti 1991. deri

në vitin 1999., eksportet e mallrave dhe shërbimeve janë realizuar me një dinamik të

paekuilibruar, dhe në thelb, me një tendencë të stagnimit.67

67 Në tabelën në f. 50 është treguar se si është rotulluar deficiti i përgjithshëm në fushën e shërbimeve

tregtare në periudhën nga viti 1993. në vitin 1998. Për më shumë informacion mbi të gjitha zhvillimet

ekonomike në Maqedoni në periudhën pas pavarësisë, shih: ASHAM, Strategija za izvoz na Republika

Makedonija, Shkup, 1999.

53

Deficiti i përgjithshëm në fushën e eksportit dhe importit të shërbimeve;

Vlerat janë paraqitur në miliona dollarë amerikanë:

Viti 1993. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998.

Të hyrat 84 172 185 154 128 131

Të dalat 238 326 385 309 273 303

Deficiti

total -154 -154 -200 -155 -145 -172

Burimi: Enti statistikor shtetëror i Republikës së Maqedonisë

Në këtë kryesisht ka ndikuar nga fakti se me zhdukjen e Jugosllavisë në botë u

ndryshua trajtimi ndaj republikave të mëparshme - ata janë u bënë shtete sovrane dhe të

pavarura,68 ajo që më parë quhej tregti e brendshme, papritmas bëhet tregti e jashtme, apo

qarkullim i tregtisë së jashtme. Për më tepër, në vitet e para pas pavarësisë, eksportet e

mallrave dhe shërbimeve është realizuar me një trend negativ, pra, me një normë

mesatare negative prej rreth 4.5 %.

Zvogëlimi i eksportit në Maqedoni, sipas ekspertëve të ekonomisë, ishte rezultat i

dy faktorëve. Nga njëra anë, struktura e pandryshuare prodhimit të mallrave, e cila edhe

pas pavarësisë, në thelb ka mbetur e pandryshuar, si e tillë, më nuk i përshtatej nevojave

68 Pas shkatrimit të RSF të Jugosllavisë u krijuan: Bosnja dhe Hercegovina, Kroacia, Maqedonia, Sllovenia,

Sërbia, Mali i Zi dhe Kosova, sot të gjitha janë anëtare "të reja" ( përveç Kosovës) të Kombeve të

Bashkuara.

54

të shoqërisë së re. Nga ana tjetër, e njëjta, struktura e prodhimit tashmë e vendosur, nuk

mundej ti përgjigjet kërkesave të tregjeve të huaja.

Ndërsa shkalla e importeve rritej me shpejtësi, veçanërisht shkalla e importeve të

mallrave të konsumit të gjerë, kurse norma e eksportit të kategorive mu të këtij lloj të

malli, ka shënuar zvogëlime të mëdha.69

Tregtia e jashtme e paraqitur në mijëra dollarë amerikanë

Viti 2000 2001 2000./2001

Vëllimi i tregtisë 3,403,731 2,882,613 84.7 %

Eksporti 1,318,993 1,184,759 89.8 %

Importi 2,084,738 1,697,854 81.4 %

Bilanci i tregtisë -765,745 -513,094

Mbulimi i importeve nga eksportet

63.3% 69.8%

Burimi: Enti statistikor i Republikës së Maqedonisë

Rënie shumë të madhe ka pasur në eksportin e Maqedonisë me shtetet e Evropës

Lindore - anëtare të ish-Bashkimit Sovjetik, pjesëtarja e eksporteve në këto shtete në

raport ndaj totalit të eksporteve në vitin 1990 ka shënuar një rënie prej 41%, kurse për

vitin 1998. ka arritur në 8%. Një rënie e papritur e volumit të eksporteve drejt shteteve të

Evropës Lindore dhe shteteve të ish-BRSS ka qenë pasojë e drejtpërdrejtë e ndryshimeve

në këto shtete, por edhe si pasoj e përshtatjes së ngadalësuar të prodhimit në Maqedoni,

69 Shih tabelën në faqen tjetër, nga e cila më së miri vërehet ky fenomen.

55

kushteve të kërkesës në këtë treg të rëndësishëm për te. Pjesëmarrja e eksporteve, pas

shpalljes së pavarësisë së Maqedonisë, ka qëndruar në nivelin rreth 37%.70

Është interesante se struktura e mallrave dhe shërbimeve të eksportit, për shkak të

ndryshimit të ngadalshëm në strukturën e prodhimit të mallrave në Maqedoni, në atë

periudhë nuk ka ndryshuar shumë. Besohet se një nga kushtet që çuan deri në këtë,

padyshim kanë qenë edhe vonesat e mëdha në procesin e investimit, dhe kjo ka çuar deri

te vonesa në procesin e rigjallërimit dhe ristrukturimit të kapaciteteve të prodhimit

ekzistues të atyre mallrave, të cilët ende kanë mundur të eksportohen. Bartësit e

eksporteve në vend edhe më tej ngelën subjektet që kishin qen të autorizuar për të

organizuar prodhimin e tekstileve dhe të produkteve tekstile, lëkurës dhe artikujve nga

lëkura, dhe metalet e ngjyrosura. Në mesin e eksportuesve të suksesshëm ishin subjektet

e organizuara dhe të autorizuara për të kryer biznes në të gjithë sektorët e prodhimit të

industrisë së maqedonase, veçanërisht në fushën e prodhimit të tekstilit dhe prodhimet e

lëkurës. Produktet e tekstilit, të lëkurës dhe metale me ngjyra kanë marr pjesë në

eksportet e përgjithshme në Maqedoni mesatarisht me 50% në disa vite kjo pjesëmarrje

ka qenë edhe më e madhe se 50%.

Në industrinë e tekstilit, e cila është dominante në strukturën e prodhimit

industrial, janë ndërtuar kapacitete të rëndësishme të cilët mbështeten në materialet e

importuara (pambuku, leshi) ose në ofrimin e shërbimeve partnerëve të huaj. Po kështu

edhe kapacitetet e industrisë për produktet e lëkurës në një masë të madhe janë të varura

nga materialet e papërpunuara që duhet të vijnë nga importi. Të dyja këta industri i

karakterizon rentabiliteti i ulët.71

Ndryshe nga produktet që i përmendëm më parë, produktet e industrisë së

ndërtimtarisë, të jo-metaleve, të pajisjeve, të produkteve të konsumit të përhershëm,

produktet kimike dhe produktet e drurit, kanë shënuar pjesëmarrje shumë të ulët në sasinë

70Sa për krahasim, vendet më të suksesshme në periudhën e tranzicionit pjesmarjen e eksporteve në PBB-

së nga 50% deri në 70%. B. Blazevski, Ostvarivanja i proekciji na izvozot na Republika Makedonija,

Shkup, 2000., f 351 71 Po aty, f. 353.

56

e përgjithshme të eksporteve. Veçanërisht pjesëmarrje të ulët kanë shënuar produktet e

freskëta dhe prodhimet bujqësore.

Me fjalë të tjera, struktura e mallrave të eksportit, veçanërisht struktura e atyre

produkteve industriale të cilat janë të pranueshme për eksport, ka pasur tendencë të

zvogëlimit, kështu që mundësit për zgjerimin e eksporteve në një bazë të përhershme

ishin shumë e ngushtuara,72 edhe aktiviteti i zvogëluar i eksportit nuk ka mundësuar

hapësirë më të gjerë të mjaftueshme për plasmanin e produkteve të gatshme. Sipas

vlerësimeve zyrtare, në strukturat e eksportit në këtë periudhë, në bazë të përdorimit të

produktit, më të përfaqësuara kanë qenë mallrat që paraqesin lëndën e parë, mallrat e

konsumit të gjerë, kurse pjesëmarrja e fondeve për investime kanë qenë shumë e vogël,

pothuajse e parëndësishme. Kjo tregon se eksportet e mallrave dhe shërbimeve në

ekonominë e Maqedonisë në atë periudhë është përbërë nga struktura e produkteve të tilla

të eksportit, të cilat kanë mundur të sjellin fitime dhe të ardhura shumë të ulëta. Realisht,

pra, nuk kishte asnjë hapësirë për të intensifikuar dhe për të rritur prodhimin. Këtë e

dëshmon edhe fakti se produkti i përgjithshëm kombëtar deri në vitin 1995. ka shënuar

vetëm norma të vazhdueshme negative; prodhimit kombëtar bruto, vetëm në periudhën

nga viti 1996. deri në vitin 1999. ka filluar të shënoj një rritje të lehtë.

Natyrisht, kjo pati një ndikim të drejtpërdrejtë në nivelin jashtëzakonisht të ulët të

mbulimit të importeve nga eksportet, që çoi edhe në rënien e volumit për të plotësuar

nevojat aktuale të ekonomisë dhe popullsisë në sasinë e nevojshme. Si rezultat kësaj , ka

ardhur deri te rritja e mëtejshme deficitit të pagesave të Maqedonisë. Prandaj, vetëm në

periudhën nga viti 1996. deri në vitin 1999., (Kur, megjithatë, është shënuar një rritje e

lehtë e eksporteve), bilanci i deficitit të pagesave të Maqedonisë ka arritur një nivel

relativisht të lartë në krahasim me fuqinë ekonomike të shtetit 550-600 milion dollarë

amerikanë. Ilustruese në këtë drejtim, janë të dhënat mbi tregtinë e jashtme të mallrave

dhe shërbimeve të kryera në dekadën e parë të shfaqjes së Maqedonisë si shtete i pavarur

dhe sovran, të cilat edhe strukturalist janë treguar këtu.

72 Po aty, f. 349-351.

57

3.2. Tregtia e jashtme e mallrave dhe shërbimeve

Tregtinë e jashtme të mallrave dhe shërbime në fazat e ndryshme të zhvillimit të

shtetësisë së saj, duke filluar nga shpallja e pavarësisë, Maqedonia e ka realizuar më

intensitet të ndryshueshëm. Në vitet e para, duke filluar nga shpallja e pavarësisë, për

shkak të një numri të rrethanave rënduese, Maqedonia ka shënuar ramje në krahasim me

periudhën e para pavarësinë e saj. Megjithatë, me përpjekje të mëdha disa trende janë

ruajtur. Për shembull, është ruajtur trendi i shkëmbimit me shtetet e tregut evropian.

Është ruajtur, por me një tendencë të konsiderueshme të reduktimit shkëmbimi me njësitë

federale të ish-Jugosllavisë. Gjithashtu, me rezultate relativisht të favorshme, janë ruajtur

edhe trendet e shkëmbimeve me shtetet që ishin dikur njësi federale të ish-Bashkimit

Sovjetik.

Në fakt, një e treta e totalit të tregtisë së jashtme të mallrave të Maqedonisë është

kryer në tregun e BE. Për sa u përket shërbimeve, Maqedonisë për në BE ka qenë edhe

më fuqishëm e fokusuar; pjesëmarrja në pjesën e shërbimeve ka arritur 41%.

Lidhshmëria e Maqedonisë me Bashkimin Evropian reflektohet edhe në fushën

financiare: Në strukturën e borxhit të jashtëm të Maqedonisë Bashkimi Evropian73 merë

pjesë me 55,10%.

Megjithatë, me të ardhura kombëtare më të ulëta se 25% nga të ardhurat mesatare

kombëtare në shtetet anëtare të BE, për Maqedoninë ishte jo reale të llogariste në

anëtarësim në Bashkimin Evropian. Prandaj, Maqedonia u angazhua për të siguruar një

shkallë relativisht të lartë të bashkëpunimit të gjithanshëm politik, jo vetëm me Shtetet

Anëtare të Bashkimit Evropian, por edhe me organet e shumta të BE-së, nga njëra anë,

kurse nga ana tjetër, bëheshin përgatitje serioze për të siguruar një normë të lartë të rritjes

73 Rapport Analitique pour l´avis sur la demande d´adhésion à l´UE présentée par l´ancienne République

yougoslave de Macédonie, Commission des Communautés Européennes, Bruxelles, 9 nëntor 2005 SEC

(2005) 1425, f. 38.

58

vjetore prej të paktën 7 % deri në 10%, që të paktën pak të arrihej të zvogëlohet dallimi i

madh që e ndan atë nga Evropa e bashkuar.74

Përveç kësaj, në planin e brendshëm, institucionet shtetërore dhe politike të

Maqedonisë kanë kryer disa vlerësime dhe kanë përcaktuar disa masa strategjike për të

forcuar themelet e shoqërisë dhe ekonomisë së Maqedonisë. Kështu, sipas vlerësimit të

ekspertëve të njohur të ekonomisë, në drejtim të deficitit të bilancit të pagesave, i cilat në

atë kohë për ekonominë e Maqedonisë ishte relativisht i lartë, nuk mund të lejohej që I

njëjti të ketë efekt kufizues mbi aktivitetin e eksportit në të ardhmen. Është marë

qëndrimi se deficiti në tregtinë e jashtme nuk duhet lejuar të zvogëlohet as me kufizimin

e eksportit sepse ajo mundet negativisht të ndikoj në zhvillimin e përgjithshëm ekonomik

dhe prosperitetin e Maqedonisë. Prandaj u propozua dhe u ndërmorën masat e duhura për

të ruajtur deficitin e bilancit të pagesave në kuadrin e tolerueshëm dhe nj gjendje e tillë e

deficit të bilancit të pagesave të përdorura në funksion për të rritur prodhimin dhe për të

forcuar aktivitetin ekonomik të shtetit.

Të konstatojmë veçanërisht nivelin e ulët të realizimit të eksportit të shërbimeve

në lëminë e ndërtimit dhe të turizmit në periudhën që pasoi menjëherë pas pavarësisë së

Maqedonisë. Të njëjtën shkallë ose në shkallë të ngjashme ishin edhe shërbimet që janë

karakteristikë e ekonomive të tregut, të tilla si konsignacioni, përfaqësimi, sigurimet dhe

shërbime të ngjashme. Përveç kësaj, zvogëlimi i dinamikës së eksporteve, që ndodhi në

mënyrë të konsiderueshme pas pavarësisë së Maqedonisë nuk pati ndikim në

përmirësimin e mbulimit të importeve me eksportet. Ajo nuk kishte ndonjë ndikim në

përmirësimin e bilancit të pagesave marrëdhënieve të Maqedonisë me botën. Kjo nuk ka

pasur ndikim as në nivelin e plotësimit të nevojave të ekonomisë, madje as në nj numër të

konsiderueshëm të popullsisë. Në vitet e fundit para përfundimit të shekullit të 20,

ekonomia e Maqedonisë ka shënuar një deficit të lartë të bilancit të pagesave, e cili kah

fillimi i vitit 2000. arriti, për mundësitë e Maqedonisë, një shifër të lartë në rreth 600

milion dollarë.

74 V. Kandikjan, V. Pendovska, T. Grozdanovski, Ekonomskite odnosi na Makedonija so Evropskata unija,

tendenciji i perspektivi, Shkup, 1995., f. 88.

59

Kreditë afatmesme dhe afatgjata edhe më tepër e kanë rritur koeficientin e i

borxhit të Maqedonisë. Kuptohet, kjo edhe më shumë e ka kufizuar zhvillimin ekonomik

të Maqedonisë. Prandaj ishte e nevojshme të merren masat e duhura që në një periudhë

relativisht të shkurtër kohore të shpejtohen dhe të rriten eksportet për të krijuar kushtet

elementare për servisim të rregullt të borxheve të huaja.

Ndër detyrat prioritare të shtetit të posa krijuar, ishte më se e nevojshme të

identifikohen dhe të përcaktohen mundësitë dhe perspektivat e zhvillimit ekonomik të

shtetit. Sepse ekonomia e Maqedonisë, e pa zhvilluar sa duhet para pavarësisë, e

dobësuar dhe e brishtë pas pavarësisë e çoi edhe vet shtetin e Maqedonisë në një gjendje

të rëndë politike. Prandaj, ndër detyrat prioritare të qeverisë së re, në ditët e para, në

muajt dhe vitet pas konstituimit si shtet i ri, sovran dhe i pavarur të Maqedonisë, pa

dyshim, ka qenë detyra për tu përcaktuar- kah të shkohet - pas daljes nga sistemi i RSF të

Jugosllavisë.

Për të gjetur përgjigjen e përshtatshme në pyetjen - kah të shkohet - pas largimit

nga sistemi i Jugosllavisë, pra pas shpalljes së pavarësisë, është paraparë një shqyrtim

analitik i situatës së përgjithshme dhe marrëdhënieve në të cilat në fillim të viteve

nëntëdhjeta të shekullit të 20, u gjet Maqedonia, kështu që gjatë vitit 1992. u fillua me

hartimin e projektit të titulluar "Krijimi i një strategjie kombëtare për zhvillimin

ekonomik të Maqedonisë", dhe është caktuar objektivi i saj . Objektivi kryesor i projektit

përbëhej në përgatitjen e dokumenteve me rëndësi strategjike për shqyrtimin afatgjatë për

dalje nga situata në të cilën gjendej ekonomia e Maqedonisë dhe për të siguruar kalimin

në një rritje të qëndrueshme ekonomike dhe modernizimin. Projekti u realizua gjatë vitit

1997.75 Njohurit deri te të cilat erdhën ekspertët përmes këtij projekti, kishin një rëndësi

75 Strategjia Kombëtare për zhvillimin ekonomik të Republikës së Maqedonisë me nëntitull - Zhvillimi dhe

modernizimi, (Nacionalna strategija za ekonomskiot razvoj na Republika Makedonija), është rezultat i

menjëhershëm i kontratës ndërmjet Qeverisë së Maqedonisë dhe UNDP – (United Nations

Development Program) Zhvillimi i këtij projekti është mbështetur dhe ndihmuar financiarisht nga

kontributi i Qeverisë Austriake.Me projektin ka menaxhuar akademiku Evgenij Dimitrov. Në procesin e

realizimit të këtij projekti jan përfshirë një numër relativisht i madh i ekspertëve (26 grupe pune).

Objektivi kryesor ishte të jap vlerësimin real të gjendjes dhe situatës dhe mundësitë për të tejkaluar

60

dhe ndikimin të madh në gjetjen dhe përzgjedhjen e rrugës më të mirë, më efektive për

më tej, në përgjithësi, për zhvillimin shoqëror dhe politik të Maqedonisë, për koncipimin

e marrëdhënieve dhe bashkëpunimit të mëtejshëm ndërkombëtar të Maqedonisë,

veçanërisht bashkëpunimi ndërkombëtar me shtetet fqinje dhe me shtetet e rajonit, të

cilave edhe ajo vetë u takon. Në këtë kontekst, është e sigurt, përparësia absolute në këtë

proces i përket zhvillimit të formave të tilla të bashkëpunimit të cilat Maqedoninë me

siguri e çojnë në drejtim të integrimit më të shpejtë dhe më të plotë në Bashkimin

Evropian.

3.3. Fillimet e kalimit të Maqedonisë në sistemin e ri ekonomik

Me miratimin e Kushtetutës së viti 1991., në drejtim të sistemit të ri politik dhe

ekonomik të shtetit, Maqedonia e ka konfirmuar angazhimin e saj për ndryshimin e

sistemit politik dhe ekonomik të shtetit, të cilin e kishte formuar vite me radhë në kuadër

të sistemit politik dhe ekonomik të ish-Jugosllavisë. Në fakt, kalimi i Maqedonisë drejt

një sistemi të ri politik dhe ekonomik ka filluar qysh gjatë vitit 1990, kurse formalisht

është proklamuar me Deklaratën për Sovranitetin e Republikë Socialiste të Maqedonisë,

më 25 Janar 1991. Ecja drejt një sistemi të ri ekonomik po vazhdon për gati se dy dekada.

Ki rrugëtim nuk shkon si një proces i programuar, por kryesisht si një transformim me

probleme dhe vështirësi të ndryshme, me ngecje dhe madje edhe me surpriza dhe dilema.

Ky proces i transformimit qysh prej në fillim, ka qenë i prekur nga e ashtuquajtura

ekonomia e nëndheshme, e cila zhvillimin e saj më intensiv e ka pasur gjatë dekadës së

parë të lindjes së shtetit të ri, ekonomia gri ende është prezentë në të gjithë sistemin

ekonomik të Maqedonisë.

Megjithatë, ndërmarrjet e vogla dhe të mesme të sektorit privat me një numër

relativisht të vogël të punësuarve, të cilat paraqiten në ekonominë e Maqedonisë me

pretendimet, të jenë bartës të rëndësishëm të sistemit të ri ekonomik të shtetit, i shënojnë

situatën e përgjithshme relativisht të rëndë në të cilën në fund të shekullit të 20-të u gjet Shteti

isapokrijuar, Maqedonia. Projekti, i cili u publikua në versionin e shkurtuar u botua nga Akademia në

vitin 1997., u konceptua si një dokument strategjik i cili do të shërbejë për zhvillimin dhe modernizimin

e vendit të gjithë deri në vitin 2020.

61

sukseset e tyre fillestare. Ajo është në të vërtetë. "Sektori privat", që nga fillimi i

realizimit të orientimit politik dhe sistemor të Maqedonisë për privatizimin e pronave

publike dhe shtetërore.

Duke u nisur nga pikëpamja se sektori privat do të paraqitet dhe do të filloj të

zhvillohet vetëm pas zbatimit të transformimit të pronës shoqërore në pronë private.

Megjithatë, për lindjen e sektorit privat dhe bizneseve të vogla nuk është dashur të pritet

për zbatimin e privatizimit, por ka qenë e mjaftueshme që nga sistemi ekonomik të

mënjanohen pengesat ligjore dhe ideologjike dhe ki sektor të paraqitet dhe të filloj të

rritet me ritëm shumë më shpejt se sa realisht pritej, gjë e cila në qarqet e caktuara

politike dhe profesionale u vlerësuara si paradoks. Paradoksi është bërë edhe më i madh

kur sektori privat "i vetëlindur", pavarësisht nga mangësitë e saja dhe vështirësitë në

zhvillim,76 është rritur dhe forcuar deri në atë masë sa që ka filluar të mos respektojnë as

bazat e rregullimit ligjor të shtetit: ndërmarrjet e vogla dhe të mesme, të cilat janë

paraqitur në skenën ekonomike, menjëherë para dhe pas shpalljes së pavarësinë së shtetit

të Maqedonisë, shpejt morën një rol të rëndësishëm në zhvillimin e përgjithshëm

shoqëror të Maqedonisë dhe filluan të veprojnë më lirshëm se sektori i njëjtë në shtetet e

zhvilluara perëndimore me ekonomi të tregut tradicional.77

3.3.1. Vështirësitë me privatizimin e pronës shtetërore

Shfaqja dhe rritja e sektorit privat, apo sektorit, "të vogël" në ekonomi, në vetvete

as për së afërmi nuk e zgjidhi çështjen e privatizimit të pasurive shtetërore.

Procesi i privatizimit të pasurive shtetërore, për fat të keq, ende është në proces

dhe është i shoqëruar me probleme të shumta. Problemet me privatizimin e pronës

shtetërore filluan të rriten në fillim të vitit 1994. Këtij fenomeni, dmth., stagnimit të

76 Më shumë për këtë, shih: Zarezankova-Potevska, M., zhvillimi teknologjik i vogël dhe të mesëm

preprijatija Co forcimin e bashkëpunimit me partnerët e huaj, botimi me titull "kapitalit të huaj në

funksion të zhvillimit teknologjik të Republikës së Maqedonisë, në:" Dokumentet dhe diskutimet e

mësuar "tubim, Shkup, 20 mars 2003. , f. 85-102. 77 ASHAM, Nacionalna strategija ..., op. cit, f. 37.

62

procesit të privatizimit dukshëm i kanë kontribuar një numër madh faktorësh.78 kanë

ardhur në pah veçanërisht problemet në sektorët e mëparshëm të ekonomive të mëdha, të

tilla si, kombinatet, fabrikat e mëdha, shtëpitë e mëdha të mallrave, etj. Gjatë rregullimit

të këtij sistemi i është dhënë prioritet efikasitetit të veprimit në këtë fushë. Megjithatë,

ajo ka ngjallur një konflikt të mprehtë me drejtësinë sociale. Papunësia është rritur

ndjeshëm; janë paraqitur, dhe ende janë të pranishëm grevat e punëtorëve në një numër të

ndërmarrjeve të privatizuara ose në të cilat procesi i privatizimit nuk është përfunduar

ende.79

Zhvillimi i sektorit privat është i ndjekur edhe me shfaqjen e ekonomisë së

nëndheshme. Për disa qarqe politike dhe profesionale, shfaqja e ekonomisë së

nëndheshme ka qenë e papritur. Paraqitja e saj në ekonominë e Maqedonisë ka shkaktuar

shumë probleme dhe vështirësi. Shqetësim të veçantë kanë nxitur problemet e

sapokrijuara ekonomike dhe financiare si pasojë e ndikimit negativ të ekonomisë

nëntokësore në marrëdhëniet e përgjithshme në ekonominë e Maqedonisë, pasi një

anomali e tillë nuk pritej, dhe fakti që ekonomia nëntokësore në shtetet e zhvilluara, me

ekonomi të tregut, manifestohet në një shkallë shumë më të vogël.80 Pjesa e ekonomisë

nëntokësore në aktivitetin e përgjithshëm ekonomik në Maqedoni e ka arritur lartësinë e

mbi 30%.81

Sektori industrial në Maqedoni, në periudhën e tranzicionit ka hyr me tendencën e

stagnimit në sferën e prodhimit, me strukturë të pafavorshme të prodhimit, amortizimi të

lartë të teknologjisë, performanca e dobët e eksportit, varësia e lartë nga importet, një

ngecje e gjatë në investime, dhe me humbjet e pranishme me trend të rritjes, me normën

78 Më shumë për këtë, shih: T. Sllaveski, Makedonskata ekonomija vo tranzicija – propušteni možnosti,

alternativni rešenija, Shkup, 1995, fq. 3-9 79 Rapport Analitique pour l´avis sur la demande d´adhésion à l´UE présentée par l´ancienne République

yougoslave de Macédonie, Commission des Communautés Européennes, Bruxelles, 9 nëntor 2005 SEC

(2005) 1425, f. 38., 46 - 48.; shih edhe: ASHAM, Nacionalna strategija…, op. cit., f. 1425, f. 38., 46 -

48.; shih edhe: ASHAM, Nacionalna strategija …, op. cit., f. 37. e më tej. 80 Pjesa e ekonomisë gri në vendet e zhvilluara me ekonomi të tregut, në aktivitetin e përgjithshëm

ekonomik nuk kalon 10 %. 81 ASHAM, Nacionalna strategija..., op. cit, f. 37

63

gjithnjë në rritje e sipër të papunësisë . Në strukturën e industrisë në vitet e para pas

pavarësisë, pjesëmarrja e prodhimit të lëndëve të para dhe mallrave të ndërmjetëm ishte

relativisht e lartë.82 Kapacitetet e ndërtuara të metalurgjisë së zezë dhe me ngjyra, kimisë

bazike, kapacitet për prodhimin e fijeve tekstile dhe pëlhurave, si dhe kapacitete në

industriale në lëmin e materiale të papërpunuara, janë mbështetur në komponentet e

rëndësishme që mund të sigurohen vetëm nëpërmjet importeve.

Prodhimit industrial, në kushte dhe kufizime të pafavorshme financiare, si dhe në

rrethanat jo të favorshme që kanë mbizotëruar në fillim të viteve nëntëdhjetë, ka shënuar

një rënie drastike.83 Në periudhën nga viti 1991-1995. zvogëlimi mesatar i prodhimit

industrial në Maqedoni ka qenë 13%. Pas shumë viteve ngecje dhe lëvizje negative,

prodhimi industrial në Maqedoni filloi të stabilizohet; për herë të parë pas shumë vitesh,

në vitin 1996. në krahasim me vitin e mëparshëm 1995 ka shënuar rritje reale prej 3.1%.

Megjithatë, kjo rritje ishte jetëshkurtër, pasi prodhimi industrial i Maqedonisë vazhdoi të

regjistroj rënie të vazhdueshme, deri në vitin 2005.84

Për këto edhe shumë fenomene dhe probleme të tjera negative në ekonominë e

Maqedonisë, me fillimin e hyrjes së saj në periudhën e re historike, paraqiteshin pyetje të

reja dhe dilema të reja, shfaqeshin probleme të reja shoqërore dhe ekonomike. U bë e

domosdoshme nevoja për ndërhyrje më të gjera dhe më të thella në sistemin ekonomik;

filloi reformimi i saj.

82 Prodhimi i lëndëve të para dhe i materialeve për përpunim kanë marrë pjesë në prodhimin total në vitin

1994., gati se me një të tretën. 83 Prodhimi industrial në Maqedoni në vitin 1995., në krahasim me 1989 ka shënuar rënie pothuajse 50%.

Shih: ASHAM, Nacionalna strategija..., op. cit, f. 242 84 Krahasuar me vitin 1990. (indeksi 100), prodhimi i përgjithshëm industrial në Maqedoni ishte si vijon: në

vitin 2000. - 53% në vitin 2001. - 51% në vitin 2002. - 42% në vitin 2003. - 51% në vitin 2004 - vetëm

45%! Për më shumë informacion: Enti statistikor i Republikës së Maqedonisë, botimi vjetor. 2005, f..

463

64

3.3.2 Formësimi i sistemit të ri ekonomik

Ndryshimet e thella në sistemin ekonomik të Maqedonisë u bënë të nevojshme.

Këto ndryshime duhej të formuloheshin dhe të sjellshin në harmoni me kërkesat

shoqërore dhe politike. Procesi i formimit të sistemit të ri ekonomik të Maqedonisë ka

filluar, vazhdon dhe do të vazhdojë si proces.

Megjithatë, nga pikëpamja e nevojave, ky proces është mjaft i ngadalshëm dhe

joefikas. Në të vërtetë, janë arritur edhe disa rezultate të rëndësishme, në disa sektorë të

ekonomisë janë arritur edhe rezultate të kënaqshme. Megjithatë, pakënaqësitë për shkak

të ngadalësisë në rrjedhën e procesit vazhdojnë të jen prezentë. Kjo pakënaqësi e shton

pozitën e papërshtatshme financiare të popullatës. Kjo pakënaqësi e shton më tej edhe

paraqitjen dhe rritjen e dukurive të caktuara negative shoqërore, të tilla si rritja e

korrupsionit, lindjen dhe rritjen e krimit ekonomik. Korrupsioni në mënyrë të

pashmangshme i ndjek mekanizmat administrativ dhe burokratik, të cilët e marrin fuqinë

e tyre nga shteti. Korrupsioni zakonisht është i lidhur me rolin e qeverisë si një nga

aktorët kryesorë në marrëdhëniet e përgjithshme ekonomike të një shteti.85 Në dekadën e

pare prej pavarësisë të Maqedonisë, këtë pakënaqësi posaçërisht e ka krijuar dhe

përforcuar paqëndrueshmëria e monedhës kombëtare. Për këtë arsye, organet publike dhe

institucionet shtetërore të Maqedonisë, të gjithë këto e kuptuan nevojën për të ruajtur

stabilitetin e monedhës, për të mbajtur ekuilibin në buxhet, nevojën për të mbajtur

ekuilibrin në bilancin e pagesave dhe të tregut, nevoja për fillimin dhe pagesën e rregullt

të borxhit të jashtëm, nevoja për të gjetur zgjidhje të reja në fushën e mbrojtjes sociale

dhe mbrojtjen e popullatës, në veçanti nevojën për ristrukturimin e sistemeve të

përgjithshme shoqërore dhe ekonomike me kërkesat më të mëdha për përshtatjen e

bashkëpunimit me partnerët e huaj, veçanërisht me Shtetet Anëtare të Bashkimit

85 Fenomeni i korrupsionit si një e keqe e përgjithshëm shoqërore dhe një kërcënim shumë serioz ndaj

qeverisë dhe institucioneve shtetërore në Maqedoni dhe format e saja të shprehjes, shih: V. Kambovski

- P. Naumovski, Korupcijata – najgolemo opštestveno zlo i zakana za pravnata država – Komentar na

Zakonot za sprečuvanje na korupcija i na Zakonot za sprečuvanje na perenje pari, so prilozi na akti od

megunarodnite organi i organizacii i drugi akti, Shkup, 2002.

65

Evropian dhe Bashkimin Evropian, e cila kërkonte një sistem rregullash të reja shtetërore.

Nevoja për të reformuar sistemin ekonomik të Maqedonisë më së miri e ka ilustruar

gjendja në tregtinë e jashtme. Karakteristika e përgjithshme e tregtisë së jashtme të

Maqedonisë në periudhën nga viti 1985 - 1990. paraqet një rritje të vazhdueshme në

tregti (përveç për vitin 1986, kur ajo ishte ende një nga njësitë federale të ish-

Jugosllavisë).Në vitin 1986. pjesa e tregtisë së jashtme ka shënuar zbritje prej më se

11.6%! Kështu që në vitin 1990., pra, në prag të formimit të Maqedonisë shtet i pavarur

dhe sovran, ka pasur një rritje të përgjithshme në volumin e tregtisë në krahasim me vitin

1985 arriti në 20,96%, kurse në krahasim me vitin më të ulët, 1986., kjo rritje arriti në

36.8%.

Është e nevojshme të theksohet se ky trend në tregtinë e jashtme ishte më shumë

rezultat i ndryshimeve në aktivitetin e importeve në shtet se sa i ndryshimeve të eksportit.

Eksportet pa ndërpre kanë ndryshuar, kështu që në vitin 1988., ka arritur nivelin më të

lartë, me atë që menjëherë në vitin 1989 ka ra në 1.1%, gjegjësisht me 12.8% ka qenë më

i ulët krahasuar me vonë, me 1990. Importet, në anën tjetër, kanë shënuar rritje të

përshpejtuara, duke arritur nivelin më të lartë 1990., kur ajo ishte 30.7% më e lartë se në

periudhën fillestare në vitin 1985., në krahasim me nivelin më të ulët të importeve në

vitin 1986., kjo rritje ishte pothuajse 50% (më saktë, 49,3%).86

Përndryshe, marrëdhëniet e jashtme dhe marrëdhëniet e përgjithshme ekonomike

të Maqedonisë me shtetet e huaja, sidomos në periudhën pas vitit 1990., janë kryer në

kushte dhe trende jashtëzakonisht të pafavorshme politike dhe ekonomike. Tendencat

recesive të ndjekura me procesin e tranzicionit të ekonomisë të Maqedonisë, edhe më

tepër e kanë përkeqësuar gjendjen e përgjithshme. Shkatërrimi I Jugosllavisë si pasojë të

menjëhershme kishte humbjen e tregjeve të caktuara. Futja e sanksioneve kundër RF të

Jugosllavisë, bllokada e njëanshme nga ana e Greqisë, si dhe faktorë të tjerë kanë

kontribuar që tregtia me jashtë në vitin 1991. është zvogëluar në krahasim me vitin

86 Kandikjan, V. Pendovska, T. Grozdanovski, Ekonomskite odnosi na Makedonija so Evropskata unija,

tendenciji i perspektivi, Shkup, 1995., f. 46.

66

paraprak me 4.5%. Të njëjtat trende janë regjistruar dhe në vitin 1992. - Ulja prej 9% dhe

në vitin 1993. - kjo rënie është 14.7%.87 Megjithatë, edhe pse kjo tendencë ka vazhduar

edhe pas viti 1994 dhe ka zgjatur - deri në fillim të shekullit të ri - 2000. dhe 2001. vit që

nga viti 1994. importet e përgjithshme kanë shënuar një rritje të konsiderueshme në

krahasim me totalin e eksporteve, pasi që kapacitetet e prodhimit për tregun e huaj në

Maqedoni vijnë duke u dobësuar gjithnjë e më tepër! Me këtë edhe deficiti i tregtisë së

jashtme shënon rritje të përhershme. Këto të dhëna, tabelat në shtojcën për tregtinë e

përgjithshme të jashtme të Republikës së Maqedonisë, i bëjnë më reale.88

3.4. Bashkëpunimit ekonomik i Maqedonisë me shtetet e treta

Periudha e zhvillimit të marrëdhënieve të Maqedonisë me shtetet e treta është e

lidhur me shpalljen e saj si një shtet i pavarur dhe sovran. Fillimi i kësaj periudhe është i

shënuar me një kompleksitet të theksuar të marrëdhënieve të përgjithshme të brendshme

dhe të marrëdhënieve të shtetit të rri me shtetet në rajon dhe më gjerë.

Të dyja këto kategori të marrëdhënieve, që nga fillimi, i ka karakterizuar

jostabiliteti i konsiderueshëm. Maqedonia në këtë drejtim, nuk është dalluar shumë jo

vetëm nga shtetet e porsaformuara por edhe nga shtetet që kanë përjetuar tranzicionin.

Për të ndryshuar gjendjen e tillë të marrëdhënieve nevojiten përpjekje të mëdha dhe sasi

të mëdha të fondeve të investimeve që sa më shpejt këto marrëdhënie të përmirësohen.

Zhvillimin e marrëdhënieve ekonomike mes Maqedonisë dhe shteteve fqinje

realizohej në prani të shumë vështirësive të cilat para së gjithash kanë qenë të natyrës

joekonomike. Këto rrethana kanë kufizuar mundësitë dhe kanë minimizuar përpjekjet për

përmirësimin dhe zhvillimin më të gjerë dhe më të mirë të marrëdhënieve dhe

bashkëpunimit fqinjësor.

87 Po aty, f. 49. 88 B. Blazevski, Članstvo na Republika Makedonija vo Svetskata trgovska organizacija vo funkcija na

izvozot i razvoj, Punim i botuar në publikimin me titull, Izvoznite možnosti na Republika Makedonija vo

uslovi na členstvo vo Svetskata trgovska organizacija, Shkup, 2002., f. 24-25. (Tabela në f. 68).

67

Tregtia e jashtme e Maqedonisë me shtetet fqinje, si që tregojnë treguesit

krahasues nuk ka qenë mjaft efektive. Nëse kësaj i shtohen edhe tiparet themelore të

përbërjes ekonomike të kësaj tregtie, në të cilat, në thelb, janë lëndët të para dhe mallrat

e ndërmjetëm në fazën e ulët të përpunimit e kanë përbërë pjesën më të madhe, dhe të

cilat në shumë raste janë karakterizuar me paqëndrueshmëri, shkëmbimin e mallrave të

Maqedonisë me fqinjët e ka bërë edhe më shumë të ndërlikuar.

Në mbështetje të këtyre konstatimeve më së miri flasin faktet e mëposhtme. Në

vitin 1985., Maqedonia për shembull, ka bërë tregti me shtetet fqinje në shumën prej 157

milion dollar, që përfaqëson 11% të totalit të eksporteve dhe importeve të Maqedonisë,

ose 3,7% të totalit të tregtisë së Jugosllavisë me fqinjët. Shkalla e mbulimit të importeve

me eksporte të Maqedonisë me shtetet fqinje në vitin 1985. arriti në 83%, kjo përqindje

është relativisht e lartë, duke pasur parasysh se shkalla e mbulimit të importeve totale me

eksportet totale të Maqedonisë ka arritur në vetëm 63%. Ki mbulim ka ardhur si rezultat

i mundësive të zvogëluara për importet nga shtetet fqinje në Maqedoni, si dhe nga vëllimi

i vogël i eksporteve nga Maqedonia në këto shtete.

Përveç kësaj, në tregtinë e përgjithshme të Maqedonisë me fqinjët, me rreth 80%

kanë marrë pjesë Bullgaria dhe Greqia. Megjithatë, edhe tregtia me këto shtete në vitet e

caktuara, ka qenë e karakterizuar nga luhatjet e mëdha, dhe paqëndrueshmërinë e

trendëve të eksport-importit.

Lidhur me eksportet e Maqedonisë në Bullgari vendin kryesor e kanë zënë lëndët

e para dhe mallrat e ndërmjetëm në fushën e industrisë kimike (fibrat sintetike, plastika)

dhe tekstile (fije, pëlhura), ndërsa pjesëmarrja e mallrave të konsumit të gjerë dhe të

mallrave të konsumit të përhershëm ka qenë e ulët. Në importet nga ky shtet kanë

dominuar lëndët e para dhe mallrat e ndërmjetëm nga metalurgjia (hekuri skrap,

gjysmëfabrikatet e mbështjellura), kimia, dhe disa produkte të konsumit të gjerë. Sa i

përket eksporteve në Greqi, një e treta i takon mishit të viçit dhe qengjit, dhe një pjesë e

konsiderueshme i takon kimikateve të caktuara (polyvinyl-klorid) dhe drurit (paneleve të

drurit dhe paketimit). Për dallim nga kjo, eksportet e mallrave të qëndrueshëm kanë qenë

shumë pak të përfaqësuar. Në importet nga ky shtet më të përfaqësuara kanë qenë

produktet e sektorit të agrarit (portokalli, limoni, rrushi, ullinjtë, pambuku), si dhe disa

68

lëndë të para dhe mallra të ndërmjetëm (nafta për ngrohje, fibrat sintetike me gjatësi të

caktuar,).

Pjesa e eksporteve dhe importeve me Shqipërinë në vitin 1985 ka arritur në rreth

12% të totalit të tregtisë me shtetet fqinje të Maqedonisë; pjesa e Turqisë prej rreth 7%,

ndërsa pjesëmarrja e Qipros ka qenë shumë vogël. Në eksportin e Maqedonisë, Shqipëria

ka marrë pjesë me lëndë të para kimike (fibra sintetike), produktet e industrisë së tekstilit,

prodhime metalurgjike, produkte bujqësore dhe disa produkteve nga industria elektrike

(transformator). Megjithatë në importet, nga ki shtet fqinj kanë dominuar, koncentrati i

kromit energjia elektrike dhe materiale të tjera të para dhe mallra të ndërmjetme. Në

lidhje me eksportet për në Turqi u përfaqësuan mishi i qengjit, klorit polyvinyl dhe disa

produkte tjera kimike dhe materiale në fushën e metalurgjisë (ferrolegurat), ndërsa

importet përbëheshin nga pambuku i pa përpunuar, koncentrati i kromit, fije pambuku

dhe disa produkte nga sektori agrar . Shkëmbimi i Maqedonisë me Qipron, mund të

thuhet, ka pasur më tepër karakterin e rastësisë, nuk ka qenë e programuar, as nuk ka

pasur marrëveshje të veçanta, kështu që eksport-importit i Maqedonisë me Qipron

pothuajse ka qenë i parëndësishëm.

Rezultate të pakënaqshme me shtete fqinje ka pasur edhe në sferën e këmbimeve

turistike. Për shembull, në tregtinë e jashtme turistike të Jugosllavisë me Greqinë, në vitin

1985. Maqedonia ka marrë pjesë me 15% nga numri i përgjithshëm i vizitorëve, ose me

11% nga numri i përgjithshëm të netëve. Por kjo tregti turistike ka pasur edhe karakter

transit. Për ndryshim nga kjo situatë, turistët nga Jugosllavia, dhe brenda tyre, turistë nga

Maqedonia në ekonominë turistike të Greqisë marinë pjesë shumë ma tepër. Këmbimi

turistik me Bullgarinë është zhvilluar në një nivel shumë më të ulët, këmbimi mezi është

arritur në 4% nga totali i shkëmbimeve turistike të Maqedonisë me shtetet e huaja.

Format më të lartë të bashkëpunimit mes Maqedonisë dhe shteteve fqinje, si dhe

vetë shkëmbimi, është realizuar në korniza modeste. Rezultatet e para janë arritur në

sferën e bashkëpunim afatgjatë në kooperimin në prodhim (me Bullgarinë dhe Greqinë)

në disa lëmi industriale (kimi, elektrikë, tekstil, etj). Këtu mund të përmendet edhe

bashkëpunimi ndërkufitar i Maqedonisë me shtetet fqinje. Kjo formë e bashkëpunimit,

69

edhe pse përfaqëson një formë shumë të përshtatshme për kontakte të Maqedonisë me

fqinjët, ka qenë shumë pak e përdorur.89

Bashkëpunimi midis Maqedonisë dhe shteteve fqinje në fushën e tregtisë ka

vazhduar edhe pas pavarësisë.90 Në periudhën para pavarësisë, shumica e eksporteve të

Maqedonisë janë realizuar në tregjet e shteteve të Evropës Lindore. Në këtë ka ndikuar

politika dhe marrëdhëniet politike, faktorët gjeografik (afërsia), metoda e pagesës

(nëpërmjet shkëmbimit të mallrave), tradita, varësia e veçantë e këtyre zonave nga

importi i mallrave strategjik, i lëndëve të para dhe mallrave të ndërmjetëm (naftë, gaz,

pambuk, etj), si dhe fakti se këto tregje përgjithësisht nuk kanë zgjedhur shumë. Eksporti

i Maqedonisë në të ashtuquajturën zona e kliringut ka mbuluar gati se gjysmën e të gjithë

eksportit.91

Në fillim të viteve tetëdhjetë pjesa e Maqedonisë për zonës e Kliringut fillon të

ulet, duke rezultuar në vitin 1990. në një nivel prej dy të pestat e totalit të eksporteve. Për

më tepër, pas pavarësisë, eksportet e mallrave nga Maqedonia në këto zona kanë rënë

shumë shpejt.92

Në periudhën nga pavarësia e deri në fund të shekullit të kaluar, Maqedonia ka

bërë përpjekje të mëdha për të zgjeruar tregjet e huaja për prodhimet e saj. Ka pasur

kontakte të shpeshta, me shtetet fqinje dhe të rajonit. Deri tani janë vendosur marrëdhënie

tregtare relativisht të favorshme të bazuara në konventat përkatëse ndërkombëtare me

shumë shtete në rajon.93

Në përpjekjet e saj për të gjetur numër sa më të madh të shteteve-partnere për

tregti dhe marrëdhënie tjera ekonomike, Maqedonia i ka kushtuar rëndësi të madhe

89 Po aty, f. 130-136. 90 Më shumë në lidhje me fushëveprimin dhe format e shkëmbimit midis Maqedonisë dhe fqinjëve të saj në

periudhën në mes të 1995 dhe 1998. vit, shih: " Strategija za izvoz na Republika Makedonija ",

ASHAM, Shkup, 1999, f.. 69 -77. 91B. Blazevski, „Ostvaruvanja i proekciji na izvozot na Republika Makedonija " Shkup, 2000., f. 174 92 Po aty, f. 74. 93 Me Serbinë, Malin e Zi, Kroacinë, Bullgarinë, Turqinë, Shqiprinë dhe Kosovën.

70

krijimit ose zgjerimit të marrëdhënieve ekonomike dhe bashkëpunim të përgjithshëm me

të gjitha shtetet e Evropës Juglindore, si në bazë bilaterale ashtu dhe multilaterale. Disa

arsye flasin në mbështetje të këtij angazhimi. Para së gjithash çështja e afërsisë

gjeografike. Nëse marrim parasysh marrëdhëniet e bashkëpunimit të vendosura më parë

në kuadër të Jugosllavisë, në pyetje është ende një traditë dhe një njohuri e mirë me njëri-

tjetrin. Lidhjet ekzistuese të trafikut dhe infrastruktura ekzistuese e transportit paraqesin

një faktor me rëndësi të madh për të gjithë atë që u tha më lart.

Orientimi reciprok i ekonomive të Maqedonisë dhe të shteteve të Evropës

Juglindore ka paraqitur, edhe sot paraqet një faktor të rëndësishëm në nxitjen krijimin dhe

zhvillimin e mëtejshëm të suksesshëm të këtyre marrëdhënieve. Ngjashmëritë historike

në zhvillimin e marrëdhënieve shoqërore në periudhën pas Luftës së Dytë Botërore dhe e

cila zgjati deri në shpërbërjen e sistemit shoqëror socialist, e bëri që këto shtete përsëri të

"takohen" në procesin e tranzicionit. Në këtë mënyrë ata, për shkak të natyrës së

problemeve dhe vështirësive në fushën e ekonomisë, edhe një herë u afruan. Megjithatë,

është e sigurisht se përvoja e fituar deri tani e Republikës së Maqedonisë në procesin e

bashkëpunimit me shtetet fqinje dhe të rajonit, në rastin e çështjeve të zhvillimit të

përgjithshëm si dhe të marrëdhënieve shoqërore dhe ekonomike në përgjithësi, tregon

qartë se ajo me këto shtete ka shumë gjëra të përbashkëta. Organet dhe institucionet

përkatëse të Maqedonisë dhe të shteteve përkatëse duhet të hulumtojnë, të gjejnë, dhe të

vlerësojnë se çka është e përbashkët në ekonomitë e tyre që i bënë ata të ndajnë interesa

të përbashkëta dhe mund të vazhdojnë me sukses të bashkëpunojnë, për të promovuar

marrëdhënie të veçanta të përbashkëta për mirëqenie dhe përfitime të përbashkëta.

Tregtia e jashtme e Maqedonisë me fqinjët e saj, Shqipërinë, Bullgarinë, Greqinë dhe

Turqinë në periudhën që nga viti 1995. deri në vitin 1998. ka qenë mjaft e suksesshme,

dhe pse ende nën nivelin e mundësive reale. Tabelat që vijojnë, flasin në mënyrë të qartë

për këtë. Tabela e parë më poshtë, tregon dy vlera: vëllimin e eksporteve nga Maqedonia

në këto shtete fqinje dhe përqindja e pjesëmarrjes së tillë në vëllimin e përgjithshëm të

shkëmbimeve të Maqedonisë me botën. Në tabelën e dytë më poshtë, gjithashtu janë

71

treguar dy vlera: vëllimi I importeve nga këto shtete fqinje dhe përqindje e pjesëmarrjes

së importeve në vëllimin e përgjithshëm të importeve të Maqedonisë jashtë shtetit.94

1) Vëllimi dhe përqindja e pjesëmarrjes së eksporteve në vëllimin tregtar të

Maqedonisë me botën

Shteti Shuma në miliona dollarësh shuma në përqindje

Viti `95. `96. `97. ´98. `95. `96. `97. ´98.

Shqipëria: 24.7 32.6 33.1 13.3 2.1 2.8 2.8 1.0

Bullgaria: 256.0 38.2 31.7 42.6 21.3 3.3 2.6 3.2

Greqia: 14.2 102.4 97.4 83.3 1.2 8.9 8.1 6.3

Turqia: 38.3 18.2 22.7 9.1 3.2 1.6 1.9 0.7

.Burimi„Strategija za izvoz na Republika Makedonija“, ASHAM, Shkup, 1999., f. 70.

94 Shih tabelat në dy faqet në vazhdim.

72

2) Vëllimi dhe përqindja e importeve në vëllimin e përgjithshëm të importeve të Maqedonisë

Shteti Shuma në miliona USD$ shuma në përqindje

Viti `95. `96. `97. ´98. `95. `96. `97. ´98.

Shqipëria: 8.2 5.1 3.9 2.0 0.5 0.3 0.2 0.1

Bullgaria: 255.9 107.5 98.2 86.2 14.9 6.6 5.6 4.5

Greqia: 28.9 77.4 127.1 113.3 1.7 4.8 7.3 5.9

Turqia: 55.2 44.3 49.3 51.4 3.2 2.7 2.8 2.7

Burimi: „Strategija za izvoz na Republika Makedonija“, ASHAM, Shkup, 1999., f. 70.).

Në çdo rast, zgjerimi dhe intensifikimi i përgjithshëm i tregtisë reciproke, është

me interes të veçantë për të gjitha shtetet e rajonit. Në këtë element të bashkëpunimit, me

vendosjen e kontakteve të para me shtetet e Evropës Juglindore, BE-ja këmbëngul sepse,

"bashkëpunimi sjell paqe."95

95 " Bashkëpunimi sjell paqen" - është një nga idetë themelore në të cilën mbështetet Pakti i Stabilitetit për

Evropën Juglindore. Të cekim edhe ate se tashmë ka disa nisma konkrete. Kështu, prefekti i një qyteti

bregdetar Grek - Aleksandropolisit, në fund të nëntorit të vitit 2000., në një rast ceremonial me rastin e

mikpritjes së delegacionit turk, deklaroi se qyteti i Aleksandropolisit tashmë ka vendosur kontakte me

73

Interesi për bashkëpunim të ndërsjellë ekonomik dhe të përgjithshëm ndërmjet

shteteve të rajonit të cilit i përket edhe Maqedonia, si dhe shteteve të Evropës Juglindore

është theksuar në veçanti në pjesën hyrëse të Marrëveshjes për bashkëpunim midis ish

Republikës Jugosllave të Maqedonisë (IRJM) dhe Bashkimit Evropian, të nënshkruar në

Luksemburg më 29 Prill 1997. vit (Marrëveshja për Bashkëpunim). Besohet se të gjitha

shtetet në tranzicion në këtë pjesë të botës, pas largimit të socializmit dhe të

marrëdhënieve socialiste shoqërore në histori; do të munden , më lehtë dhe më shpejtë të

dalin nga situata aktuale, kryesisht e pafavorshme, situata e përgjithshme ekonomike dhe

shoqërore në të cilin është gjinden aktualisht. Kjo gjithashtu do të ju mundësojë një

bashkëpunim më të mirë, më të madh dhe më të zhvilluar me shtetet e BE, dhe në të

ardhmen, në përputhje me objektivat e BE-së, dhe përfshirjen e tyre definitive në

anëtarësim të përhershëm në këtë organizatë të integrimit ekonomik tash për tash në botë,

shumë të rëndësishme.

Bashkëpunimin ekonomik me botën për Maqedoninë është shumë rëndësishëm,

mund të themi i karakterit ekzistencial. Në këtë drejtim, bashkëpunimi i Maqedonisë me

BE-në ka peshë edhe më të madhe. Disa faktorë flasin në favor të kësaj.96 Maqedonia me

vet daljen në skenë si një shtet sovran dhe pavarur dhe anëtar i Kombeve të Bashkuara

(KB) dhe i komunitetit ndërkombëtar, e mësuar edhe nga përvoja kur ajo ishte njësi

federale e ish Jugosllavisë, dhe pas vëzhgimit të kujdesshëm të situatës ekonomike,

politike dhe të përgjithshme në vend, pa dyshim u përcaktua për integrim më të ngushtë

ekonomik me botën, duke i dhënë prioritet anëtarësimit në Bashkimin Evropian.97 Sepse,

Turqinë në fushën e sportit. - Ne patëm një takim me kryetarin e Thrakisë Lindore, e kemi në plan të

vizitojmë disa qytete turke, që të mund të vazhdojmë të bashkëpunojmë në fushën e sportit dhe kulturës.

Hapat e ardhshëm do t'i kushtohen bashkëpunimit në fushën e ekonomisë, tha zyrtari Grek i përmendur

më lart. Sot, përveç Kroacisë dhe Maqedonisë, edhe Turqia ka statusin e shtetit kandidat për anëtarësim

në BE. 96 Për më shumë detaje në lidhje me të: Godišen izveštaj 1998., Narodna banka na Republika Makedonija

Shkup, 1999, f. 82-87. 97 Përveç kushteve të natyrës ekonomike, anëtarësimi në BE nënkupton edhe përmbushjen e kushteve të

caktuara politike. Një analizë e tillë e kushteve, kryesisht politike, për tu bërë kandidat dhe për tu

anëtarësuar në BE nga pikëpamja e interesave dhe aftësive të Maqedonisë, ka dhënë D. Taskovska në

74

derisa Maqedonia ishte njësi federale e ish Jugosllavisë, vetëm eksporti i mallrave dhe i

shërbimeve, për shembull, realizohej me një numër shumë të vogël të shteteve.

"Hapësira" e exportit për produktet dhe shërbimet e Maqedonisë ishte relativisht ngushtë

e fokusuar; vend të rëndësishëm kishin shtetet ish Paktit të Varshavës. Përfshirja më

intensive në tregjet e ekonomive të Evropës dhe të botës ishte shumë e kufizuar.

Veçoritë natyrore të Maqedonisë si një shtet i vogël e vendosur në udhëkryq mes

korridoreve perëndimore dhe lindore, e përcaktojnë mbijetesën e saj ekonomike dhe

zhvillimin; mirëmbajtja e saj është e kushtëzuar nga shkalla e hapjes dhe e nivelit të

bashkëpunimit ekonomik me botën. Shikuar nga ky këndvështrim, është e logjikshme të

marrin në konsideratë eksportin si veprimtari strategjike të Maqedonisë, e cila do të

shërbejë si një gjenerator i zhvillimit.

Orientimi i Maqedonisë kah zhvillimi i bazuar në eksportet është përcaktuar nga

faktorët e natyrës së brendshme dhe të jashtme. Ndër faktorët e brendshëm që

drejtpërdrejtë ndikojnë në orientimin e Maqedoninë kah eksporti, mundet të përmendim:

përgatitjen dhe miratimin e kornizës institucionale ligjore si parakusht për një tregti më

dinamike të jashtme, domethënë, një shkallë të lartë të liberalizimit të regjimit të tregtisë

së jashtme dhe rregullat doganore të reformuara. Kështu, mbi 97% e mallrave të

eksportuara dhe 98% e mallrave të importuara në pesë vitet e fundit janë nën regjimin e "

lirë të import / eksportit ". Përveç kësaj, i tërë qarkullimi i pagesave të shit –blerjes ka

qenë në përgjithësi i konvertueshëm; të kufizuara kanë qenë vetëm transaksionet kapitale,

në bilancin e pagesave. Ndryshimet janë bërë edhe në tarifat e reja doganore, norma

tarifore u reduktua mesatarisht me 10.1%. Është harmonizuar edhe nomenklatura

doganore me standardet ndërkombëtare dhe me parimet e Organizatës Botërore të

Tregtisë, kurse taksat doganore janë harmonizuar me taksat doganore të BE-së.

Ndër faktorët e jashtëm para së gjithash veçojmë ciklin ekonomik, në të cilin u

gjet ekonomia globale nga e cila varen edhe kërkesat për produktet nga Maqedonia,

pastaj shpejtësia (në aspektin kohor) në zgjidhjen e krizave ekonomike dhe politike në

shtetet e rajonit të cilit i përket edhe Maqedonia, si dhe dinamikën me të cilën do të

artikullin me titull: Politički uslovi za členstvo vo Evropskata unija, Botuar në: Zbornik radova

Pravnog fakulteta „Justinijan prvi“ Sveučilišta Sv. „Kiril i Metodij“ në Shkup, 2002, f. 429 – 444.

75

kryhet integrimi i Maqedonisë në organizatat dhe institucionet ndërkombëtare

ekonomike dhe tregtare, kryesisht në BE, OECD, OTB, etj

Me rënien e fuqisë blerëse të popullsisë në shtetet fqinje,98 Maqedonia në pesë

vitet e para të ekzistencës së saj pas pavarësisë, i ka zvogëluar eksportet në shtetet fqinje

(me përjashtim të Greqisë), dhe i ka rritur në rajonin më të gjerë, kryesisht në shtetet e

BE-së, Greqi dhe në Turqi. Pas stabilizimit të situatës politike në shtetet e rrethinës së

afërt, dhe kur të arrihet zhvillim stabil në ekonomitë e tyre, do të rivendoset shkëmbimi i

mallrave dhe shërbimeve me ta. Pritet që pas tejkalimit të kësaj gjendjeje në shtet fqinje,

shumë shpejt do të bëhen një partner shumë i rëndësishëm ekonomik të Maqedonisë.

Kështu, angazhimi i Maqedonisë për politikën e ekonomisë së hapur, objektivisht është i

drejtë. Këtu, që udhëheqja e mençur e politikës makroekonomike është ma se e

nevojshme.

Në të gjitha analizat për lëvizjet dhe zhvillimet evropiane pas Luftës së Ftohtë,

kryesisht është konstatuar se bashkëpunimi rajonal në Evropën Juglindore është në

nivelin më të ulët. Për këtë arsye, mundësitë e shteteve të këtij rajoni për anëtarësim në

BE, objektivisht janë shumë më vogla se në shtetet që i përkasin rajoneve të tjera.

Shkatërrimi i ish RSF të Jugosllavisë, si dhe pasojat e shumta të natyrës politike,

shoqërore dhe ekonomike edhe më tepër e kanë shëmtuar pamjen e kësaj zone, duke e

kthyer atë në një "vrimë të zezë" të përhershme të kontinentit evropian.99

Aktualisht, megjithatë, kanë filluar të dominojnë pikëpamje të tjera, të cilat me

shumë më tepër optimizëm e shikojnë Evropën juglindore. Janë paraqitur disa trende

pozitive të cilat gjithnjë e më tepër ndjehen në planin politik dhe ekonomik dhe që, për

pasojë, kjo ka lidhje edhe në Maqedoni, si pjesë përbërëse e kësaj "Evrope Juglindore".

Të përmendim vetëm tre elemente të rëndësishme të reja që ndikojnë në zhvillimin e

marrëdhënieve të reja në këtë rajon, si dhe në lidhjen e përgjithshme të Evropës

Juglindore me BE-në.

98 Bisedohet për popullsinë e vendeve fqinje të prekura nga kriza Jugosllave në dekadën e fundit të shekullit të XX.

99 R. Vukadinoviç, Regionalna suradnja na jugoistoku Europe, Politička misao, Zagreb, 2000. Nr 2, f. 69.

76

Elementi i parë është i lidhur me manifestimin e vullnetit të fortë politik nga

bashkësia ndërkombëtare, e cila ka vendosur në mënyrë unike të veprojë, duke i përdorur

të gjitha mjetet dhe instrumentet e mundshme. Periudhe dhjetë vjeçare e shpërbërjes së

Jugosllavisë pati pasoja të rënda për rajonin dhe hapësirën më të gjerë evropiane.

Bombardimi i Jugosllavisë ishte pika kthesë kur u dëshmua se është krijuar një besim i

tillë Euro-Atlantike se vetëm duke përdorur një tërësi të mjeteve politike, ekonomike dhe

ushtarake, mund të arrihet deri në zgjidhjen e krizës ballkanike.100 "Duke u përcaktuar në

të njëjtën kohë, për Bosnjën dhe Hercegovinën si shtet multi-etnik dhe unitar , në të cilën

bashkësia ndërkombëtare patjetër duhet të mbetet e angazhuar me tërësinë e fondeve të

saja për shumë vite me radhë, u krijua lidhja në mes të dy krizave më të mëdha ballkanike

- Bosnje dhe Hercegovinës dhe Kosovës, me prezantimin e qartë të vullnetit politikë se

botën e zhvilluar do të jetë faktori i cili do të çojë në stabilizimin e situatës. "101

Elementi i dytë paraqet ndikimin e pasojave nga ngjarjet e luftave në ish-

Jugosllavi, si dhe nga një lodhje e caktuar që u paraqit, sidomos në Bosnjë dhe

Hercegovinë. Shkatërrimet e luftës, eksodi i madh i popullsisë dhe gjendja katastrofale

ekonomike kanë paraqitur një mesazh të qartë se vetëm duke pranuar modelet të

miratuara nga komuniteti ndërkombëtar mundet gradualisht të lëvizet drejt ndonjë

normalizimi, dhe se vazhdimi i konfliktit nuk do të sjelle asnjë dobi.102 Nga pikëpamja

ndërkombëtare Bosnja dhe Hercegovina ende është një lloj protektorati i cili herë pas

here merë pjesë në trendët bashkëkohore euroatlantike dhe evropiane me shpresën se

vendimet e marrua nga komuniteti ndërkombëtar do të zbatohen dhe të bëhen pjesë e

përditshmërisë boshnjake.103 Përveç kësaj, në terrin, tani të ish Jugosllavisë (më vonë

Serbia dhe Mali i Zi),104 tendenca të ngjashme janë pasqyruar edhe në apatinë e numrit të

madh të popullsisë e cila kishte ardhur deri në minimumin e ekzistencës së jetesës.

100 Po aty, f. 70. 101 Po aty. 102 Po aty, f. 71. 103 Čehulić Vukadinoviq, , Približavanje jugoistoka Europe NATO-u, Međunarodne studije, Zagreb, 2009.

Nr 1, f. 13-14. 104 Zbatimi i suksesshëm i referendumit në Malin e Zi dhe shpalljen e shtetit të pavarur të Malit të Zi, emri

"Jugosllavi", tashmë ka shkuar në histori.

77

Prandaj, në këtë hapësirë është e qartë se vetëm nga jashtë mund të vijë një zgjidhje që do

të çojë në zhvillimin e mëtejshëm, në veçanti, duhet të shfrytëzohen ofertat e bashkësisë

ndërkombëtare.105

Elementi i tretë që ka një efekt pozitiv në vëzhgimet e reja të Evropës Juglindore,

është edhe afrimi i Kroacisë integrimeve Euro-Atlantike. Pas mbajtjeve me sukses të

zgjedhjeve demokratike presidenciale dhe parlamentare të vitit 2000., Kroacia u pranua

në Partneritet për Paqe. Gatishmëria dhe përpjekjet e qeverisë së koalicionit të ri në

krijimin e një bashkëpunimi funksional rajonal, kthimin fizik të refugjatëve dhe

personave të zhvendosur gjatë luftës dhe kthimi i pronës së tyre, lufta kundër formave të

ndryshme të krimit, funksionimit të sundimit të ligjit dhe bashkëpunim të plotë me

Gjykatën Penale Ndërkombëtare të ngritur në Hagë për krime lufte të kryera në ish

Jugosllavia, u krijuan kushtet për përmbushjen e kritereve për anëtarësimin e plot të

Kroacisë në NATO në vitin 2008 në Summitin e Bukureshtit, dhe anëtarësimi në

Bashkimin Evropian që duhet të përmbyllet me nënshkrimin përfundimtar në vitin

2013.106

105 Kështu profesor. R. Vukadinoviç, disa vite më parë, e ka vlerësuar të ardhmen në Republikën Federale

të Jugosllavisë (pastaj Serbia dhe Mali i Zi ). 106 Čehulić Vukadinoviq, Približavanje jugoistoka ..., op. cit, f. 11-13.

78

4. PAKTI I STABILITETIT PËR EVROPËN JUGLINDORE-MBËSHTETJE

MAQEDONISË PËR AFRIMIN ME BASHKIMIN EVROPIAN

4.1. Deklarata mbi pranimin e Paktit të Stabilitetit

Pakti u miratua zyrtarisht në Sarajevë, 30 Korrik 1999., kur kryetarët e shteteve

ose qeverive të shteteve anëtare të BE, si dhe përfaqësues të organizatave dhe agjencive

ndërkombëtare të mbledhur në konferencë e nënshkruan Deklaratën e Aderimit.107

Nënshkruesit e Deklaratës së Aderimit morën obligim për të bashkëpunuar në

implementimin e Paktit të Stabilitetit. Presidentit i atëhershëm i SHBA Bill Klinton, i cili

në emër të Shteteve të Bashkuara e ka nënshkruar paktin, me këtë rast tha se askush nuk

ka për qëllim të vizatoj kufij të rri, por e kundërta, qëllimi i nënshkruesve është integrimi

i plotë i këtij rajoni në Evropë ", ku kufijtë e bëjnë bashkimin e jo ndarjen " Përgjigja për

"Serbinë e Madhe" dhe "Shqipërinë e Madhe" patjetër duhet të jetë Evropa e madhe.

Përndryshe, versioni përfundimtar i Paktit u miratua në Këln, 10 Qershor 1999. vit.108

Ndër detyrat prioritare të Paktit, janë, zhvillimi ekonomik, demokratizimi dhe

krijimi i kushteve të sigurisë në rajonin e Ballkanit dhe të Evropës Juglindore.

Motoja e Paktit të Stabilitetit thotë: "Bashkëpunimi sjell paqe." Ky slogan përmban një

nga idetë bazë themel të Paktit.

107V. Mileta, , Suvremeni procesi…, op.cit., f. 7 - 8. Shih gjithashtu: V. Gligorov, The Stability Pact for

South-East Europe, The Vienna Institute, Monthly Report, nr. 8 – 9, 1999. 108 Nënshkruesit e Paktit të Stabilitetit, ashtu si thiret ky dokumenti shkurtimisht, përveç shteteve anëtare të

BE dhe Komisionit Evropian, OSBE dhe Këshilli i Evropës, jan edhe shtetet e mëposhtme: Shqipëria,

Bosnja dhe Hercegovina, Bullgaria, Kroacia, Hungaria, Rumania, Rusia, Sllovenia, Maqedonia, Turqia

dhe Shtetet e Bashkuara. Nga vendet e tjera në Konferencën për Evropën Juglindore morën pjesë dhe

Kanada dhe Japonia. Ndër përfaqësuesit e organizatave ndërkombëtare ishin përfaqësues të OKB-së,

UNHCR, NATO, OECD, BEP (Bashkimit Evropian Perëndimortë), FMN, Banka Botërore, Banka

Europiane e Investimeve, Banka Europiane për Rindërtim dhe zhvillim.

79

4.1.1. Pakti i Stabilitetit është në përputhje me strategjinë e zhvillimit të Maqedonisë

Pakti ishte menduar kryesisht për shtetet e Ballkanit. Shembulli i Greqisë dhe

Turqisë, të cilat janë shtete të Ballkanit, dhe janë fqinjë të afërt edhe me shtetet tjera të

Ballkanit, më së miri e ilustron se pakti drejtpërdrejti është dedikuar atyre, por edhe çdo

shteti tjetër të Ballkanit, si dhe çdo shteti tjetër në Evropën Juglindore. Promovimi i të

gjitha formave të bashkëpunimit rajonal ndërmjet këtyre shteteve, me arsye pritet që të

krijojë një bazë të fortë sa që të gjitha mosmarrëveshjet, madje edhe ato më të vështira,

"Historike", duke iu referuar pretendimeve reciproke territoriale, të gjejnë zgjidhje me

mjete paqësore. Prandaj, është e arsyeshme të pritet se kontesti shumëvjeçar midis

Greqisë dhe Turqisë, si dhe marrëdhëniet e tyre reciproke politike të cilat për shkak të

Qipros janë shumë të tendosura, më në fund të sjellë deri te një zgjidhje e pranueshme

për të dy shtetet. Kjo pastaj do të ketë ndikim që edhe marrëdhëniet mes shteteve të tjera

të Ballkanit më në fund të përmirësohen dhe më në fund në këto hapësira të mbisundojë

paqe e qëndrueshme.

Një dimension të rëndësishëm të Paktit përbënë bashkëpunimi i gjithanshëm

ekonomik midis shteteve fqinje dhe të rajonit. Rezultatet e para nuk kanë munguar, edhe

pse arritja e objektivave të Paktit është i bazuar në donacionet, e jo në detyrimet e

materiale të shteteve themeluese të Paktit. Një pjesë e Paktit, e cila është dedikuar për

çështjen e mekanizmave për arritjen e objektivave të saj (Pjesa e shtatë) ka të bëjë me

konferencat e donatorëve dhe me procesin e koordinimit. Pakti nuk ka paraparë obligim

për shtetet-anëtare për të ofruar ndihmë financiare për anëtarët, të cilëve Pakti u

dedikohet. "Dhe kjo është ana më e keqe e Paktit."109

Pakti në një pjesë të veçantë përmban mekanizmin për realizimin e saj. Në një nga

Shtojcat është paraparë dhe në detaje është përpunuar struktura fushëveprimi i Tryezës

Rajonale dhe i Tryezave tjera të punës. Tryeza Rajonale do të jetë vendi për të zgjidhur të

gjitha çështjet parimore në lidhje me përmbajtjen dhe zbatimin e Paktit. Tryeza rajonale

vepron si një organ koordinues në procesin e zbatimit të Paktit. Tryeza rajonale gjithashtu

109 Shih: V. Gligorov, The Stability Pact for South-East Europe, The Vienna Institute, Monthly Report, nr.

8 - 9, 1999.

80

i drejton tavolinat e punës. Kështu që, tri janë detyrat themelore të Tryezës Rajonale.

Këto përfshijnë: trajtimin e çështjeve kryesore, koordinimin e aktiviteteve dhe drejtimin e

tavolinave të punës. Tavolinat e punës janë mjetet për të ruajtur dhe përmirësuar

bashkëpunimin ndërmjet shteteve në rajon. Çdo tavolinë merret me çështje të shumta.

Ajo mund për këto qëllime të formoj edhe nën-tavolina në punën e të cilave mundë të

marrin pjesë edhe anëtare tjera. E para është një tavolinë mbi demokracinë dhe të drejtat e

njeriut e cila, përveç përmbajtjes themelore, merret edhe me pakicat kombëtare, media,

shoqërinë civile, sundimin e ligjit, administratë dhe administrimin efektiv, me rregullat e

përbashkëta për çështjet e kufirit, etj. Tryeza e dytë e punës është për rindërtimin

ekonomik, zhvillim dhe bashkëpunim. Në juridiksionin e tij përfshihet bashkëpunimi në

rajon dhe bashkëpunimi mes dy rajoneve dhe shteteve të tjera në Evropë dhe në botë.

Tryeza e dytë e punës gjithashtu merret me promovimin e zonave të tregtisë së lirë,

transportin ndërkufitar, furnizimin me energji, liberalizimin, infrastrukturën, për çështje

mjedisore dhe të tjera. Tryeza e tretë e punës është për çështjet e sigurisë dhe ka një gamë

të gjerë të përmbajtjes, nga ato në lidhje me stabilitetin në të gjithë zonën deri te

bashkëpunimi për veprim të përbashkët kundër korrupsionit, terrorizmit dhe rreziqeve

tjera. Kështu, në kuadër të Tryezës së Dytë110 të Paktit të Stabilitetit janë përgatitur

tashmë me dhjeta projekte të njohur si grupi i projekteve për një "Fillim të shpejtë", të

cilat kanë për qëllim të mbështesin përpjekjet e shteteve të Evropës Juglindore për

rindërtimin dhe zhvillimin e tyre ekonomik. Realizimi i këtyre projekteve financiarisht e

ka mbështetur Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim (EBRD – Europian Bank for

Reconstuction and Development), misioni i rëndësishëm i sajë është që të ndihmojë

zbatimin e shpejtë të procesit të tranzicionit ekonomik në rajonin e Evropës Juglindore,

110 Më shumë për rolin e Paktit të Stabilitetit në përgatitjen e kushteve të nevojshme për integrimin e

shteteve të Evropës Lindore në institucionet Euro-Atlantike, shih: Bendevski, T., Členstvo vo

evropskata unija – preku dogovori za asociranje do polnopravno členstvo, revista: Evrodijalog –

spisanie za evropskite prašanja nr. 1, Botuar nga: NIP Studentski zbor, Shkup, 2002.; V. Mileta,

Suvremeni procesi…, op. cit.; S. Penev, S., „Paktot na stabilnost na jugoistočna Evropa – megu želbite i

realnosta“, revista: Evrodijalog – spisanie za evropskite prašanja nr. 6, Botues: NIP Studentski zbor,

Skopje, 2003.; R. Vukadinović i L. Čehuljić, Politika europskih integracija, Topical, Zagreb, 2005.

81

dhe sa më shpejt të jetë e mundur të krijohen kushtet e përshtatshme për funksionimin e

tregut të lirë. Për këtë arsye, kjo Bankë i mbështet investimet e shëndosha dhe afatgjate.

Suksesi i padyshimtë që është arritur në kuadër të Paktit e vërteton fakti që

shteteve të Ballkanit111 u është mundësuar për të biseduar me njëri-tjetrin dhe problemet

e tyre ti zgjidhin vetë: për disa çështje ekonomike, çështje në lidhje me doganat, financat,

etj, ka pasur progres edhe në drejtim të bashkëpunimit të tyre në nivel rajonal.

Përndryshe, Ballkani, nga viti në vit po bëhet objekt i vëmendjes gjithnjë në rritje

të BE. I quajtur nganjëherë Ballkani Jugor, ndonjëherë Ballkani Perëndimor, ndonjëherë

Evropa Juglindore, sidoqoftë, është bërë qendër të vëmendjes. Në Samitin e Zagrebit ,

ndoshta është hera e parë në histori, për tërë Ballkanin, e ka bashkuar udhëheqjen politike

të Evropës, të paktën për sa i përket disa çështjeve të rëndësishme, mbi të gjitha, çështjet

politike, dhe ekonomike. Samiti në Zagreb zgjati vetëm një ditë, por kënaqësinë e

pjesëmarrësve, ishte i suksesshëm. Të gjithë pjesëmarrësit në këtë takim ishin të kënaqur.

Herën e parë udhëheqësit e lartë të Evropës në drejtim të disa çështjeve të Ballkanit kanë

qenë plotësisht dakord dhe të kënaqur me sukseset e arritura.

Në takimin në Bruksel të ministrave të jashtëm të Shteteve Anëtare të BE, të

mbajtur pak para samitit të BE-së në Zagreb,112 duke diskutuar për situatën e

përgjithshme në Ballkanin Perëndimor, konfirmuan angazhimin që marrëdhëniet e BE

dhe shteteve të Ballkanit Perëndimor në procesin e integrimit të tyre, në këtë fazë të

zhvillohen përmes programeve ekonomike, të krijuar direkt apo ato që dalin indirekt nga

Pakti. Takimi në Bruksel i ministrave të jashtëm të Shteteve Anëtare të BE është e

rëndësishëm edhe për atë që mbështeti formimin e një programi të ri, të rëndësishëm

111 Për më shumë në lidhje me këtë shih: Škarić, S., Makedonija na site kontinenti – Mir, demokratija,

geopolitika, Union Trejd, Shkup, 2000.; V. Uzunov, Zošto integriranje na Mekedonija vo Evropskata

unija? – Objektivni faktori i pravci na megunarodnata ekonomska integracija na Makedonija vo

sovremeniot svet, revista: Evrodijalog – spisanie za evropskite prašanja nr. 1, botues: NIP Studentski

zbor, Shkup, 2002; R. Vukadinović, Cooperation in South Eastern Europe: Past, Present and Future,

Bucharest, 2002; W. Weidenfeld, W. Wessels, Evropa prej A deri në Zh – Doracak i integrimit

europian, BPB – Grupi punues për arsimim politik, Prishtinë, 2004. 112 Takimi përgatitor i Këshillit të Ministrave të BE-së (takimi i Brukselit) u mbajt më 20 nëntor 2000. vit.

82

ekonomik dhe financiar për Ballkanin Perëndimor. Zbatimi i këtij programi është

paraparë të realizohet në periudhën që nga viti 2001. deri në vitin 2006.113 Vlera e këtij

programi arrin një shifër prej 4.65 miliardë ECU ( ECU – European Currency Unit). Janë

paraparë edhe shumë programe të tjera të mbështetjes ekonomike dhe financiare në rajon,

ku përfshihet dhe Maqedonia. "Qëllimi ynë është të organizojmë dhe të mbajmë një

konferencë rajonale kushtuar financimit, ku shtetit me ndikim më të madh duhet të

paraqesin programet e tyre të rindërtimit ekonomik dhe reformave. Demokracia, pajtimi

dhe bashkëpunimi rajonal në një anë dhe afrimi i secilit prej këtyre shteteve në

Bashkimin Evropian në anën tjetër, përbëjnë një tërësi integrale."114

Në Samitin e BE-së në Zagreb, i cili i është dedikuar kryesisht për rezultatet e

para të arritura në fushën e realizimit të orientimit politik të BE-së ndaj rajonit të

Ballkanit dhe objektivave të Paktit, në mes të cilave e para është apostrofuar "fitorja e

demokracisë",115 qartë është konfirmuar kërkesa e rëndësishme e Evropës në lidhje me

113 Vendet e Ballkanit Perëndimor janë konsideruar (nga ana e Paktit dhe programit në fjalë): Sllovenia,

Kroacia, Bosnja dhe Hercegovina, Mali i Zi, Serbia dhe Shqipëria. 114 Një pjesë e pikës 2 të Deklaratës së Samitit të Zagrebit, Zagreb, 24 nëntor 2000. "Bashkimi Evropian së

shpejti do të nisë një program për të ndihmuar në favor të shteteve të përfshira në procesin e stabilizim

Acocimit që quhet CARDS - Asistenca e Komunitetit për Rindërtim, Zhvillim dhe Stabilizim (CARDS

- Community Assistance for Reconstruction, Development and Stabilisation). Ky instrument i ri i

Bashkimit Evropian është dedikuar për Shqipërinë, IRJM ( Ish Republika Jugosllave e Maqedonisë),

Bosnje dhe Hercegovinës, Kroacisë dhe Jugosllavisë, dhe do të disponoj me shumën prej 4.65 milionë

euro për periudhën nga viti 2000. deri në vitin 2006. CARDS do të monitorojë edhe do të ndihmoj

përforcimin e demokracisë, reformat ekonomike dhe institucionale të pesë shteteve të përfshira nga

marrëveshja ". - Pjesa e Pikës 3 nga Deklarata e Samitit të Zagrebit, Zagreb, 24 nëntor 2000.Bashkimi

Evropian do të vendos përfitimeve asimetrike për të gjitha këto pesë vende, duke u mundësuar atyre që

të produktet e tyre ekonomike dhe industriale ti plasojnë në tregun e Bashkimit Evropian, duke

kontribuar kështu në ringjalljen e prodhimit dhe lehtësimin e eksporteve. Bashkimi Evropian u

rekomandon këtyre shteteve që të vazhdojnë me reformat e tyre ashtu që në masë sa ma të madhe ti

shfrytëzojnë kushtet e tregut që u janë krijuar nga këto masa. Qëllimi përfundimtar është që të sigurohet

një ambient i ekuilibruar i tregut në përputhje me rregullat e Organizatës Botërore të Tregtisë. " 115 "Ne, Krerët e Shteteve dhe Qeverive të Shteteve Anëtare të Bashkimit Evropian, Shqipërisë, Republika

e Maqedonisë, Bosnje dhe Hercegovinë, Kroacisë dhe Republikës Federale të Jugosllavisë, si dhe

Ministri i Punëve të Jashtme të Sllovenisë dhe Presidenti i Komisionit Evropian, në prani të Sekretarit të

83

shtetet e Ballkanit se ata duhet ta dinë se bashkëpunimi i ndërsjellë i tyre rajonal është

parakusht për integrimin e tyre në Evropë; Evropa nuk do ta njoh dhe nuk do të pranojë

asnjë garë të padrejtë në rajon. Këto shtete patjetër duhet në mes veti të respektohen dhe

assesi nuk mundet të pengohen njëra me tjetrën. Në bazë të vlerësimit të Koordinatorit të

Paktit, Bodo Hombah, kjo pikëpamje e samitit të BE-së është shumë e rëndësishme sepse

në rajon nuk duhet të lejohen veprimet e, xhelozisë, kundërshtimit, veprime që kanë të

bëjnë me motive të konkurrencës jo të shëndoshë, veprime që krijojnë, apo e thellojnë

ndarjen. "Ndryshimet e fundit historike e hapin rrugën për pajtimin dhe bashkëpunimin

rajonal. Ato u mundësojnë të gjitha shteteve të rajonit të krijojnë marrëdhënie të reja, më

të mira për të gjithë, për stabilitetin në rajon, për paqen dhe stabilitetin në kontinentin

evropian. Ato i japin një impuls të ri politikës së bashkëpunimit të fqinjësisë së mirë të

bazuar në zgjidhjen e mosmarrëveshjeve nëpërmjet negociatave, duke respektuar të

drejtat e pakicave, respektimin e detyrimeve ndërkombëtare, duke përfshirë detyrimet në

lidhje me Gjykatën Ndërkombëtare për krimet e kryera në ish-Jugosllavi, një zgjidhje të

përhershme të problemeve me refugjatët dhe personat e zhvendosur dhe respektimi i

kufijve shtetëror dhe ndërkombëtarë Kjo e rrit shkallën e sigurisë rajonale e cila duhet të

mbulojë të gjitha shtetet dhe të përforcohet me arritjen e marrëveshjeve rajonale për

reduktimin e armëve në këtë zonë, siç parashikohet nga marrëveshja e Dejtonit. "116

Përgjithshëm, Përfaqësuesi të Lartë për politikë të Përbashkët të Jashtme dhe të sigurisë, Përfaqësuesi

Special i Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-së, Përfaqësuesi Special i BE për të vepruar si Koordinator

i Paktit të Stabilitetit dhe Përfaqësuesit të Lartë për Bosnje dhe Hercegovinë, duke u takuar në Zagreb

në kohën kur demokracia fillon që të mbizotërojë në të gjithë rajonin. Viti 2000. ka filluar me

ndryshimet demokratike në Kroaci, pas zgjedhjeve presidenciale dhe parlamentare. Vazhdoi me fitoren

e forcave demokratike në Jugosllavi në zgjedhjet më 24 shtatorit. Një zhvillim i tillë është në interes të

të gjitha vendeve të rajonit të cilave u ofrohen perspektiva të reja "-. Pika 1 e Deklaratës së Samitit të

Zagrebit, të mbajtur më 24 nëntor 2000. në Zagreb. 116 Pika 2 Deklarata e Samitit të Zagrebit, Zagreb, 24 nëntor 2000.

84

4.1.2. Bashkëpunimi në kuadrin e Paktit të Stabilitetit nxit bashkëpunimin rajonal

Bashkëpunimi i suksesshëm rajonal është parakusht për integrim në institucionet

evropiane. "Që tani e tutje, Krerët e Shteteve dhe Qeverive të pesë shteteve(Ballkanike),

të cilave u është dedikuare procesi i stabilizimit, obligohen që në mes veti të realizojnë

marrëveshje të ndërsjellët për bashkëpunimin rajonal, të cilave do tu paraprijë dialogu i

ndërsjellë politik, tregu i lirë rajonal, si dhe bashkëpunimi i gjithanshëm në çështjet e

drejtësisë dhe punëve të brendshme, veçanërisht në trajnimin dhe forcimin e karakterit të

tyre të pavarur për një luftë të suksesshme kundër krimit të organizuar, korrupsionit,

pastrimit të parave, emigrimit të paligjshëm, trafikimit të qenieve njerëzore dhe të gjitha

format e tjera të kontrabandës. Këto marrëveshje do të realizohen në kuadër të

Marrëveshjes për stabilizim dhe bashkëpunim, në mënyrë që ato të mund të jenë të

pranueshëm dhe për Bashkimin Evropian. Kryetarët e Shteteve dhe Qeverive të pesë

shteteve të mbuluara nga marrëveshja e kanë shprehur rëndësinë i japin trajnimit të

policëve, gjyqtarëve dhe forcimin e kontrollit në kufi. Afrimi me Bashkimin Evropian do

të ecë paralelisht me procesin e zhvillimit të bashkëpunimit rajonal. Iniciativat e

ndryshme që janë nisur nga partnerët gjithashtu kontribuojnë në këtë qëllim. Zhvillimi i

bashkëpunimit rajonal, gjithashtu, ka një karakter prioritet dhe duhet të vijë në shprehje

përmes projekteve konkrete, të tilla si rivendosja e lundrimit në Danub. Në këtë drejtim

konstatojmë me kënaqësi takimin shumë të rëndësishëm të nismës Adriatik-Jon, të

mbajtur më 23 Nëntor 2000. në Zagreb me pjesëmarrjen e Komisionit Evropian".117 Këtë

qëndrim e ka marrë dhe grupi G-8 në mbledhjen e saj në Paris në fund të nëntorit 2000.

Prandaj, gjatë vlerësimit të përmbushjes së kushteve për pranim në anëtarësim të

përhershëm në BE, është e natyrshme çdo kërkesë të merret në shqyrtim dhe vlerësim në

mënyrë individuale. "Në këtë kontekst, të gjitha shteteve të rajonit prej tani u është hapur

rruga për afrim në BE në kuadër të procesit të Stabilizim Asocimit. Bashkimi Evropian

riafirmon gatishmërinë e saj për të kontribuar në konsolidimin e demokracisë dhe

mbështetë fuqishëm procesin e pajtimit dhe të bashkëpunimit ndërmjet shteteve në fjalë.

Kjo përsëri e riafirmon perspektivën evropiane të shteteve pjesëmarrëse në Procesin e

117 Pjesë e pikës 3, Deklarata e Samitit të Zagrebit, Zagreb, 24 nëntor 2000.

85

stabilizimit dhe asocimit të tyre si kandidatë potencialë për anëtarësim në përputhje me

politikën e Bashkimit Evropian në favor të pesë shteteve të interesuara. Ajo e merë

parasysh gjendjen në secilin shtet, duke u bazuar në respektimin e kushteve të

përcaktuara nga Këshilli më 29 Prill 1997. në, reformat demokratike, ekonomike dhe

institucionale. Bazuar në këto kritere, Bashkimi Evropian propozon për secilin nga këto

shtete, një përqasje të individualizuar, përmbajtja e të cilit është e vendosur në aneks.

Perspektiva e anëtarësimit do t'i jepet në pajtim me dispozitat e Traktatit të Bashkimit

Evropian, në përputhje me kriteret e përcaktuara nga Këshilli Evropian në Kopenhagë në

qershor të vitit 1993. dhe në bazë të përparimit që do të arrihet në implementimin e

Marrëveshjes së Stabilizim-Asocimit, veçanërisht në fushën e bashkëpunimit rajonal."118

Ne dëshirojmë që të theksojmë kontribut e rëndësishëm të Paktit për të realizuar

reformat në fushat e parashikuara në shtetet që i përkasin rajonit të Ballkanit,119 si dhe

rritjen e sigurisë rajonale dhe bashkëpunimin në rajon, kështu që Bashkimi Evropian dhe

Pakti do të vazhdojnë të luajnë një rol vendimtar,120 është theksuar në tekstin e

Deklaratës së Samitit të Zagrebit të Krerëve Shteteve dhe Qeverive të BE-së dhe shteteve

të rajonit, të miratuar në Zagreb më 24 Nëntor 2000. vit. Me këtë, në fakt, BE-ja ka

nënvizuar dhe ka konfirmohet interesin e veçantë për Evropën Juglindore si një rajon të

veçantë për shkak të "afërsisë me shtetet anëtare të BE-së dhe shtetet kandidate për

anëtarësim në BE", e cila, në fakt është, një nga idetë kryesore e të gjithë procesit të

Stabilizim-Asocimit.

118 Pjesë e pikës 4, Deklarata e Samitit të Zagrebit, Zagreb, 24 nëntor 2000. 119 Në pikën 4 të Deklaratës (të Samitit të BE-së në Zagreb, 2000/11/24.) është paraparë ndihmë financiare

e Bashkimit Evropian, vendeve të Ballkanit; është paraparë, pra, se Bashkimi Evropian së shpejti do të

nisë një program për të ndihmuar pesë shtetet e Ballkanit; këto janë vende që janë apo së shpejti do të

mbulohen nga Procesi i Stabilizim Acocimit.

120 Pakti është një foshnje e BE-së dhe roli kryesor është i saj, por e njëjta gjë thuhet edhe për Shtetet e

Bashkura të Amerikës. Pakti i jep një rol të veçantë dhe OSBE-së. Për më tepër, në një farë mënyre

OSBE-ja ka patronazhin e Paktit dhe zbatimin e tij. Shih: V. Mileta, Suvremeni procesi…, op.cit., f. 10 -

13; Penev, S., Paktot na stabilnost …, op. cit.

86

Përcaktimi i BE-së për politikën e qasjes rajonale në procesin e përgatitjes së

shteteve të interesuara kandidate për pranim në anëtarësimin e përhershëm në BE më në

fund është konkretizuar në një dokument të titulluar " Procesi i Stabilizim-Asocimit në

Evropën Juglindore". Ky dokument është miratuar nga Këshilli Evropian më 14 Prill

1999. dhe në seancat e Këshillit të Ministrave të 8 dhe 26 Prillit në të njëjtin vit. Detyra

kryesore e këtij dokumenti është të arrijë të rrit, "qasjen rajonale" dhe të jetë për Paktin

një dokument shoqërues. Marrëveshja e Stabilizim Asocimit përbën një bazë të mirë për

një strategji të përbashkët të BE ndaj Ballkanit Perëndimor, si dhe kuadër të rëndësishëm

për marrëdhëniet e BE-së me rajonin "në vitet e ardhshme" dhe perspektivën afatgjate

brenda të cilës duhet kërkuar një bazë për marrëdhënie më të ngushta me shtetet e rajonit.

Dokumenti është, ashtu si që është paramenduar, "burim" i pikëpamjeve të politikës së

BE në vitet e ardhshme ndaj shteteve të Ballkanin.121

Pakti i Stabilitetit është një program i caktuar i veprimit. Shpesh haset një dilemë

- i kujë është ki program për veprim, i Bashkimit Evropian apo i Shteteve të Bashkuara.

Nëse ky është programi i veprimit të Bashkimit Evropian, atëherë roli i saj udhëheqës në

zbatimin e Paktit të Stabilitetit do të ishte i pamohueshëm. Megjithatë, nuk është rast i

rrallë ku thuhet se ky pakt është një koncept dhe programi i veprimit i Shteteve të

Bashkuara. Nëse është kështu, atëherë me arsye mund të shtrohet pyetja, se cili prej

këtyre dy gjigantëve ekonomik dhe politik, duhet të luajë rolin udhëheqës në jetësimin e

tij. Kur është fjala për Paktin e Stabilitetit, do të ishte logjike, në fakt, të flasim për rolin e

faktorëve kryesorë në zbatimin e Programit të Veprimit e kanë rolin kryesor. Në këtë

kontekst, roli kryesor është i ndarë - ndërmjet Bashkimit Evropian dhe Shteteve të

Bashkuara. Këta dy faktorë pa dyshim e luajnë rolin kryesor në zbatimin e Paktit të

Stabilitetit, për aq kohë sa ekzistojnë kushte për realizimin e tij në jetë, të cilat nga

pikëpamja e praktikës aktuale ndërkombëtare, është pak e pazakontë. Këtu mendohet në

121 Shih: V. Mileta, Suvremeni procesi…, op. cit., str. 21.; Bendevski, T., Členstvo vo evropskata unija –

preku dogovori za asociranje do polnopravno členstvo, revista: Evrodijalog – spisanie za evropskite

prašanja nr. 1,botues: NIP Studentski zbor, Skopje, 2002.; A. Le Roy, Stabilizacijata na Makedonija i

integracijata vo Evropa, časopis: Evrodijalog – spisanie za evropskite prašanja br. 3, botues: NIP

Studentski zbor, Shkup, 2002.; S. Penev, Paktot na stabilnost …, op. cit.

87

rolin udhëheqës të BE-së për të mbajtur barrën financiare. Pakti "ngrohtësisht e mirëpret"

gatishmërinë e BE-së të mbështesë shtetet e rajonit dhe përpjekjet e tyre për të arritur

objektivat e Paktit. "Për 'dhuratë' Bashkimi Evropian është i gatshëm për të krijuar

bashkëpunim rajonal nëpërmjet marrëveshjeve dypalëshe dhe shumëpalëshe. Në kontekst

e kësaj ajo u jep atyre një "qasje rajonale në bazë individuale", jo sikur që ishte para

Paktit pa qasje individuale ".122

4.1.3. Pakti i Stabilitetit - pa mëdyshje shpreh interesin për Ballkanin

Pakti i Stabilitetit në një mënyrë të veçantë e shpreh interesin e Bashkimit

Evropian për Ballkanin. Ndër nismat kryesore llogaritet dhe Strategjia Evropiane i

Përbashkët e Këshillit për Ballkanin Perëndimor. Kjo Strategji"e përbashkët" i referohet

kryesisht Bosnjë dhe Hercegovinës, Malit të Zi, Kroacisë dhe Serbisë (shteteve të

përfshira me marrëveshjen e Daytonit të vitit 1995, me të cilën përfundoi lufta në Bosnje

dhe Hercegovinë ), por është e qartë se vlen edhe për Shqipërinë, Maqedoninë, Bullgarinë

dhe Rumaninë. Për më tepër, Bashkimi Evropian ka për qëllim të lejojë integrimin e plotë

të këtyre shteteve në strukturat e saj. Përndryshe, Pakti i Stabilitetit bën një dallim në mes

të shteteve që kanë statusin e kandidatit dhe të shteteve që nuk kanë status të tillë. Në

lidhje me shtetet që nuk kanë statusin e kandidatit për anëtarësim, BE do të bëjë të

mundshme perspektivën e integrimit të këtyre shteteve në strukturat e saja përmes

kontratave të reja, të cilat në thelb shprehin një lloj të ri të marrëdhënieve kontraktuale që

merë parasysh gjendjen aktuale në secilin shtet përkatës të interesuar për t'u bashkuar me

BE. Ky lloj i kontratës është bazuar në dispozitat e Traktatit të Amsterdamit, që e bëri

reformën e parë të kontratës themelore të Mastrihtit, dhe i përdor edhe kriteret e

122 V. Mileta, Suvremeni procesi…, op. Cit. f. 12; S. Penev, Paktot na stabilnost na jugoistočna Evropa –

megu želbite i realnosta, revista: Evrodijalog – spisanie za evropskite prašanja br. 6, botues: NIP

Studentski zbor, Shkup, 2003.

88

Kopenhagenit, të cilat kanë të bëjnë me shtetet potencialisht të interesuara për t'u

bashkuar me BE.123

Ballkani, marrëdhëniet në Ballkan dhe interesi i Bashkimit Evropian për

Ballkanin mund të themi se janë - në qendër, në vendin qendror të Paktit të Stabilitetit.

"Strategjia e përbashkët" e Këshillit Evropian për Ballkanin Perëndimor, shikuar nga

prizma e Paktit të Stabilitetit, si një detyrë parësore parasheh zhvillimin dhe përparimin e

bashkëpunimit rajonal. Për më tepër, në mesin e kritere të rëndësishme për të filluar

negociatat me anëtarët potencial të ardhshëm, qoftë për t'u bashkuar, qoftë për

anëtarësim, është i paraparë kriteri i progresit në bashkëpunimin rajonal. Bashkëpunimi

rajonal është në asnjë mënyrë nuk vihet në pyetje, por, thjesht, bashkëpunimi me fqinjët,

pavarësisht nga konfliktet e fundit të ashpra dhe të përgjakshme, është thjesht

domosdoshëm. Duke vepruar kështu, Bashkimi Evropian është ai që do të ruajnë të

drejtën për të vlerësuar (dhe për të vendosur për atë), deri në cilën shkallë anëtarja

potenciale i plotëson kriteret në drejtim të kontributit dhe përpjekjeve në zhvillimin dhe

përmirësimin e këtij bashkëpunimi fqinjësor dhe bashkëpunimi rajonal.124

Shtetet e Gadishullit Ballkanik me tërë seriozitetin e tyre, në fund, e kuptuan

nevojën e bashkëpunimit më të ngushtë në nivel rajonal, veçanërisht për zhvillimin

ekonomik rajonal. Të shpeshta janë kontaktet që kanë për qëllim, mbi të gjitha, gjetjen e

mundësive dhe formave më efikase të lidhjeve ekonomike dhe format të duhura të

komunikimit dhe shkëmbimit të mallrave dhe shërbimeve, bashkëpunimi i ndërsjellë

tekniko-teknologjik, si dhe mundësia e investimeve reciproke në kapacitetet e prodhimit.

Për këtë qëllim janë mbajtur shumë takime dhe janë përfunduar shumë marrëveshje

123 Shih: V. Mileta, , Suvremeni procesi…, op.cit., f. 12.; S. Penev, Paktot na stabilnost na jugoistočna

Evropa – megu želbite i realnosta, revista: Evrodijalog – spisanie za evropskite prašanja br. 6, botues:

NIP Studentski zbor, Shkup, 2003. 124 Në mbledhjen konstituive të Paktit të Stabilitetit, nëpërmjet përfaqësuesve të tyre zyrtar, kanë marrë

pjesë shtetet e mëposhtme: Shqipëria, Bosnjë dhe Hercegovina, Bullgaria, Kroacia, Rumania, Sllovenia,

Maqedonia dhe Turqia. Në Pakt më vonë është përfshirë edhe ish-Jugosllavia, kurse koordinatori i

Paktit Erchard Busek kur mori detyrën, tha se në punën e Paktit të Stabilitetit dhe do të marin pjesë edhe

përfaqësuasit e qeverisë së Kosovës - Përfaqësuesi i OKB-së gjgjësisht i UNMIK-ut.

89

konkrete për bashkëpunim, të cilat për qëllim kryesor e kanë – përmirësimin e

bashkëpunimit ekonomik dhe progresin e këtyre shteteve, në mënyrë që të krijohen

kushtet e duhura për integrimin e tyre më të lehtë në familjen e BE-së. Ndër këto

marrëveshje ka edhe marrëveshjeve të tilla për bashkëpunim që për nga përmbajtja e tyre

janë asimetrike, domethënë që në një farë mënyre stimulojnë trajtim të privilegjuar të

çdo marrëveshje në lidhje me anën tjetër, si që është, për shembull, Marrëveshja e

Tregtisë së Lirë ndërmjet Republikës Federale të Jugosllavisë dhe Sllovenisë. Në fund të

shtatorit 2002. vit, për shembull, Republika Federale e Jugosllavisë dhe Sllovenia

nënshkruan Marrëveshjen mbi tregtinë e lirë, Marrëveshja u nënshkrua në Piran të

Sllovenisë. Me këtë marrëveshje është paraparë që palët të aplikojnë tregtinë e lirë për

rreth gjashtë mijë produkteve ushqimore, për disa nga grupet e

produkteve(tetëmbëdhjetë), është paraparë regjimi i ndërsjellë i kuotave, si dhe një numër

më i vogël të grupeve të produkteve (katër prej tyre) kanë mbajtur regjimet ekzistuese

doganore: produktet e qumështit (me përjashtim të llojeve të caktuara të djathit), vaj i

rafinuar, perime, pulat, bagëti, etj Sllovenia nga ana e vet i heq të gjitha tarifat për

importet e produkteve industriale me origjinë Jugosllave, dhe Jugosllavia për produktet e

njëjta dhe të zvogëlojë gradualisht dhe në fund, nga 1 Janar 2007. do të shfuqizoj tarifat

doganore.125

Përndryshe, Bashkimi Evropian me vendosmëri e përmban qëndrimin se asnjë

prej shteteve të interesuara, domethënë, asnjë prej shteteve të Gadishullit Ballkanik nuk

mund të llogarisin në statusin e anëtarit të plotë të BE-së nëse nuk arrin të marrë hapa

efektivë për të krijuar kushtet e përcaktuara nga autoritetet e BE-së në lidhje me pranimin

e tyre në këtë organizatë . Këto kërkesa janë konfirmuar edhe nga Këshilli i Asamblesë

Parlamentare në sesionin e tij të vjeshtës të mbajtur në Strasburg.

Plani për ristrukturimin e Evropës Juglindore për herë të parë u prezantua në 8

Prill 1999. në Luksemburg pas një takimi të Këshillit të Ministrave të Bashkimit

Evropian me përfaqësuesit e shteteve të cilave u dedikohet zbatimi i Konventës në

125 Për më shumë detaje, shih: tekstin e Marrëveshjes së lartëpërmendur.

90

formën e një dokumenti. Ky dokument126 është miratuar në konferencën e thirrur nga

Bashkimi Evropian dhe e mbajtur në Këln, më 10 Qershor të vitit 1999.127

Aderimi në Pakt zyrtarisht është publikuar më 30 Korrik 1999. në Sarajevë, me

nënshkrimin e Deklaratës së Aderimit (këtu e tutje Deklarata). Nënshkruesit e Deklaratës

u obliguan të bashkëpunojnë në realizimin e Paktit.

Propozimi për Paktin e Stabilitetit (Pakti) fillimisht ka dalë nga Ministria e

Punëve të Jashtme të Gjermanisë. Nismëtar i kësaj ideje paraprakisht ishte Joshka

Fischer, ministër "i gjelbër", partner të koalicionit me Socialistët Gjerman.128

Pakti doli në opinion me objektiva të qarta dhe mekanizma të paqartë se si të

zbatohen dispozitat e saj. Pjesa e parë merret me përshkrimin gjendjes dhe me

pjesëmarrësit e Paktit. Ekzistojnë tri lloje të pjesëmarrësve. Nga njëra anë janë shtetet të

cilave u kushtohet Pakti. Nga ana tjetër janë shtetet të cilat e investojnë, mjete, pushtet

dhe autoritetin e tyre në zbatimin e Paktit. Grupi i tretë është grupi i atyre shteteve të cilat

e mbështesin grupin e dytë duke siguruar burime për realizimin e qëllimeve të

përcaktuara; këto janë si që thotë prof. Mileta: "shtetet mbështetëse".129

126 Pakti i ka 8 pjesë, 43 pika dhe 1 Aneks, dhe 1 Shtojcë. 127 Në Konferencë kanë marrë pjesë ministrat e jashtëm nga Shqipëria, Bosnjë dhe Hercegovina, Bullgaria,

Kroacia, Hungaria, Rumania, Federata Ruse, Sllovenia, Maqedonia, Turqia, Shtetet e Bashkuara,

kryetari i OSBE-së dhe përfaqësuesve të Këshillit të Evropës si pjesëmarrës. Konferenca gjithashtu

është ndjekur nga ministrat e jashtëm të Kanadasë dhe Japonisë, përfaqësues të OKB-së, UNHCR,

NATO, OECD, WEU, FMN, Banka Botërore, Banka Europiane e Investimeve, Banka Europiane për

Rindërtim dhe Zhvillim, që vepronin brenda kompetencave të tyre, dhe përfaqësonin shtetet që e

mbështesin, si dhe përfaqësues të procesit Royaumont, BSEC- Organizata e Bashkëpunimit ekonomik

të Detit të Zi, (BSEC - Black Sea Economic Cooperation), CEI – Iniciativa e Evropës Qendrore (CEI -

Central European Initiative), SECI - Iniciativa për Bashkëpunim për Juglindore Evropiane (SECI -

South East European Cooperation Initiative) dhe Procesit të Bashkëpunimit të Evropës Jug-Lindore

(SEECP - South-East European Cooperation Proces); shih: V. Mileta, Suvremeni procesi …, op. cit., f.

7. 128 S. Penev, Paktot na stabilnost na jugoistočna Evropa – megu želbite i realnosta, časopis: Evrodijalog –

spisanie za evropskite prašanja br. 6, izdavač: NIP Studentski zbor, Shkup, 2003. 129 V. Mileta, Suvremeni procesi…, op.cit., f. 8.

91

4.2. Parimet dhe objektivat e Paktit të Stabilitetit i përmbajnë edhe interesat jetike të Maqedonisë

Parimet e Paktit të Stabilitetit janë të natyrës së dyfishtë: origjinale dhe të marra

nga dokumentet relevante ndërkombëtare. Parimet që janë marrë nga këto dokumente

janë futur në Paktin në mënyrë të dyfishtë: me përmendjen, ose duke iu referuar qartë

atyre, gjegjësisht duke iu referuar dokumenteve ndërkombëtare, do të thotë dokumenteve

që i përmbajnë këto parime. Kështu, në të njëjtën, janë përmendur parimet e Kartës së

OKB-së, Akti Final i Helsinkit, pastaj, Kartën e Parisit dhe rezolutat e shumta të Këshillit

të Sigurimit. Marrëveshjet dypalëshe dhe shumëpalëshe të marrëdhënieve fqinjësore, janë

parimet burimore. Këto parime janë pjesë e rëndësishme e Paktit të Stabilitetit; rëndësia e

zbatimit të tyre në marrëdhëniet e Maqedonisë me fqinjët, është e theksuar edhe në

Marrëveshjet midis Maqedonisë dhe BE-së. Dispozita të veçanta në këtë drejtim përbënë

edhe Marrëveshja për Stabilizim dhe Asocim midis Maqedonisë dhe BE-së nga fillimi i

vitit 2001.

Pastaj këtë vjen parimi që detyrimet në lidhje me dimensionet e lirive të njeriut

janë me interes të drejtpërdrejtë dhe legjitime të gjitha shteteve pjesëmarrëse në

Konventën dhe se ato nuk janë një çështje ekskluzivisht e brendshme për shtetin

përkatës.130 Më pastaj vjen, parimi i reformave të qëndrueshme demokratike dhe

ekonomike, dhe në fund, parimi i bashkëpunimit bilateral dhe rajonal për të nxitur

integrimin e tyre në baza individuale në strukturat euro-atlantike. Si një parim i

rëndësishëm është përmendur dhe e drejta e secilit shtet pjesëmarrës në Konventën për të

zgjedhur ose për të ndryshuar masat e saj të sigurisë, përfshirë traktatet e aleancës

dhe/ose krijimin e organet dhe trupave përkatëse ndërkombëtare dhe, duke respektuar të

130 Përfshirja e përfaqësuesit zyrtar të BE-së në procesin e qetësimit të tensioneve ndëretnike në Maqedoni

gjatë vitit 2001. dhe kontributi i tij në përfundimin dhe zbatimin e Marrëveshjes së Ohrit është një nga

kontributet më të rëndësishme të BE drejtpërdrejt i dalur nga kjo bazë.

92

drejtat e të gjitha të tjera dhe kufizimin e sigurisë së sajë për shkak të sigurisë së shteteve

të tjera.131

Objektivat e Paktit të Stabilitetit janë të thjeshta: paqe, demokraci, të drejtat e

njeriut dhe progresi ekonomik. Për këtë qëllim, Konventa i detyron shtetet e rajonit që tu

japin fund dhe ti parandalojnë tensionet dhe krizat, si një parakusht për stabilitet

afatgjatë. Parashikohet përfundimi i marrëveshjeve dypalëshe dhe shumëpalëshe, për të

mundur në mënyrë më të lehtë të kapërcehen rreziqet e mundshëm për konfliktet. Pakti i

obligon shtetet e rajonit në procese të tilla demokratike që do të sigurojnë respektimin e

të drejtave të njeriut dhe lirive themelore, një gjyqësor të pavarur dhe forcimin e

shoqërisë civile. Pakti i obligon këto shtete për të forcuar masat e besimit në

marrëdhëniet me fqinjët e tyre.132 I obligon për mbrojtjen e minoriteteve. Ajo i detyron

ata që të sigurojnë një kthim të sigurt dhe të lirë të gjithë refugjatëve dhe personave të

zhvendosur, të kthehen në shtëpitë e tyre; i urdhëron që për ata të krijojnë kushtet për

integrimin e plotë të tyre në strukturat politike, ekonomike dhe të sigurisë sipas zgjedhjes

së tyre.133 Megjithatë, ka pikëpamje, të cilat shkaku e shkatërrimit të ish-jugosllave

përveç dhunës ia përshkruajnë edhe faktit se nuk ishte sa duhet e integruar ekonomikisht.

Prandaj, në përputhshmëri me këtë, mundet të pritet se do të shpartallohet çdo lloj tjetër i

dhunës që do të tentonte për të vënë shtetet e Ballkanit në rrjedha ekonomike me shtetet

dhe popujt që kurrë nuk kanë pasur marrëdhënie apo lidhje të rëndësishme.134

Qëllimi përfundimtar i Paktit të Stabilitetit, në qoftë se mund të themi kështu,

është i mishëruar në pajtimin, në paqësimin (pacifikimin) e tërë kësaj zone të Evropës

Juglindore, veçanërisht në zonën e Ballkanit. Ky qëllim nëpërmjet Paktit të Stabilitetit, në

fakt, i ka afruar BE-në dhe SHBA dhe nga kjo pikë ai është rezultat i marrëveshjes së

përbashkët midis BE dhe SHBA.135

131 Më shumë rreth faktorit ligjor në marrëdhëniet ndërkombëtare politike, shih: R. Vukadinoviç,

Međunarodni politički odnosi, Politička kultura, Zagreb, 2004., f. 72 - 77. 132 Shiko Aktin Final të Helsinkit. 133 Teksti i pjesës së tretë të Paktit të Stabilitetit. 134 Krahaso: V. Mileta, Suvremeni procesi europske integracije, Zagreb, 2000., f. 18. 135 Po aty, f. 17.

93

4.3. Kritika ndaj Paktit të Stabilitetit

Paktit të Stabilitetit mund të drejtohen disa kritike. Të gjitha këto vërejtje mund të

ndahen në dy grupe. Grupi i parë do të përbëhej nga vërejtjet se në Paktin e Stabilitetit

përfshihen ide dhe fraza "pa bazë-pa mbulesë", ndërsa në grupin tjetër bëjnë pjesë

vërejtjet në lidhje me papranueshmërinë e formulimeve të caktuara dhe pikëpamjet e

shprehura në të.136 Dispozitat e Paktit të Stabilitetit për idenë për zhvillimin e një

strategjie të përbashkët për rritje në rajon, për shembull, për Maqedoninë nuk është e

pranueshme. Kjo dispozitë, shikuar nga pozita e disa shteteve "anëtarë" të Paktit të

Stabilitetit, nuk është e pranueshme edhe për disa shtete të tjera në rajon.137 Sepse, në

qoftë se me rritje, mendohet për rritjen ekonomike, atëherë duhet theksuar se partnerët

kryesorë ekonomikë të Maqedonisë janë mu në perëndim të Evropës. Për më tepër,

tregtia midis Maqedonisë dhe fqinjëve të saj, madje edhe ndërmjet saj me të gjithë shtetet

e rajonit, krahasuar me tregtinë me Evropën Perëndimore mundë të themi se ka qenë dhe

mbetet, sekondare.138 " Ka shumë propozimeve pa baza, sidomos pa baza shkencore".139

Ka edhe pjesë të tjera të diskutueshme të tekstit të Paktit të Stabilitetit, të cilave mund tu

drejtohen shumë lloje të përmbajtjeve kritike.140

136 Krahaso: Pakti i Stabilitetit, pika 8, pika 10 etj. 137 Më shumë në lidhje me "historikun" e përvojave të Ballkanit jugor, shih: S. Shkariç , Makedonija na site

kontinenti..., op. cit, f. 123 - 135 138 V. Mileta, Suvremeni procesi..., op. cit, f. 18 - 19 139 Penev, S., Paktot na stabilnost na jugoistočna Evropa – megu želbite i realnosta,revista: Evrodijalog –

spisanie za evropskite prašanja br. 6,botues: NIP Studentski zbor, Shkup, 2003. 140 V. Mile, Suvremeni procesi..., op. cit, f. 20.

94

5. PËRFUNDIME PËR KREUN E PARË

Duke pasur parasysh rezultatet e hulumtimit që i kemi paraqitur në kuadër të këtij

kreu, të cilët na çojnë në konkluzionin bazë që, paralelisht me procesin e shpërbërjes së

ish-Jugosllavisë në njërën anë, në Evropën perëndimore u zhvillua procesi i kundërt,

procesi i lidhjeve më të fuqishme si në planin ekonomike, politik ashtu dhe në planin më

të gjerë, kurse nga ana tjetër, në njësinë e ish-Jugosllavisë Federale, në Republikën e

Maqedonisë, zhvillohej procesi i krijimit të një shteti të mëvetësishëm, sovran dhe të

pavarur. Komuniteti Evropian në këtë periudhë ka përjetuar një transformim të thellë në

drejtim të forcimit të marrëdhënieve të brendshme të shteteve anëtare të saj, pra

transformimin që u ka mundësuar këtyre komuniteteve, arritjen e qëllimeve të

përcaktuara më parë, me hapa më të fortë dhe më të shpejtë në drejtim lidhjes gjithnjë e

më të fortë dhe më të thellë të gjithë hapësirës Evropiane: u krijua Bashkimi Evropian.

Me themelimin e Bashkimit Evropian janë krijuar, nuk ka dyshim, dhe

parakushtet e nevojshme për zbatimin e suksesshëm të objektivave të mëtejshme

ekonomike dhe politike të Komuniteteve Evropiane, në të cilave rolin kryesor e ka pasur

Komuniteti Ekonomik Evropian. Para Bashkimi Evropian të sapo-krijuar, si një objektiv

të pakushtëzuar, është vendosur realizimi i misionit për krijimin përfundimtar të unionit

ekonomik, monetar dhe politik.

Jo vetëm në Bashkimi Evropian i sapokrijuar, por edhe të gjitha komunitetet

evropiane që ishin krijuar më parë dhe të cilat vazhdojnë më tutje të jetojnë, duke i kryer

me sukses detyrat e tyre të mara nga marrëveshjet ndërkombëtare, duke filluar nga 1

Janari i vitit 1993. (periudha gjatë së cilës Maqedonia ende nuk ishte anëtare e Kombeve

të Bashkuara), funksionojnë në mënyrë të suksesshme. Mënyrat e veprimit, rezultatet dhe

objektivat e arritura dhe që duhet arritur, janë paraqitur shkurtimisht në kudër të këtij

kreu.

Me bashkëpunim e drejtpërdrejtë përmes formave më të ndryshme dhe më të

përshtatshme të programeve dhe iniciativave për Maqedoninë, veçanërisht nëpërmjet

95

Paktit të Stabilitetit, Komunitetit Ekonomik Evropian dhe Bashkimi Evropian i kanë

ofruar Maqedonisë ndihmën jashtëzakonisht të çmuar në forcimin e shtetësisë së saj dhe

rritjen e fuqisë ekonomike, duke ia hapur perspektivën drejt integrimit të ardhshëm si

anëtare e plotë në NATO dhe në Bashkimin Evropian, me ndihmën dhe pjesëmarrjen

edhe të faktorëve relevant të bashkësisë ndërkombëtare, Kombeve të Bashkuara, Shtetet e

Bashkuara dhe NATO-ja.

96

KREU I DYTË

NDËRTIMI I MARRËDHËNIEVE SHUMËPALËSHE MIDIS MAQEDONISË DHE BASHKIMIT EVROPIAN

1. Ndikimi i bashkësisë ndërkombëtare në jetën shoqëroro-politike të Maqedonisë

Komuniteti ndërkombëtar i ka kushtuar Maqedonisë,141 si dhe gjithë Ballkanit

dhe Evropës Juglindore, vëmendjen e nevojshme për një kohë të gjatë para dhe pas

shpërbërjes së Jugosllavisë (RSFJ). Në mesin e viteve të tetëdhjeta të shekullit të kaluar,

në një kohë kur Jugosllavia (pas ngjarjeve tragjike që ndodhën në skenën e saj politike

dhe sociale) ndodhej në përfundimin e historisë së saj, Evropa e përforconte edhe më

tepër idenë për një Evropë jo vetëm si subjekt i unifikuar ekonomik, por dhe si një

entitet unik ndërkombëtar politik dhe strategjik. Miratimi i Aktit Unik Evropian142 në

vitin 1985, i cili i vendosi themelet e Bashkimit Evropian, më së miri e konfirmon këtë.

Procesi i themelimit të Bashkimit Evropian ka përfunduar në takimin e liderëve

të shteteve anëtare të Komunitetit Evropian, të mbajtur më 7 shkurt të vitit 1992 (d.m.th.

menjëherë pas konstituimit të Maqedonisë si shtet i pavarur dhe sovran) në qytetin

holandez Mastriht, ku u nënshkrua Traktati themelues i Bashkimit Evropian, i cili hyri në

141 Për më shumë informacion shih: R. Vukadinoviç: Proširenje EU – dosezi i upiti, revista Međunarodne

studije, Zagreb, 2/2004 f. 11-14. Shih gjithashtu: G. Starova, Republika Makedonija i evropskite

integraciski procesi vo oblasta na trudot, botimi me titull „Evrointegracija na pravniot, političkiot i

opštestveniot sostav na Republika Makedonija " - Materialet e tryezës së rrumbullakët për pesëdhjetë

vjetorin e themelimit të Fakultetit Juridik, Shkup, 2002, f. 253 - 256 dhe 264. 142 Me Aktin Unik Evropian u ndryshua dhe u plotësua Traktati i Romës, i cili është nënshkruar më 25

mars të vitit 1957, ka hyrë në fuqi më 1 janar të vitit 1958. Akti Unik Evropian u nënshkrua më 17

shkurt 1986 në Luksemburg. Danimarka e ka nënshkruar Aktin pas referendumit më 27 shkurt të të

njëjtit vit. Greqia dhe Italia e kanë nënshkruar Aktin më 28 shkurt 1986. Në bazë të Aktit që është sjellë

pas një dekade negociatash të vazhdueshme dhe të mundimshme, u krijua Bashkimi Evropian, i njohur

gjerësisht si "Evropa 92". Institucionalizohet edhe Këshilli i Evropës - Konferenca e Kryetarëve të

Shteteve apo Qeverive të shteteve Anëtare dhe Kryetari i Komisionit të Komuniteteve Evropiane.

97

fuqi më 1 janar të vitit 1993. Themelimit të Bashkimi Evropian i kanë paraprirë tri

"Komunitete" shumë të rëndësishme, të cilat e kanë krijuar bazën dhe kornizën për

shfaqjen e tij: Komuniteti Evropian i Qymyrit dhe Çelikut – KEQÇ EZUČ (European

Coal and Steel Community - ECSC), Komuniteti Ekonomik Evropian (KEE) dhe

Komuniteti Evropian për Energji Atomike (e njohur më mirë nën akronimin

EUROATOM - European Atomic Energy Community - Euratom). Këto tri Komunitete

Evropiane, me Marrëveshjen për bashkim (Merger Treaty) të vitit 1965 (8 prill 1965 )

janë bashkuar në Komunitetin Evropian; organet ekzekutive i kanë unifikuar, i kanë

shkrirë, në mënyrë që të lehtësojnë harmonizimin e veprimeve të tyre politike dhe

ekonomike. Rolin dominues në Komunitetet Evropiane e ka fituar Komuniteti

Ekonomik Evropian (European Economic Community), pasi që ky komunitet me

marrëveshjen e sipërpërmendur i mori të gjitha karakteristikat e akteve themeluese.

Të rikujtojmë se Parlamenti Evropian në 14 shkurt të vitit 1984 e miratoi

Projektin e marrëveshjes për themelimin e Bashkimit Evropian. Pasi që Këshilli

Evropian ra dakord për nevojën për të shqyrtuar ndryshimet e kontratave themeluese në

të cilat mbështetet Komuniteti , në seancat e mbajtura më 27 dhe 28 qershor të vitit 1985

u miratua Akti Unik Evropian, që u nënshkrua më 17 shkurt në Luksemburg dhe më 27

dhe 28 shkurt të vitit 1986 në Hagë. Me këtë Akt janë rishikuar dhe bashkuar traktatet për

themelimin e tri Komuniteteve, domethënë: Traktati për krijimin e Komunitetit Evropian

të Qymyrit dhe Çelikut i 18 prillit të vitit 1951, Traktati themelues i Komunitetit

Ekonomik Evropian dhe të Traktatit themelues të Komunitetit Evropian të Energjisë

Atomike (EUROATOM), të cilët ishin nënshkruar në të njëjtën ditë në Romë, 25 mars të

vitit 1957. Shtetet anëtare kanë rënë dakord për një tarifë të përbashkët doganore (duke

filluar me zbatimin e saj nga 1 korriku i vitit 1968), e cila çoi në një lloj bashkimi

doganor. Kryetarët e shteteve dhe të qeverive të shteteve-anëtare në dhjetor të vitit 1969

arrijnë marrëveshje për riorganizimin e Komunitetit Evropian dhe të Bashkimit Monetar

98

Evropian për të krijuar një sistem të vetëm evropian monetar, i cili u krijua dhe hyri në

fuqi në mars të vitit 1979.143

Maqedonia, nga perspektiva ndërkombëtare është shtet i pavarur dhe sovran. 144 Si

subjekt i pavarur dhe i barabartë i bashkësisë ndërkombëtare, si subjekt politik dhe

ekonomik shfaqet në skenën ndërkombëtare nga 17 nëntori i vitit 1991. Sipas raportit të

Komisionit të Badinterit, Maqedonia nga aspekti ndërkombëtar konsiderohet si shtet,

d.m.th. si anëtare e plotfuqishme e "bashkësisë moderne ndërkombëtare", përkatësisht

anëtare dhe subjekt i barabartë juridik, politik dhe ekonomik në skenën ndërkombëtare që

nga 17 nëntori i vitit 1991, kur Parlamenti i Republikës së Maqedonisë e miratoi

Kushtetutën.

Megjithatë, bashkësia ndërkombëtare është e pranishme në territorin e

Maqedonisë një periudhë më të gjatë kohore, politikisht dhe ushtarakisht edhe para se

ajo të bëhet shtet i pavarur dhe sovran. Që nga shpallja e pavarësisë, prania e bashkësisë

ndërkombëtare në Maqedoni në të gjitha sferat e rëndësishme të veprimit të

institucioneve të qeverisë dhe të shtetit, është bërë një ngjarje e përditshme. Janë më

shumë faktorë që e dëshmojnë këtë.145 Të përkujtojmë vetëm kontributin dhe rolin e

143 Më shumë shih: W. Weidenfeld i W. Wessels, Evropa prej A deri në Zh – Doracak i integrimit evropian

(naslov originala: Europa von A bis Z Taschenbuch der europäischen Integration), BPB – Grupi punues

për arsimim politik, Prishtinë, 2004, str. 417 - 426. 144 Më shumë shih: Konferenca Ndërkombëtare mbi ish-Jugosllavinë (International Conference on the

Former Yugoslavia, Arbitration Commission), f. 11. Për më shumë informacion në lidhje me

pikëpamjet e Komisionit shih: Pellet, A., The Opinions of the Badinter Arbitration Committe a Second

Breath for the Self-Determination of Peoples, Opinion I, EJIL, 1992. 145 Për më shumë informacion për këtë shih: S. Dimovski, Osnovi na nacionalnata odbrana na Republika

Makedonija, Shkup, Globe, 1996, O. Bakreski, , Pridvižuvanjeto na Republika Makedonija kon NATO i

potrebata za koordinacija na aktivnostite na nacionalno nivo, revista: Sovremena Makedonska odbrana,

nr. 8, Shkup, 2003; C. Bennett, Odgovaranje na okrutan čin: NATO i razvoj strategija za borbu protiv

suvremenih sigurnosnih ugroza, artikull i botuar në publikacionin me titull: NATO i novi međunarodni

odnosi, Lidia Čehuljić, Zagreb, 2004; O. Bakreski, Podrškata na javnosta za členstvoto vo NATO i vo

EU, revista: Sovremena makedonska odbrana, nr. 14, Shkup, 2006.

99

bashkësisë ndërkombëtare gjatë operacioneve luftarake në territorin e ish-Jugosllavisë

(UNPROFOR), në marrëdhëniet midis RSJ (Jugosllavia e përbërë nga Serbia dhe Mali i

Zi) dhe Maqedonisë (UNPREDEP), gjatë dhe pas konfliktit të armatosur që shpërtheu në

territorin e Maqedonisë në fillim të vitit 2001 (NATO). Për më tepër, niveli aktual i

bashkëpunimit midis NATO-s dhe Maqedonisë tregon një shkallë të lartë të harmonizimit

të veprimit dhe gatishmërinë e plotë për të mbështetur miratimin e formave të shumta të

bashkëpunimit. Periudha e angazhimit të misionit ndërkombëtar ushtarak të OKB-së nën

emrin e UNPREDEP-it, menjëherë pas shpalljes së pavarësisë, në kohën e krijimit dhe

ndërtimit të institucioneve të qeverisë dhe të shtetit, ishte absolutisht e nevojshme dhe

Maqedonisë i ofroi sigurinë e nevojshme të brendshme dhe ndërkombëtare.

Me daljen e Maqedonisë në skenën ndërkombëtare si një shtet i pavarur, sovran

dhe anëtare e OKB-së, duke u bazuar në përvojën e saj kur ajo ishte njësi federale e ish-

Jugosllavisë dhe pas shqyrtimit të kujdesshëm të situatës ekonomike, politike dhe të

përgjithshme në vend, Maqedonia pa dyshim u përcaktua për lidhje sa më të forta

politike dhe ekonomike me botën, duke u dhënë rëndësi të veçantë dhe prioritet

marrëdhënieve me NATO-n dhe me Bashkimin Evropian. Maqedonia, derisa ishte një

njësi federale e ish -Jugosllavisë, eksportet e mallrave dhe të shërbimeve, për shembull, i

realizonte me një numër shumë të vogël shtetesh. "Hapësira" për eksportin e produkteve

dhe shërbimeve të Maqedonisë ka qenë relativisht ngushtë e fokusuar; vend të

rëndësishëm zënë shtetet e bllokut socialist me ekonomi të planifikuar SEV, (Këshilli për

ndihma reciproke ekonomike), kurse përfshirja në tregjet evropiane dhe të botës, me

ekonomi të lirë, ka qenë shumë e kufizuar.

Në të gjitha analizat për zhvillimet evropiane pas Luftës së Ftohtë, kryesisht

argumentohet se bashkëpunimi rajonal në Evropën Juglindore është në nivelin më të ulët.

Prandaj, mundësitë e shteteve të rajonit për anëtarësim në Bashkimin Evropian kanë

qenë objektivisht shumë më të vogla se në shtetet që iu përkisnin rajoneve të tjera të

Evropës. Përveç kësaj, procesi i shpërbërjes së ish-Jugosllavisë, i cili ka bërë efekte të

shumta negative të natyrës politike, sociale dhe ekonomike, edhe më tepër e keqësuan

pamjen për Ballkanin, duke përfshirë edhe Maqedoninë dhe rajonin, duke i paraqitur si

"vrimë e zezë" e kontinentit evropian. "Periudha dhjetëvjeçare e shpartallimit të

100

Jugosllavisë ka pasur pasoja të rënda për rajonin dhe për zonën e gjerë evropiane.

Bombardimi i Jugosllavisë ishte një pikë kthese, kur u krijua një besim i tillë euro-

atlantik se vetëm duke përdorur tërësinë e mjeteve politike, ekonomike dhe ushtarake

mund të arrihet zgjidhja e krizës në Ballkan."146

Megjithatë, në mbarimin e dekadës së fundit të shekullit të 20-të dhe fillim të

dekadës së parë të shekullit të 21-të, pas krijimit të Maqedonisë si shtet i pavarur, në

skenën ndërkombëtare dhe evropiane politike dhe ekonomike, siç thotë prof.

Vukadinoviç, "fillojnë të mbizotërojnë pikëpamje të tjera", të cilat me më shumë

optimizëm e shikojnë krejt Evropën Juglindore, madje edhe vetë Maqedoninë. Sipas prof.

Vukadinoviçit, ka më tepër elemente të reja dhe të rëndësishme që kanë ndikuar në

zhvillimin e marrëdhënieve të reja dhe lidhjen e përgjithshme të Evropës Juglindore me

Bashkimin Evropian, ndër të cilat veçojmë dy.

Elementi i parë është i lidhur me manifestimin e vullnetit të fortë politik të

bashkësisë ndërkombëtare, e vendosur që e bashkuar të veprojë duke përdorur të gjitha

mjetet dhe instrumentet e mundshme. "Duke u deklaruar për Bosnjën dhe Hercegovinën

si shtet unik dhe multietnik, në të cilën bashkësia ndërkombëtare me fondet e saja për

ndihmë, patjetër duhet të mbetet e angazhuar për shumë vite, u krijua lidhje midis dy

krizave më të mëdha ballkanike - Bosnjë dhe Hercegovinës dhe Kosovës, me një porosi

të qartë të shprehjes së vullnetit politik se bota e zhvilluar është faktori që do të çojë në

tejkalimin dhe stabilizimin e gjendjes."

Elementi i dytë ka të bëjë me ndikimin që kanë pasur pasojat që sollën luftërat në

ish-Jugosllavi. Shkatërrimet e luftës, eksodi i një numri të madh të popullsisë dhe gjendja

katastrofale ekonomike paraqesin një mesazh të qartë se vetëm duke i pranuar modelet e

miratuara nga komuniteti ndërkombëtar dhe ato që ai i sugjeron gradualisht mund të

lëvizet drejt një normalizimi dhe stabilizimi të rajonit dhe se vazhdimi eventual i

konflikteve nuk do t‘i sillte dobi askujt. Përveç kësaj, tashmë në territorin e ish-

146 R. Vukadinoviç, Regionalna suradnja na jugoistoku Europe, revista Politička misao, Zagreb, 2000, nr.

2, f. 69.

101

Jugosllavisë (më pas ngelën vetëm Serbia dhe Mali i Zi), me zbatimin e suksesshëm të

referendumit në Mal të Zi dhe me shpalljen e Malit të Zi si shtet i pavarur dhe sovran,

edhe emri "Jugosllavi" tashmë shkon në histori.147

Shpërbërja e Bashkimit Sovjetik, pa dyshim, paraqiste një faktor shtesë, sepse

shtetet më të mëdha të Komunitetit Evropian: Gjermania, Franca dhe Britania e Madhe

menjëherë pas rënies së Bashkimit Sovjetik dhe "zhdukjen" e Këshillit për ndihma

reciproke ekonomike (SEV) dhe bllokut ushtarak të shteteve socialiste, të njohur si Pakti

i Varshavës, u angazhuan për të përmbushur vakuumin e madh ekonomik dhe politik që u

shkaktua me shpartallimin e "bllokut të lindjes". Për Maqedoninë, si njësi federale e ish-

Jugosllavisë, "blloku i lindjes" ka pasur një rëndësi të veçantë për zhvillimin e sistemit të

përgjithshëm shoqëror dhe ekonomik. Këto shtete kanë pasur për qëllim që disa nga

shtetet e ish-bllokut t‘i përfshijnë në proceset integruese euro-atlantike. Për këtë shkak, në

lidhje edhe me Maqedoninë, është rritur prania e këtyre shteteve, veçanërisht në planin

politik dhe ekonomik, duke mos e lënë pas dore edhe praninë e forcave ndërkombëtare

ushtarake në fazat e caktuara të zhvillimit të Maqedonisë.

Të përkujtojmë se Maqedonia menjëherë pas shpalljes së pavarësisë u ballafaqua

me probleme të mëdha, që paraqisnin rrezik për mbijetesën e saj. Ngjarjet e mëdha që

ndodhën në kalimin e shekullit të 20-të në të 21-të do të ngelin të shënuara në historinë e

marrëdhënieve ndërkombëtare – shkatërrimi i komunizmit dhe fundi i Luftës së Ftohtë,

ngjarje këto që kishin një karakter global dhe shpërbërja e Jugosllavisë, janë ngjarje që

përshpejtuan daljen e Maqedonisë si shtet të pavarur dhe sovran.

Për më tepër, në aspektin gjeografik, si shumë herë gjatë historisë, Maqedonia

edhe një herë u gjet në qendër të konflikteve të mundshme ndërkombëtare për shkak të

interesave të shumta brenda dhe rreth saj. Për këtë dukshëm ka kontribuar edhe

elementi natyror, sepse Maqedonia nga pikëpamja gjeografike pa dyshim paraqet një

territor të rëndësishëm strategjik. Me pozitën e saj qendrore në Ballkan, në kuptimin

gjeografik është një urë e natyrshme që lidh tri kontinentet dhe një nga udhëkryqet më të

147 Po aty, f. 70-72.

102

rëndësishme në Evropën Juglindore. Prandaj, Maqedonia gjatë historisë, me një pozitë të

tillë gjeostrategjike, ka shkaktuar konflikte të interesave mes popujve dhe shteteve që

kanë dashur ta zotërojnë këtë zonë, për të kontrolluar këtë udhëkryq të rëndësishëm.

Prandaj, Maqedonia gjatë historisë ka qenë arenë e konflikteve të shumta, si një zonë në

të cilën janë zhvilluar luftime të shpeshta dhe të ashpra, si zonë që shpesh është pushtuar

dhe aneksuar dhe popullsia e saj i është nënshtruar procesit të denacionalizimit dhe

asimilimit. E gjithë kjo ka kontribuar që të paraqiten mosmarrëveshje të rënda dhe

komplekse mes kombeve dhe shteteve të këtij rajoni, kurse kjo popullatë e këtij shteti

relativisht të vogël të përjetojë vuajtje të madha.148

Krahasuar me shtetet fqinje, popullsia dhe territori i Maqedonisë janë më të vogël,

kurse burimet e saj ushtarake dhe ekonomike në mesin e më të dobëtëve. Për këto arsye,

nuk mund të pritet që ushtria e saj të mund të përballojë me sukses ushtritë e shteteve

fqinje apo njësitë paramilitare dhe në të njëjtën kohë të përballet me ushtri të ndryshme.

Prandaj, paqja në rajon është kusht për mbijetesën e Maqedonisë. Për më tepër, sipas

gjykimit të përfaqësuesve më të lartë të organeve dhe të institucioneve shtetërore, në

Maqedoni ka qenë e domosdoshme që në territorin e saj, derisa ajo të zhvillohet dhe të

forcohet, të sigurohet prania e bashkësisë ndërkombëtare, në mënyrë efektive, me forca

ushtarake ndërkombëtare, nën patronazhin e OKB-së apo edhe si forca ushtarake të

aleancës së NATO-s. Duke pasur parasysh rreziqet për sigurinë dhe pavarësinë e

Maqedonisë, prania e forcave ndërkombëtare në territorin e saj ka qenë e nevojshme dhe,

sikurse që tregoi koha në dy dekadat të fundit, prezenca e forcave ndërkombëtare ka

pasur dhe ka një rëndësi të dyfishtë.

Së pari, prania e forcave ndërkombëtare në territorin e Maqedonisë kishte një

efekt preventiv: Së pari, parandalimin e kërcënimeve të mundshme ndaj sigurisë dhe

integritetit territorial të Maqedonisë. Së dyti, prania e forcave ndërkombëtare në territorin

e Maqedonisë ka pasur efekt inkurajues për institucionet shtetërore, shoqërore dhe

148 Për më shumë informacion në lidhje me të kaluarën historike dhe pozitën gjeostrategjike të Maqedonisë

shih: S. Dimovski, Osnovi na nacionalnata odbrana na Republika Makedonija, Shkup, Globus, 1996.

103

politike, që në mënyrë edhe më të fuqishme të angazhohen për realizimin e reformave të

përgjithshme shoqërore dhe politike në vend.

2. Bashkëpunimi i Maqedonisë me shtetet fqinje dhe me shtetet-anëtare të BE

2.1. Bashkëpunimi multilateral - faktor i rëndësishëm për forcimin dhe zhvillimin e

Republikës së Maqedonisë

Bashkimi Evropian sot paraqet një faktor të rëndësishëm të komunitetit

ndërkombëtar. Ndikimi i saj në marrëdhëniet e përgjithshme ndërkombëtare politike dhe

ekonomike në botë ka një rëndësi të veçantë për Maqedoninë.149 Prania dhe ndikimi i

Bashkimit Evropian në marrëdhëniet e përgjithshme të tregtisë ndërkombëtare iu jep

këtyre marrëdhënieve një peshë të veçantë dhe zyrtarët e Organizatës Botërore të Tregtisë

e kanë konfirmuar se përafërsisht një e katërta e tregtisë botërore është në duart e BE-

së.150 Ky fakt i jep Bashkimit Evropian një forcë të veçantë politike, sidomos kur është

fjala për marrëdhëniet me shtetet e treta. Kjo është arsyeja e vërtetë përse shumë shtete

kanë vendosur apo me këmbëngulje kërkojnë të vendosin marrëdhënie më të ngushta me

Bashkimin Evropian dhe disa prej tyre, duke përfshirë shtetet evropiane, pothuajse pa

përjashtim (pa përfshirë Rusinë dhe Bashkësinë e Shteteve të Pavarura) kanë shprehur

dëshirën e tyre për t'u bashkuar me të si anëtarë të plotë. Për "shtetet e treta" të

interesuara, duke përfshirë edhe Maqedoninë, BE-ja paraqet një destinacion shumë të

149 Komuniteti Evropian në tregtinë ndërkombëtare është udhëheqës në botë. 150 Organizata Botërore e Tregtisë – OBT (World Trade Organization - WTO) me Fondin Monetar

Ndërkombëtar (International Monetary Fund – IMF) dhe Banka Ndërkombëtare për Rindërtim dhe

Zhvillim (International Bank for Reconstruction and Development – IBRD), janë një nga shtyllat e

rëndësishme të tregtisë botërore. Anëtare në OBT janë 144 vende, 28 vende kanë statusin e vëzhguesit.

Nëpërmjet OBT kryhet rreth 98 % e tregtisë së përgjithshme botërore. Për parimet mbi të cilat bazohet

dhe mbi të cilat kryhet tregtia ndërkombëtarenë në kuadër të OBT dhe marrëdhëniet e Maqedonisë me

këtë organizatë të rëndësishme globale shih: V. Madzova, Svetskata trgovska organizacija – faktor na

razvojot i prestruktuiranjeto na ekonomijata na Republika Makedonija, publikacioni me titull

Proizvodstvenoto prestruktuiranje na ekonomijata na Republika Makedonija, Shkup, 2002, f. 49 - 61.

104

rëndësishëm. Kështu, vetëm nënshkrimi i Marrëveshjes së Stabilizim-Asocimit mes

Bashkimit Evropian dhe Maqedonisë dhe hyrjes së saj në fuqi ka inkurajuar kërkime jo

vetëm për të përcaktuar mundësinë e integrimit politik, juridik dhe shoqëror të

Maqedonisë në Bashkimin Evropian, por edhe për të përshpejtuar procesin e

integrimit.151

Megjithatë, është fakt se në marrëdhëniet ekonomike, veçanërisht ato tregtare,

mes "shteteve-anëtare" të BE-së me "shtetet e treta" të interesuara, këto të fundit janë në

pozitë të pabarabartë. Kjo ka një ndikim negativ në zhvillimin e tyre ekonomik. Në

tregun e Bashkimit Evropian "shtetet e treta" janë të ngarkuara me të dhëna të ndryshme.

Për të siguruar shitjen e produkteve të tyre në tregun e BE-së, ato domosdo duhet të ulin

çmimin e produkteve të tyre nën çmimin e produkteve të shteteve-anëtare të BE. Prandaj,

për të zbutur problemet që janë krijuar në këtë mënyrë, BE nënshkruan marrëveshje

dypalëshe me shtetin e interesuar, që përmes këtyre marrëveshjeve të kontribuojë në

krijimin dhe zbatimin e marrëdhënieve reciproke ekonomike, e sidomos ato tregtare, për

të zbutur pasojat e dëmshme të sistemit të vet, ose nga ana tjetër, nëpërmjet programeve

të caktuara rajonale të krijojë forma specifike të bashkëpunimit, siç janë programet e

caktuara rajonale. Bashkëpunimi me "shtetet e treta" në kuadrin e këtyre programeve

rajonale Bashkimit Evropian i ka shërbyer si një ndër metodat shumë të rëndësishme

përgatitore që synon t‘i afrojë sa më afër vetvetes shtetet të cilat kanë shprehur

interesimin për t‘u bërë anëtare të përhershme të BE. Këto janë, në fakt, metoda për të

ndihmuar këto shtete, të cilat zbatohen nëpërmjet shumë programeve konkrete

ekonomike,152 arsimore apo kulturore, që kanë si objektiv kryesor stabilizimin shoqëror,

politik dhe ekonomik të rajoneve të caktuara në Evropë e në botë. Programe të tilla janë,

për shembull, programet e njohura me shkurtimet CARDS, PHARE, RINDËRTIM etj.

që janë të dedikuara për Ballkanin Perëndimor.

151 Kësaj çështjeje i janë kushtuar një numër i konsiderueshëm veprash në redaksinë e Fakultetit Juridik

"Justiniani i Parë" në universitetin "Shën Kirili dhe Metodi" në Shkup, publikuar në një botim me titull

Evrointegracija na pravniot, političkiot i opštestveniot sistem na Republika Makedonija. Më tepër shih:

T. Çokrevski, botuar në publikacionin e mësipër, f. 13-19. 152 Ashtu si programi SPES (Stimulation Plan for Economic Science).

105

Në mesin e këtyre programeve, të cilat me të vërtetë janë të shumta, për

Maqedoninë më të rëndësishmet janë dy: programi SECI dhe programet me rëndësi

rajonale.153 Megjithatë, nga ky këndvështrim, Pakti i Stabilitetit është më i rëndësishmi,

duke pasur parasysh faktin se Maqedonia është shtet ballkanik. BE nga viti në vit është

duke e rritur kujdesin për Ballkanin. I quajtur ndonjëherë Ballkani i Jugut, nganjëherë

Ballkani Perëndimor apo Juglindor, sidoqoftë, është në qendër të vëmendjes. Kjo u

konfirmua në Samitin e BE-së në Zagreb në vitin 2000. Dekada e fundit e shekullit të

njëzet është ndoshta hera e parë në histori, nga perspektiva e Ballkanit, që ofroi

lidershipin politik të Evropës, të paktën për disa çështje të rëndësishme politike, por edhe

ekonomike. Samiti në Zagreb zgjati vetëm një ditë, por për kënaqësinë e pjesëmarrësve

ishte i suksesshëm. Të gjithë pjesëmarrësit pas përfundimit të takimit ishin të kënaqur.

Hera e parë që udhëheqësit e lartë të Evropës u pajtuan për disa çështje të hapura të

Ballkanit dhe ngelën plotësisht të kënaqur me sukseset e arritura.

2.2. Intensifikimi i bashkëpunimit multilateral të Maqedonisë me shtetet fqinje dhe me

shtetet-anëtare të Bashkimit Evropian

Maqedonia edhe para shpalljes së pavarësisë gjendej në një situatë të rëndë

ekonomike. Ekonomia e Maqedonisë nuk ishte e orientuar kah eksporti, me potenciale të

dobëta në fushën e tregtisë së jashtme të mallrave dhe shërbimeve, me realizim të dobët

të eksportit, me varësi të lartë të gjithë ekonomisë nga importi, me deficit relativisht të

lartë në shkëmbimet ekonomike me shtetet e huaja - Maqedonia gjendej në prag të

kolapsit ekonomik.

Eksporti i mallrave dhe shërbimeve është realizuar me një numër shumë të vogël

shtetesh. Ngushtimi i "hapësirës " për eksportin e produkteve dhe shërbimeve të

Maqedonisë paraqiste një pengesë shumë të madhe për zhvillimin e shpejtë ekonomik të

153 SECI program (Iniciativa për Bashkëpunim në Evropën Juglindore) u inicua nga administrata

amerikane, ndërsa programet për bashkëpunimin rajonal janë inicuar nga BE. Pakti i Stabilitetit për

Evropën Juglindore është një program i tillë.

106

vendit. Shkaqet e lartpërmendura tregojnë se pavarësisht angazhimeve të pushtetit zyrtar

ekonomik, procesi shumë i ngadalshëm i ristrukturimit, kryesisht i industrisë dhe i gjithë

prodhimit të realizuar në Maqedoni pak para pavarësisë, ka qenë pengesë për kyçjen e

Maqedonisë në tregjet e Evropës dhe të botës.

Eksportet e mallrave dhe shërbimeve në Maqedoni, në kuadër të ish-Jugosllavisë,

sidomos në periudhën nga viti 1965, kanë shënuar një rritje reale të lehtë. Mirëpo, në

periudhën pas vitit 1986, deri në vitin 1990, pak kohë para shpalljes së pavarësisë, në

Maqedoni në mënyrë proporcionale zvogëlohen kapacitetit për prodhim, eksporti

zvogëlohet nga viti në vit; ulja mesatare arriti në rreth 4 % në vit. Eksportet e mallrave

dhe shërbimeve në Maqedoni, për shembull, para pavarësisë realizoheshin në një nivel

mjaft të ulët. Pjesa e eksporteve të mallrave në produktin e brendshëm bruto të

ekonomisë së përgjithshme arrinte mes 15 % dhe 20 %. Në vitet shtatëdhjetë kjo pjesë

ishte edhe më e ulët - arrinte vetëm 10 %.154 Nga ana tjetër, varësia e lartë e ekonomisë

së Maqedonisë nga importi vërtetohet edhe nga përqindja e lartë e mallrave të importuara

në produktin e përgjithshëm shoqëror, i cili në të njëjtën periudhë shkonte në mes 20 %

dhe 30 %, kurse përqindja më e lartë është regjistruar në vitin 1985, kur ishte 36 %,

ndërsa pjesa më e ulët është shënuar në vitin 1989 - vetëm 21 %.

2.3. Fillimet e bashkëpunimit mes Maqedonisë dhe Komunitetit Ekonomik Evropian

Partneriteti ekonomik midis Maqedonisë dhe disa shteteve në botë në përgjithësi

dhe disa shteteve të Bashkimit Evropian realizohet përmes subjekteve ekonomike të

shteteve - partnere.

Nëse e kemi parasysh faktin se disa nga shtetet anëtare të BE janë partnerët

kryesorë ekonomik të Maqedonisë, me institucionalizimin e marrëdhënieve dhe me

rregullimin e statusit të subjekteve të tyre ekonomike, brenda shtetit dhe në nivel

ndërkombëtar, paraqitet një siguri më e madhe në marrëdhëniet e tyre ekonomike

ndërkombëtare (bazuar kryesisht në kontratat private - juridike), kështu që do të

154 B. Blazevski, Ostvaruvanja i proekciji…, op.cit., f. 346 dhe në vazhdim.

107

përmirësohet edhe kontributi i tyre marrëdhëniet mes Maqedonisë dhe shteteve-anëtare

të BE-së, i cili do të jetë më i madh dhe më i suksesshëm. Gjithashtu, duhet të theksojmë

se disa prej shteteve-anëtare të Bashkimit Evropian janë partnerë më të mëdhenj të

tregtisë së jashtme të Maqedonisë. Subjektet ekonomike të këtyre shteteve, në procesin e

realizimit të këtij partneriteti, më së shpeshti bashkëpunojnë me bizneset e Maqedonisë.

Disa nga këto konstatime do të ilustrohen edhe me të dhëna konkrete. Gjermania, për

shembull, vetëm në vitin 1998, prej vlerës totale të mallrave të eksportuara merrte pjesë

në eksportin e mallrave nga Maqedonia me 21.4 %, ndërsa në të gjithë importet në

Maqedoni ka marrë pjesë me 13.3 % të vlerës së mallrave të importuara. Vlera të

ngjashme janë regjistruar edhe : me Italinë, vetëm në vitin 1998 ka marrë pjesë në

eksportin e mallrave nga Maqedonia me 7.3 % të vlerës totale të mallrave të eksportuara,

ndërsa importet e mallrave në Maqedoni llogariten për 5.7 % të vlerës së mallrave të

importuara; me Greqinë, vetëm në vitin 1998 ka marrë pjesë në eksportin e mallrave nga

Maqedonia me 6.3 % të vlerës totale të mallrave të eksportuara, ndërsa importet e

mallrave në Maqedoni llogariten për 5.9 % të vlerës së mallrave të importuara; me

Holandën, vetëm në vitin 1998, mori pjesë në eksportin e mallrave nga Maqedonia me

3.3 % të vlerës totale të mallrave të eksportuara, ndërsa në importet e mallrave në

Maqedoni ka marrë pjesë me 2.2 % të vlerës së mallrave të importuara etj. Midis

shteteve partnere të Maqedonisë në tregtinë e jashtme, në fazën e parë të zbatimit të

Marrëveshjes për Bashkëpunim, një vend të rëndësishëm zënë edhe shtetet të cilat pas

vitit 2000 u bënë anëtare të Bashkimit Evropian. Kështu, për shembull, Sllovenia vetëm

në vitin 1998 mori pjesë në eksportin e mallrave nga Maqedonia me 3.1 % të vlerës totale

të mallrave të eksportuara, ndërsa në importet e mallrave në Maqedoni ka marrë pjesë me

7.8 % të vlerës së mallrave të importuara; Bullgaria, vetëm në vitin 1998 mori pjesë në

eksportin e mallrave nga Maqedonia me 3.2 % të vlerës totale të mallrave të eksportuara,

ndërsa në importet e mallrave në Maqedoni ka marrë pjesë me 4.5 % të vlerës së mallrave

të importuara etj.155 Duke pasur parasysh këto rrethana, Maqedonia tashmë ishte e

155 Për më shumë informacion rreth këtyre zhvillimeve shih: Strategija za izvoz na Republika Makedonija

– Istraživački projekt, Shkup, 1999, f. 57 – 58.

108

vetëdijshme për faktin se derisa mes saj dhe Bashkimit Evropian nuk do vendoseshin

marrëdhënie ndërkombëtare kontraktuale, subjektet e saj ekonomike janë të detyruara që

marrëdhëniet e tyre t‘i rregullojnë me kontrata të veçanta të ndërsjella private-juridike, të

cilat, natyrisht, në masë të madhe e minimizojnë fitimin e këtyre në këto marrëdhënie

dhe nuk kanë ndonjë efekt të madh në rritjen e ekonomisë së saj totale. Sa kohë që

marrëdhëniet ekonomike midis BE dhe Maqedonisë nuk janë të institucionalizuara,

bizneset private të Maqedonisë do të duhet të marrin në konsideratë jo vetëm ligjet lokale

(të Maqedonisë), por edhe rregulloret e shteteve-anëtare të partnerëve kontraktues dhe,

natyrisht, rregulloret e Komuniteteve Evropiane, ose të Bashkimit Evropian, me të cilat

këto marrëdhënie rregullohen.

Autoritetet maqedonase, në thelb, duan që sistemi i brendshëm ekonomik disi

njëherë e përgjithmonë të përshtatet me sistemin e duhur që tashmë është krijuar në shtete

të Komunitetit Evropian ose të Bashkimit Evropian. Një nga detyrat kryesore të

Strategjisë Kombëtare për Zhvillim Ekonomik të vitit 1997, duke pasur parasysh

potencialin ekonomik të Maqedonisë - kapitalin, fuqinë punëtore, shkallën e zhvillimit

teknologjik etj. është të reformojë "mjedisin" e përgjithshëm makroekonomik në vend, në

mënyrë që të bëhet kompatibil me mjedisin makroekonomik të shteteve-anëtare të

Bashkimit Evropian dhe për të arritur zhvillim ekonomik të qëndrueshëm dhe afate

gjatë.156 Për më tepër, çështjes së harmonizimit të gjithë sistemit të Maqedonisë me

sistemet e shteteve anëtare të Bashkimit Evropian, në shumë segmente, i është kushtuar

një numër i konsiderueshëm i veprave të shkencëtarëve të Maqedonisë dhe ekspertëve

nga fusha të ndryshme të shkencës dhe praktikës. Kësaj çështjeje i janë kushtuar një

numër i konsiderueshëm punimesh shkencore.157

156 Shih: MANU, Strategjia Kombëtare (Nacionalna strategija), op. cit, f.12-13. B. Calovski,

Prilagoduvanjeto na proizvodstvoto na pretprijatijata od industrijata soglasno pravilata i kriterijumite na

STO, botuar në një botim me titull Izvoznite možnosti na Republika Makedonija vo uslovi na členstvo

vo Svetskata trgovska organizacija, Shkup, 2002, f. 91-100. 157 Midis tyre janë veprat e botuara nga Fakultetit Juridik "Justiniani i Parë", Universiteti "Shën Kirili dhe

Metodi" në Shkup, të publikuara në një botim me titull Evrointegracija na pravniot, političkiot i

109

Në thelb, pra, pa përjashtim, të gjitha institucionet shoqërore, politike dhe

shtetërore duan dhe tentojnë që sistemin ekonomik të Maqedonisë ta ndryshojnë dhe ta

adaptojnë me sistemin që nevojitet zakonisht në transaksionet ekonomike

ndërkombëtare, prandaj marrin masa të caktuara që të jetë të paktën afërsisht i njëjtë me

legjislacionin dhe sistemin e përgjithshëm ekonomik të shteteve - anëtare të Bashkimit

Evropian, duke u mundësuar operatorëve ekonomik të Maqedonisë që t’u përshtaten

kushteve (kushtet që mbizotërojnë në shtetet - anëtarë të BE-së), që ato me sukses të

mund t‘i realizojnë bizneset e tyre me subjektet e biznesit në shtetet-anëtare të Bashkimit

Evropian. Të përmendim se vetëm në periudhën pas vitit 1992 (pas konstituimit të saj si

shtet i pavarur dhe sovran) e këndej janë mbajtur një numër i madh konferencash

shkencore dhe profesionale, janë botuar shumë dokumente, artikuj dhe punime

shkencore, si dhe hap pas hapi janë bërë ndryshimet e duhura dhe përmirësimet në

legjislacion, me qëllim që me sukses ta përshtatin sistemin ekonomik të Maqedonisë me

kërkesat e sistemeve ekonomike të botës së zhvilluar perëndimore dhe, mbi të gjitha, me

shtetet-anëtare të Bashkimit Evropian.158

Orientimin e tillë e konfirmon fakti se tregu i BE-së edhe para shfaqjes së

Maqedonisë si shtet i pavarur dhe sovran ka pasur dhe ende ka implikime shumë të

rëndësishme, jo vetëm në ekonominë botërore si një tërësi, por edhe në ato shtete

evropiane që nuk janë anëtare të këtij komuniteti të rëndësishëm politik dhe ekonomik.

Përfitimet që i sjell anëtarësimi në Bashkimin Evropian, por edhe frika nga "kështjella e

opštestveniot sistem na Republika Makedonija – materijali od trkaleznata masa po povod pedeset

godini od osnovanjeto na Pravniot fakultet, Shkup, 2002. 158 Kandikjan, V. Pendovska, V., Grozdanovski, T., Ekonomskite odnosi na Makedonija so Evropskata

unija – tendenciji i perspektivi, Shkup, 1995. Janë bërë propozime konkrete në strategjinë e

ristrukturimit të mëtejshëm të shoqërisë në përgjithësi në Maqedoni (Nacionalna strategija za

ekonomskiot razvoj na Republika Makedonija – razvoj i modernizacija, MANU, Shkup, 1997).

Për më shumë informacion në lidhje me këtë proces shih: Micajkov, M., Tranzicijata, pravniot sistem i

evrointegracijata, të publikuar në një botim me titull Evrointegracija na pravniot, političkiot i

opštestveniot sustav na Republika Makedonija – materialet e tryezës së rrumbullakët me rastin e

përvjetorit të pesëdhjetë të themelimit të Fakultetit Juridik, Shkup, 2002, f. 31-45.

110

Evropës" në ndërtim, megjithatë, përbëjnë një sfidë për të gjitha shtetet që nuk janë

anëtare të saj. Ato, për më tepër, tërësisht përpiqen dhe bëjnë gjithçka për t'u bërë

anëtare të saj sa më shpejt që të jetë e mundur dhe, nga ana tjetër, nëpërmjet formave të

duhura institucionale apo marrëveshjeve me BE-në të marrin status ose trajtim të veçantë.

2.4. Bashkëpunimi me Bashkimin Evropian për Maqedoninë paraqet një aktivitet me karakter prioritar

Bashkimi Evropian ka qenë dhe mbetet tërheqës veçanërisht për shtetet ish-

socialiste, përkatësisht për shtetet në tranzicion. Tentimi për t‘i transformuar sa më shpejt

sistemet e tyre politike dhe ekonomike, këto shtete, duke përfshirë këtu edhe

Maqedoninë, marrin si model sistemet e shteteve të Evropës Perëndimore. Sa i përket

ndryshimeve në sistemin ekonomik, është e qartë se ambiciet e këtyre shteteve në

tranzicion synojnë që të ndërtojnë sisteme ekonomike të tregut, duke pritur që të

sigurojnë zhvillim ekonomik dhe standarde më të larta të jetesës, të tilla që mund të

krahasohen me efikasitetin ekonomik dhe standardet e jetesës në shtetet e zhvilluara.

Së fundi, dëshira dhe kërkesa e këtyre shteteve evropiane, përfshi dhe

Maqedoninë, për anëtarësim sa më të shpejtë në organizatën më të fuqishme ekonomike

botërore, nuk është vetëm dëshira më ambicioze, por është edhe motivi i veprimit brenda

kufijve të tyre për të krijuar një sistem të tillë politik, shoqëror dhe ekonomik.159

Kërkesat në përmbushjen e këtyre standardeve janë mjaft të rrepta:

- Kërkon një stabilitet të plotë ekonomik, që përfshin sigurimin e normave të ulëta

të inflacionit;

- Kërkon një strukturë të tillë të pronësisë që përfshin një zbatim të plotë të

privatizimit të pronës shoqërore / shtetërore;

159 Më shumë mbi këtë çështje, e cila kërkon një vëmendje të veçantë, shih : Fetai, M. "Maqedonia dhe

Bashkimi Evropian", Studime Ndërkombëtare, Zagreb, nr. 2/2004.

111

- Kërkon zhvillimin ekonomik, që do të thotë arritjen e rritjes ekonomike në një

nivel të duhur;

- Kërkon një ekonomi të zhvilluar që mund të sigurojë produktivitet të lartë,

përsosje të plotë teknike dhe teknologjike, fleksibilitet dhe mundësinë e vërtetë të

përshtatjes strukturore.

E gjithë kjo duhet të jetë e ndjekur me ndryshimet radikale në sferën politike,

modernizimin e administratës, ndërtimin e kapaciteteve institucionale, harmonizimin e

legjislacionit me atë të shteteve-anëtare të BE. Të gjitha këto duhet të harmonizohen me

shumë standarde teknike dhe standarde të tjera që zbatohen në BE, si një sistem që

tashmë është ndërtuar dhe dukshëm funksionon mirë në shtetet-anëtare të BE, d.m.th. që

të paktën të jetë kompatibil me sistemet shoqërore, politike dhe ekonomike të këtyre

shteteve.160 BE, ndërkaq, nëpërmjet organeve të saj të autorizuara dhe përmes zyrtarëve

të saj, në përputhje me dispozitat e dokumenteve themeluese, në mënyrë të qartë dhe pa

ekuivoke, e njoftojnë çdo shtet të interesuar për anëtarësim në BE se paraprakisht duhet

të arrijnë standardet e parapara në sistemet e tyre shoqëroro-politike, të përafërta me ato

të shteteve-anëtare të Bashkimit Evropian. Nuk duhet të nënvlerësojmë ndryshimet që

ekzistojnë mes ekonomive të shteteve të Evropës Lindore dhe ekonomive të shteteve të

BE - ka deklaruar në një rast një zyrtar i lartë i Bashkimit Evropian.161

Në procesin e afrimit me Bashkimin Evropian për Maqedoninë ka qenë e

rëndësishme veçanërisht dekada e parë prej pavarësisë së saj, kur filloi me reformimin e

sistemeve të brendshme sociale, politike, ekonomike dhe ligjore, të nevojshme për të

kryer ristrukturimin e tërësishëm të saj. Sikur Maqedonia të ishte në situatë për ta bërë

këtë ristrukturim, ajo më shpejt do të më mund të intensifikonte procesin e

konvergjencës ekonomike me shtetet-anëtare të BE.

160 Për më shumë informacion për këtë shih: V. Kandikjan V. Pendovska, T. Grozhdanovski, Ekonomskite

odnosi na Makedonija so Evropskata unija – tendenciji i perspektivi, Shkup, 1995, f. 2. 161 Po aty, fq. 3.

112

Sigurisht, përfshirja e Maqedonisë në tregun ndërkombëtar të mallrave dhe të

shërbimeve ka një rëndësi të madhe, për shkak se ajo është si një "trampolinë" për

integrimin e saj të plotë në Organizatën Botërore të Tregtisë. Këtu, përveç aspekteve

pozitive që sjell anëtarësimi (statusi i shtetit më të favorizuar në tregtinë me shtetet-

anëtare, presioni pozitiv i konkurrencës ndërkombëtare për prodhimin e brendshëm,

zhvillimin e formave të ndryshme të bashkëpunimit tregtar përmes ndërmarrjeve të

përbashkëta, duke siguruar cilësi të lartë dhe standarde më të larta të produkteve,

bashkëpunim afatgjatë për prodhime të përbashkëta, gjithashtu transferim të teknologjisë

dhe njohurive etj.), këtu duhet të kemi parasysh edhe pasojat e mundshme negative që

mund të paraqiten. Në të vërtetë, mund të ndodhë që për shkak të cilësisë joadekuate dhe

shkallës së standardizimit të produkteve të Maqedonisë, si dhe faktorëve të tjerë që

tashmë kanë pasur efekt negativ në ekonominë e saj, në fazën e parë të mund të çojë në

përkeqësimin afatshkurtër të pozicionit të sektorit të eksportit të ekonomisë së

Maqedonisë.162

Megjithatë, anëtarësimi afatgjatë në OBT paraqet një përpjekje pozitive për

zhvillimin më të përshpejtuar dhe, gjithashtu, një shtytje për krijimin e kushteve për

ngritjen e nivelit të kapaciteteve për prodhimin cilësor të mallrave për një treg më të gjerë

dhe një konkurrencë të shëndoshë të tregut, e cila mundëson rritjen e cilësisë së

produkteve të Maqedoninë, përkatësisht prodhimeve të saj industriale për tregjet e

brendshme dhe të jashtme. Kjo pa dyshim do t‘i mundësojë Maqedonisë që me sukses të

përfshihet në luftën konkurruese në tregun ndërkombëtar nën kushte të barabarta.163

Derisa të krijohen mundësitë ekonomike për integrimin e Maqedonisë në BE,

është me rëndësi që të përshpejtohet shkëmbimi i mallrave me ato shtete të cilat kanë

karakteristika të ngjashme ekonomike. Kështu Maqedonia ka vepruar edhe para

përfundimit të Marrëveshjes për Bashkëpunim (kur negociatat tashmë ishin në fazë

162 Më shumë në lidhje me këtë: Calovski, B., Prilagoduvanjeto na proizvodstvo na pretprijatijata od

industrijata soglasno pravilata i kriterijumite na STO, botuar në një botim me titull Izvoznite možnosti

na Republika Makedonija vo uslovi na členstvo vo Svetskata trgovska organizacija, Shkup, 2002, f. 92

– 95. 163 MANU, Nacionalna strategija ..., op. cit, f. 110.

113

shumë të avancuar). Kështu, për shembull, në vitin 1996 Maqedonia ka nënshkruar

marrëveshje të veçanta me Slloveninë, me Kroacinë dhe me Republikën Federale të

Jugosllavisë së atëhershme për heqjen e tarifave doganore dhe kalim gradual në sistemin

e tregtisë së lirë. Një kohë të shkurtër pas kësaj, marrëveshje të këtilla janë nënshkruar

edhe me Bullgarinë dhe Shqipërinë (në fazën e parë) dhe më vonë me Greqinë, Turqinë,

Hungarinë dhe me disa shtete të tjera.164

Si subjekt i marrëdhënieve ndërkombëtare ekonomike, Maqedonia me

Komunitetin Ekonomik Evropian, përkatësisht me Bashkimin Evropian, pas

përgatitjeve shumëvjeçare në vitin 1996 arrin të realizojë disa marrëveshje specifike në

lidhje me format e bashkëpunimit. Nga shpallja e pavarësisë e deri në përfundim të vitit

2002 Maqedonia me Komunitetin Evropian dhe me Bashkimin Evropian ka përfunduar

11 kontrata dhe marrëveshje, si dhe Marrëveshjen për Stabilizim dhe Asocim. Të gjitha

këto kontrata dhe marrëveshje tashmë janë në fuqi. Duke u mbështetur në këto

marrëveshje, objektivisht, Maqedonia ka fituar të drejtën të bëhet shfrytëzuese e

ndihmave të shumëfishta të cilat i janë mundësuar përmes Programit të Komunitetit

Evropian, të njohur nën emrin e shkurtuar PHARE.165

Përveç kësaj, menjëherë pas vitit 1997, Maqedonia me Komunitetin Evropian ka

nënshkruar edhe një marrëveshje. Është kjo Marrëveshja për Bashkëpunim. Menjëherë

pas saj, në të njëjtin vit, përfundon edhe marrëveshjet:

164 Po aty, fq. 111. 165 Programi PHARE është program për të ndihmuar në ndërtimin dhe rindërtimin e sistemeve të

shkatërruara sociale dhe ekonomike të vendeve ish-komuniste të Evropës Qendrore dhe Lindore (duke

përjashtuar Rusinë). Programi u inicua nga Komuniteti Evropian (sot Bashkimi Evropian) në vitin 1989,

por pjesëmarrëse janë edhe vendet e Grupit 24. Fillimisht ka qenë i përqendruar në drejtim të

Hungarisë dhe Polonisë. Me kalimin e kohës, ai u përhap edhe në shtete tjera të evropiane me

probleme të ngjashme. Nga shtetet që u formuan me shkatërrimin e Jugosllavisë, në këtë program që

nga viti 1993 merë pjesë edhe Maqedonia.

114

1) Marrëveshje për bashkëpunim mes Republikës së Maqedonisë (ish-Republika

Jugosllave) dhe Komunitetit Evropian;

2) Marrëveshja ndërmjet Republikës së Maqedonisë (ish-Republika Jugosllave) dhe

Bashkimit Evropian në fushën e trafikut dhe

3) Marrëveshja mbi tregtinë e produkteve të tekstilit mes Komunitetit Evropian dhe

Republikës së Maqedonisë (IRJM).

3. Orientimi i Maqedonisë drejt Bashkimit Evropian

Maqedonia si shtet i pavarur paraqitet pas shpërbërjes së ish-Jugosllavisë.166 Kjo

ndodh kur Maqedonia si njësi federale e saj, në fillim të dhjetëvjeçarëve të fundit të

shekullit të njëzet, në vitin 1991 "formësohet" në shtet sovran dhe të pavarur.167 Prandaj,

disa detyrime të caktuara që i ka pasur Jugosllavia si shtet paraardhës, vazhdojnë ta

obligojnë ose të mos e obligojnë Maqedoninë si shtet pasardhës, në varësi të faktit nëse

janë shumëpalëshe ose dypalëshe, në varësi të përmbajtjes së tyre, në varësi se për cilin

territor bëhet fjalë; në varësi të vullnetit të shteteve pasardhëse dhe të palëve të tjera

kontraktuese. Kjo çështje ka rëndësi nëse bëhet fjalë për marrëveshjet ndërkombëtare

që rregullojnë trafikun ndërkombëtar dhe që mund të ndikojnë në marrëdhënie të

caktuara.

Sa u përket marrëveshjeve shumëpalëshe, si parim themelor i kontinuitetit

përcaktohet kalimi i të drejtave dhe detyrimeve nga marrëveshja shumëpalëshe në shtetin

166 Shih: Raporti i Komisionit të Badinterit në publikacionin me titull: International Conference on the

Former Yugoslavia, Arbitration Commission. Për më shumë informacion në lidhje me pikëpamjet e

Komisionit shih: The Opinions of the Badinter Arbitration Committe a Second Breath for the Self-

Determination of Peoples, Opinion I. EJIL, 1992. 167 Republika e Maqedonisë, pas një referendumi të mbajtur në shtator të vitit 1991, në 17 nëntor të të

njëjtit vit e shpalli pavarësinë. Maqedonia u bë shtet sovran dhe i pavarur. Rrethanat e caktuara të

forcave dhe marrëdhënieve ndërkombëtare e mundësuan që ajo, me mundime dhe probleme të mëdha,

të dalë në skenën ndërkombëtare politike dhe ekonomike si një subjekt politik, juridik dhe ekonomik i

pavarur dhe i njohur ndërkombëtarisht.

115

pasardhës. Për rastet e tjera të suksedimit, veçanërisht ato raste që rezultojnë nga ndarja e

pjesëve të caktuara të territorit dhe ato që rezultojnë nga ndarja e shtetit paraardhës,

kalimi i të drejtave dhe detyrimeve në shtetin pasardhës përcaktohen në bazë të rregullave

dhe modaliteteve të caktuara. Detyrime të caktuara ndërkombëtare, posaçërisht detyrime

ekonomike, për Maqedoninë mund të jenë krijuar para shpalljes së pavarësisë dhe e

obligojnë atë nëse ato traktate janë trashëguar nga ish-Jugosllavia dhe nëse janë në

përputhje me parimet themelore të suksedimit.

Periudha kur në skenën ndërkombëtare paraqitet Maqedoninë si një shtet sovran

dhe i pavarur, është e shënuar me shumë marrëdhënie komplekse si në planin e

brendshëm, ashtu edhe në marrëdhëniet e saj me shtetet e rajonit.

Të dyja këto kategori të marrëdhënieve: marrëdhëniet e brendshme sociale,

politike dhe ekonomike dhe marrëdhëniet ndërkombëtare të Maqedonisë, me paraqitjen e

saj si shtet i pavarur – karakterizohen me një jostabilitet të konsiderueshëm. Në të

vërtetë, në këtë drejtim, shteti i ri, Maqedonia, nuk ishte shumë i ndryshëm nga të tjerët,

jo vetëm nga shtetet e krijuara rishtazi, por edhe nga shtetet ekzistuese të cilat pas

shkuarjes në histori të epokës së socializmit tashmë kishin hyrë në procesin e tranzicionit.

Nevoja për të përmirësuar këtë gjendje të këtyre marrëdhënieve, si në planin e brendshëm

ashtu dhe në atë ndërkombëtar, domosdo kërkonte investime dhe përpjekje të mëdha

të qeverisë dhe të institucioneve shtetërore për përmirësimin dhe zhvillimin e tyre.

Megjithatë, krijimi i marrëdhënieve më të mira dhe më të avancuara politike dhe

ekonomike me të gjitha shtetet e botës, veçanërisht me shtetet fqinje dhe ato të rajonit, si

dhe marrëdhëniet me organizatat ndërkombëtare rajonale dhe globale (duke përfshirë

këtu edhe integrimet euro-atlantike ) - për Maqedoninë, në këtë fazë të parë të formimit të

saj, kishin një rëndësi dhe interes të veçantë. Prandaj, angazhimi i saj sa më i shpejtë

dhe më efikas në këtë drejtim ka qenë shumë i nevojshëm.

Intensifikimi i zhvillimit të marrëdhënieve ndërkombëtare ekonomike me fqinjët

dhe botën në përgjithësi dhe në veçanti me Bashkimin Evropian, për të gjitha

institucionet shoqërore dhe shtetërore të Maqedonisë ka paraqitur dhe paraqet një sfidë të

rëndësishme. Ka qenë dhe është e nevojshme që nga ana e këtyre institucioneve të bëhen

përpjekje të mëdha që të vëzhgojnë, të sqarojnë, të mbikëqyrin dhe të analizojnë

116

veprimtarinë e subjekteve ekonomike të Maqedonisë, të shteteve në rajon e më gjerë si

bartës të marrëdhënieve ndërkombëtare ekonomike që kanë të bëjnë me prodhimin,

shkëmbimin dhe konsumimin e të mirave materiale dhe të shërbimeve në fushën

ekonomike ndërkombëtare e që mbulohet nga territoret e tyre kombëtare. Sidomos pasi

që, pas zhdukjes së Jugosllavisë, në rajonin e saj janë krijuar shumë shtete të reja, është

krijuar një mjedis i ri, një "lagje e re" të cilën e përbëjnë: Bosnja dhe Hercegovina,

Kroacia, Maqedonia, Sllovenia, Serbia, Mali i Zi dhe Kosova. Kosova shpalli pavarësinë

në vitin 2008. Sot të gjitha këto shtete “të reja“ (përveç Kosovës) janë anëtare të

Kombeve të Bashkuara.

3.1. Forcimi i marrëdhënieve konkrete mes Maqedonisë dhe shteteve në rajon

Ndërtimi dhe përmirësimi i marrëdhënieve rajonale ndërshtetërore ka një rëndësi

të veçantë edhe për ndërtimin dhe përmirësimin e marrëdhënieve të brendshme sociale,

politike, ekonomike, ose me një fjalë - marrëdhënieve të përgjithshme të brendshme në

çdo shtet.

Politika efikase rajonale e një shteti në mënyrë të konsiderueshme dhe në mënyrë

efektive ndikon në zhvillimin e ekonomive kombëtare dhe në procesin e integrimit.

Zbatimi i politikave të tilla, për çdo shtet dhe rajon siguron kohezionin, si dhe zhvillimin

ekonomik dhe social, dhe në fakt, ndikon pozitivisht në proceset integruese rajonale.

Politika e zhvillimit rajonal të Maqedonisë, prej shpalljes së pavarësisë, ka pasur

prioritet dhe i është dhënë rëndësia e duhur në të gjitha dokumentet vjetore të

planifikimit afatmesëm dhe afatgjatë. Megjithatë, një politikë e tillë e proklamuar në

nivel të Republikës së Maqedonisë nuk ka arritur deri në fund të realizohet për shkak të

zonave të saja kryesisht të pazhvilluara.

Për më tepër, politika e tillë e zhvillimit rajonal është bërë pjesë e Strategjisë

shtetërore dhe vazhdon edhe në ditët e sotme. Kjo gjendje sigurisht ka pasur ndikim

negativ në procesin e ndërtimit dhe të përmirësimit të marrëdhënieve ekonomike të

brendshme, ndërshtetërore dhe rajonale, e veçanërisht në marrëdhëniet me shtetet fqinje

dhe të rajonit. Këtë e tregojnë edhe të dhënat e mëposhtme: Në vitin1990, për shembull,

117

në produktin e përgjithshëm bruto të brendshëm të Maqedonisë vetëm Shkupi me

rrethinën ka marrë pjesë me 37 %, Manastiri me rajonin me 6.7 %, Prilepi me rajonin

5.4 %, Ohri dhe Tetova së bashku me rajonet e tyre me vetëm 4, 5 % dhe, së fundi, Velesi

me rajonin vetëm me 4.1 %. Në proporcione të ngjashme janë realizuar edhe investimet

dhe punësimet në ekonomi.168 Sipas M. Sholajës pavarësia e Maqedonisë është një

problem i veçantë, pasi që me të gjithë katër fqinjët e saj ka pasur mosmarrëveshje, të

cilat në çdo kohë kanë mundur të bëhen shkak i tensioneve, me një përfundim të

paparashikueshëm për sigurinë e rajonit.169

Nga ana tjetër, marrëdhëniet ekonomike të Maqedonisë me shtetet e huaja në

periudhën nga viti 1990 deri në fund të vitit 1995 janë zhvilluar në rrethana shumë të

pafavorshme ekonomike dhe politike. Koha e recesionit në ekonominë botërore e ka

ndjekur procesin e shndërrimit të ekonomisë së Maqedonisë, ka pasur efekte negative,

para së gjithash në faktorët politikë dhe në tërë shoqërinë dhe sidomos në zhvillimin

ekonomik të vendit. Shpërbërja e Jugosllavisë në të njëjtën kohë ishte edhe një humbje e

konsiderueshme e tregjeve tradicionale të Maqedonisë, vendosja e sanksioneve

ekonomike nga ana e OKB-së ndaj fqinjit verior të Maqedonisë - Jugosllavisë, vendosja e

bllokadës ekonomike ndaj Maqedonisë nga Greqia etj. Si pasojë e gjithë kësaj, vetëm në

planin ekonomik pasojat ishin : tregtia e jashtme totale në mallra në vitin 1991 në

krahasim me vitin 1990 është ulur për 4.5 %, kurse tendenca të ngjashme janë regjistruar

dhe gjatë vitit 1992 - kur reduktimi arriti një shifër prej 9 % dhe në vitin 1993 ulja arriti

në 14.7 %. Kjo, natyrisht, ka pasur ndikim të menjëhershëm në rritjen e deficitit të

tregtisë së jashtme, i cili në vitin 1992, në krahasim me vitin 1990, ka qenë për 7.5

milionë US $ më i madh, ose në përqindje – deficiti shënon rritje prej rreth 98 %.

Reduktimi i eksportit gjatë vitit 1993 dhe rritja e importit gjatë vitit 1994 kontribuoi në

168 Për më shumë informacion mbi politikën dhe procesin e arritjes së zhvillimit rajonal të Maqedonisë në

dekadën e parë të jetës së saj si shtet i pavarur dhe sovran shih: B. Blazeski, Regionalnata politika vo

razvojot na Republika Makedonija, të publikuar në një botim me titull Regionalniot razvoj na Republika

Makedonija, Referati i diskusii od naučniot sobir, Shkup, 2 tetor 2003., f. 21-36. 169 Shih: M. Solaja, Balkan u transatlanskoj pukotini, Banja Llukë, 2006, 186 – 190.

118

rritjen e shpejtë të deficitit në tregtinë e jashtme në një total prej 144.1 milionë USD në

vitin 1993, ose në total prej 374 milionë USD në fund të vitit 1994.170

Pas konstituimit të disa ish-njësive federale në shtete të pavarura dhe sovrane,171

e zvogëluar, u paraqit një Jugosllavi e re, Republika Federale e Jugosllavisë (RFJ), e cila

gjithashtu shumë shpejt u shpërbë pas një referendumi të mbajtur në Mal të Zi dhe në

territorin e saj u krijuan dy shtete të pavarura dhe sovrane - Serbia dhe Mali i Zi. Krijimi

i Jugosllavisë dhe, së shpejti pas shpalljes, edhe shpartallimi i saj, vendosja e

sanksioneve ndërkombëtare kundër së njëjtës - nuk ka asnjë dyshim se, në njërën anë, ka

ndikuar negativisht në zhvillimin e marrëdhënieve ekonomike të Maqedonisë me rajonin

dhe me botën, sidomos në stagnimin e zhvillimit ekonomik në krahasim me shtetet-

anëtare të Bashkimit Evropian,172 në anën tjetër. Në këto marrëdhënie, pa dyshim, kanë

pasur ndikim edhe ndryshimet dramatike dhe rrënjësore që kanë ndodhur gjatë kësaj

periudhe në shtetet e Evropës Lindore.

Përveç kësaj, nga ana tjetër paraqitej nevoja për t‘u njoftuar dhe për t‘i kuptuar

proceset ekonomike dhe politike që ndodhnin në Evropën Perëndimore, të organizimit të

saj të brendshëm, mekanizmat e veprimit, kushtet e ekonomisë së tregut dhe kushtet e

biznesit në të edhe në shtetet-anëtare të saj edhe në tregun botëror. Të dyja këto grupe të

faktorëve janë të rëndësishme për të kuptuar pozicionin e përgjithshëm, bazën e politikës

ndërkombëtare dhe të marrëdhënieve ndërkombëtare, veçanërisht atyre ekonomike, të

Maqedonisë në veçanti me Bashkimin Evropian dhe me shtetet e saj anëtare, pra

perceptimin e pozitës së zhvillimit të saj në kohën e tashme dhe në të ardhmen. Këtë e

vërteton edhe nga fakti se vetëm në vitin 1998 vlera e përgjithshme e tregtisë që

170 Shih: V. Kandikjan V. Pendovska, T. Grozhdanovski, Ekonomskite odnosi na Makedonija so

Evropskata unija – tendenciji i perspektivi, Shkup, 1995, f.. 46-47. 171 Ky grup përfshin vendet: Slloveni, Kroaci, Bosnjë dhe Hercegovina dhe Maqedoni. 172 Traktati i BE u nënshkrua në qytetin holandez të Mastrihtit më 7 shkurt 1992, duke hyrë në fuqi më 1

janar 1993, më pak se 15 muaj nga data e ndodhjes së Maqedonisë si shtet i pavarur, sovran dhe të

pavarur.

119

Maqedonia ka pasur me të gjithë botën, vetëm me BE-në, ose më saktësisht vetëm në tre

prej shteteve-anëtare të saj, përbën më shumë se 39.5 %.173

3.2. Vendosja e marrëdhënieve konkrete dhe të veçanta midis Maqedonisë dhe Bashkimit Evropian

Maqedonia, si subjekt ndërkombëtar ekonomik dhe juridik, është e njohur dhe e

pranuar në mbarë botën dhe në OKB si Ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë – IJRM

(Former Yugoslav Republic of Macedonia – FYROM). Megjithatë, një numër i madh i

shteteve e kanë pranuar zyrtarisht Maqedoninë nën emrin e saj kushtetues, të përcaktuar

si - Republika e Maqedonisë. Këto janë p.sh. Bullgaria, Kroacia, Rusia, SHBA,

Sllovenia, Turqia dhe të tjerët.174

Marrëdhëniet ndërkombëtare ekonomike të Maqedonisë me Bashkimin Evropian

janë vendosur përmes Komunitetit Ekonomik Evropian, e cila edhe pas krijimit të

Bashkimit Evropian ka mbetur brenda saj, duke e ruajtur edhe më tutje subjektivitetin e

saj ndërkombëtar. Këto marrëdhënie nuk kanë qenë vetëm në lidhje me aktivitetet

specifike që reflektojnë subjektet përkatëse ekonomike të tyre, shikuar nga pikëpamja e

marrëdhënieve të shtetit të porsaformuar të Maqedonisë dhe Komunitetit Ekonomik

Evropian, por kanë qenë marrëdhënie veçanërisht të karakterit politik mes

institucioneve shoqërore dhe shtetërore të Maqedonisë me institucionet përkatëse të

Bashkimit Evropian, e cila pa dyshim paraqet deri më tani organizatën moderne

ndërkombëtare më të rëndësishme dhe më të suksesshme të shteteve të Evropës

Perëndimore, si të shteteve më të pasura në botë, shtete me përvojë më të gjatë të

integrimit në nivel ndërkombëtar. Duhet të theksojmë marrëdhëniet ekonomike

ndërkombëtare në kushtet moderne paraqesin condictio sine qua non për mbijetesën,

zhvillimin dhe rritjen e ekonomisë së çdo shteti në botë. Le të kemi në mend faktin se

tregtia ndërkombëtare, financat dhe zhvillimi ekonomik, janë shumë të ndërthurura,

formojnë bazën e infrastrukturës ndërkombëtare në të cilën bazohen dhe ndërtohen

173 Për më shumë informacion shih: Raporti vjetor për vitin 1998, Banka Kombëtare e Republikës së

Maqedonisë, Shkup, prill 1999 (GI-1998), f. 86. 174 Deri më sot zyrtarisht Maqedoninë nën emrin e saj kushtetues e kanë pranuar mbi 120 shtete të botës.

120

politikat makroekonomike të çdo ekonomie nacionale.175 Prandaj edhe institucionet

shoqërore dhe shtetërore të Maqedonisë kanë qenë dhe janë të motivuara sa më shumë të

zhvillojnë dhe të forcojnë pozitën e shtetit të Maqedonisë në nivel të brendshëm dhe

ndërkombëtar ekonomik dhe politik, në mënyrë që sa më shpejt të jetë e mundur të

krijojnë kushte për afrimin sa më të madh me Bashkimin Evropian.

Duke vepruar në pajtim me këtë përcaktim, që nga shpallja e pavarësisë,

paralelisht me përpjekjet për të forcuar pozitën ndërkombëtare të Maqedonisë në botë,

qeveria e Maqedonisë dhe institucionet tjera shoqërore janë përpjekur për të treguar sa

më shumë të jetë e mundur për të arritur në këtë kontekst për të realizuar marrëdhënie të

tilla politike dhe ekonomike që do të jenë në përputhje me marrëdhëniet në prodhimin, në

shkëmbimin dhe konsumin e të mirave materiale dhe shërbimeve që janë të vlefshme dhe

që zbatohen në zonën ndërkombëtare ekonomike dhe në territoret e shteteve-anëtare të

BE.176

Në mënyrë të veçantë, institucionet shoqërore dhe shtetërore të Maqedonisë,

brenda këtyre marrëdhënieve të përgjithshme me shtetet e BE, një vëmendje të veçantë i

kanë kushtuar lëvizjes së mallrave të Maqedonisë me Bashkimin Evropian, pra lëvizjes së

mallrave në marrëdhëniet e Maqedonisë me shtetet- anëtare të BE, veçanërisht në fushën

e këmbimit të shërbimeve, investimit të kapitalit dhe në lëvizjen e njerëzve. Kjo është

kështu për shkak të faktit se, edhe pse marrëdhëniet ekonomike mes Maqedonisë dhe BE-

së dhe Maqedonisë dhe shteteve anëtare të BE janë ende në fazën, kryesisht, të ulët të

zhvillimit, vetëm pas nënshkrimit të tri marrëveshjeve për bashkëpunimin në fusha të

175 Për më shumë informacion për këtë shih: V. Mileta, Uvod u međunarodne ekonomske odnose, Zagreb,

1988, f. 6; për më shumë informacion mbi bashkëpunimin ekonomik ndërkombëtar, strukturën

institucionale dhe zhvillimin e ekonomisë moderne botërore dhe bashkëpunimin ekonomik multilateral

dhe bilateral të Maqedonisë në nivel global shih, Strategija za izvoz na Republika Makedonija

ASHAM, Shkup, 1999 , f. 11-24. 176 Shih: V. Mileta, Uvod u međunarodne…, op. cit, f. 6.

121

veçanta, për Maqedoninë paraqet një përparim të madh në krahasim me periudhën para

nënshkrimit të këtyre marrëveshjeve.177

Gjatë dekadës së parë të pavarësisë marrëdhëniet ekonomike ndërkombëtare të

Maqedonisë me Komunitetin Ekonomik Evropian ose Bashkimin Evropian dhe shtetet e

tij anëtare kanë ekzistuar dhe funksionuar nëpërmjet formave të bashkëpunimit

shumëpalësh, të përcaktuar me marrëveshje të veçanta ndërkombëtare, dhe këto forma të

veçanta të marrëdhënieve janë formalizuar vetëm si marrëdhënie bilaterale, si

marrëdhënie të Maqedonisë me shtetin-anëtar të BE-së. Gjithashtu, nëse me

multilateralizëm nënkuptojmë "sistem të marrëdhënieve ndërshtetërore" i cili është i

bazuar në marrëveshjen e më tepër shteteve e që rregullon marrëdhënie të ndërsjella

ekonomike, dhe duke pasur parasysh faktin se Bashkimi Evropian është organizatë

shumëpalëshe me karakter rajonal, të cilën e kanë krijuar shtetet anëtare, atëherë

marrëdhëniet ekonomike mes Maqedonisë dhe BE mund të trajtohen edhe si

marrëdhënie shumëpalëshe, por edhe si marrëdhënie dypalëshe të drejtpërdrejta mes

Maqedonisë dhe shtetit të caktuar - anëtar të BE.178

Në thelb, kjo është kështu edhe nga fakti se marrëdhëniet ekonomike mes

Maqedonisë dhe shteteve-anëtare të Komunitetit Ekonomik Evropian, përkatësisht BE-

së – kanë ekzistuar edhe para nënshkrimit të marrëveshjeve aktuale midis Maqedonisë

dhe Komunitetit Evropian. Gjithashtu, me nënshkrimin e marrëveshjeve me Komunitetin

Ekonomik Evropian, marrëveshjet dypalëshe midis Maqedonisë dhe shteteve-anëtare të

Bashkimit Evropian, apo BE, që deri atëherë kanë ekzistuar, dhe që janë realizuar në

mënyrë efektive në praktikë - nuk janë shfuqizuar, edhe pse, natyrisht, gjatë zbatimit të

177 Bëhet fjalë për: Marrëveshjen për bashkëpunim mes Republikës së Maqedonisë dhe Komunitetit

Evropian, në: Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë - Marrëveshjet ndërkombëtare, nr. 37/1997.

Marrëveshja mes Republikës së Maqedonisë dhe Komunitetit Evropian në fushën e transportit dhe

marrëveshja për tregtinë e produkteve të tekstilit ndërmjet Komunitetit Evropian dhe Republikës së

Maqedonisë, Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë -.Marrëveshjet ndërkombëtare nr. 35/1998.

Të gjitha këto marrëveshje janë nënshkruar gjatë vitit 1997. 178 V. Mileta, Uvod u međunarodne ekonomske odnose, Zagreb, 1988, f. 104.

122

tyre duhet të jenë përshtatur me kushtet që parashihen në marrëveshjet ndërmjet

Maqedonisë dhe Komunitetit Ekonomik Evropian, përkatësisht Maqedonisë dhe

Bashkimit Evropian.

Në çdo rast, të gjitha marrëdhëniet ekonomike mes Maqedonisë dhe Komunitetit

Ekonomik Evropian dhe BE-së janë bazuar në marrëveshjet përkatëse ndërkombëtare,

në marrëveshjet konkrete të lidhura ndërmjet Maqedonisë, nga njëra anë dhe shteteve-

anëtare të Komunitetit Ekonomik Evropian ose Bashkimit Evropian, nga ana tjetër.

Sepse, edhe në teorinë e marrëdhënieve ndërkombëtare ekonomike në mënyrë të veçantë

bëhet dallimi mes traktateve dhe marrëveshjeve ndërkombëtare ekonomike. Këto dallime

bëhen në bazë të kritereve të ndryshme, nga të cilat dallohen nëntë llojet e traktateve dhe

marrëveshjeve ndërkombëtare ekonomike, përmes të cilave realizohen dhjetë parimet e

njohura në ekonominë ndërkombëtare. Klasifikimi i veçantë ose përzgjedhja (në bazë të

çfarëdo kriteri) të traktateve ndërkombëtare ekonomike dhe marrëveshjeve që i ka

nënshkruar Maqedonia me Komunitetin Ekonomik Evropian ose Bashkimin Evropian

besojmë se për qëllimet e këtij punimi nuk është i nevojshëm. Sidomos edhe për shkak

se shkalla e zhvillimit të marrëdhënieve ekonomike të Maqedonisë me shtetet-anëtare

dhe me vetë BE-në është ende e ulët, edhe pse këto marrëdhënie nga pikëpamja e

Maqedonisë kanë një rëndësi shumë të madhe.179

Duhet pasur parasysh se Bashkimi Evropian, qoftë në formën e bashkëpunimit

me shtetet-anëtare të Bashkimit Evropian, qoftë në formën e bashkëpunimit me BE, është

partneri më i madh tregtar i Maqedonisë, prandaj edhe zhvillimi i mëtejshëm shoqëror,

politik dhe ekonomik i Maqedonisë dhe i zhvillimit të përgjithshëm të Maqedonisë

perspektivën e ka në integrimin e saj në BE. Duhet të besojmë se ky proces, të paktën

për sa i përket Maqedonisë, sikur të mos kishte ardhur deri te shpërbërja e ish-

Jugosllavisë me shkatërrime dhe me humbje të rënda, tashmë procesi i integrimit do të

ishte më i avancuar në krahasim me situatën e tanishme. Për më tepër, proceset dramatike

179 Shih: G.E. Bubajlik, Pravovoe regulirovanje meždunarodnih ekonomičeskih otnošenij, Kiev, 1977, f.

287 dhe në vazhdim – cituar nga: V. Mileta, Uvod u međunarodne..., op. cit, f. 105.

123

jo vetëm që çuan në një shkallë të shkatërrimit në disa pjesë të territorit në ish-Jugosllavi,

republikat si njësi përbërëse të ish-federatës tashmë përbënin shtete të pavarura dhe

sovrane, i ktheu mbrapa, në fillim, marrëdhëniet me BE-në. Të përkujtojmë se ish-

Jugosllavia kishte përfunduar me Komunitetin Ekonomik Evropian, pararendësja e

Bashkimit Evropian, më 19 mars të vitit 1970 Marrëveshjen për bashkëpunim.

Avantazhet e bazuara në këtë kontratë ishin në dobi edhe për Maqedoninë, e cila atëherë

ishte pjesë integrale e Jugosllavisë.

Prandaj, integrimi i plotë dhe sa më parë i Maqedonisë në Bashkimin Evropian

është orientim i saj strategjik. Ndërgjegjësimi në Maqedoni për këtë është i pranishëm në

të gjitha fushat e jetës dhe të punës: çdo ditë e më tepër rritet vetëdija për nevojën për të

krijuar sa më shpejt bazën e plotë dhe të përshtatshme ligjore të harmonizuar me

legjislacionet në fuqi në shtetet-anëtare të BE. Vërtet, ky proces nuk është as i shkurtër

dhe as i lehtë, e kundërta, ky proces është i gjatë dhe afatgjatë, por kjo është një detyrë

që drejtpërsëdrejti i mobilizon të gjithë bartësit e politikës, të gjitha institucionet

shtetërore, administratën shtetërore dhe pushtetin ligjvënës, prodhimtarinë, konsumin

dhe, me një fjalë, të gjithë bartësit e aktiviteteve shoqërore, politike, ekonomike në

Maqedoni.

Hapat e parë drejt integrimit të plotë të Maqedonisë në Bashkimin Evropian,

hapat në drejtim të realizimit të plotë të orientimit të tij strategjik, janë bërë me

përfundimin e Marrëveshjes për Bashkëpunim,180 duke filluar nga viti 1998 dhe prej

kësaj date kjo marrëveshje ka filluar të aplikohet. Kjo marrëveshje, në fakt, paraqet një

marrëveshje parimore midis Maqedonisë dhe Komunitetit Evropian, e cila e ka

mundësuar jo vetëm shkëmbimin reciprok të mallrave dhe shërbimeve, por ka

mundësuar që Maqedonia të arrijë statusin e kandidatit për anëtarësim të plotë në

organizatën sot më të rëndësishme të integrimit ekonomik në botë, Bashkimin Evropian.

Pastaj, Maqedonia ka përfunduar me Bashkimin Evropian dhe është duke i zbatuar për

180 Për tekstin e Marrëveshjes shih: Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë - Marrëveshjet

ndërkombëtare nr. 37/1997.

124

vite me radhë edhe marrëveshje të tjera të bashkëpunimit, duke përfshirë këtu

veçanërisht Marrëveshjen e Stabilizim-Asocimit prej vitit 2001. Si rezultat i procesit të

implementimit të Marrëveshjes së Stabilizim-Asocimit, e cila është intensifikuar pas

nënshkrimit të Marrëveshjes së Ohrit, Maqedonia në fund të vitit 2005 ka fituar statusin

e shtetit-kandidat për anëtar të Bashkimit Evropian. Më saktë, Bashkimi Evropian e ka

njohur statusin e kandidatit prej paraqitjes së lutjes nga ana e Maqedonisë më 22 mars

të vitit 2004. Në Shtojcën e deklaratës përfundimtare të Samitit të Zagrebit, të miratuar në

Zagreb, 24 nëntor 2000, e cila është quajtur "Procesi i Stabilizim-Asocimit në baza

individuale", veçanërisht theksohet: "Sot për herë të parë kemi nënshkruar Marrëveshjen

e Stabilizim -Acocimit (me Ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë), e cila përfaqëson

një etapë të rëndësishme në procesin e realizimit të reformave në të. Bashkimi Evropian u

bën thirrje udhëheqësve të këtij shteti që të vazhdojnë të punojnë në projektet për

realizimin e reformave, në përputhje me përmbajtjen e Marrëveshjes së Stabilizim-

Acocimit, e cila ka hyrë në fuqi më 1 prill të vitit 2004. Kështu, si një shtet i ri, në

periudhën e deritanishme të zhvillimit të tij, praktikisht ka arritur rezultate relativisht të

mira të zhvillimit të saj të përgjithshëm.

3.3. Maqedonia para dyerve të Bashkimit Evropian

Në pyetjen se a është realisht i mundshëm anëtarësimi i Maqedonisë në sistemin

e BE-së si një shtet-anëtar i barabartë, përgjigjja do të ishte, parimisht, pozitive.

Megjithatë, kjo hap shumë pyetje të tjera, të cilave duhet t’u përgjigjet Maqedonia, për

shkak se që nga paraqitja e saj si shtet i pavarur, nga pikëpamja e marrëdhënieve të

Bashkimit Evropian me pjesën tjetër të botës, paraqet “shtet të tretë”.

Në dokumentet e BE “shtet i tretë” janë shtetet që nuk janë anëtare të BE-së.

Megjithatë, shprehja një shtet i tretë nuk duhet të ngatërrohet me shprehjen e vendeve dhe

territoreve tejdetare , as me nocionin e shteteve të varura (sipas Konventës Lomé ose

kontratave të veçanta, të tilla si Traktati për Anëtarësim). Marrëdhëniet ndërkombëtare

ekonomike të BE me shtetet e treta janë marrëdhënie me shtete jo-anëtare të BE dhe me

organizatat ndërkombëtare në fushën e ekonomisë dhe tregtisë, nën juridiksionin e BE-së.

Për rëndësinë e BE-së në marrëdhëniet bashkëkohore ndërkombëtare ekonomike flasin të

125

dhënat zyrtare sipas të cilave, siç dihet përgjithësisht, Bashkimi Evropian edhe pse

përbën vetëm 6 % të popullsisë botërore, ajo merë pjesë, madje, me një të pestën në

kryerjen e tregtisë botërore!181

Në aspektin e marrëdhënieve të bashkëpunimit mes shteteve të BE-së dhe

shteteve të treta nuk ka ndonjë skemë të përhershme, pavarësisht nga numri i madh i

llojeve të zakonshme të marrëveshjeve ndërkombëtare të cilat i praktikon BE në krijimin

dhe zhvillimin e formave të caktuara të bashkëpunimit me shtetet e treta. Këtu do të

marrim disa shembuj nga historia e pasur dhe shumëvjeçare e Bashkimit Evropian.

Përveç marrëveshjeve të njohura ndërkombëtare, në praktikat e saj të gjata kontraktuese

Bashkimi Evropian përdor edhe disa lloje specifike të marrëveshjeve ndërkombëtare,

sidomos të ashtuquajturat Kontrata Evropiane. Ky term përdoret për të treguar

marrëveshjet e asocimit që Bashkimi Evropian, duke filluar prj vitit 1991, i ka aplikuar

me shtetet e Evropës Qendrore dhe Lindore. Me Kontratat Evropiane BE partnerëve

kontraktues ua hapte rrugën për anëtarësim të plotë në BE. Këto marrëveshje, në lidhje

me shtetet-partnere të BE, synojnë kryesisht në arritjen e zonës së tregtisë së lirë. Janë

përpiluar ashtu që të mundësojnë integrimin e plotë të shtetit kontraktues me sistemin e

Bashkimit Evropian. Një shtet që aspiron për përfundimin e Traktatit Evropian duhet

paraprakisht të ketë përshtatur infrastrukturën e tij ligjore me standardet e ekonomisë së

tregut dhe të tregtisë së lirë.182

181 Për më shumë informacion mbi marrëdhëniet e BE-së me vendet e treta shih: J. Monar: Marrëdhëniet e

jashme ekonomike, me redaktorë: W. Weidenfeld dhe W. Wessels, , Evropa prej A deri në Zh –

Doracak i integrimit evropian, BPB - BPB – Grupi i punës për arsimim politik (titulli origjinal:

Europa von A bis Z, Taschenbuch der europischen Integration, Prishtinë, 2004, fq. 180-185). 182 Për më shumë informacion mbi traktatet evropiane, Yaounde dhe marrëveshjeve Lome, etj.shih: V.

Mileta, Leksikon Europske unije Zagreb, 2003, f.. 98, dhe: Monark, J., "Politika e zhvillimit",

Redaktorë: W. Weidenfeld dhe W. Wessels, Evropa paragjy Dhe mos lëshojë Zh - , Evropa prej A deri

në Zh – Doracak i integrimit evropian, Z, Taschenbuch der Integrim europischen), Prishtinë, 2004., f.

269 - 272 dhe në vazhdim.

126

Rasti i Spanjës dhe Portugalisë, si dhe më herët rasti me Greqinë, tregon se

Komuniteti Ekonomik Evropian me këto shtete ka paraparë një periudhë kalimtare. Me

Spanjën dhe Portugalinë periudha kalimtare ka qenë në shtatë vjet. Për disa marrëdhënie

kjo periudhë ka zgjatur edhe më tepër. Lidhur me periudhën kalimtare të përmendur më

lart është dashur të përshtaten të gjitha instrumentet për një realizim të plotë.

Megjithatë, edhe pse me secilin shtet ka qenë e caktuar periudha kalimtare, me me

secilin prej tyre është aplikuar një qasje e ndryshme, e cila ishte për shkak të dallimeve

në karakteristikat e shteteve partnere. Për shembull, Portugalia ka kërkuar për të siguruar

ndihma sa më të madha financiare, të cilat i janë nevojitur për të realizuar me sukses

kërkesat për procesin e anëtarësimit të saj në Komunitetin Ekonomik Evropian, ndërsa

Spanja ka këmbëngulur për një kohë më të gjatë për të rregulluar sistemin e saj ekonomik

me kushtet e konkurrencës në tregun e Komunitetit Ekonomik Evropian.

Edhe në marrëdhëniet e Bashkimit Evropian me shtetet afrikane dhe malagase

janë arritur rezultate të mira. Kontaktet politike të Bashkimi Evropian me 48 shtetet e

Afrikës varen më së shumti nga bashkëpunimi në fushën e politikës zhvillimore. Midis

BE dhe këtyre shteteve në vitin 2000, me Deklaratën e Kajros dhe me Planin e

Përbashkët të Veprimit BE-Afrikë, për herë të parë u vendosën themelet dhe u ngrit një

formë e përhershme bashkëpunimi. Megjithatë, siç konstaton Schmidti, në këtë drejtim

deri më tani nuk janë arritur suksese të rëndësishme.183 Por, nëse gjykojmë në bazë të

bilanceve tregtare të këtyre shteteve, marrëdhëniet e tyre me Komunitetin Ekonomik

Evropian , në fakt, keqësohen. Deri te kjo ka ardhur kryesisht për shkak të rritjes së

çmimeve të produkteve industriale, të cilat shtetet afrikane dhe malagase kryesisht i

importojnë edhe me rënien e çmimeve të lëndëve të para, të cilat të vetmet këto shtete

arrijnë t‘i eksportojnë. Prandaj, sot nuk janë të rralla kërkesat e këtyre shteteve ndaj

Komunitetit Ekonomik Evropian dhe BE-së për t‘u siguruar atyre një sasi më të madhe të

fondeve për të financuar zhvillimin e ekonomive të tyre.

183 Më shumë rreth këtyre pozicioneve shih: S. Schmidt „Politika për Afrikën“ Redaktorë: W. Weidenfeld

dhe W. Wessels, Evropa prej ..., op. cit, f. 284 – 286.

127

Komuniteti Ekonomik Evropian ka nënshkruar marrëveshje të veçanta edhe me

shtetet e Mesdheut. Statusi i disa shteteve të Magrebit është zgjidhur qysh me Traktatin e

Romës në vitin 1957. Në Traktatin themelues të Romës është futur koncepti për të

përcaktuar statusin e shteteve dhe territoreve të asociuara. Ky term përfshin shtetet dhe

vendet që ishin në kohën e nënshkrimit të Traktatit të Romës në një marrëdhënie të

veçantë me disa nga shtetet që janë themeluese të Komunitetit Ekonomik Evropian. Këto

janë vendet dhe territoret që ishin atëherë dhe më vonë të përfshira në marrëdhënie të

veçanta me Belgjikën, Danimarkën, Francën, Italinë, Holandën dhe Britaninë e Madhe.

"... Qëllimi i bashkëpunimit është që të promovojë zhvillimin ekonomik dhe social të

këtyre vendeve dhe territoreve dhe të vendosë marrëdhënie të ngushta ekonomike midis

tyre dhe Bashkimit Evropian."184 Megjithatë, gjatë vitit 1969 me Tunizinë dhe Marokun

u nënshkrua një marrëveshje shtesë. Algjeria ka gëzuar dhe gëzon privilegje të veçanta.

Në vitin 1970 janë nënshkruar marrëveshjet preferenciale, rasti me Izraelin dhe më vonë

me Spanjën. Një vit më vonë, një marrëveshje e tillë u arrit me Maltën (kjo marrëveshje

ka elemente të Acocimit) dhe në vitin 1973 me Qipron. Disa marrëdhënie kontraktuale

Komuniteti Ekonomik Evropian ka edhe me Libinë dhe Egjiptin.

Me të ashtuquajturat "shtete tejdetare " marrëdhëniet janë të rregulluara përmes

disa konventave. Dy konventa janë nga Yaoundea (1963 dhe 1969) dhe katër nga

Lomea (1975, 1980, 1984 dhe 1989 ), me të cilat janë të rregulluara, në thelb, të gjitha

çështjet që kanë qenë të rregulluara me Konventat Yaounde, për këtë shkak shpesh

thuhet se Konventat Yaounde i zëvendësojnë Konventat Lome, gjë që nuk duhet të

konsiderohet si e saktë. Konventat Yaounde quhen të tilla sipas vendit të nënshkrimit:

Yaounde, Kamerun. Këto konventa janë lidhur me disa shtete afrikane, të cilat gjatë dhe

pas përfundimit të Traktatit të Romës ishin në marrëdhënie të varura me Francën,

Belgjikën, Holandën dhe Italinë (ish-kolonitë dhe territore në varshmëri). Të dyja

konventat ishin dedikuar për rregullimin e çështjeve të tregtisë dhe marrëdhënieve të

tjera, duke përfshirë edhe çështjen e ndihmës financiare dhe të zhvillimit. Megjithatë,

sigurisht duhet të theksohet se të gjitha këto konventa sipas përmbajtjes dhe qëllimit

184 V. Mileta, Leksikon Europske unije, Zagreb, 2003, f. 209.

128

formojnë një tërësi, ndonëse secila prej tyre, në marrëdhëniet ndërmjet Komunitetit

Ekonomik Evropian dhe shteteve nënshkruese, përmban çështje të reja dhe të veçanta.

Mjafton të kujtojmë se Konventa Yaounde mbulonte vetëm tetëmbëdhjetë shtete, pastaj

Konventa e fundit Yaounde u nënshkrua nga gjashtëdhjetë e pesë shtete në zhvillim,

ndërsa Konventa e fundit e Lomésë u nënshkrua nga gjashtëdhjetë e tetë shtete.185

Veçanërisht duhet të theksohet se konventat Yaounde dhe Lomé186, në fakt, e

mundësojnë qasjen e produkteve të Komunitetit Ekonomik Evropian në tregun e hapur të

shteteve në zhvillim nga grupi i shteteve të pazhvilluara, të cilat me marrëveshjet e

nënshkruara kanë marrë statusin e shtetit ose vendit - partner kontraktues dhe anasjelltas.

Komuniteti Ekonomik Evropian është i hapur për produktet e shteteve të Afrikës,

Karibeve dhe Paqësorit (ACP-African, Caribbean and Pacific States) - nënshkruese të

këtyre konventave. Duke pasur parasysh prioritetet e përbashkëta, mund të themi se

bashkëpunimi mes këtyre shteteve në drejtim të shkëmbimit të mallrave të ndryshme

mund të trajtohet si një zonë e tregtisë preferenciale.

Me këto konventa u përcaktua bashkëpunimi në shkencë, në zhvillimin industrial

dhe teknologjik, si dhe në lëmin e politikës monetare. Në të vërtetë, me Konventën e

parë të Lomesë Komuniteti Ekonomik Evropian ka vënë në dispozicion të vendeve të

mbuluara nga Konventa një shumë prej tre miliardë njësi llogaritare (ECU),187 shumica

e të cilave e përbën aktivën e Fondit të posaformuar për Zhvillim, ndërsa pjesa më e

vogël ka përfaqësuar aktivën e bankës. Këto fonde kryesisht janë përdorur për të

subvencionuar produktet e vendeve të përfshira nga Konventa Lome, ndërsa një pjesë e

vogël u është dhënë përsëri atyre, por në formën e kredive. Me Konventën e parë të

185 Më shumë në përmbajtjen dhe objektivat e politikës së BE ndaj Afrikës dhe shteteve afrikane shih: S.

Schmidt „Politika për Afrikën“. Redaktorë: W. Weidenfeld dhe W. Wessels, Evropa prej ..., op. cit, f.

284 – 286. 186 Konventa Lome, është një emër kolektiv për marrëveshjet e lidhura ndërmjet Komunitetit Ekonomik

Evropian dhe shteteve të Afrikës, Karibeve dhe Paqësorit. 187 Shkurtesa për caktimin e njësisë monetare evropiane, e cila u paraqit në treg për transaksionet e

bazuara në marrëveshje të veçanta monetare. Me futjen në përdorim të monedhës euro, ECU ka pushuar

së ekzistuari.

129

Lomesë është themeluar sistemi Stabex188, që siguron stabilitetin e të ardhurave nga

bujqësia në këto vende kur i eksportojnë produktet e tyre në tregun e Komunitetit

Ekonomik Evropian. Pastaj u vendos edhe sistemi Sysmin,189 për të stabilizuar të

ardhurat nga eksportet e mineraleve.

Me Konventën e Dytë të Lomesë, në fakt, disi më tepër janë përpunuar dhe

zgjeruar dispozitat e marrëveshjes së parë. Përveç kësaj, është vendosur sistemi Sysmin

(apo Minex), i cili e transmeton "skemën bujqësore" në fushën e mineraleve. Me

Konventën e Dytë të Lomesë është përcaktuar një ndihmë financiare për shtetet e

mbuluara nga Konventa (në shumën prej 4.6 miliardë ECU), Banka Evropiane e

Investimeve ka marrë obligim që t‘u japë diçka më pak se një miliardë ECU në formën e

kredive "të lehta" shteteve anëtare të sistemit. Konventa e Tretë e Lomesë hyri në fuqi

në fillim të vitit 1986 dhe ka qenë e vlefshme vetëm deri në vitin 1990. Komuniteti

Ekonomik Evropian ka këmbëngulur që kjo konventë të lidhet për një afat të pacaktuar.

Në Konventën e Tretë të Lomesë një theks i rëndësishëm i është dhënë zhvillimit

të bujqësisë të shteteve anëtare të Konventës. Me këtë konventë për herë të parë

vëmendje më e madhe iu është kushtuar investimeve private. Sistemi Stabex disi është

korrigjuar, shtetet-anëtare të Konventës kanë rënë dakord për të pranuar më pak nga

sistemi Stabex nëse sistemi has në vështirësi financiare dhe e rrit volumin e ndihmës

financiare; është rritur shuma e ndihmës financiare, e cila nominalisht ka arritur në 8.5

188 Sistemi Stabex është një sistem kyç në marrëdhëniet tregtare të produkteve bujqësore ndërmjet

Komunitetit Ekonomik Evropian dhe vendeve të ACP të mbuluara me Konventat Lome. Ky sistem

aplikohet për të gjitha produktet bujqësore, të cilat janë të renditura me akt të veçantë, në mënyrë

specifike. Ndryshimet dhe plotësimet e këtij akti mund të bëhen në përputhje me dispozitat përkatëse të

Konventës së parë të Lomesë. - Më tepër për sistemin Stabex shih: V. Mileta, Leksikon Europske…, op.

cit. f. 227. 189 Sistemi Sysmin është themeluar në bazë të Konventës së Parë Lome, me të cilën përkrahen të ardhurat e

shteteve ACP, nënshkruese të Konventave Lome, të cilat gjenerohen nga eksportet e mineraleve në

tregun e Komunitetit Ekonomik Evropian. Shpesh, në vend të termit "sistemi Sysmin" përdoret termi

"sistemi Minex". Sistemi Sysmin bazohet dhe funksionon në të njëjtat parime që bazohet dhe

funksionon sistemi Stabex. - Për më tepër për sistemin Sysmin shih: V. Mileta, Leksikon Europske ...,

op. cit. f. 243-244.

130

miliardë ECU (nga të cilat 7.4 miliardë ECU në formën e subvencioneve nga Fondi i

Zhvillimit Evropian dhe 1.1 miliardë në formën e kredive bankare të favorshme).

Konventa ka institucionet e veta: Këshillin e Ministrave, Komitetin e Ambasadorëve dhe

Kuvendin Konsultativ.190

Konventa e Katërt (e fundit) Lomé u nënshkrua më 15 dhjetor të vitit 1989.191

Konventa hyri në fuqi më 5 mars të vitit 1990. Në të janë të përfshira të gjitha rregullat e

domosdoshme institucionale për të mbështetur eksportin e mallrave nga shtetet e ACP në

Komunitetin Ekonomik Evropian, më vonë - Bashkimi Evropian. Në procesin e zbatimit

të Konventës është arritur një rritje e ndihmës financiare për zhvillimin e bujqësisë dhe

inkurajimin e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme. Komuniteti Ekonomik Evropian në

bazë të programit të bazuar në procesin e zbatimit të Konventës së Tretë Lome, e cila u

konfirmua dhe me sukses u përpunua në Konventën e Katërt të Lomesë, në periudhën nga

viti 1976 në vitin 1990 është investuar në zhvillimin industrial dhe social të shteteve ACP

më shumë se 16 miliardë ECU. Kjo mbështetje financiare për shtetet e ACP, bazuar në

Konventën e Katërt Lome, vazhdon akoma.192 Këtu duhet të përmendim se risi në këtë

konventë, në krahasim me tri konventat e para, është e ashtuquajtura mbështetje

evropiane për përshtatjen strukturore.193

190 V. Mileta, Uvod u međunarodne ..., op. cit, f. 159 -160. 191 Po aty, fq. 139 – 140. 192 Mbështetja financiare e Komunitetit Ekonomik Evropian për vendet ACP, e përcaktuar me Konventën

e Katërt Lome, deri në vitin 1990 ka arritur afër 12 miliardë ECU. Kështu që, 7.7 miliardë ECU kanë

qenë të parapara për subvencionim e projekteve për të ndihmuar zhvillimin dhe prodhimin e minierave,

1.5 miliardë kanë qenë të parapara për të arritur objektivat e sistemit Stabex, 1.1 miliardë ECU ishin për

rimëkëmbjen ekonomike të vendeve ACP dhe 1.2 miliardë ECU janë shpenzuar në formë të kredive nga

ana e Komunitetit Evropian Ekonomik, nëpërmjet Bankës Evropiane të Investimeve (EIB - European

Investment Bank), të miratuar nga vendet e ACP, ndërsa përdorimin e këtyre fondeve e kanë përcaktuar

vetë shtetet huamarrëse. 193 Burimet për këtë lloj të ndihmave kanë qenë fondet për rimëkëmbjen ekonomike. Në parim, të gjithë

anëtarët kanë mundur të aplikojnë për këtë ndihmë. Megjithatë, mbi këtë bazë ndihmë kanë mundur të

marrin vetëm ato vende të ACP që i kanë pasur projektet e mbështetura nga donatorët - ekonomikë nga

shtetet anëtare të Komunitetit Ekonomik Evropian.

131

3.4. Dy fazat e bashkëpunimit të Maqedonisë me Bashkimin Evropian para dhe pas pavarësisë

Ish-Republika Socialiste Federative e Jugosllavisë (RSFJ) pas Marrëveshjes së

Parë dhe të Dytë të Tregtisë të vitit 1970, dhe 1973, në vitin 1980 nënshkroi

Marrëveshjen për bashkëpunim me Komunitetin Ekonomik Evropian. Me këtë

marrëveshje, në shumë fusha, në gjithë territorin e saj (edhe për zonën e tanishme

territoriale të Maqedonisë) Jugosllavisë i është dhënë statusi preferencial.

Pas skadimit të afatit të zbatimit të Marrëveshjes së vitit 1980, kanë filluar dhe

kanë përfunduar negociatat për nënshkrimin e Marrëveshjes për Asocim të Jugosllavisë

me Komunitetin Ekonomik Evropian. Mirëpo, pasi që në fillim datat për nënshkrimin

përfundimtar janë shtyrë për shkak se Jugosllavia hyri në një fazë të "shpërbërjes" së saj

dhe në vend të përfundimit të Marrëveshjes për Asocim, për shkak të arsyeve të njohura,

kundër RF të Jugosllavisë, bazuar në rezultatet dhe argumentet e organeve dhe

institucioneve të caktuara ndërkombëtare, vendosi sanksione ekonomike dhe sanksione të

tjera .194 Këto sanksione, për fat të keq, në mënyrë të drejtpërdrejtë, ndikuan negativisht

edhe në pozitën e përgjithshme ndërkombëtare, politike dhe kryesisht në pozitën

ekonomike të Maqedonisë.

Në periudhën para pavarësisë së Maqedonisë, nga pikëpamja e marrëdhënieve

ekonomike me shtetet e huaja, mund të diskutohet vetëm për llojet e caktuara të këtyre

marrëdhënieve, ndër të cilat dallohet shkëmbimi i mallrave në formën e importeve dhe

eksporteve. Eksporti dhe marrëdhëniet ekonomike para pavarësisë së Maqedonisë me

shtetet e huaja kryheshin në kuadër të zhvillimit dhe të politikës së jashtme të ish-

194 Kur u përmbushën kushtet e caktuara për Republikën Federale të Jugosllavisë nga ana e bashkësisë

ndërkombëtare, Këshilli i Sigurimit i OKB-së me Rezolutën nr. 1022 pezulloi të gjitha sanksionet.

Megjithatë, për shfuqizimin e sanksioneve të ashtuquajtura "Muri i jashtëm i sanksioneve" ishte e

nevojshme të pritet deri në rënien e regjimit të Millosheviqit në Beograd më 24 shtator, ose më 5 tetor të

vitit 2000.

132

Jugosllavisë. Në funksion të këtyre çështjeve, kompetencat e Maqedonisë në këtë

periudhë ishin të kufizuara. Rritja e eksporteve të mallrave dhe shërbimeve gjithmonë

kanë qenë të bazuara në planet e zhvillimit, të cilat paraprakisht kanë qenë të përcaktuara

në nivel të Jugosllavisë dhe në kuadër të saj edhe për Maqedoninë. Eksporti është

konsideruar si një faktor që mund të ndikojë në rritjen e aktiviteteve ekonomike në vend.

Megjithatë, eksportet shumë rrallë janë realizuar në kornizën e planifikuar,

madje edhe më pak se nga intensiteti i synuar. Kjo mbështetet në faktin se në procesin e

harmonizimit të marrëdhënieve me tregtinë e jashtme rëndësi e madhe i është kushtuar

kufizimit të importit dhe zëvendësimit të tij me eksportet. E kuptueshme është se kjo, në

vend të zhvillimit, ka çuar në mbyllje të tregut dhe ka pasur efekte të pafavorshme, të

cilat në vitet tetëdhjetë kanë sjellë pasoja të rënda. Këto efekte janë reflektuar në

stagnimin e përgjithshëm ekonomik, në rritjen e nivelit të përgjithshëm të çmimeve në

tregun e brendshëm, në ngadalësimin e eksporteve dhe në rritjen shkallës së detyrimeve

të ekonomisë, duke përfshirë këtu edhe pjesën e ekonomisë së Maqedonisë të orientuar

kah eksporti.

Në një politikë të tillë të zhvillimit në nivel të Jugosllavisë, Maqedonia

ekonomikisht e pazhvilluar , planifikonte të rriste importet në mënyrë që sa më mirë të

përdor burimet natyrore që i kishte në dispozicion. Kjo ndikoi në strukturën ekonomike

të Maqedonisë, e cila në vitet tetëdhjet të shekullit të kaluar ishte e koncipuar ashtu që

karakterizohej me orientim të pamjaftueshëm kah eksportet dhe me shkallë të lartë

varësie nga importet.

Programi afatgjatë ekonomik për stabilizim, që u miratua në fillim të vitit 1983,

konfirmoi nevojën për ekonominë e Maqedonisë që në të ardhmen të orientohet në

drejtim të daljes nga izolimi drejt një ekonomie të hapur, të bazuar në një zhvillim të

qëndrueshëm dhe të orientuar drejt së ardhmes.

Në periudhën që pasoi nga viti 1983, përveç Federatës, edhe Maqedonia ka bërë

ndryshimet e nevojshme të sistemit ekonomik dhe janë krijuar kushtet më të mira për ta

orientuar ekonominë nga eksporti. Këto ndryshime, megjithatë, për shkak të krizës

ekonomike që ndodhi në periudhën që pasoi, për shkak të mosmarrëveshjeve politike në

133

territorin e Jugosllavisë, të cilat vinin duke u bërë gjithnjë e më të vështira, nuk u

relizuan, për shkak se shteti i përbashkët, i përbërë nga gjashtë njësi federative dhe dy

krahina autonome, në fillim të viteve nëntëdhjetë u zhduk përfundimisht nga skena

politike ndërkombëtare.

Në mungesë të orientimit të duhur të ekonomisë së Maqedonisë kah eksportet,

para pavarësisë, përveç strukturës së pavolitshme ekonomike të saj, dukshëm kanë

ndikuar edhe politikat për zhvillim në kuadër të Jugosllavisë. Zgjidhjet e tilla kanë pasur

një ndikim të drejtpërdrejtë negativ pothuajse mbi tërë ekonominë e Maqedonisë,

posaçërisht në strukturën e saj të prodhimit. Në mënyrë të veçantë, zgjidhjet e politikave

të zhvillimit me të vërtetë arritën deri diku të rrisin eksportet e produkteve nga fazat e

larta të përpunimit, por edhe i mbronin format e caktuara të prodhimit, pajisjet

relativisht të shtrenjta dhe disa lloje të mallrave të konsumit të gjerë. Prandaj edhe u

reduktuan të ardhurat e përgjithshme të ekonomisë së Maqedonisë, gjë që, e kuptueshme,

kishte efekt kufizues për rritjen e eksportit dhe në procesin e zhvillimit të Maqedonisë.

Shikuar në tërësi, para pavarësisë, ndonëse eksporti i mallrave të prodhuara në

Maqedoni kryhej me ritëm të ngadalësuar dhe ishte në një nivel shumë të ulët, prodhimi

industrial, veçanërisht disa nga degët e tij, arritën të mbijetonin . Është e sigurt se pa

eksportet e këtyre industrive Maqedonia nuk do të ishte në gjendje të mbahej dhe të rriste

prodhimin, ose nuk do të mund të siguronte lëndët e para dhe materialet e nevojshme për

riprodhim , nuk do të mund të merrte kredi të huaja, që janë të nevojshme për

rigjallërimin dhe modernizimin e kapaciteteve ekzistuese. Prandaj, për rritjen e eksportit

të produkteve nga këto degë të industrisë, përveç masave të marra nga ana e Federatës

(ish-Jugosllavia), ka qenë e nevojshme për të marrë masat e duhura edhe në nivel të

Maqedonisë. Vërtet, duke pasur parasysh rrethanat që mbizotëronin në atë kohë në

Republikën Socialiste Federative të Jugosllavisë, harmonizimi i masave dhe i politikave

të përgjithshme makroekonomike dhe zhvillimore ka qenë shumë e vështirë të realizohet.

Kjo e konfirmon edhe kompleksitetin e çështjeve të vendosjes së bazave për rritjen

afatgjatë të eksportit.195

195 Për më tepër shih: B Blazevski, Ostvaruvanja i proekciji ..., op. cit, f. 349.

134

Në ngadalësimin e procesit të eksportit të mallrave të prodhuara në Maqedoni në

periudhën para shpalljes së pavarësisë së Maqedonisë një ndikim të caktuar kanë pasur

edhe kushtet që kanë ekzistuar në tregjet e caktuara. Këto kushte nuk kanë qenë të

favorshme për ekonominë e Maqedonisë edhe në periudhën që pasoi menjëherë pas

pavarësisë, sidomos për disa degë të caktuara të industrisë. I tillë është rasti, për

shembull, me degët e industrisë që prodhojnë mallra delikate, që shpesh kanë forma të

ndryshme të kufizimeve, shpesh me vonesë bëhej harmonizimi i çmimeve, nganjëherë

çmimet e këtyre mallrave ishin dukshëm më të larta se çmimet e mallrave të tjera dhe në

këtë mënyrë kushtet e tregut për këtë lloj të mallrave keqësoheshin dhe aftësia e tyre për

të konkurruar në treg, e sidomos në tregjet e huaja, dukshëm zvogëlohej.

Përveç kësaj, zhvillimet në fushën e eksporteve, një ndikim të rëndësishëm kishin

mallrat e Maqedonisë që shiten në bursa, ku çmimet dhe kushtet për plasmanin e tyre në

tregjet botërore janë shumë të ndryshueshme. Në kushtet e mungesës së mekanizmave të

caktuar mbrojtës, ulja e çmimeve të këtyre produkteve mund të reflektojë negativisht në

dinamikën e eksporteve dhe profitabilitetin e tyre. Për shkak të këtyre rrethanave, disa

produkte nga industritë e caktuara janë eksportuar në kufij të rentabilitetit apo edhe me

humbje të ndërgjegjshme.

Duke u gjendur në një "zonë të pambrojtur", Maqedonia pas konstituimit të saj si

shtet i pavarur dhe sovran, në drejtim të ndërtimit të marrëdhënieve të duhura ekonomike

me Komunitetin Ekonomik Evropian ose Bashkimin Evropian, është dashur të nisë krejt

prej fillimit. Duke pasur parasysh strukturën organizative të BE-së, zhvillimin historik të

saj, qëllimet dhe mekanizmat e vendosura për zhvillimin e bashkëpunimit ekonomik dhe

të përgjithshëm me "shtetet e treta", Maqedonia ishte e vetëdijshme për faktin se përsa

kohë që mes saj dhe Bashkimit Evropian nuk janë të institucionalizuara marrëdhëniet,

subjektet e saj ekonomike në qoftë se do të duan të realizojnë çdo formë të bashkëpunimt

me subjektet ekonomike të Bashkimit Evropian, ose me subjektet ekonomike të shteteve-

anëtare të Bashkimit Evropian, patjetër do të duhet që këto marrëdhënie t‘i rregullojnë

135

me kontrata private specifike dhe reciproke.196 Subjektet do të duhej të merrnin parasysh

ligjet e Maqedonisë, si dhe ligjet që janë në fuqi në shtetet-anëtare të partnerëve

kontraktues dhe, natyrisht, edhe rregulloret e Komunitetit Ekonomik Evropian ose të

Bashkimit Evropian.

Sipas vlerësimit të ekipit menaxhues të projektit të Akademisë Maqedonase të

Shkencave dhe Arteve për hartimin e Strategjisë Kombëtare për Zhvillimin Ekonomik të

Republikës së Maqedonisë, fillimi i "periudhës së re historike" në të cilën Republika e

Maqedonisë ka hyrë në fillim të vitit 1991, siç u tregua edhe në praktikë, "është shumë

kompleks, i mundimshëm dhe jostabil". Në përputhje me këtë vlerësim, absolutisht ka

qenë e nevojshme të gjendet një rrugëdalje nga situata aktuale në ekonominë e

Maqedonisë dhe të ofrojë zgjidhjen për një sistem të tillë ekonomike që do të mund të

sigurojë në afat të gjatë një rritje dhe modernizim të qëndrueshëm të ekonomisë. Në

fillim të vitit 1992, duke vepruar sipas rekomandimit të Qeverisë së Republikës së

Maqedonisë, Akademia Maqedonase e Shkencave dhe Arteve në Shkup e hartoi një

projekt të titulluar "Strategji për ristrukturimin e ekonomisë dhe analiza globale për

zhvillimin ekonomik". Efektet e kësaj strategjie ishin jetëshkurtër, kështu që i njëjtë

institucioni kah fundi i vitit 1997, me një qasje më serioze, ka filluar hartimin e një

projekti më të madh të njohur si - Strategjia Kombëtare për Zhvillimin Ekonomik të

Republikës së Maqedonisë - zhvillimi dhe modernizimi.197

Institucionet shkencore, Akademia e Shkencave dhe Arteve dhe autoritetet

përkatëse të pushteti të Maqedonisë, me dëshirë që të bëjnë përshtatjen e sistemit të

brendshëm ekonomik me sistemet ekonomike të shteteve-anëtare të Komunitetit

Ekonomik Evropian dhe BE-së, si dhe me kushtet që ajo zakonisht i ka kërkuar, mori

196 Më konkretisht, për format institucionale të këtij bashkëpunimi midis subjekteve ekonomiko-juridik të

Maqedonisë dhe të Bashkimit Evropian apo Komunitetit Ekonomik Evropian dhe subjekteve të saja

ekonomiko-juridik shih: M. Fetai: „Područja suradnje Makedonije i Europske unije“. „Međunarodne

studije”, Zagreb, nr. 2-3/2001. 197 Për më shumë informacion për këtë shih: MANU, Nacionalna strategija ..., op. cit, f. 11-15.

136

masa të caktuara për t'u bërë analiza të plota dhe të gjithanshme për vlerësimin e gjendjes

së marrëdhënieve në vend dhe që nëpërmjet ndryshimeve të duhura në legjislacion

subjekteve ekonomike të Maqedonisë t‘u mundësohet që të aftësohen që sa më lehtë t‘i

përballojnë kushtete në të cilat veprojnë subjektet ekonomike në shtetet-anëtare të BE.

Në periudhën nga viti 1992 (pas konstituimit të Maqedonisë si shtet i pavarur dhe sovran)

e këndej, janë mbajtur shumë takime shkencore dhe profesionale, janë publikuar një

numër i konsiderueshëm i dokumenteve shkencore (Kandikjan V., V. Pendovska, T.

Grozdanovski, "Marrëdhëniet ekonomike mes Maqedonisë dhe Bashkimit Evropian,

tendenca dhe perspektiva", Shkup, 1995), janë bërë propozime konkrete në

ristrukturimin e mëtejshëm të Strategjisë së Maqedonisë në përgjithësi (si "Strategjia

kombëtare për zhvillimin ekonomik të Republikës së Maqedonisë - Zhvillimi dhe

modernizimi", Akademia Maqedonase e Shkencave dhe Arteve, Shkup, 1997) dhe janë

bërë ndryshimet dhe përmirësimet e duhura në legjislacion, me synimin që sistemi

ekonomik i Maqedonisë të përshtatet me kërkesat e sistemeve ekonomike të botës së

zhvilluar, para së gjithash me sistemet në shtetet-anëtare të Bashkimit Evropian.

Maqedonia si subjekt i plotfuqishëm politik, juridik dhe ekonomik ndërkombëtar

në mesin e dekadës së parë të formimit të saj vendosi marrëdhënie kontraktuale të

rëndësishme ndërkombëtare me Komunitetin Ekonomik Evropian ose Bashkimin

Evropian. Pas referendumit të mbajtur në shtator të vitit 1991, Maqedonia, dy muaj më

vonë, në nëntor të të njëjtit vit, u bë shtet i pavarur. Me Deklaratën për Maqedoninë

socialiste dhe sovrane të 25 janarit të vitit 1991, Parlamenti i Republikës së Maqedonisë

shprehu sovranitetin e Republikës Socialiste të Maqedonisë në pajtim me dispozitat

kushtetuese mbi pavarësinë dhe integritetin territorial të Maqedonisë dhe mbi të drejtën e

popullit maqedonas për vetëvendosje dhe shkëputje (Neni 1 i Deklaratës).198 Sistemi

politik, ekonomik dhe juridik i Republikës Socialiste të Maqedonisë bazohet në

Kushtetutën e Republikës Socialiste të Maqedonisë dhe ligjet e Republikës, në përputhje

me angazhimet e shprehura në këtë Deklaratë (neni 2). Pas përgatitjeve të nevojshme, të

cilat zgjatën disa vjet, nënshkruhet dhe gjatë vitit 1996 hyn në fuqi Marrëveshja për

198 Teksti integral i Deklaratës shih Shtojcën.

137

bashkëpunim, e cila u përgatit për një kohë të gjatë dhe u nënshkrua më 20 qershor të vitit

1996 dhe u ratifikua nga Parlamenti i Republikës së Maqedonisë.199 Pjesë e pandashme e

Marrëveshjes për bashkëpunim janë edhe deklaratat e shumta të palëve në lidhje me

termat dhe kushtet e Marrëveshjes.

Në vitin 1996 Maqedonia, në bazë të Marrëveshjes së Bashkëpunimit, u bë

gjithashtu një shfrytëzuese e programit për ndihma, miratuar nga Komuniteti Evropian, i

njohur me emrin e shkurtër Programi PHARE.200

Në pesë vitet e para të veprimtarisë, përmes programit PHARE janë lëshuar

4.284 milionë ECU. Përsa i përket motiveve, motivet politike janë shumë prezente në

Programin PHARE. Gjykimi politik e aktivizon sistemin e tij, kështu që kjo është arsyeja

pse ndihma është përdorur si një mjet për “mbështetje“ apo “ndëshkim“ të disa shteteve,

sjellja e të cilave, sipas mendimit të Komisionit Evropian, nuk është e pranueshme apo

nuk është e dëshirueshme. Kjo pa dyshim thotë se ky program nuk punon vetëm në

reformën e sistemit politik dhe ekonomik, por në lojë janë edhe “motive“ të tjera. Në

vitin 1997 Maqedonia me BE-në ka përfunduar edhe një Marrëveshje tjetër për

bashkëpunim, si dhe disa marrëveshje për tregti dhe një marrëveshje për tekstil,201 për të

cilat në kreun e ardhshëm është bërë më shumë fjalë.

199 Ligji për ratifikim (Zakon za ratifikacija na Spogodbata za sorabotka među Republika Makedonija i

Evropskata zaednica), më 24 korrik 1997. U botua në Gazetën zyrtare të Republikës së Maqedonisë

(Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë - Marrëveshjet ndërkombëtare) (Služben vesnik na

Republika Makedonija – Međunarodni dogovori), nr. 37/1997, duke hyrë në fuqi në datën e botimit në

Gazetën zyrtare, pra më 31 korrik 1997. 200 V. Mileta, Leksikon Europske…, op. cit, f. 193 – 194. 201 Në mesin e këtyre marrëveshjeve në bazë të rëndësisë theksojmë: Marrëveshjen ndërmjet Republikës

së Maqedonisë dhe Komunitetit Ekonomik Evropian për rregullimin e trafikut ("Marrëveshja ndërmjet

Republikës së Maqedonisë dhe Komunitetit Evropian në fushën e transportit"),(„Spogodba među

Republika Makedonija i Evropskata zaednica vo oblasta na transportot“ botuar në Gazetën zyrtare të

Republikës së Maqedonisë - Marrëveshjet ndërkombëtare nr. 37/1997 dhe Marrëveshja mbi tregtinë e

produkteve të tekstilit ndërmjet Komunitetit Ekonomik Evropian dhe Republikës së Maqedonisë

(„Spogodba za trgovija so tekstilni proizvodi među Evropskata zaednica i Republika Makedonija“)

138

4. Marrëdhëniet kontraktuale midis Maqedonisë dhe Bashkimit Evropian

Maqedonia, duke u mbështetur edhe në përvojat e saj të fituara në periudhën para

dhe menjëherë pas shpalljes së pavarësisë, ka arritur të krijojë dhe të institucionalizojë

bashkëpunimin me një numër të madh shtetesh që janë anëtare të Bashkimit Evropian,

kurse më vonë, në bazë të marrëveshjeve të caktuara ndërkombëtare edhe me vetë

Bashkimin Evropian. Në vitet e para pas pavarësisë, bashkëpunimi me shtetet anëtare të

Bashkimit Evropian ka qenë i vendosur fillimisht në baza dypalëshe dhe më vonë në

baza shumëpalëshe. Kësaj forme të bashkëpunimit në këtë periudhë Maqedonia i ka

dhënë përparësi të dukshme. Vëmendje të veçantë i ka kushtuar, mbi të gjitha, krijimit të

një baze politike dhe ligjore dhe zgjedhjes së formave të përgjithshme të bashkëpunimit

me Bashkimin Evropian. Me këtë në mënyrë të konsiderueshme është kontribuar që

Maqedonia, nga viti në vit, gjithnjë e më shumë të jetë më afër dhe politikat e saj t‘i

orientojë në drejtimin të arritjes së qëllimit përfundimtar - anëtarësimi në Bashkimin

Evropian. Në vazhdim shkurtimisht do t‘i analizojmë dokumentet themelore politiko-

juridike mbi të cilat Maqedonia ka vendosur bazat dhe format e bashkëpunimit të saj me

Bashkimin Evropian.

4. 1. Marrëveshja për bashkëpunim ndërmjet Maqedonisë dhe Komunitetit Evropian

Marrëveshja për bashkëpunim ndërmjet Maqedonisë dhe Komunitetit

Evropian202 (Marrëveshja e Bashkëpunimit), pa dyshim, paraqet dokumentin e parë dhe

më të rëndësishëm politiko-juridik me të cilin është vendosur gurthemeli i bashkëpunimit

botuar në Gazetën zyrtare të Republikës së Maqedonisë - Marrëveshjet ndërkombëtare nr. 35/1998. Dy

marrëveshjet u nënshkruan gjatë vitit 1997.

202 Tekstin integral të Marrëveshjes për Bashkëpunim në gjuhën maqedonase dhe angleze shih: Zakon za

ratifikacija na Spogodbata za sorabotka među Republika Makedonija i Evropskata zaednica, Služben

vesnik na Republika Makedonija – Međunarodni dogovori, nr. 37/1997.

139

të përgjithshëm mes Maqedonisë dhe Bashkimit Evropian. Marrëveshja për bashkëpunim

në bazat fillestare shpreh gatishmërinë e palëve kontraktuese:

1) për të forcuar bashkëpunimin e ndërsjellë ekonomik;

2) për të çuar përpara zhvillimin dhe zgjerimin e bashkëpunimit ekonomik, tregtar

dhe financiar për të siguruar një ekuilibër më të mirë të tregtisë, përmirësimin e

strukturës dhe zgjerimin e vëllimit të ndërsjellë tregtar për të rritur mirëqenien e

banorëve të tyre;

3) për të siguruar një bazë të fortë për bashkëpunim në përputhje me detyrimet e tyre

ndërkombëtare;

4) me bashkëpunimin midis tyre të kontribuojnë në stabilitetin rajonal dhe hapjen e

marrëdhënieve të bashkëpunimit midis shteteve të Evropës Lindore, duke marrë

parasysh specifikat e situatës në të cilën ndodhet vetë Maqedonia.

Në këtë rast palët kanë konfirmuar vetëdijësimin e tyre për ekzistimin e marrëdhënieve

paraprake relativisht të zhvilluara në mes tyre. Në këtë mënyrë, ata pa dilema

konfirmojnë:

1) se Marrëveshja e Përkohshme e nënshkruar më 13 shtator 1995 ka kontribuar për

stabilitetin rajonal dhe ka inkurajuar marrëdhëniet për bashkëpunim ndërmjet

Greqisë dhe Maqedonisë;

2) se Maqedonia e ka inicuar miratimin e Rezolutës së Asamblesë së Përgjithshme të

OKB-së nr.48/84B në 16 dhjetor të viti 1993 për zhvillimin e marrëdhënieve të

mira fqinjësore ndërmjet shteteve të Ballkanit;

3) se tashmë ekziston nevoja e qartë për zhvillimin harmonik të marrëdhënieve

ekonomike dhe tregtare midis Maqedonisë dhe Komunitetit Evropian;

4) se në vazhdim patjetër duhet t'i jepet rëndësi e veçantë nevojës për të siguruar

përkushtimin e duhur në lidhje me dispozitat dhe parimet e Organizatës për

Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë (OSBE), në veçanti ato të përfshira në Aktin

Final të Helsinkit, dokumentet përfundimtare të miratuara në Madrid, Vjenë dhe

140

Kopenhagë dhe në Kartën e Parisit për Evropën e re, me theks të veçantë në

dispozitat dhe parimet në lidhje me nevojën e garantimit të shtetit ligjor,

demokracisë dhe të drejtave të njeriut, si dhe atyre dispozitave dhe parimeve të

miratuara në dokumentet përfundimtare të Konferencës së Bonit mbi Parimet dhe

kushtet e bashkëpunimit ekonomik;

5) të përforcohet politika e respektimit të parimeve demokratike dhe të drejtave

themelore të njeriut të proklamuara në Deklaratën Universale të të Drejtave të

Njeriut, si dhe respektimi i parimeve të ekonomisë së tregut, të miratuara në

Konferencën e Bonit për bashkëpunim ekonomik dhe për veprime politike të

brendshme dhe ndërkombëtare, që paraqesin një faktor të rëndësishëm në

realizimin e Marrëveshjes për Bashkëpunim;

6) të formohet dhe të rritet ndërgjegjja për zhvillimin e vazhdueshëm të

institucioneve demokratike, nevojën për mbështetjen e procesit të reformimit të

mëtejshëm të marrëdhënieve ekonomike në Maqedoni, duke marrë parasysh

gjendjen e përgjithshme të marrëdhënieve në rajon dhe vështirësitë specifike

ekonomike të Maqedonisë;

7) se Maqedonia është e gatshme për të hyrë në marrëdhënie të tilla të

bashkëpunimit me shtetet tjera të rajonit si një faktor i rëndësishëm në zhvillimin

e bashkëpunimit të mëtejshëm me Komunitetin Evropian dhe shtetet e tij anëtare.

Maqedonia dhe Komuniteti Evropian, në mënyrën e përcaktuar me Marrëveshjen

për bashkëpunim, janë dakorduar edhe për kahjen e zhvillimit të mëtejshëm të

marrëdhënieve shoqërore dhe të përgjithshme në Maqedoni. Maqedonia dhe Komunitetit

Evropian në veçanti nënvizojnë dëshirën e përbashkët për të krijuar një dialog të rregullt

politik për të gjitha çështjet e interesit të përbashkët, me dëshirën për të krijuar dhe

zhvilluar kushtet që do të lehtësojnë dhe përshpejtojnë afrimin e Maqedonisë me

Komunitetin Evropian ose BE dhe për të përmirësuar bashkëpunimin e Maqedonisë me

shtetet e rajonit. Në këtë rast, ata nuk kanë lënë pa përmendur se marrëveshja e

141

bashkëpunimit është vetëm hapi i parë në drejtim të rregullimit kontraktual të të gjitha

marrëdhënieve të tjera midis Maqedonisë dhe Bashkimit Evropian.203

Objektivat kryesore të Marrëveshjes së Bashkëpunimit janë të përcaktuara në

dispozitat e saj fillestare. Në Marrëveshjen për bashkëpunim në veçanti theksohet nevoja

për kontributin më të madh të Komunitetit Evropian në zhvillimin e përgjithshëm të

Maqedonisë.204

4.2. Marrëveshja për transport ndërmjet Maqedonisë dhe Komunitetit Evropian

203 Nga Preambula e Marrëveshjes për bashkëpunim ndërmjet Maqedonisë dhe Komunitetit Ekonomik

Evropian. 204 Neni 1 dhe 2 i Marrëveshjes për bashkëpunim. Shih gjithë Nenin 4, Paragrafi 1 dhe Nenin 5 të

Marrëveshjes. Bordi redaktues i përbërë nga akademik K. Bogoev (kryetar), Dr. A. dhe Z. Zhivkov, B.

Blazevski, kanë publikuar një botim me titull Strategjia për eksport në Republikën e Maqedonisë –

Projekt hulumtues, Shkup, 1999. Në këtë botim punimet janë nga shkencëtarët të cilët për së afërmi

kanë ndjekur krizën fillestare të ekonomisë së Maqedonisë, e cila gjatë kohës rritet në intensitet dhe

ndryshimet në procesin e zbatimit të marrëveshjeve të para të përfunduara gjatë viteve 1995 - 1998 mes

Maqedonisë dhe Komunitetit Ekonomik Evropian ose Bashkimit Evropian, me një ndikim pozitiv në

marrëdhëniet e përgjithshme ekonomike në Maqedoni dhe marrëdhëniet ekonomike mes saj dhe

shteteve-anëtare të Komunitetit Ekonomik Evropian ose të Bashkimit Evropian. Për më shumë

informacion mbi këtë shih publikacionin me titull Strategija za izvoz na Republika Makedonija –

Istražuvački projekt, Shkup, 1999. Në të: Për kushtet aktuale në tregtinë ndërkombëtare, shih „Aktuelni

uslovi vo međunarodnata trgovija“, nga A. Zhivkov, f. 11-34, mbi karakteristikat e strukturës

ekzistuese të eksportit të Maqedonisë shih “Karakteristiki na postojnata izvozna struktura“ nga B.

Blazeski, f. 35-56, për partnerët e tregtisë së jashtme të Maqedonisë shih „Nadvorešno-trgovski

partneri“, autor i I-Kikerkova Janikevik, f. 57-94, për mundësitë e zgjerimit të eksporteve të

Maqedonisë shih „Možnosti za ekspanzija na izvozot“, autorët Veljkovik D., B. Anakcev, B. Blazevski,

M. Petkovski, R. dhe K. Zarevski Bogoev, f. 95 – 263. Për rezultatet ekonomike të arritura në realizimin

e qëllimeve dhe objektivave të Marrëveshjes për bashkëpunim shih: Strategija za izvoz na Republika

Makedonija – Istražuvački projekt, Shkup, 1999, f. 44.

142

Marrëveshja ndërmjet Maqedonisë dhe Bashkimit Evropian në fushën e

transportit (Marrëveshja për transport),205 paraqet edhe një tjetër marrëveshje

ndërkombëtare me të cilën ky aktivitet i rëndësishëm ekonomik konkretizohet në

Marrëveshjen për Bashkëpunim.206

Marrëveshja për transport, duke pasur parasysh se " transporti " është një term

shumë i gjerë,207 synon përmirësimin e bashkëpunimit mes palëve në të gjitha çështjet e

transportit rrugor, hekurudhor dhe transportit të kombinuar (rrugor dhe hekurudhor),

veçanërisht për çështjen e transportit tranzit. Për këtë qëllim, palët kanë rënë dakord për

të siguruar zhvillimin e koordinuar të këtyre llojeve të transportit midis dhe nëpërmjet

territorit të tyre.208

Elementi thelbësor i Marrëveshjes për transport është ndërtimi dhe zhvillimi i

shpejtë i infrastrukturës së transportit në territorin e Maqedonisë dhe miratimi i

legjislacionit të unifikuar në këtë fushë. Marrëveshja për transport bazohet në nevojën e

rëndësishme për lehtësimin funksionimit të tregut të brendshëm dhe nevojën për të

ndjekur një politikë të përbashkët në fushën e transportit, e cila mes tjerash nënkupton

nevojën për tranzit të sigurt të mallrave nga territori i shteteve anëtare të Bashkimit

Evropian drejt shteteve të treta, veçanërisht në- dhe nëpërmjet Maqedonisë dhe për

transport dhe tranzit sa më të shpejt dhe efikas, pa pegesa dhe diskriminim.

205 Marrëveshja për transport ndërmjet Republikës së Maqedonisë dhe Komunitetit Evropian, Gazeta

zyrtare e Republikës së Maqedonisë - Marrëveshjet ndërkombëtare, (Služben vesnik na Republika

Makedonija – Međunarodni dogovori ), nr. 37/1997. 206 Marrëveshja për transport është lidhur në të njëjtën kohë me Marrëveshjen e Bashkëpunimit. Kjo buron

nga teksti i letrës drejtuar nga kryetari i Qeverisë së Maqedonisë Këshillit të BE, botuar në Gazetën

zyrtare të Republikës së Maqedonisë - Marrëveshjet ndërkombëtare (Služben vesnik na Republika

Makedonija – Međunarodni dogovori ), 37/1997. Ka hyrë në fuqi më 31 korrik 1997. 207 Termi i gjerë i transportit përfshin: transportin rrugor, hekurudhor dhe ajror dhe PTT dhe transportin

RTB. 208 Shih tekstin mbi parimet hyrëse të Marrëveshjes për transport, Gazeta zyrtare e Republikës së

Maqedonisë - Marrëveshjet ndërkombëtare nr. 37/1997., f. 4 e më tej.

143

Kjo dispozitë e Marrëveshjes për tregti kishte si objektiv themelor 'të shkrijë'

marrëdhëniet e Maqedonisë me fqinjët e saj, pasi që vetëm Maqedonisë, duke filluar nga

shpallja e pavarësisë, nga Greqia në mënyrë të njëanshme i ishte vendosur embargoja, e

cila jo vetëm se seriozisht e ka penguar funksionimin normal të tregut të brendshëm, por

edhe sigurinë për kryerjen e politikave të përbashkëta me fqinjët e saj në fushën e

transportit dhe të sigurisë për realizimin e tranzitit të mallrave nga territori i shteteve të

treta në territorin e shteteve-anëtare të Komunitetit Evropian, veçanërisht në- dhe

nëpërmjet Maqedonisë, si dhe në drejtim të kundërt! Konkretisht, në këtë drejtim,

Maqedonia gjatë kohë ka mosmarrëveshje me fqinjin e saj jugor mbi emrin e saj

kushtetues - Republika e Maqedonisë. Greqia nuk e pranon emrin Maqedoni, pasi që ky

emër i korrespondon me emrin e krahinës në pjesën veriore të Greqisë.

Vërtet, anëtarësimi në Kombet e Bashkuara (Greqia gjatë kohë rezistoi) për

Maqedoninë ishte një ngjarje e cila ka rritur shpresën e saj se pengesat, mosmarrëveshjet

e shkaktuara nga fqinji i saj jugor së shpejti do të tejkalohen dhe se si Greqia dhe

Maqedonia, si shtete fqinje, për çdo mosmarrëveshje do të gjejnë një zgjidhje që do të

jetë e pranueshme për të dyja palët. Rrezja e shpresës së shpejti edhe u shfaq kur më 13

shtator të vitit 1995 përpjekjet e të dyja palëve të interesuara u kurorëzuan me fryte .

Greqia dhe Maqedonia nënshkruan një Marrëveshje të përkohshme, e cila që të dyja

palëve njësoj iu jepte shpresë se bashkarisht e kanë mbjellë pemën e fqinjësisë së mirë,

kështu që me këtë me të vërtetë do të krijojnë bazën për zgjidhjen e të gjitha

mosmarrëveshjeve dypalëshe.

Mirëpo, Greqia më vonë në shumë raste i ka "ringjallur" pikëpamjet e saj dhe se,

pa marrë parasysh se në lidhje me këtë mosmarrëveshje në vitin 2007 janë angazhuar

edhe institucionet relevante të OKB-së, në gjysmën e parë të vitit 2008, para samitit të

NATO-s në Bukuresht (vitin 2008) Greqia qëndroi si pengesë në rrugën e pranimit të

Maqedonisë në NATO. E motivuar për këto arsye, Maqedonia kundër Greqisë, më

11/03/2008, para Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë në Hagë ka inicuar kontest për të

kërkuar nga kjo Gjykatë që pasi të konstatohet se Greqia i ka shkelur dispozitat e Nenit

144

11 të Marrëveshjes së Përkohshme, ta detyrojë Greqinë që në të ardhmen në mënyrë

rigoroze të veprojë në përputhje me këtë dispozitë.209

Ish-presidenti i Maqedonisë Kiro Gligorov ka deklaruar se mosmarrëveshja për

emrin e njohur ndërkombëtarisht të Maqedonisë do të " zgjasë shumë kohë" dhe se kjo

"mosmarrëveshje për emrin duhet të zgjidhet me ndihmën e të dyja palëve". Në një

intervistë për agjencinë bullgare BGNES Gligorov ka deklaruar se pozicioni politik i

Greqisë, i cili sipas tij është i "ngurtë" dhe refuzimi i Greqisë të pranojnë se populli i

Maqedonisë quhet maqedonas, do ta bëjë këtë kontest të zgjasë! Dhe këto janë, sipas

tij, dy arsyet kryesore pse mosmarrëveshja e emrit midis Shkupit dhe Athinës zgjati

shumë. "Mosmarrëveshja mes Maqedonisë dhe Greqisë do të marrë një kohë të gjatë,

sepse Greqia ka një qëndrim të ashpër. Ajo beson se ne nuk duhet të quhemi maqedonas.

Asnjë shtet deri tani në OKB nuk ka pasur problem me emrin. Ky është rasti i parë", ka

deklaruar Gligorov.210

4.3. Marrëveshja mbi tregtinë ndërmjet Maqedonisë dhe BE

Marrëveshja mbi tregtinë e produkteve të tekstilit mes Komunitetit Evropian dhe

Maqedonisë211 paraqet marrëveshjen e parë dhe shumë të rëndësishëme të konkretizimit

të bashkëpunimit kontraktual midis Maqedonisë dhe Komunitetit Evropian dhe

Bashkimit Evropian, bazuar në Marrëveshjen për bashkëpunim. Për shkak se tekstili dhe

produktet e tekstilit (me produktet e lëkurës) u bënë, në një periudhë të zhvillimit të

Maqedonisë, shtyllat e eksporteve të mallrave të prodhuara në këtë vend, pastaj në listën

e eksporteve ishin metalet. Kështu, tekstili dhe produktet e tekstilit dhe disa produkte

209 Për tekstin Padi e Maqedonisë shih: http://www.icj-cij.org. Më shumë për synimet që inkurajojnë palët

të përfundojnë marrëveshje mbi transportin shih tekstin hyrës të Marrëveshjes për transport - Gazeta

zyrtare e Republikës së Maqedonisë - Marrëveshjet ndërkombëtare nr. 37/1997, f. 4-5. 210 Marrë nga e përditshmja Dnevnik, Shkup, 17.01.2010. 211 Teksti integral i Marrëveshjes për tregtinë e produkteve të tekstilit ndërmjet Komunitetit Evropian dhe

Maqedonisë Sporazum o trgovini (Marrëveshja mbi tregtinë) shih: Gazeta zyrtare e Republikës së

Maqedonisë - Marrëveshjet ndërkombëtare nr. 35/1998.

145

lëkure, me disa lloje të metaleve, janë përfshirë në strukturën e eksportit në vitin 1965

me rreth 50 %, kurse në vitin 1990 kanë arritur nivelin prej afro 60 %.

Në Marrëveshjen për tregti, në kapitullin e saj hyrës, Maqedonia dhe Komuniteti

Evropian shprehin gatishmërinë për një bashkëpunim të qëndrueshëm dhe tregti stabile.

Gjithashtu, palët e përmendura në këtë marrëveshje kanë shprehur gatishmërinë edhe

vendosmërinë për përmirësimin dhe zhvillimin e tregtisë së ndërsjellë me prodhimet e

tekstilitduke pasur parasysh problemet serioze ekonomike dhe sociale që janë pothuajse

gjithmonë të pranishme në industrinë e tekstilit, si në shtetet importuese ashtu dhe në

shtetet eksportuese dhe gjithashtu, aq sa është e mundur, të eliminojnë çdo rrezik që

mund të dëmtojë tregun e tekstilit, në Maqedoni ose në shtetet-anëtare të Komunitetit

Evropian.

4.4. Marrëveshja e Stabilizim-Acocimit

Duke pasur parasysh bashkëpunimin relativisht të ngushtë të Maqedonisë dhe

Bashkimit Evropian, si dhe marrëveshjet e përfunduara që i përmendëm më parë,

Maqedonia me të drejtë priste që me Bashkimin Evropian së shpejti do të arrijë deri te

marrëveshja përfundimtare për integrim. Deri te kjo marrëveshje u desh të arrihej gjatë

vitit 2001. Në vend të kësaj, në Samitin e Bashkimit Evropian në Zagreb u nënshkrua

vetëm Marrëveshja e Stabilizim- Acocimit, e cila në fillim të prillit të vitit 2001 hyri në

fuqi.212

Përgatitjet dhe relativisht masat e mëdha të ndërmarra në fushën e riorganizimit të

brendshëm të infrastrukturës për të promovuar zhvillimin e përgjithshëm dhe atë

ekonomik, sidomos në fushën e promovimit të tregtisë së jashtme, në Maqedoni janë

kryer deri në vitin 2000, duke shpresuar se me nënshkrimin e kësaj marrëveshjeje ajo

do të hynte në fuqi menjëherë, pa pritur që sipas procedurës së parashikuar për ratifikim

të miratohet nga parlamentet të shteteve-anëtare të Bashkimit Evropian. Sepse, siç është

212 Shih Aneksin në deklaratën përfundimtare të Samitit të Zagrebit, miratuar në Zagreb më 24 nëntor

2000, shih pjesën me titull 4.5. Marrëveshja e Stabilizim-Acocimit (midis Maqedonisë dhe Bashkimi

Evropian).

146

vlerësuar, përmirësimi i tregtisë dhe intensifikimi i bashkëpunimit me Bashkimin

Evropian duhet të paraqet një impuls të fortë për Maqedoninë për realizimin efektiv dhe

të fuqishëm të reformave të përgjithshme sociale, politike dhe ekonomike, ristrukturimin

e prodhimit, intensifikimin e eksporteve, si dhe reformat për aftësim në fushën e

prodhimtarisë, që të jetë në përputhje me kriteret dhe standardet që janë në fuqi dhe që

zbatohen në territorin e shteteve-anëtare të Bashkimit Evropian. Pa këto përpjekje, është e

sigurt se nuk mund të pritej që Maqedonia të ketë sukses në rritjen e standardeve,

sidomos në prodhimtari dhe në fushën e eksporteve.

Mund të thuhet që Maqedonia është shteti i vetëm me të cilin Bashkimi Evropian,

me procedura të tilla, i mundësoi nënshkrimin e Marrëveshjes së Stabilizim-Acocimit.

Nga ana e Maqedonisë kjo u pa si një stimul i fortë për një qasje edhe më të fuqishme për

realizimin e të gjitha atyre ndryshimeve shoqërore, politike dhe ekonomike, të cilat edhe

më shpejt do ta çonin drejt anëtarësimit në BE. Në këtë kuptim, në lidhje me

Maqedoninë duhet të theksojmë nevojën për të përshpejtuar zhvillimin dhe adoptimin e

standardeve të cilat janë në fuqi në BE dhe nevojën për ndërtimin e shpejtë të sistemit

ekonomik, social dhe politik i cili do të jetë kompatibil me sistemet përkatëse të shteteve-

anëtare të BE; gjithashtu, duhet të theksohet rëndësia për njohjen me politikat e

përgjithshme të BE-së në relacion me shtetet që nuk janë anëtare, e veçanërisht në

krahasim me shtetet në tranzicion; njohja e formave institucionale të bashkëpunimit të

BE me shtetet joanëtare dhe, në fund, ndjekja me vëmendje të posaçme e rregullave

normative . Këtë e theksojmë sepse pikërisht në këtë periudhë zgjerimi i Bashkimit

Evropian me anëtarë të rinj në këtë periudhë ecte shumë ngadalë dhe me vështirësi. Në

organet dhe institucionet e Bashkimit Evropian tashmë prej disa vitesh më parë ishte

vendosur praktika e "bisedave" paraprake me shtetet-kandidate për anëtarësim.

Megjithatë, suksesi për anëtarësimin e Maqedonisë mungoi. Ka pasur vlerësime se

procesi i zgjerimit me qëllim është ngadalësuar nga qarqe të caktuara në kuadër të

Bashkimit Evropian. Kjo është një nga argumentet që shpesh e kanë përdorur zyrtarët e

Bashkimit Evropian në negociata me përfaqësuesit e shteteve të interesuara për

anëtarësim në BE. Zyrtarët e BE, ndërkaq, shpesh i kanë 'vizituar' shtetet-kandidate.

Bisedimet që janë zhvilluar në këto raste zakonisht nuk kanë qenë të suksesshme aq sa

është pritur nga shtetet e interesuara për anëtarësim. Në qarqet zyrtare, madje edhe në

147

qarqet zyrtare të Bashkimit Evropian, është vlerësuar se një nga arsyet për këtë situatë

ishte pozita e pandryshueshme e Bashkimit Evropian që mos të bëjë caktimin e datës së

pranimit të shteteve të interesuara, për shkak se "përgatitjet zakonisht zgjasin shumë,

ndërsa vetë akti i pranimit është shumë i shkurtër".213

Institucionet e BE-së, në përputhje me Traktatin e Mastrihtit, ishin unanime në

qëndrimin se në të ardhmen për pranimin e shteteve të reja në Bashkimin Evropian për të

gjithë duheshin vendosur kushte të njëjta. Ndër kushtet që një shtet kandidat duhet të

plotësojë janë, natyrisht, zbatimi i reformave ekonomike dhe privatizimi shoqëror ose

shtetëror, pra privatizimi i ekonomisë. Shumë shtete, si dhe Maqedonia, për t'u

anëtarësuar në NATO dhe në Bashkimin Evropian kanë ndërmarrë shumë masa

ekonomike për të përshtatur sistemin e tyre ekonomik me atë të Bashkimit Evropian.

Këto masa që janë marrë dhe ato që ndërmerren në këto shtete kanë një kosto të madhe.

Kreditë e premtuara për mbështetjen e tyre financiare zakonisht nuk janë realizuar, ose të

paktën nuk janë realizuar në atë sasi sa ka qenë e nevojshme për të realizuar reformat e

ndërmarra. Për më tepër, nga qarqet zyrtare të BE-së jepen deklarata me ide të reja se

shteteve të reja anëtare të BE për të paktën dhjetë vjet duhet "mbyllur" tregun e punës

në BE dhe të mos ketë zonë të lirë e të përbashkët të tregut të punës në territorin aktual të

BE-së dhe në territorin e shteteve që do të anëtarësohen.

Megjithatë, në fund të vitit 2000, për të realizuar obligimet e marra me

nënshkrimin e Marrëveshjes së Stabilizim-Acocimit, menjëherë para Samitit të Bashkimit

Evropian dhe shteteve të Evropës Juglindore në Zagreb,214 Bashkimi Evropian i ka

aprovuar ndihmën Maqedonisë në shumën prej 30 milionë $. Sipas një deklarate zyrtare

të Qeverisë së RM-së (Ministria e Financave), kjo ndihmë financiare i është dhënë

213 "Përgatitjet zakonisht zgjasin më shumë, ndërsa akti i pranimit është shumë i shkurtër" – kjo është një

"formulë" që zyrtarët e Bashkimit Evropian shpesh e përdorin në diskutimet me përfaqësuesit e

Shteteve kandidat për pranim në BE, kur ata duan që të ja bajnë me dije shteti kandidat se ai duhet ti

zbatojë reformat e duhura të brendshëme dhe ato në nivel ndërkombëtar. 214 Samiti i BE-së dhe i vendeve të Evropës Juglindore u zhvillua në Zagreb, 24 nëntor 2000.

148

Maqedonisë nga BE-ja për të mbështetur përpjekjet e Maqedonisë në lidhje me

nënshkrimin e Marrëveshjes së Stabilizim-Acocimit.

Gjatë kësaj konference të rëndësishme ndërkombëtare zyrtarët e Maqedonisë dhe

të Bashkimit Evropian diskutuan nënshkrimin e Marrëveshjes së Stabilizim-Acocimit, siç

ishte nënshkruar gjatë takimit me një delegacion zyrtar të Bashkimit Evropian në

Maqedoni dhe u vlerësua zyrtarisht se Maqedonia ka përmbushur me sukses kërkesat për

paraqitjen e marrëveshjeve të caktuara para se t’i paraqiten Bordit Administrativ të FMN-

së, Bankës Botërore dhe Bankës Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim. Në takimin në

Kuvendin e Republikës së Maqedonisë grupi parlamentar ka paraqitur një dokument, të

miratuar, me projekt-aktivitetet e Qeverisë për nënshkrimin e Marrëveshjes së

Stabilizim-Acocimit. Në bazë të vlerësimit dhe deklaratave zyrtare të Qeverisë së RM-

së (Ministria e Financave), BE-ja pozitivisht i ka vlerësuar përpjekjet dhe rezultatet e

arritura deri tani në procesin e realizimit të Marrëveshjes së Bashkëpunimit që kanë të

bëjnë me reformat të cilat deri tani i ka realizuar Maqedonia, duke shprehur shpresën

se me të njëjtin intensitet do të vazhdojë më tej me reformimin e sistemit të përgjithshëm

ekonomik dhe social.215

215 Në këtë punim përmbajtja e Marrëveshjes së Stabilizim-Acocimit nuk ka qenë objekt i analizës dhe

vlerësimit të posaçëm.

149

5. PËRFUNDIME PËR KREUN E DYTË

Maqedonia qysh prej kohës kur ishte njësi federale, apo "shtet" në kuadër të ish-

Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë, kishte marrëdhënie të rëndësishme dhe

të qëndrueshme ekonomike me shumë shtete në botë, duke përfshirë këtu shtetet fqinje,

shtetet në rajon, si dhe Komunitetin Evropian, apo shtetet-anëtare të tij. Në pjesën e dytë

të këtij punimi i kam analizuar këto marrëdhënie, e sidomos ato ekonomike, të cilat i

kam paraqitur në kontinuitet.

Në këtë pasqyrim rëndësi e veçantë i është kushtuar bazës dhe formave të

realizimit të këtyre marrëdhënieve dhe të këtij bashkëpunimi në kuadër të ristrukturimit

dhe stabilizimit relativisht të suksesshëm të shtetit të ri - Maqedonisë. Janë analizuar dhe

vlerësuar edhe aktet e veçanta ndërkombëtare politike dhe ligjore, me të cilat janë të

rregulluara marrëdhëniet e Maqedonisë me shtetet fqinje, me shtetet e rajonit dhe me

shtetet anëtare të Komunitetit Evropian dhe të Bashkimit Evropian, si dhe marrëdhëniet

ndërmjet Komunitetit Evropian dhe Bashkimit Evropian me Maqedoninë.

Disave nga këto akte relevante politike dhe ligjore në këtë punim iu është

kushtuar vëmendje e duhur. Në mesin e këtyre dokumenteve vëmendje e veçantë i është

kushtuar: Marrëveshjes për Bashkëpunim, (dy) Marrëveshjeve të cilat Maqedonia i ka

përfunduar me Komunitetin Ekonomik Evropian gjatë vitit 1997 dhe Marrëveshjes për

Stabilizim dhe Asocim, e cila u realizua në vitin 2000 dhe me të cilën praktikisht

Maqedonia arriti "para dyerve" të Bashkimit Evropian. Kjo marrëveshje, ashtu siç kanë

treguar edhe hulumtimet, për një periudhë relativisht të shkurtër kohore, në fund të vitit

2005, e ka çuar Maqedoninë të fitojë statusin e shtetit-kandidat për anëtar të Bashkimit

Evropian dhe me siguri së shpejti do ta çojë atë, më në fund, deri në anëtarësimin e plotë

në Bashkimin Evropian. Si një e arritur e rëndësishme e kësaj periudhe kohore gjatë

realizimit të këtyre marrëveshjeve është qasja shumë më e lehtë e ekonomisë së

Maqedonisë dhe e produkteve të saj në tregun e BE.

Përkundër përcaktimit të qartë në lidhje me realizimin e objektivave të vendosura

në këto marrëveshje dhe detyrat e përcaktuara në fushën e bashkëpunimit midis

150

Maqedonisë dhe BE-së, gjendja e marrëdhënieve ndërkombëtare në fqinjësi dhe në rajon

i ka minimizuar këto përpjekje të Maqedonisë për të arritur rezultate më të mira. Kjo

pikëpamje është konfirmuar dhe shpjeguar, ndër të tjera, gjatë prezantimit të sanksioneve

ndërkombëtare të ndërmarra kundër fqinjit të saj verior - Republikës Federale të

Jugosllavisë - e cila dukshëm ka kontribuar që Maqedonia, menjëherë pas shpallje së

pavarësisë, për shkak të izolimit ekonomik, të gjendet në një pozitë të vështirë

ekonomike, por dhe politike. Në mbështetje të këtij qëndrimi janë pasqyruar edhe

vështirësitë që i ka shkaktuar fqinji jugor, Greqia, për shkak të kontestit për emrin

"Maqedoni".

Të dy këta faktorë, përveç shumë faktorëve të tjerë për të cilët në këtë punim

është folur, dukshëm kanë kontribuar për dobësimin e pozitës ekonomike dhe në

keqësimin e pozitës së saj politike, sepse të dy këta faktorë kanë pasur ndikim të

rëndësishëm dhe të menjëhershme në uljen e stabilitetit të brendshëm politik dhe

ekonomik. Prandaj, mendoj se nga autoritetet kompetente të shtetit dhe të Qeverisë me

të drejtë është konstatuar se interesat jetike dhe nevojat e Maqedonisë, në këtë fazë të

zhvillimit të saj, përbëhen nga përpjekjet e saj për të kërkuar dhe për të gjetur zgjidhje

optimale sistemore dhe ndërmarrja e masave reale dhe konkrete, strategjike, masa dhe

aktivitete shtetërore dhe ekonomike, me një kujdes dhe prioritet të veçantë, në mënyrë

që të arrihet shkurtimi optimal i periudhës përgatitore,216 për të arritur statusin e anëtarit

të plotë të organizatës më të rëndësishme politike dhe ekonomike në botë.

216 Përgatitjet nuk nënkuptojnë përshtatje dhe detyrime vetëm për palën e Maqedonisë, përgatitjet janë

duke u zhvilluar edhe në anën e BE-së. Për më tepër, këto përgatitje përfshijnë ndryshime radikale në

legjislacionin themelues të BE-së në lidhje me pranimin e anëtarëve të rinj, të caktuar paraprakisht për

vitin 2003.

151

KREU I TRETË

KONFLIKTI I ARMATOSUR I VITIT 2001 DHE MARRËVESHJA E OHRIT217

1. Marrëveshja e Stabilizim-Acocimit

Maqedonia, menjëherë pas konstituimit si shtet i pavarur dhe sovran, ka shprehur

gatishmërinë e saj të plotë për të qenë sa më afër me tregun e brendshëm të BE-së dhe të

përfshihet në bazat e politikave tregtare që funksionojnë në tregun e saj të brendshëm.

Kjo, mbi të gjitha, për shkak të faktit se, në atë kohë, marrëdhëniet ekonomike mes

Maqedonisë dhe BE dhe Maqedonisë dhe shteteve-anëtare të BE-së ende ishin në një

nivel relativisht të ulët të zhvillimit, edhe pse, pa dyshim, pas nënshkrimin të tri

marrëveshjeve për bashkëpunim në fusha të caktuara tashmë vetvetiu u duk një

përmirësim i madh në krahasim me gjendjen para përfundimit të marrëveshjeve. Më

pas, me përfundimin e disa marrëveshjeve midis BE dhe Maqedonisë në vitet 1996 dhe

1997, filloi procesi i vërtetë i realizimit të tyre.218 Kjo e shtoi edhe më tepër

vendosmërinë e Maqedonisë për të vazhduar në rrugën drejt qëllimit strategjik, tashmë

unanimisht të miratuar - integrimin e saj të plotë në institucionet euroatlantike.

217 Ose: Vështirësitë që janë paraqitur menjëherë pas nënshkrimit dhe hyrjes në fuqi të Marrëveshjes së

Stabilizim-Acocimit, përkatësisht në procesin e afrimit të mëtejshëm të Maqedonisë me Bashkimin

Evropian - dhe shpërthimit dhe menaxhimit të konfliktit të armatosur. 218 Bëhet fjalë për : Marrëveshja për bashkëpunim mes Republikës së Maqedonisë dhe Komunitetit

Evropian, Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë - Marrëveshjet ndërkombëtare nr. 37/1997,

Marrëveshje mes Republikës së Maqedonisë dhe Komunitetit Evropian në fushën e transportit, Gazeta

zyrtare e Republikës së Maqedonisë - Marrëveshjet ndërkombëtare nr. 37/1997 dhe Marrëveshja për

tregtinë e produkteve të tekstilit ndërmjet Komunitetit Evropian dhe Republikës së Maqedonisë, Gazeta

zyrtare e Republikës së Maqedonisë - Marrëveshjet ndërkombëtare nr. 35/1998. Të gjitha këto

marrëveshje janë nënshkruar gjatë vitit 1997.

152

Politika e përbashkët tregtare dhe funksionimi i tregut të brendshëm të BE-së

kishin një ndikim të drejtpërdrejtë në atë që Maqedonia t'i kushtojë një vëmendje të

veçantë zbatimit të gjitha marrëveshjeve të lidhura jo vetëm me shtetet-anëtare të

Bashkimit Evropian, por edhe me Komunitetin Ekonomik Evropian dhe me Bashkimin

Evropian. Politika e përbashkët tregtare ka një ndikim të drejtpërdrejtë edhe në planin e

marrëdhënieve dypalëshe mes vetë shteteve-anëtare të Bashkimit Evropian, nga njëra

anë, dhe Bashkimit Evropian me "shtetet e treta" dhe shteteve-anëtare të Bashkimit

Evropian në veçanti me "shtetet e treta" , në anën tjetër. Këto marrëdhënie të këtij lloji

praktikisht janë të kushtëzuara nga elementet politike të politikës së përbashkët tregtare

të Bashkimit Evropian.

Dimensioni politik i politikës së përbashkët tregtare i BE-së ndaj shteteve të

treta, sipas mendimit tonë, nuk ka qenë i shkruar në Traktatin e Mastrihtit, por nga

dispozitat e saj, me një interpretim më të gjerë të objektivave dhe parimeve të Traktatit,

kemi ardhur deri në vlerësimin e lartpërmendur.

Në të vërtetë, dimensioni politik i politikës së përbashkët tregtare të Bashkimit

Evropian ndaj shteteve të treta pasqyrohet në praktikën e përfundimit të marrëveshjeve

të shumta të Bashkimit Evropian me shtetet e Evropës Qendrore dhe Lindore (Hungaria,

Republika Çeke, Sllovakia, Polonia, Sllovenia, Bullgaria dhe Rumania), tani anëtare të

plota të Bashkimit Evropian. Kjo praktikë në vazhdimësi pasqyrohet edhe në

Marrëveshjet e Stabilizim-Acocimit (të cilat tashmë janë përfunduar me Maqedoninë,

Shqipërinë dhe Kroacinë). Në këto marrëveshje si kusht kryesor Bashkimi Evropian ka

parashtruar dispozitat për mbrojtjen e të drejtave të njeriut dhe të minoriteteve dhe në

rastin e shkeljes së tyre, ajo e rezervon të drejtën që automatikisht të pezullojë

koncesionet e dhëna tregtare ose ato koncesione që janë në procesin e realizimit dhe të

pezullojë edhe proceset që janë inicuar për të ardhur deri te Marrëveshjet e Acocimit me

këto shtete. Kjo, me fjalë të tjera, do të thotë se kërkesa për realizimin e të ashtuquajturës

"Zona e tregtisë së lirë" (një proces që mund të zgjasë shumë vite) me shtetet kandidate

për anëtarësim në BE, që i përkasin Evropës Qendrore dhe Lindore, me ekonomi që janë

në procesin e tranzicionit, siç është rasti edhe me ekonominë e Maqedonisë, nga ana e

Bashkimin Evropian – është e kushtëzuar politikisht. Parimisht, Bashkimi Evropian bën

153

thirrje për respektimin e parimeve të OSBE-së, d.m.th. të parimeve të Aktit Final të

Helsinkit dhe të Kartës së Parisit për Evropën e Re, me një obligim paralel për të zbatuar

parimet e ekonomisë së tregut dhe standardet demokratike në këto shtete. Duke pasur

parasysh se këto dispozita janë si elemente thelbësore të marrëveshjes dhe kanë hyrë në

preambulat e tyre, kështu që zbatimi i tyre paraqet një faktor thelbësor për vendosjen e

marrëdhënieve për Acocimin e këtyre shteteve me Bashkimin Evropian.219 Kjo praktikë

është aplikuar edhe gjatë përfundimit të Marrëveshjes për Bashkëpunim Ekonomik dhe

Tregtar dhe Protokollit Financiar dhe Marrëveshjes mbi tregtinë dhe tregtinë e

produkteve metalurgjike mes Bashkimit Evropian dhe Sllovenisë. Të përkujtojmë se

kërkesa për futjen e dispozitave për mbrojtjen e të drejtave të njeriut dhe të bashkësive në

Marrëveshjen për bashkëpunim midis BE-së dhe Sllovenisë në veçanti ka insistuar Italia,

për shkak të pozitës së minoritetit italian në Slloveni. Negocimi dhe përfundimi i

Marrëveshjes së Stabilizim -Acocimit të Sllovenisë dhe BE-së një periudhë të caktuar

kryesisht varej nga zhvillimi i bashkëpunimit të ngushtë dypalësh mes Sllovenisë dhe

Italisë në lidhje me këto çështje, si dhe nga vlerësimet politike të BE-së për nivelin e të

drejtave të njeriut dhe të bashkësive në këtë republikë ish-jugosllave.220

Marrëveshjet të cilat Maqedonia i ka përfunduar me Komunitetin Evropian dhe

me Bashkimin Evropian, në realitet, e konfirmojnë këtë praktikë të bashkëpunimit të

BE-së me shtetet që janë kandidate potenciale për anëtarësim dhe që gjenden në fazën

përgatitore të bashkëpunimit, siç është rasti edhe me Maqedoninë.

Në Maqedoni tashmë gjatë vitit 2000 janë marrë masat përgatitore në fushën e

tregtisë së jashtme që kur një marrëveshje e tillë të nënshkruhet, menjëherë të hyjë në

fuqi, duke mos pritur që e njëjta në përputhje me procedurën e paraparë për ratifikim të

miratohet nga parlamentet e shteteve anëtare të Bashkimit Evropian. Përmirësimi i

tregtisë dhe bashkëpunimit me Bashkimin Evropian është vlerësuar se do të jetë një

219 Për tekstet e disa prej Marrëveshjeve Evropiane për Stabilizim dhe Asociim, për shembull, me

Republikën Çeke dhe Sllovakinë, shih publikacionet : COM 93/386 final, Commission of the European

Communities, Brussels, nga 28. 7. 1993. 220 Shih tekstin e këtij Traktati i cili u ratifikua në korrik 1993.

154

impuls i fortë për ekonominë e Maqedonisë për intensifikimin e ristrukturimit strukturor

dhe përshpejtimin e eksportit, si dhe për marrjen e angazhimeve më të mëdha dhe më

serioze në fushën e aftësimit të prodhimit në përputhje me standardet që janë në fuqi dhe

që zbatohen në territorin e shteteve-anëtare të BE-së. Pa këto përpjekje, sigurisht, nuk do

të mund të ndërtohet hapësira për realizimin konkret të pritjeve në fushën e prodhimit

dhe për të arritur rezultate më të mira në fushën e eksporteve.

Një pjesë e kësaj strategjie ka filluar të realizohet prej kohës së paraqitjes së

Maqedonisë në skenën ndërkombëtare si një shtet i pavarur dhe sovran. Kjo është ajo

pjesë e strategjisë që ka të bëjë me zhvillimin e mëtejmë të marrëdhënieve ekzistuese dhe

krijimin e marrëdhënieve të reja të Maqedonisë në lidhje me bashkëpunimin

ndërkombëtar, sidomos bashkëpunimit me shtetet fqinje dhe të rajonit, si dhe me shtetet-

anëtare të Bashkimit Evropian, me të cilat Maqedonia pa ndërprerje, me dekada të tëra,

ka pasur bashkëpunim, duke përfshirë këtu, më vonë, edhe Bashkimin Evropian, ku

Maqedonia, pa asnjë dyshim, dëshiron të bëhet anëtare e plotë. Duke vepruar kështu,

gjithsesi, nuk mund të anashkalohet nevoja për të identifikuar edhe ato ide të cilat

zhvillimin e përgjithshëm shoqëror në këtë pjesë të Evropës, së cilës i takon edhe

Maqedonia, dhe sidomos në një pjesë të territorit të saj ku liritë dhe të drejtat themelore

të njeriut dhe të drejtat kolektive të shqiptarëve dhe të minoriteteve të tjera janë në atë

gjendje në të cilën është e domosdoshme të ndryshohen, që në institucionet e sistemit të

ndërtohen marrëdhënie të reja shoqërore dhe politike, në të cilat këto të drejta do të

trajtohen si një çështje qendrore në procesin e ndërtimit të mëtejmë të marrëdhënieve

sociale dhe politike në Maqedoni, duke garantuar respektimin dhe zhvillimin e plotë të

këtyre të drejtave. Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë e vitit 1991, në përputhje me

qëndrimet e pandryshuara të partive politike të shqiptarëve, nuk ka siguruar bazën që në

institucionet e sistemit të ndërtohen marrëdhënie që do të garantonin zhvillimin dhe

gëzimin e të drejtave dhe lirive të njeriut, veçanërisht të drejtat e bashkësive kombëtare

dhe fetare. Për ta, siç thotë Škarić (duke u thirrur në Xhaferrin; A. Xhaferri: "Sfidat e

demokracisë në shtetet multietnike", tetor 1998, f. 9), Kushtetuta e Republikës së

Maqedonisë është një shembull i "demokracisë së shtrembëruar në aplikim, e cila,

nëpërmjet mekanizmave të dhunshëm kryesisht favorizon popullin maqedonas, kurse e

dënon popullin shqiptar, pavarësisht nga fakti se të njëjtit e përbëjnë një të tretën e

155

popullsisë së shtetit".221 Në veçanti, e theksojmë nevojën për një garanci më të fortë për

njohjen dhe mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të bashkësive nacionale dhe fetare, për të

cilat Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë e vitit 1991 nuk kishte ofruar një bazë të

mjaftueshme. Sipas Škarić, partitë politike shqiptare kërkojnë që bashkësia shqiptare të

trajtohet si populli i dytë konstituiv në Maqedoni, gjuha shqipe të jetë si gjuhë zyrtare e

dytë, në punët publike për zgjidhjen e shumë çështjeve të aplikohet demokracia

konsensuale, që nënkryetari i shtetit të jetë shqiptar me të drejtë të vetos, që e drejta për

arsimim në gjuhën amtare të vlejë në të gjitha nivelet, shërbimi i obligueshëm ushtarak

për të rinjtë të kryhet në komunat e tyre, që detyrat e policisë, të sigurisë publike t'i

besohen bashkësisë etnike lokale etj. "Këto kërkesa nuk janë të reja", thotë Škarić dhe

vazhdon: "Përkundrazi, këto kërkesa janë të vjetra aq sa është i vjetër edhe shteti i

pavarur i Maqedonisë. Për më tepër, këto kërkesa partitë politike shqiptare i kanë

parashtruar qysh në vitin 1991, duke i shtuar me të reja, si kërkesa për njohjen e së

drejtës për autonomi territoriale dhe për formimin e një parlamenti dydhomësh në nivelin

shtetëror. Ata kërkojnë që Republika e Maqedonisë të bëhet shtet binacional ose shtet i

dy kombeve: maqedonas dhe shqiptar... "222

2. Lëvizja e vështirësuar e Maqedonisë për anëtarësim në Bashkimin Evropian

Me nënshkrimin e Marrëveshjes së Acocimit hapet një kapitull i ri në historinë

e marrëdhënieve mes Maqedonisë dhe Bashkimit Evropian. Nga pikëpamja e

Maqedonisë, nënshkrimi i Marrëveshjes së Acocimit ishte një shtytje e fortë për një

qasje më të fuqishme në lidhje me realizimin e atyre ndryshimeve shoqërore dhe

ekonomike, brenda kufijve të saj, të cilat në të ardhmen e afërt do t'i sigurojnë afrimin e

mëtejshëm me Bashkimin Evropian dhe anëtarësimin eventual të saj aty. Në këtë kuptim,

në lidhje me Maqedoninë duhet të theksojmë nevojën: për të përshpejtuar zhvillimin dhe

221 Shih: S. Škarić: Ramkoven dogovor – Ustavna revizija vo 2001 godina, Evrointegracija na pravniot,

političkiot i opštestveniot sistem na Republika Makedonija, Shkup, 2002, f. 51. 222 Po aty, f. 51.

156

adoptimin e standardeve që zbatohen në BE dhe për ndërtimin e shpejtë të sistemit

ekonomik, shoqëror dhe politik, të cilat në përgjithësi duhet të jenë kompatibile me

sistemet përkatëse të shteteve-anëtare të BE-së; për t'u njoftuar në mënyrë thelbësore me

politikat e përgjithshme të BE-së kundrejt shteteve-joanëtare, veçanërisht kundrejt

shteteve në tranzicion, pastaj njohja e formave institucionale të bashkëpunimit të BE-së

me shtetet joanëtare dhe, në fund, kujdes i veçantë duhet t'i kushtohet ndjekjes së

rregullave normative të BE-së.

Të gjitha këto rrethana dhe kjo gjendje e përgjithshme e marrëdhënieve

ndërkombëtare, veçanërisht e marrëdhënieve të brendshme, në të cilën u gjend

Maqedonia menjëherë pasi e shpalli pavarësinë, duke gjykuar realisht, çojnë në

përfundimin se nuk ishte e mundur që në të ardhmen e afërt të arrihen qëllimet, detyrat

dhe projektet e parapara në kuadrin e Marrëveshjes së Stabilizim-Acocimit. Le të

përmendim këtu vetëm kontestin midis Maqedonisë dhe Greqisë për shkak të emrit

"Maqedoni", që është theksuar nga Greqia me rastin e kërkesës së Republikës së

Maqedonisë për anëtarësim në Kombet e Bashkuara. Për këtë kontest, si dhe angazhimet

e palëve të interesuara (Maqedonia dhe Greqia) për të zgjidhur mosmarrëveshjen, si dhe

përfshirja e Kombeve të Bashkuara për të zgjidhur mosmarrëveshjen, do të diskutohet

edhe më tej në këtë punim.223

Kushtet në të cilat u krijua Maqedonia si shtet i ri dhe deri në fillim të

mijëvjeçarit të tretë, duke pasur parasysh vështirësitë që ishin grumbulluar në këtë

periudhë, është e nevojshme që veçanërisht në mënyrë të përshtatshme të sqarohen

qëndrimet politike, shkencore dhe opinionet rreth disa shkaqeve dhe kushteve kyçe që,

para së gjithash, e kanë penguar procesin e zhvillimit dhe realizimin e detyrimeve

ndërkombëtare të Maqedonisë (sipas Marrëveshjes për Stabilizim dhe Asocim) dhe që më

vonë çuan deri te konflikti i armatosur i vitit 2001, që përfundoi me nënshkrimin dhe

hyrjen në fuqi të Marrëveshjes së Ohrit.

223 Shih edhe Rezolutat e Këshillit të Sigurimit, 817/93 dhe 845/93, në të cilat është shprehur qëndrimi i

këtij organi të rëndësishëm ndërkombëtar në lidhje me këtë kontest.

157

2.1. Vështirësitë në zbatimin e Marrëveshjes së Stabilizim-Acocimit (për shkak të sistemit institucional dhe politik të Maqedonisë)

Nënshkrimi i Marrëveshjes së Stabilizim-Acocimit për shoqërinë dhe shtetin e

Maqedonisë parashtronte një numër të madh detyrimesh politike. Vizitat e shpeshta të

zyrtarëve të BE-së dhe të NATO-s, si dhe udhëtimet e shumta në linjën Bruksel - Shkup,

të cilat u zhvilluan gjatë konfliktit të armatosur, sidomos vizita e Sekretarit shtetëror të

SHBA-ve Colin Powel, më së miri e konfirmojnë angazhimin e bashkësisë

ndërkombëtare dhe insistimin e tyre për ndryshimin e pozitës dhe rolit të shqiptarëve për

pjesëmarrjen e tyre në krijimin dhe zbatimin e politikave të pushtetit qendror dhe të vetë

shtetit.224 „Me Marrëveshjen-kornizë të Ohrit Republika e Maqedonisë konstituohet si

një shtet multietnik, edhe pse maqedonasit përbëjnë 67 % të popullsisë së

përgjithshme."225 Bashkimi Evropian nga ana e tij, i vetëdijshëm për parimet mbi të cilat

edhe vetë bazohet, ka treguar një gatishmëri të vërtetë ndaj Maqedonisë, pikërisht në një

kohë kur mbijetesa e saj ishte e kërcënuar, ka siguruar mbështetjen dhe kontributin

maksimal për ruajtjen e integritetit të saj territorial. Nga ana tjetër, duke e ditur gjendjen e

marrëdhënieve të brendshme dhe atyre ndërkombëtare në të cilat Maqedonia ndodhej,

Bashkimi Evropian ka treguar vendosmërinë për të kontribuar në vendosjen e themeleve

të reja për ndërtimin dhe realizimin e pushtetit qendror politik të Maqedonisë, duke e

hapur rrugën dhe duke krijuar kushte sistemore për bashkësitë kombëtare dhe etnike,

veçanërisht për shqiptarët si bashkësia etnike më e madhe, që në mënyrë të barabartë të

marrin pjesë në krijimin dhe zbatimin e politikave të shtetit.

Këshilli Evropian në Samitin e mbajtur në fund të vitit 1994, në Essen, e ka

definuar të ashtuquajturën strategji të para aderimit, d.m.th. objektivat dhe qëllimet e

224 Më shumë për çështjet e pjesëmarrjes, apo mospjesëmarrjes së pakicave kombëtare në krijimin dhe

zbatimin e politikave nga pushteti qendror, si dhe problemet me të cilat autoritetet në Maqedoni janë

ballafaquar gjatë këtij procesi, shih: M. Fetai, „Rješavanje položaja etničkih manjina je uvjet za

stabilnost multietničke države”, Međunarodne studije , Zagreb, nr. 3-4/2004. 225 Shih: Draft Amandments to the Constitution of the Republic of Macedonia (contribution to the Public

Debate), Fakulteti i Drejtësisë, Shkup, 2001, f. 24.

158

kësaj strategjie, që është bërë pikënisja kryesore për politikat e zgjerimit të BE-së drejt

Evropës Qendrore dhe Lindore. Detyra kryesore që ka dalë prej kësaj strategjie për

institucionet e Bashkimit Evropian është që t'i përgatit shtetet e Evropës Qendrore dhe

Lindore për anëtarësimin e tyre në Bashkimin Evropian. Strategjia bazohet në tri

postulate kryesore: zbatimin konsekuent të marrëveshjeve evropiane, bashkëpunimin e

plotë të shteteve kandidate për anëtarësim në NATO dhe në Bashkimin Evropian në

kuadrin e programit PHARE dhe zbatimin e "dialogut strukturor" që çon në përafrimin e

shteteve-anëtare të Bashkimit Evropian me shtetet potencialisht-kandidate për anëtarësim

në BE.

Në strategjinë e para aderimit në mënyrë të qartë janë shënuar disa nga parimet

kyç që duhet të respektojnë shtetet në rregullimin e marrëdhënieve të tyre të brendshme.

Ndër to përmendim parimin e nevojës për të siguruar të drejtën e themelimit të

institucioneve, organizatave dhe shoqatave për arsimim në gjuhën amtare, e drejta për të

krijuar institucione, organizata dhe asociacione për ruajtjen dhe zhvillimin e kulturës

kombëtare, të bashkësive etnike dhe fetare, parimi për nevojën për të siguruar të drejtat

për të përdorur gjuhën amtare para gjykatave dhe organeve shtetërore dhe parimi i

nevojës për të mbrojtur refugjatët dhe personat e zhvendosur dhe mbrojtjen e të drejtave

të tyre që kur të kthehen të mund të vendosen në zonat e banuara nga bashkësitë

përkatëse. Në këtë mënyrë, Bashkimi Evropian, ashtu siç kanë treguar zhvillimet e

mëvonshme, ka kontribuar që edhe Paktit të Stabilitetit t'i hapen edhe perspektiva të

reja për funksionimin e tij efikas. Maqedonia, duke vepruar në kuadër të iniciativave

kryesore rajonale për bashkëpunim, veçanërisht në kuadër të Paktit të Stabilitetit për

Evropën Juglindore, sipas raportit zyrtar të Qeverisë në fund të vitit 2000, ishte e

kënaqur me rezultatet e arritura. Për më tepër, Maqedonia gjatë vitit 2002 ka kryesuar me

Nismën e Evropës Qendrore (CEI - Central European Initiative, e themeluar në vitin

1992, ku bëjnë pjesë: Shqipëria, Austria, Bjellorusia, Bosnja dhe Hercegovina, Republika

Çeke, Kroacia, Italia, Hungaria, Maqedonia, Moldavia, Polonia, Rumania, Sllovakia,

Sllovenia dhe Ukraina). Në procesin e bashkëpunimit në kuadër të Paktit të Stabilitetit

Maqedonia qysh gjatë vitit 2002 ka filluar të përmbush detyrimet e saj, kështu që më 4

dhjetor të vitit 2002 e ka nënshkruar marrëveshjen e fundit të mbetur për tregtinë e lirë

me Rumaninë.

159

2.2. Mbrojtja e të drejtave dhe lirive të bashkësive kombëtare dhe fetare - pengesa e parë për Maqedoninë në procesin e realizimit të objektivave nga Marrëveshja e Acocimit

Mangësitë në sistemin e njohjes institucionale të mbrojtjes së të drejtave dhe

lirive të bashkësive kombëtare, etnike dhe fetare, e sidomos statusi politiko-juridik i

bashkësisë shqiptare, siç shihej dhe siç u dëshmua edhe gjatë tërë dekadës së parë të

zhvillimit të Maqedonisë si shtet, në fillim të realizimit të objektivave të Marrëveshjes

për Asocim u bë një pengesë e pakalueshme për rrugëtimin e saj të mëtutjeshëm. Sistemi

shoqëror, juridik dhe politik i shtetit të porsaformuar nuk i siguronte në mënyrë të

mjaftueshme kornizat e sistemit, mbrojtjen politike të drejtave dhe lirive të bashkësive

kombëtare, etnike dhe fetare, dhe këto të drejta nuk ishin në përputhje as me standardet

tashmë të arritura të civilizimit, veçanërisht jo me standardet evropiane dhe jo në

kontekstin e parimit të mosdiskriminimit, parimit të barazisë, parimit të trajtimit të

barabartë të gjithë shtetasve dhe as me kontekstin e parimit të nevojës për krijimin e

kushteve për ruajtjen, mbrojtjen dhe promovimin institucional të kulturës, gjuhës dhe të

përkatësisë kombëtare, etnike dhe fetare të bashkësive etj. Përfshirja e plotë e këtyre

bashkësive në jetën politike dhe ekonomike të shoqërisë dhe shtetit i imponohet

Republikës së Maqedonisë, si dhe çdo shteti dhe shoqërie moderne, si një detyrë e një

rëndësie të veçantë.

Ekzistimi i bashkësive kombëtare, etnike dhe fetare në Maqedoni është një

realitet. Ka qenë, është dhe do të jetë e domosdoshme që mbrojtja e të drejtave dhe lirive

të bashkësive kombëtare etnike dhe fetare më të mos shikohet vetëm nëpërmjet prizmit

të praktikës dhe jetës "ditore", por edhe të sigurohen të gjitha kushtet e nevojshme

institucionale, shoqërore dhe politike që kjo mbrojtje në Maqedoni të realizohet në

mënyrë efektive dhe të qëndrueshme. Pikërisht sepse këto praktika "ditore", edhe në

"rastin" e Maqedonisë, e pohojnë qëndrimin sipas të cilit, në qoftë se një shoqëri e

organizuar nuk e zgjidh në mënyrën e përshtatshme statusin e bashkësive kombëtare,

etnike dhe fetare, atëherë ata "zgjidhjen" e kërkojnë përmes formave ekstreme të sjelljes

kolektive, përmes dhunës, deri te dëshira për shkëputje. Sigurisht, kërkimi për të

gjetur zgjidhje në këtë mënyrë nuk e sjell në pikëpyetje vetëm sigurinë dhe ekzistimin

fizik të shtetit të caktuar, por dhe të gjithë rajonit të cilit shteti i takon, duke mos e

përjashtuar edhe mundësinë e një përshkallëzimi edhe më të gjerë. "Në botën e sotme,

160

që është e globalizuar, siguria kombëtare bëhet pjesë integrale e sigurisë ndërkombëtare.

Ajo nuk është një shumë e thjeshtë e sigurive individuale kombëtare, por një kornizë e

qëndrueshme ndërkombëtare, e cila respekton vlerat e pranuara universale dhe në

veçanti të drejtat dhe liritë e njeriut. Marrëdhëniet dhe konfliktet ndëretnike në ditët e

sotme ndjeshëm e përcaktojnë stabilitetin dhe sigurinë e shumë shteteve, por edhe të

bashkësisë ndërkombëtare. Ato, në thelb, e përcaktojnë imazhin e sistemit të sotëm

ndërkombëtar dhe, kështu, bëhet një pyetje shumë e rëndësishme: në cilën mënyrë të

sigurohen apo të zgjidhen të drejtat individuale dhe kolektive të bashkësive etnike? Duke

kërkuar përgjigjen për këtë pyetje, institucionet e bashkësisë ndërkombëtare gjithnjë e më

tepër e vërtetojnë se të drejtat e bashkësive etnike janë bërë një segment i rëndësishëm në

korpusin e të drejtave të njeriut dhe me këtë edhe vlerë e institucionalizuar

ndërkombëtare."226

Maqedonia si një shtet i ri, me dëshirë për të mbijetuar, në periudhën menjëherë

pas konstituimit - nuk ka treguar gatishmërinë e duhur për integrimin e plotë të

bashkësive kombëtare, etnike dhe fetare në sistemin e përgjithshëm shoqëror, e sidomos

në sistemin e saj politik. Eksperienca e fituar gjatë menaxhimit të krizës në Maqedoni, që

u shkaktua për shkak të konfliktit të armatosur në vitin 2001, në këtë drejtim mund të

shërbejë si një shembull domethënës.

Bashkësia shqiptare, e cila atëherë, dhe tani, përbën më shumë se një të katërtën e

popullsisë së përgjithshme të Maqedonisë, veçanërisht në atë kohë ndjehej e

diskriminuar. Kjo bashkësi, prej lindjes së shtetit të ri dhe menjëherë pas miratimit dhe

hyrjes në fuqi të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë në vitin 1991, gjithmonë e ka

proklamuar se nuk është në mënyrë adekuate e përfaqësuar në institucionet, organet dhe

organizmat shtetërorë, se kësaj bashkësie kombëtare nuk i njihet e drejta për të përdorur

gjuhën shqipe në komunikim zyrtar midis institucioneve, organeve dhe organizatave

shtetërore me shtetasit e bashkësisë shqiptare dhe se gjuha shqipe në përgjithësi, në asnjë

rast ligjor dhe politik, nuk njihet si gjuhë zyrtare, pastaj, shqiptarëve në përgjithësi dhe

226 Tatalović, S. :,Etnički sukobi i europska sigurnost, Politička kultura, Zagreb, 2003, f. 22.

161

në asnjë situatë nuk u njihet e drejta për të përdorur simbolet kombëtare, për më tepër,

shqiptarëve, pavarësisht ekzistimit të kushteve materiale, nuk u lejohet arsimimi në

gjuhën amtare, madje, në të gjithë territorin e Maqedonisë, nuk u lejohet organizimi,

mirëmbajtja dhe zhvillimi i arsimit të lartë, d.m.th. të arsimit universitar në gjuhën

shqipe etj. - të gjitha këto pavarësisht numrit të madh të kësaj popullsie.

Veçanërisht duhet theksuar vështirësitë me të cilat anëtarët e bashkësisë etnike

shqiptare përballen në procesin e realizimit të së drejtës për të marrë shtetësinë e

Maqedonisë, shtetësinë e shtetit të tyre, dhe për të marrë dokumentet e nevojshme si p.sh.

certifikatën e shtetësisë ose një pasaportë! Për më tepër, në lidhje me marrjen e

dokumenteve mbi shtetësinë dhe pasaportat, sipas shumë deklaratave supozohet se ka më

shumë se 100.000 shqiptarë që janë duke pritur për të marrë një certifikatë të shtetësisë,

gjë që nuk është rasti me pjesëtarët që i përkasin shumicës kombëtare maqedonase e që

jetojnë jashtë shtetit, madje edhe ata maqedonas që kanë lindur jashtë shtetit e që

asnjëherë nuk kanë vënë këmbë në të janë të pajisur me dokumentet për shtetësinë.227

Kërkesat shumëvjeçare të shqiptarëve për ndryshimin e Kushtetutës së Republikës së

Maqedonisë të vitit 1991,228 për përmirësimin e statusit politik dhe juridik në shtetin e

tyre, deri në fillimin e dekadës së dytë të ekzistencës dhe të funksionimit të Maqedonisë

nuk kanë dhënë rezultate të kënaqshme. Përmirësimit të statusit politik dhe juridik, të

shqiptarëve dhe të bashkësive të tjera kombëtare, etnike dhe fetare, nuk i shkonte në dobi

as baza ekonomike e shtetit të sapokrijuar, pasi ajo ka qenë shumë e dobët.

Në programin fillestar të partisë së parë politike shqiptare - Partia për

Prosperitet Demokratik (PPD), e formuar në Tetovë më 15 prill 1990, ndër të tjera,

kërkohej që në Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë, miratimi i së cilës pritej, të

garantohen të drejtat e të gjithë qytetarëve dhe komuniteteve për arsimim në gjuhën

227 The Future of Macedonia: A Balkan Survivor now needs reform, U.S. Institute for Peace, (Special

Report by Bassuener Kurt), Washington, 2001, f.. 5 - 6 Cituar nga: R. Vukadinoviç: Nestabilna

sigurnost jugoistoka Europe, Politička misao, Zagreb, 2001, f. 18. 228 Cituar nga: I. Katardžiev: Makedonija sto godini po Ilindenskoto vostanie, Shkup, 2003, f. 446.

162

amtare në të gjitha nivelet e arsimit. Kërkohej që përveç shkollimit fillor, edhe shkollimi

i mesëm me ligj të jetë i obligueshëm për të gjithë. Më tej kërkohej që me Kushtetutë

bashkësive kombëtare t'u garantohet dhe t'u mundësohet mësimi gjithëpërfshirës i

historisë, letërsisë, kulturës dhe traditave në gjuhën e tyre amtare. Gjithashtu, më tej

kërkohej që me ligj t'u garantohej festimi i lirë për shënimin e datave dhe

personaliteteve historike (shih Nenin 23 të Programit të PPD-së, të miratuar në

Konferencën themeluese në Tetovë, më 14 prill 1990).

Statusin politik dhe juridik, të shqiptarëve dhe të bashkësive të tjera kombëtare,

etnike dhe fetare, nuk e përmirësonin as kërkesat e shumta drejtuar institucioneve,

organeve dhe organizmave shtetërorë e që buronin direkt nga traktatet dhe marrëveshjet

ndërkombëtare tashmë të nënshkruara nga ana e Maqedonisë. Edhe pse me arsye pritej,

gjendjen nuk e ndryshoi as nënshkrimi i Marrëveshjes së Stabilizim-Acocimit. Në këtë

rast duhet të kemi ndër mend edhe vështirësitë e shumta me të cilat përballeshin

institucionet, agjencitë dhe organet shtetërore gjatë përgatitjeve për zbatimin e detyrave

në drejtim të reformimit të përgjithshëm të sistemeve sociale, politike dhe sidomos

ekonomike të shtetit. Thelbi i këtyre reformave përbëhej në adoptimin e ekonomisë sipas

rregullave të tregut. Sidomos privatizimi i pronës shoqërore dhe shtetërore, që u realizua

kryesisht nga pronarë të rinj-pjesëtar të bashkësisë maqedonase, shkaktoi pakënaqësi të

mëdha te bashkësia shqiptare dhe krijoi tensione jo vetëm sociale, por edhe tensione të

natyrës etnike, e sidomos u tensionuan marrëdhëniet mes dy bashkësive më të mëdha në

Maqedoni, shqiptare dhe maqedonase. Me këtë, në fillim të dekadës së parë të shekullit të

ri në skenën sociale dhe politike të Maqedonisë erdhi në pah edhe në nivelin më të lartë,

duke u shprehur polarizimi ekstrem i pikëpamjeve dhe interesave në marrëdhëniet

shoqërore mes bashkësisë etnike maqedonase dhe shqiptare, e cila pa dyshim me një

konflikt serioz e rrezikonte edhe vetë shtetin.

2.3. Marrëdhëniet e vendosura me BE-në e imponojnë "çështjen" për pjesëmarrjen e bashkësisë shqiptare në institucionet shtetërore të Maqedonisë

Në fillim të shekullit të 21-të, në periudhën në të cilën tashmë Maqedonia kishte

krijuar marrëdhënie relativisht të ngushta ekonomike dhe të gjithanshme me Bashkimin

163

Evropian, çështja e pjesëmarrjes së bashkësisë kombëtare shqiptare në krijimin dhe

zbatimin e politikave të pushtetit qendror keqësohet deri në atë masë saqë kanosej të

paraqitej si një konflikt i hapur i brendshëm, pasi që modeli kushtetues i vitit 1991 nuk

garantonte barazinë e të gjithë qytetarëve të Republikës së Maqedonisë dhe ajo barazi në

praktikë nuk mund të arrihej. Qëndrime krejtësisht të kundërta ka shprehur Gaber. Sipas

tij, shpallja e pavarësisë së Maqedonisë e ka inkurajuar "nacionalizmin shqiptar"

ekstrem, i cili ka ekzistuar dhe është formësuar prej kohës së veprimit të Lidhjes së

Prizrenit në vitin 1878. Periudha kyç e përhapjes së nacionalizmit shqiptar në tërë

rajonin e gjerë të Ballkanit është periudha e sundimit të Enver Hoxhës, e quajtur periudha

e "nacionalizmit komunist". Megjithatë, duke sqaruar pozitën e shqiptarëve në

Maqedoni, Gaber nuk ka lënë pa konstatuar : "Ndërsa në Republikën e atëhershme

Socialiste të Maqedonisë (e cila, pas shpërbërjes së Jugosllavisë, u bë subjekt shtetëror i

njohur ndërkombëtarisht; vërejtje nga M.F.) edhe përkrah masave politike të ndërmarra

për të mbajtur të qëndrueshme marrëdhëniet ndër-etnike, kanë ekzistuar segmente të

veçanta që nuk i kanë përmbushur nevojat për zhvillimin më të shpejtë të popullsisë

shqiptare në këtë Republikë..."229 Megjithatë, sipas mendimit të Shkariçit, modeli

kushtetues i Maqedonisë i vitit 1991 për barazinë e të gjithë qytetarëve realizohej me

shumë vështirësi. "Burimi i këtyre vështirësive mund të gjendet në tri nivele: dominimi i

demokracisë përfaqësuese, ekzistimi i një pjese të madhe të popullsisë të cilën procesi i

tranzicionit e ka bërë të jetë dhe të ndjehet si humbës dhe ekzistenca e konflikteve të

thella etnike në Republikën e Maqedonisë." Duke e shpjeguar burimin e tretë, Shkariçi

thekson: "Konfliktet etnike kanë kontribuar që shoqëria maqedonase të radhitet në

shoqëritë e ndara ('divided societies'), me ndarje të thella të brendshme ('cleavages').

Ndarjet e thella, objektivisht i dobësojnë lidhjet mes parimit të barazisë, nga njëra anë,

dhe demokracisë dhe të drejtave të njeriut, në anën tjetër. Këto ndasi më tepër i

stimulojnë të drejtat kolektive e më pak të drejtat individuale të njeriut."230

229 Gaber, V.: Kolateralna šteta, Shkup, 2007, f. 39 - 73, citatet nga f: 42, 46, dhe 59. 230 Më shumë mbi këtë analizë, S. Škarić, Makedonija na site kontinenti..., op. cit, f. 296 – 298.

164

Periudha që pasoi pas zgjedhjeve parlamentare të zhvilluara në vitin 1998,

sidomos duke filluar prej vitit 2000, shënon kohën kur çështja e pjesëmarrjes së

pjesëtarëve të bashkësisë kombëtare shqiptare në punën e institucioneve shtetërore dhe të

pushtetit theksohet gjithnjë e më shumë dhe me intensitet më të madh. Me Marrëveshjen

e Stabilizim-Acocimit Bashkimi Evropian pa dyshim që i ofroi Maqedonisë një akt

konkret, zbatimi i të cilit mund të kontribuojë në gjetjen e një zgjidhjeje më të mirë.

Realizimin e këtij procesi e pengonin forcat e caktuara shoqërore dhe politike në

Maqedoni, të cilat tentonin që pjesëtarët e bashkësisë kombëtare shqiptare, opinionit të

brendshëm dhe atij ndërkombëtar, gjithnjë e më tepër t'ia paraqesin si një faktor

destabilizues. Për këtë situatë kanë shkruar shumë autorë. Kështu, Iseini posaçërisht

thekson: "Duke e ndjekur situatën e përgjithshme të shqiptarëve në Maqedoni, në fund të

shekullit të kaluar dhe në fillim të shekullit të ri, Bashkimi Evropian i ka ofruar

Maqedonisë edhe një shans për të mbijetuar si shtet, duke ia bërë qartë me dije për

përmbushjen e obligimeve të cilat lidhen me pozitën e shqiptarëve të Maqedonisë... " Për

më tepër, Iseini veçanërisht thekson: "Koha do të konfirmojë se qarqet antishqiptare dhe

antiamerikane janë ato që e destabilizojnë Maqedoninë e të cilat tani inkurajojnë

thellimin e ndarjes mes popullsisë shqiptare dhe maqedonase në këtë shtet të dobët të

Evropës Juglindore.“231

Sipas Gaber-it, ndikimi i bashkësisë ndërkombëtare pas shpalljes së pavarësisë së

shtetit të ri të Maqedonisë në çështjet e brendshme, me një numër të madh sugjerimesh,

kanë prekur në përgjithësi zhvillimin e brendshëm dhe numri i përfaqësimit të tyre është

rritur ndjeshëm. Duke iu referuar qëndrimit të shprehur nga Grujoski, sipas të cilit "bota

ka vlerësuar se shqiptarët në Maqedoni nuk gëzojnë asnjë të drejtë nga të drejtat dhe liritë

e njeriut,"232 Gaber thotë: "Ajo ishte vetëm një nga justifikimet e shumta për

destabilizimin e shtetit, i cili edhe ashtu tashmë kishte strukturë shtetërore të

231 Shih: M. Iseini, Zhvillimet në Maqedoni dhe lindja e Ushtrisë Çlirimtare Kombëtare, Çabej, Tetovë,

2003, f. 5 - 6. 232 Qëndrimi i shprehur i T. Grujoskit në gazetën Utrinski vesnik (rubrika e letrave), Shkup, 21.01.2004 –

citur sipas: V. Gaber: Kolateralna šteta..., op. cit, f. 27.

165

'shkatërruar', e cila nuk luftonte vetëm për të mbajtur një situatë të qëndrueshme të

sigurisë, por luftonte edhe me problemet e mëdha ekonomike dhe sociale, në mënyrë që

të plotësonte nevojat e përditshme ekzistenciale të qytetarëve të saj."233

2.3.1 Pozita e bashkësisë kombëtare shqiptare deri në nënshkrimin e Marrëveshjes së Stabilizim-Acocimit

Le të fillojmë nga qëndrimi sipas të cilit shqiptarët në Maqedoni deri në

nënshkrimin e Marrëveshjes së Stabilizim-Acocimit në raport me maqedonasit ishin në

një pozitë inferiore. Ky qëndrim është i bazuar kryesisht në dispozitat hyrëse

(preambulën) të Kushtetutës së vitit 1991.234 Për më tepër, në përputhje me këto

dispozita shqiptarët trajtoheshin si qytetarë të rendit të dytë. Në jetën e përditshme

vëreheshin lloje të shumta të diskriminimit.

Me hyrjen e Maqedonisë në procesin e tranzicionit, disa forma të diskriminimit u

shprehën gjithnjë e më shumë. Një gjendje të tillë e konfirmojnë edhe programet e

partive politike të shqiptarëve të themeluara menjëherë pas shpalljes së pavarësisë së

Maqedonisë, si dhe shumë autorë të tjerë.

Sipas Iseinit, edhe pse shqiptarët në Maqedoni kanë pasur statusin e pakicës (të

minoritetit) , ata edhe si minoritet - kanë gëzuar të drejta të kufizuara në të gjitha sferat e

jetës. Atyre iu është "imponuar" roli përgjegjës kujdestar për të gjitha problemet dhe të

gjitha fatkeqësitë që e kanë goditur Maqedoninë. Sipas tij, në të vërtetë të gjitha këto të

këqija dhe të gjitha këto fatkeqësi janë "gatuar dhe organizuar në qarqet ekstreme

antishqiptare".235 Sipas tij, ky pozicion diskriminues është konfirmuar në Kushtetutën e

Republikës së Maqedonisë, e cila u miratua menjëherë pas shpalljes së pavarësisë

(Kushtetuta e vitit 1991). Në preambulën e Kushtetutës së vitit 1991 theksohet se

"trashëgimia historike kulturore, shpirtërore dhe kombëtare e maqedonasve" paraqet

233 Gaber, V.: Kolateralna šteta ..., op. cit, f. 27. 234 Kushtetuta e parë e Republikës së Maqedonisë pas pavarësisë është miratuar me vendimin: Odlukata

za proglasuvanje na Ustavot na Republika Makedonija, nr. 08-4642/1, datë 17 nëntor 1991. 235 M. Iseini, Zhvillimet në Maqedoni ..., f. 17.

166

themelin e ndërtimit të Maqedonisë si shtet i pavarur dhe sovran. Për këtë shkak, shumë

autorë theksojnë se kjo Kushtetutë e Maqedonisë nuk ka marrë parasysh "interesat, të

drejtat dhe nevojat e popujve të tjerë, të bashkësive kombëtare dhe etnike të cilat me

shekuj të tërë jetojnë në këtë shtet dhe që e njohin Maqedoninë si të vetmin atdhe të

tyre".236 Posaçërisht, shqiptarët kanë qenë të dëmtuar me Ligjin për shtetësi të vitit

1992. Sipas dispozitave të këtij ligji, një numri të madh të pjesëtarëve të bashkësisë

kombëtare shqiptare i është mohuar e drejta për të marrë shtetësinë e shtetit të tyre.

Konkretisht, Ligji për shtetësinë i Republikës së Maqedonisë i vitit 1992 shumë

shqiptarëve të cilët për shkaqe ekonomike kanë kaluar një kohë jashtë shtetit, edhe pse

ata kanë qenë dhe kanë ngelur shtetas të ish-Jugosllavisë, nuk iu është njohur statusi i

shtetasve të Republikës së Maqedonisë. Ky ishte motivi dhe arsyeja që bashkësia

shqiptare në Maqedoni në dy raste ta bojkotojë regjistrimin zyrtar të popullsisë. Dy

regjistrimet e njëpasnjëshme që janë mbajtur pas miratimit të Ligjit mbi shtetësinë në

vitin1992 bashkësia shqiptare thjesht – i ka bojkotuar.

Shqiptarët në Maqedoni, sipas Iseinit, kanë qenë të diskriminuar

institucionalisht në punësim, arsim, kulturë, shëndetësi, informim, administratë, si dhe në

shumë fusha të tjera të rëndësishme për të jetuar normalisht një individ.237 Të përmend

faktin se para shpërthimit të konfliktit të armatosur përqindja e shqiptarëve të papunë, të

cilët kërkonin punë, ishte rreth 80 %. Prej gjithsej 9.819 policëve, sa kishte

Maqedonia, vetëm 176 (ose vetëm 1,80 %) ishin nga radhët e bashkësisë kombëtare

shqiptare. Nga 23.483 të punësuar në institucionet shëndetësore, vetëm 1.056 (ose rreth

4.5 %) kanë qenë nga radhët e bashkësisë kombëtare shqiptare. Prej 4.071 të punësuarve

në organet gjyqësore, vetëm 167 prej tyre (ose vetëm 4.1 %) kanë qenë nga radhët e

bashkësisë kombëtare shqiptare. Prej 6.665 personave të punësuar në Ushtrinë e

Republikës së Maqedonisë dhe në Ministrinë e Mbrojtjes, vetëm 156 prej tyre (ose vetëm

2,34 %), ishin nga radhët e bashkësisë kombëtare shqiptare. Në veçanti, ka qenë e

theksuar kërkesa e shqiptarëve për arsimin e lartë - Universitetin e Tetovës, të themeluar

236 Po aty, f. 17. 237 Po aty, f. 20.

167

në vitin 1994. Ai nga ana e shtetit konsiderohej si një institucion privat, pa bazë ligjore

për të punuar, pavarësisht faktit se në të njëjtin universitet mësimet rregullisht i ndiqnin

mbi 15.000 studentë. "Në dekadën e fundit, problemi më i madh për shqiptarët e

Maqedonisë ka qenë mungesa e përgjithshme e arsimit të lartë në gjuhën amtare. Në

thelb, çështja e arsimit të lartë ka qenë baza kryesore për shumicën e mosmarrëveshjeve

dhe konflikteve më të rëndësishme midis shqiptarëve dhe Qeverisë, sepse shqiptarët

çështjen e arsimit të lartë e konsiderojnë një nga faktorët kryesor për përmirësimin e

pozitës së tyre në përgjithësi."238

Pozita diskriminuese e pakicave, e sidomos e shqiptarëve, vërehej gjithnjë e më

tepër edhe në jetën e përditshme. Ka pasur shumë "skandale" dhe "ndërhyrje" nga organet

shtetërore në Maqedoni 'për zbatimin e ligjit', gjatë së cilës shumë njerëz të pafajshëm e

kanë humbur edhe jetën e tyre. Le të kujtojmë "aferën e armëve", rastin e atentatit ndaj

ish-presidentit të Maqedonisë Kiro Gligorov, ngjarjet në Ladorisht, në Bit- Pazar, në

Gostivar, në Reçicë, si dhe ngjarje të tjera të shumta, në të cilat kryesisht pjesëtarët e

bashkësisë shqiptare kanë humbur jetën e tyre.239

2.3.2 Pozita e shqiptarëve në dokumentet historike mbi të cilat mbështetet shtetësia e Maqedonisë

Procesi historik i krijimit të Maqedonisë si shtet është zhvilluar duke u

mbështetur në parimin e barazisë së të gjithë qytetarëve, popujve, bashkësive

kombëtare dhe minoriteteve etnike. Elementet e para të shtetësisë së Maqedonisë në

kuptimin modern i hasim në Deklaratën e KAÇKM,240 miratuar në manastirin Prohor

Pçinjski në 2 gusht të vitit 1944. Në pikën e parë të kësaj deklarate shprehimisht thuhet:

238 Universiteti i Tetovës u themelua në vitin 1994, në Reçicë të Vogël pranë Tetovës. Krijimi i këtij

universiteti është mbështetur nga të gjitha partitë politike të shqiptarëve. M. Iseini, Zhvillimet ne

Maqedoni ..., f. 20. 239 Po aty, fq. 18 – 19.

240 KAÇKM - "Kuvendi Antifashist i Çlirimit Popullor të Maqedonisë" (ASNOM Antifašističkoto sobranie

na narodnoto osloboduvanje na Makedonija).

168

"Të gjithë qytetarët e shtetit federal të Maqedonisë janë të barabartë dhe me trajtim të

njëjtë para ligjit, pavarësisht nga përkatësia e tyre etnike, gjinore, racore dhe fetare."

Pastaj, në pikën e dytë të Deklaratës vërtetohet se "të gjitha bashkësive kombëtare të

Maqedonisë iu garantohen të drejtat dhe liritë e përgjithshme dhe kombëtare".241

Në Manifestin nga seanca e parë e KAÇKM-së drejtuar "popullit maqedonas"

shprehimisht u bëhet thirrje "vëllezërve shqiptarë, turq dhe vlleh" për të marrë pjesë në

luftën për liri dhe për ndërtimin e një "Maqedonie të Lirë – si atdhe i lirë për të gjithë

popullsinë e saj".242 Shpallja e KQ të PKM-së (Komiteti Qendror i Partisë Komuniste të

Maqedonisë) drejtuar popullit të Maqedonisë, bashkësive etnike (shqiptarëve, turqve,

vllehve dhe çifutëve) dhe UNÇ (Ushtrisë Nacional Çlirimtare) pas mbajtjes së seancës së

parë të KAÇKM-së, shprehimisht theksohet: "Shteti ynë maqedonas është edhe shtet i

juaj."243 Megjithatë, pavarësisht nga proklamimi i barazisë së plotë dhe i të drejtave të

barabarta, "në Maqedoni, si gjuhë zyrtare, futet vetëm gjuha e popullit maqedonas"!244

Duke e analizuar dokumentacionin e përmendur, Gaberi përfundon: "Kështu

janë vendosur bazat ligjore për konsolidimin definitiv të identitetit të popullit maqedonas

dhe kështu ka filluar afirmimi ndërkombëtar i të drejtave të maqedonasve për shtetin e

tyre kombëtar dhe afirmimi i të drejtave të pakicave kombëtare për shprehjen e barazisë

dhe shprehjen e lirë të identitetit të tyre," duke mos e shpjeguar aspak se çfarë saktësisht

nënkuptohet dhe çka përbën e lartpërmendura "afirmimi i të drejtave të pakicave

kombëtare për barazi dhe shprehje të lirë".245

Shfaqja e partive politike në Maqedoni, veçanërisht e atyre që më vonë e formuan

të ashtuquajturin "Blloku kombëtar maqedonas", pak para shpalljes së shtetit të ri të

Maqedonisë, në lidhje me qasjen e tyre ndaj pozicionit shoqëror dhe politik të pakicave

241 Burimi: Zbornik na dokumenti ASNOM, Instituti i Historisë Kombëtare, Shkup, 1964, f. 239, cituar nga

V. Gaber: Kolateralna šteta, Shkup, 2007, f. 25. 242 M. Iseini, Zhvillimet në Maqedoni ..., f. 25. 243 Po aty. 244 Po aty. 245 Gaber, V.: Kolateralna šteta, ..., f. 26.

169

kombëtare, etnike, fetare dhe të tjera, duke u bazuar në qëllimet dhe orientimet e tyre

programore, nuk parashikonin ndryshimet e pritura dhe të dëshiruara për përmirësimin

e pozitës së minoriteteve në Maqedoni. Në këtë kuptim, edhe partia kryesore politike, me

një anëtarësi pothuajse ekskluzivisht maqedonase - VMRO-DPMNE, nuk bënte

përjashtim. Për më tepër, siç thekson Katardziev: "Pa ndonjë mëdyshje, nga të gjitha

partitë politike etnike maqedonase që dolën në skenën politike kur Maqedonia fitoi

pavarësinë e saj, në lidhje me trashëgiminë historike të popullit maqedonas, ishte më e

angazhuar. Në programin e saj politik kjo parti deklaronte se do të angazhohet për

"bashkimin e plotë kombëtar, shpirtëror, politik dhe ekonomik të popullit dhe të shtetit të

copëtuar maqedonas në Ballkanin dhe Evropën e bashkuar..." Pikëpamja e VMRO-

DPMNE-së ndaj pozitës së minoriteti maqedonas në shtetet fqinje është: "VMRO-

DPMNE konstaton se pjesët e popullit maqedonas që jetojnë nën pushtetin okupator në

Greqi, Bullgari dhe Shqipëri nuk janë minoritet, por janë pjesë të okupuara dhe të

robëruara të popullit maqedonas, sepse një popull i cili më shumë se dhjetë shekuj jeton

në shtetin e vet nuk mund të jetë pakicë kombëtare".246

2.3.3 Shfaqja e partive politike të shqiptarëve në skenën politike të Maqedonisë

Shfaqja e partive politike gjatë procesit të shpërbërjes së ish-Jugosllavisë për

Maqedoninë paraqiste një fenomen të ri social dhe politik: partitë politike paraqiten në

skenën e saj politike dhe sociale menjëherë me hapjen e procesit për pavarësimin e saj.

Në këtë drejtim autorët përgjithësisht pajtohen. Kështu, sipas Katardziev, "shfaqja e

partive politike me shpalljen e pavarësisë së Maqedonisë në vitin 1990 në zhvillimin

historik të popullit maqedonas paraqet diçka krejtësisht të re".247

Karakteristika kryesore e skenës politike në Maqedoni – me paraqitjen e partive

politike të themeluara në baza kombëtare, pasqyroi karakterin multietnik të popullsisë së

këtij shteti. Në të vërtetë, në mesin e partive të dala rishtazi kishte edhe parti të tilla të

246 I. Katardžiev, Makedonija sto godini po Ilindenskoto vostanie, Shkup, 2003, f. 439. 247 Po aty, f. 435.

170

cilat në anëtarësinë e tyre kishin edhe individë që i përkisnin një bashkësie apo grupi

tjetër etnik. Në krahasim me numrin e përgjithshëm të anëtarëve aktual të partisë, ky

numër ishte shumë i vogël. Megjithatë, "përpjekjet e disa partive politike që në radhët e

tyre të pranojnë anëtarë jo në bazë të përkatësisë së tyre kombëtare, por në bazë të

përcaktimeve programore me interes për të gjithë qytetarët, pavarësisht nga përkatësia

etnike apo fetare, nuk kanë dhënë rezultate".248

Procesi i krijimit të partive politike dhe shfaqja e tyre në skenën shoqërore dhe

politike në Maqedoni u zhvillua në të njëjtën kohë me procesin e fillimit të shpartallimit

të ish-Jugosllavisë dhe më vonë - me procesin tashmë të filluar të krijimit të shteteve të

reja. Në këtë periudhë u themeluan tetëmbëdhjetë parti politike, prej të cilave

katërmbëdhjetë parti ishin me karakter etnik maqedonas, tri parti ishin të karakterit etnik

shqiptar dhe një parti ishte me karakter etnik rom. Si parti politike me orientim të

"majtë" janë deklaruar: Lidhja Socialdemokrate e Maqedonisë (LSDM), e cila ishte

krijuar me "transformimin" e Lidhjes së Komunistëve të Maqedonisë, Partia për

Transformim Demokratik dhe Partia Socialdemokrate e Maqedonisë (PSDM) dhe Partia

Socialiste e Maqedonisë (PSM), e cila u krijua si rezultat i "transformimit" të Lidhjes

Socialiste të Popullit Punonjës të Maqedonisë. Grupi i dytë përbëhej nga partitë politike

të "Bllokut kombëtar". Partitë politike të këtij blloku në bazat e programit të tyre kanë

vendosur realizimin e idealeve historike të popullit maqedonas. Partitë politike që

formuan bërthamën e këtij blloku ishin: MAAK, Partia Popullore e Maqedonisë (PPM),

Aleanca Demokratike - Partia Agrare dhe partia VMRO-DPMNE.249

Partia për Prosperitet Demokratik (PPD)250 është partia e parë politike e

shqiptarëve në Maqedoni, e cila prej krijimit të saj si mjete të veprimit për të arritur

qëllimet e saj programore ka zgjedhur mjetet politike paqësore dhe metodat e veprimit

demokratik. Platforma kryesore e PPD-së është: ruajtja e integritetit territorial të

248 Po aty, f. 436. 249 Po aty, f. 438. 250 Partia për Prosperitet Demokratik (PPD) është partia e parë politike e shqiptarëve në Maqedoni që u

themelua në vitin 1990 dhe u paraqit në skenën politike të Maqedonisë me programin e saj për

zgjedhje.

171

Maqedonisë si shtet i përbashkët i maqedonasve, shqiptarëve, vllehve, turqve, romëve

dhe të tjerëve, pa diskriminim në bazë të përkatësive etnike, fetare dhe të tjera.251 Sipas

orientimit programor të PPD-së, qytetari është subjekt kryesor i sistemit social dhe

politik. Angazhohet për zbatimin dhe realizimin e parimeve me të cilat çdo zgjidhje

politike apo juridike duhet të ketë parasysh dhe të respektojë njeriun dhe interesat

jetësore të tij, angazhohet për shtetin e së drejtës, sundimin e ligjit, i cili do të jetë në

funksion të mbrojtjes së të drejtave dhe lirive të qytetarëve.

Në orientimet e saj programore PPD, në parim, është përcaktuar për shkollimin e

çdo qytetari të Maqedonisë në gjuhën e tij amtare, si në nivelin e arsimit fillor e të

mesëm, ashtu edhe në nivelin universitar. Në politikën e jashtme PPD përcaktohet për

Ballkan pa kufij dhe për një Evropë të bashkuar.

Duke e proklamuar vetveten si një parti qytetare, PPD në planin ekonomik

përcaktohet për parimet e ekonomisë së tregut, për një mjedis jetësor të shëndetshëm, për

emancipimin dhe avancimin e pozitës së femrave në shoqëri dhe për kthimin e shtetasve

që janë të punësuar në botën e jashtme etj.252

Partia Demokratike Popullore (PDP)253 është një parti politike e shqiptarëve në

Maqedoni e cila me orientimin e saj programor angazhohej për realizimin e të drejtës për

vetëvendosje të popullit shqiptar në hapësirat e ish-Jugosllavisë, duke e konsideruar atë si

një e drejtë natyrore e patjetërsueshme e çdo populli. Në platformën e saj programore,

PDP, ashtu sikur edhe PPD, pa mëdyshje është deklaruar për ruajtjen e integritetit

territorial të Maqedonisë dhe kundër ndryshimit të dhunshëm të strukturës kushtetuese të

Maqedonisë.

Për më tepër, PDP( Partia demokratike popullore)Maqedoninë e shihte si një

shtet demokratik dhe sovran i qytetarëve të saj, i popujve të barabartë - maqedonasve,

251 Kjo ide ka përshkuar tërë programin zgjedhor të PPD-së, të miratuar në tetor të vitit 1990. 252 E. Aziri, Partitë politike dhe demokracia, Logos-A, Shkup, 2004, f. 96. 253 Partia Demokratike Popullore e Shqiptarëve (PDP) është partia e dytë politike e shqiptarëve në

Maqedoni që u paraqit në vitin 1990, kurëse në 30/05/1992 në Tetovë, në kuvendin themelues e miratoi

statutin dhe programin e saj.

172

shqiptarëve dhe grupeve nacionale dhe etnike që jetojnë në të. Mirëpo, në angazhimin e

saj politik PDP kishte për synim Maqedoninë "si shtet i qytetarëve të saj" dhe

njëkohësisht edhe Maqedoninë "si shtet binacional".254. PDP, gjatë tërë periudhës së

ekzistimit të saj në skenën politike të Maqedonisë, me përpikëri u është përmbajtur

përcaktimeve dhe qëllimeve të saj programore. Në veçanti, është angazhuar për

realizimin e të drejtës për vetëvendosje për popullin shqiptar, si një e drejtë themelore,

universale dhe e patjetërsueshme, duke e konsideruar atë si parakusht për realizimin e

vullnetit politik. Posaçërisht është angazhuar për njohjen zyrtare të Universitetit të

Tetovës si një institucion publik arsimor që do të financohet nga buxheti i shtetit.255 Për

avancimin e pozitës politiko-juridike të shqiptarëve, d.m.th. në planin e realizimit të

drejtave kombëtare të shqiptarëve në Maqedoni, PDP proklamonte realizimin e këtyre të

drejtave përmes federalizmit joterritorial të Maqedonisë. " PDP kërkonte një sistem të

tillë të arsimit që do të siguronte shkollimin e plotë në gjuhën shqipe në të gjitha nivelet

arsimore. Në deklaratën politike të partisë, të 30 majit 1992, janë theksuar të gjitha

kërkesat dhe objektivat politike të kësaj partie, që e përbëjnë edhe orientimin programor

të saj në të ardhmen. Kështu, për shembull, PDP në deklaratën e saj politike angazhohet

që edhe populli shqiptar që jeton në Republikën e Maqedonisë të jetë, gjithashtu, bartës i

sovranitetit shtetëror; popullit shqiptar në Maqedoni t'i sigurohet që proceset edukativo-

arsimore dhe shkencore të kryhen në gjuhën shqipe, që paraqet një kusht të rëndësishëm

për të mësuar me sukses të kaluarën e tij kulturore dhe historike; shqiptarëve në

Maqedoni t'u mundësohet e drejta që në "tërë territorin e tyre etnik", në të gjitha

veprimtaritë e sferave të ndryshme të jetës, të komunikojnë në gjuhën e tyre amtare; të

mundësohet themelimi i një Kuvendi gjithëshqiptar, i cili do të ndërtojë një platformë

për veprim, që do të koordinonte bashkëpunimin mes partive politike të shqiptarëve të

Maqedonisë nga njëra anë, me partitë politike dhe shoqatat e huaja jashtë Maqedonisë,

nga ana tjetër; të gjitha këto me qëllim që populli shqiptar që jeton në Maqedoni t'u

254 E. Aziri, Partitë politike..., f. 315 - 339 dhe 97. 255 Po aty, f. 96-99.

173

bashkëngjitet proceseve integruese euroatlantike.256 Në zhvillimet e mëvonshme PDP u

bashkua me Partinë demokratike shqiptare (PDSH), pas themelimit të saj.

Edhe partitë politike të shqiptarëve në Maqedoni që u formuan më vonë në

përcaktimet e tyre programore nuk janë dalluar shumë nga përcaktimet programore të dy

partive që u formuan në fillim. Më vonë, pas paraqitjes së këtyre dy partive politike të

shqiptarëve në skenën politike të Maqedonisë janë themeluar edhe shumë parti të tjera,

ndër të cilat po i përmendim: Partia për Prosperitet Demokratik të Shqiptarëve (PPDSH),

e cila është themeluar në Tetovë dhe regjistruar më 18 prill të vitit 1995 dhe Partia

Demokratike Shqiptare (PDSH), e themeluar gjithashtu në Tetovë, më 5 korrik të vitit

1997. Këto dy parti që u formuan më vonë, Partia për Prosperitet Demokratik të

Shqiptarëve (PPDSH) dhe Partia Demokratike Shqiptare (PDSH), në jetën e përgjithshme

politike në Maqedoni vetëm e shtuan konkurrencën për pushtet politik, kurse me

orientimet e tyre programore nuk dalloheshin shumë me partitë paraprake. Partia për

Prosperitet Demokratik të Shqiptarëve në Maqedoni – PPDSH konsiderohej si një parti

qytetare e qendrës, që angazhohej për një Maqedoni si shtet i së drejtës, që do të

funksionojë në bazë të konceptit të demokracisë konsensuale me sistem politik

parlamentar me Kuvend dydhomësh.257

Partia politike Bashkimi Demokratik për Integrim (BDI) është themeluar pas

përfundimit të konfliktit të armatosur të vitit 2001 dhe pas nënshkrimit të Marrëveshjes së

Ohrit (MO), në vitin 2002. Me programin e saj BDI është përcaktuar që të gjitha

energjinë e saj t'ia kushtojë realizimit të qëllimeve dhe parimeve të Marrëveshjes së

Ohrit. BDI angazhohet për ndërtimin e Maqedonisë si një shtet demokratik me modelin e

vendimmarrjes konsensuale lidhur me çështjet kyçe të karakterit kombëtar dhe shtetëror.

Konsensusi midis dy komuniteteve më të mëdha etnike në Maqedoni është çelës i

stabilitetit, zhvillimit dhe integrimit të shtetit tonë. BDI angazhohet për vendosjen e

256 I. Katardžiev, Makedonija sto godini …, f. 448. 257 Për më shumë informacion rreth orientimit programor të Partisë për Prosperitet Demokratik të

Shqiptarëve në Maqedoni - PPDSH shih: E. Aziri, Partitë politike dhe demokracia, Logos-A, Shkup,

2004, f. 98.

174

mekanizmave politikë, që do të sigurojnë implementimin dhe mbarëvajtjen e

konsensusit258.

2.3.4 Kërkesat politike të shqiptarëve në Maqedoni para shpërthimit

të konfliktit të armatosur

Menjëherë para shpërbërjes së Jugosllavisë, e cila në këtë periudhë gjendej në një

krizë të thellë ekonomike dhe politike, sipas mendimit të shumë analistëve Kongresi i 10-

të, i fundit, i Partisë Komuniste të Maqedonisë, që u mbajt në dhjetor të vitit 1989, ka

ndihmuar shumë për fillimin e procesit të pluralizmit politik në Maqedoni, që ka

kontribuar shumë që të perceptohen problemet thelbësore politike dhe organizative të

shoqërisë dhe të shtetit në Maqedoni. E. Aziri, duke cituar S. Millosavlevskin, konkludon

se "Kongresi i 10-të i Partisë Komuniste të Maqedonisë në mënyrë të qartë ka kontribuar

në zhvillimin e proceseve politike në Republikën e Maqedonisë..." Në këtë kongres fitoi

rryma reformatore ndaj rrymës dogmatik-konservatore, gjë që hapi shtigje për proceset e

reformimit të Partisë Komuniste të Maqedonisë nga parti e tipit bolshevik, në parti

politike demokratike të tipit socialdemokrat. Këtë qëndrim e ka konfirmuar edhe kryetari

i atëhershëm i PKM-së në një intervistë dhënë gazetës ditore "Nova Makedonija", i cili

258 Programi i BDI-së, i miratuar në Kongresin e parë të partisë Tetovë, 19.11.2005. f. 4., Kryengritja e vitit

2001 në Maqedoni solli deri të ndryshimi rrënjësor i konceptit të deriatëhershëm politik, që bazohej në

model etnocentrik të shtetit. Rrethanat e reja kërkonin një organizim tjetër fare politik për të shtruar

kërkesat legjitime të shqiptarëve etnikë që jetojnë në Republikën e Maqedonisë. Më 5 Qershor 2002 u

mblodhën bartësit e kryengritjes, patriotë të përkushtuar, intelektualë dhe demokratë dhe themeluan

Bashkimin Demokratik për Integrim.Bashkimi Demokratik për Integrim promovon barazi të plotë mes

të gjithë komuniteteve, forcon dhe kultivon identitetin gjuhësor, kulturor dhe kombëtar, ndërton shtet

multietnik të integruar në raportet e brendshme dhe në kontekst rajonal dhe ndërkombëtar, instalon

vlera dhe standarde tëmirëfilltademokratike. Për më tepër shih: Programi i BDI-së,

http://www.bdi.org.mk. (qasja në web., është kryer më 20 tetor 2008),

175

ndër të tjera ka thënë: "Na duhej një kohë e caktuar që të kuptojmë se një ndër problemet

kryesore të sistemit ka qenë karakteri i tij monist!"259

Pyetja se pse shqiptarët në Maqedoni u përcaktuan për organizim të pavarur

politik, pra pse ata themeluan partitë e tyre politike kombëtare, të cilat vetëm nga ana

formale ishin të hapura për të gjithë qytetarët e Maqedonisë, edhe sot është temë debati

për shumë analistë politikë në Maqedoni. Aziri konsideron se kjo është një nga pyetjet

themelore së cilës shkencat politike dhe mendimi politik duhet t'i ofrojnë përgjigje.

Sepse, sipas tij, edhe pse është i rëndësishëm fakti që partitë e porsaformuara në

platformat dhe programet e tyre kryesisht kanë afirmuar idenë e demokracisë dhe të

ekonomisë së tregut, nuk kanë ofruar përgjigje në pyetjen: "A e shohin shqiptarët e

Maqedonisë ardhmërinë e tyre në Maqedoni si shtet i përbashkët apo jo? Dhe, nëse

përgjigjja është po, atëherë shtrohet pyetja e dytë: Edhe sa kohë duhet të kalojë që

qytetarët e Maqedonisë, pavarësisht nga përkatësia e tyre etnike dhe fetare, të kuptojnë se

organizimi i tyre politik në baza kombëtare nuk mund të jetë një vlerë e përhershme për

shoqëritë multikulturore, multietnike dhe multifetare?!"260 Pikërisht në këtë periudhë

fillon procesi i pjekurisë së kërkesave politike të shqiptarëve në Maqedoni, të cilat, pas

fillimit të pluralizmit politik në vitet e para të pavarësisë së shtetit të ri dhe formimit të

dy partive politike më të rëndësishme të asaj kohe, e morën formën përfundimtare dhe në

fillim të dekadës së parë të shekullit të 21-të u parashtruan në mënyrë të qartë dhe pa

mëdyshje.261

Kërkesat politike të shqiptarëve në Maqedoni janë pjekur në fazën e parë të

formimit të pushtetit qendror dhe të pushtetit lokal në shtetin e ri dhe të porsaformuar.

Bazat dhe përcaktimet politike të shtetit dhe të shoqërisë së re ishin të formuluara në

Deklaratën Kushtetuese të 25 janarit të vitit 1991262 dhe më vonë në Kushtetutën e

259 Shih: E.Aziri, Organizimi politik i shqiptarëve në Maqedoni, Logos-A, Shkup, 2004. f. 58-59. 260 Po aty, f. 61-62. 261 Po aty, f. 93-100. 262 Deklaratën për Republikën sovrane socialiste të Maqedonisë e miratoi Kuvendi i Republikës së

Maqedonisë në mbledhjen solemne të mbajtur më 25 janar të vitit 1991. Në nenin 1 të Deklaratës

shprehet se "sovraniteti i Republikës Socialiste të Maqedonisë, në pajtim me dispozitat kushtetuese për

176

Republikës së Maqedonisë të 17 nëntorit të njëjtit vit.263 Këto kërkesa pjesërisht kanë

qenë të formuluara edhe në dokumentet partiake ( platformat partiake, planet e veprimit)

të partive politike të shqiptarëve në Maqedoni, të përcaktuara që këto pretendime t'i

realizojnë nëpërmjet rrugës parlamentare dhe me metoda demokratike. Megjithatë, duke

pasur parasysh faktin se në dekadën e parë të paraqitjes së Maqedonisë si shtet i pavarur

dhe sovran demokratizimi i shoqërisë dhe i shtetit, si dhe veprimtaria e partive politike të

bllokut maqedonas, ende nuk ishin të zhvilluara sa duhet, rruga parlamentare dhe

metodat demokratike që i ndiqnin partitë politike shqiptare nuk mund të çonin deri në

realizimin e këtyre kërkesave. Kjo u dëshmua edhe në zgjedhjet e para dhe të dyta

parlamentare. Kështu që, në vitin 1990, nga gjithsej 120 deputetë sa numëron Kuvendi i

Maqedonisë, vetëm 27 prej tyre ishin pjesëtarë të bashkësive kombëtare dhe etnike

(shqiptarë: 23, romë 2 dhe të tjerë: 2). Në vitin 1994, nga 120 deputetë, vetëm 23 prej

tyre ishin pjesëtarë të bashkësive kombëtare dhe etnike (shqiptarë: 19, romë 2, turq: 1

dhe 1 serb).

Format më të shpeshta të shprehjes së pakënaqësisë për shkak të mbivotimit ose

të refuzimit të kërkesave të caktuara, të parashtruara nga partitë politike të shqiptarëve,

përmes majorizimit ishin: refuzimi për të votuar miratimin e ligjeve të caktuara, duke i

lëshuar mbledhjet e Kuvendit, refuzimi për të marrë pjesë në disa seanca të Kuvendit.

Propozimet, diskutimet dhe debatet e shumta nga deputetët shqiptarë nuk jepnin ndonjë

efekt të dukshëm dhe, si zakonisht, nuk merreshin parasysh nga deputetët maqedonas,

që e përbënin shumicën në Kuvend. Nuk ishin të rralla rastet e shprehjes së pakënaqësisë

pavarësinë dhe integritetin territorial të shtetit maqedonas dhe në të drejtën e popullit maqedonas për

vetëvendosje dhe të drejtën për shkëputje..." Shih tekstin e Deklaratës në Shtojcën e këtij punimi. 263 Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë u miratua pas shpalljes së pavarësisë. U shpall me vendimin:

Vendimi për shpalljen e Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë, nr. 08-4642/1 nga 17 nëntori i vitit

1991. Kjo është kushtetuta e parë, të cilën Republika e Maqedonisë e miratoi si subjekt i pavarur dhe

sovran ndërkombëtar, si shtet i pavarur. Sipas nenit 1 të kësaj Kushtetute, "Republika e Maqedonisë

është shtet sovran, i pavarur, demokratik dhe social" - Neni 1, paragrafi 1). Tekstin e ndryshimeve dhe

plotësimeve të mëvonshme të kësaj Kushtetute (teksti i amendamenteve) shihe në Shtojcën e këtij

punimi.

177

përmes organizimit dhe mbajtjes së protestave dhe tubimeve publike. Kuptohet, e gjithë

kjo "nuk ishte e mjaftueshme" që statusi i shqiptarëve në Maqedoni të ndryshohet: ishte

absolutisht e nevojshme që në Maqedoni të bëhen ndryshime rrënjësore në organizimin

kushtetues dhe politik të shoqërisë dhe të shtetit. "Pa ndonjë kufizim, lirisht mund të

thuhet se asnjë parti e shqiptarëve që ka marrë pjesë në Qeveri nuk e ka arritur qëllimin e

saj: të imponojë ndryshime rrënjësore siç janë, për shembull, ndryshimi i Kushtetutës,

formimi i Kuvendit dydhomësh, futja në zbatim e demokracisë konsensuale etj."264

2.3.4.1 Kërkesat politike të shqiptarëve gjatë dekadës së parë pas shpalljes së pavarësisë së Maqedonisë

Formulimi i kërkesave politike të shqiptarëve u shpreh menjëherë pas fillimit

zyrtar të pluralizmit politik. Amendamenti kushtetues që u miratua nga Kuvendi i

Maqedonisë më 20 shtator të vitit 1990 e dërgoi në histori sistemin politik njëpartiak

dhe i hapi rrugë sistemit politik shumëpartiak.

Me fillimin e periudhës së sistemit politik shumëpartiak, në Maqedoni u paraqit

një mundësi dhe një shans i madh që në vend të fillojnë reformat e rëndësishme

shoqërore, për të ndërtuar sistemin e ri shoqëror dhe politik, për të ndryshuar dhe për të

forcuar bazën ekonomike të shoqërisë dhe organizimin e institucioneve e të organeve

shtetërore. Pikërisht në këtë periudhë rriten edhe angazhimet që në skenën politike të

Maqedonisë si shtet i porsaformuar të formulohen dhe në mënyrë legjitime dhe të

përditshme të paraqiten kërkesat dhe aspiratat e akumuluara politike individuale dhe

kolektive të shqiptarëve që jetojnë aty.

Mirëpo, ndryshimet në sistemin shoqëror dhe politik të shtetit, që nisën në fillim

të dekadës së fundit të shekullit të 20-të, kanë pasur një ndikim të fortë në dobësimin e

bazës materiale të qytetarëve të Maqedonisë: rritet papunësia, e cila kryesisht e prek

popullatën shqiptare, fuqia blerëse e qytetarëve ndjeshëm dobësohet; bie standardi dhe

264 Shih: E. Aziri: Partitë politike dhe demokracia, Logos-A, Shkup, 2004, f. 94 – 95.

178

cilësia e jetës shënon shifra rekord. Kjo ka pasur një ndikim të drejtpërdrejtë në rritjen e

nivelit të kufizimit të lirive dhe të drejtave të qytetarëve të Maqedonisë, veçanërisht të

qytetarëve të bashkësisë shqiptare, gjë e cila pa dyshim ka kontribuar në rritjen e

tensioneve ndëretnike.265

2.3.4.2 Kërkesat për përmirësimin e mësimit në gjuhën shqipe

Organizimi dhe përmirësimi i arsimit në gjuhën shqipe është një nga kërkesat

themelore që proklamuan kryengritësit shqiptarë.

Numri i studentëve të bashkësisë shqiptare në universitetet shtetërore në Shkup

dhe Manastir, që nga pavarësia e deri në vitin 2000, ishte shumë i vogël: nga numri i

përgjithshëm i të gjithë studentëve të regjistruar, vetëm 1,5-2 % i takonin bashkësisë

etnike shqiptare.266

2.3.4.3. Kërkesat për rritjen punësimit të shqiptarëve

Prej themelimit të shtetit të ri e deri në shpërthimin e konfliktit të armatosur në

Maqedoni nuk kishte regjistrim real dhe objektiv të popullsisë. Edhe pse komuniteti

kombëtar shqiptar përbën një numër relativisht të madh në përbërjen e popullsisë së

përgjithshme, në numrin e të punësuarve pjesëmarrja e saj është shumë e ulët. Sipas një

raporti të Komisionit parlamentar për marrëdhëniet e Maqedonisë me shtetet e huaja,

botuar në vitin 2000, prej numrit të përgjithshëm të punësuarve në polici dhe në ushtri së

bashku vetëm 3.1 % janë shqiptarë, ndërsa 93.9 % nga të punësuarit janë maqedonas.267

2.3.4.4. Kërkesat për decentralizimin më të madh të pushtetit

265 Po aty, f. 101-103. 266 M. Iseini,: Zhvillimet në Maqedoni ..., f. 38. 267 Po aty, f. 39.

179

Sipas Kushtetutës së vitit 1991, Maqedonia është konstituuar si shtet qytetar dhe

demokratik, i organizuar me pushtet qendror, i cili synon të ndërtojë një shtet ligjor të

bazuar në parimin e sundimit të ligjit si bazë të qeverisjes, parimit të garantimit të

drejtave të njeriut, lirive qytetare dhe nacionale, për të siguruar paqen dhe bashkëjetesën

e kombit maqedonas me kombet që jetojnë në Maqedoni dhe për të siguruar drejtësinë

sociale, mirëqenien ekonomike individuale dhe të përbashkët.268 Megjithatë, me kalimin

e kohës, u pa se objektivisht parimet e proklamuara nuk mund të arrihen, nëse si në të

gjitha shoqëritë dhe shtetet demokratike procesit të decentralizimit nuk i hapet rruga.

Qeveria e Republikës së Maqedonisë në fillim të vitit 1998, me qëllim që të

arrihet përparimi i nevojshëm, në kuadër të qeverisë dhe pa ndryshimet përkatëse

kushtetuese, formon trup institucional të quajtur - Ministria e Pushtetit Lokal.269

Megjithatë, Maqedonia mbetet një shtet me një pushtet të centralizuar. Në

realitet, nuk është ndryshuar as numri i njësive të "vetëqeverisjes lokale" – i komunave,

madje asgjë nuk është ndryshuar edhe në organizimin dhe rritjen e nivelit të

kompetencave të komunave.270

2.3.5 Mangësitë e rregullimit kushtetues të Maqedonisë prej vitit 1991 që e pengonin realizimin e interesave të bashkësisë shqiptare

Kushtetuta e Maqedonisë e vitit 1991 në preambulën e saj injoron shtetformësinë

e kombit shqiptar, duke shkuar kështu një hap prapa në krahasim me periudhën e kaluar,

kur Maqedonia ishte një njësi federale në kuadër të Jugosllavisë. Në këtë mënyrë, në

preambulën e kësaj Kushtetute Maqedonia konstituohet si shtet nacional i popullit

maqedonas, në të cilin sigurohet barazia e plotë qytetare dhe bashkëjetesa e përhershme

e popullit maqedonas me shqiptarët, turqit, vllehët, romët dhe kombësitë tjera që jetojnë

268 Preambula e Kushtetutës së Maqedonisë e 17 nëntorit të vitit 1991. 269 Në vitin 1998 Maqedonia territorialisht ka qenë e organizuar në 123 komuna. 270 M. Iseini: Zhvillimet në Maqedoni ..., f. 20.

180

në Republikën e Maqedonisë.271 Sipas Iseinit, ky formulim i ka irrituar shqiptarët në tri

baza: historikisht, politikisht dhe ligjërisht. "Nga aspekti historik, shqiptarët kanë qenë

pjesëmarrës të barabartë me popullin maqedonas në luftërat për liri, barazi dhe pavarësi,

duke filluar që nga Republika e Krushevës, e njohur si "Këshill i Republikës së

Krushevës", që është përbërë nga: 20 maqedonas, 20 shqiptarë dhe 20 vllehë. Këshilli ka

zgjedhur qeverinë prej gjashtë anëtarëve, dy maqedonasve, dy shqiptarëve, dy vllehëve.

Për Kryetar të Qeverisë ka qenë i zgjedhur Dino Vangjeli. Dhe, "në aspektin politik,

shqiptarët dhe maqedonasit asnjëherë nuk kanë luftuar njëri me tjetrin, ndërsa

Maqedoninë si shtet dhe maqedonasit si komb të parët i ka njohur Shqipëria dhe

shqiptarët." Megjithatë, "nga aspekti faktik, duke u bazuar në statistikat zyrtare për vitin

1994, prej numrit të përgjithshëm të banorëve 1.945.932, shqiptarët përbëjnë 478.967

banorë, ndërsa të gjitha bashkësitë e tjera kombëtare dhe etnike përbëjnë 88.278 banorë.

Për më tepër, shqiptarët në Maqedoni banojnë në një territor etnikisht kompakt, duke

filluar nga Kumanova (43 %), Shkupi (me 20.9 %), Tetova (74.9 %), Gostivari (me 64.3

%), Kërçova (me 49.6 %) , Dibra (me 45.9 %), Struga (me 44.7 %) dhe Krusheva (me 23

%), ndërsa në Vinicë, Kavadar, Kratovë, Kriva Pallankë dhe Probishtip shqiptarët nuk

jetojnë".272 Për shkak të kësaj, sipas Iseinit, Kushtetuta patjetër duhej të ndryshohej, pasi

që ajo, veçanërisht në Preambulën e saj dhe në nenet 2, 7 dhe 48, ishte e papranueshme

dhe me të vërtetë në këtë periudhë paraqiste "një nga gjeneratorët e krizës me të cilën

Republika e Maqedonisë përballej".273

2.3.6 Tendencat e rritjes së fenomeneve shoqërore negative e prekin veçanërisht bashkësinë shqiptare

Me shpërbërjen e Jugosllavisë dhe fillimin e procesit të pavarësisë, që përfundoi

me konstituimin e shtetit të ri, Maqedonia ka hyrë në procesin e tranzicionit. Kjo

271 Po aty, f. 33. 272 Po aty, fq. 155. 273 Po aty, fq. 35.

181

njëkohësisht do të thotë se me shpërbërjen e Jugosllavisë u shpërbë edhe sistemi

shoqëror dhe politik, socialist i Maqedonisë.

Me "ndërtimin" e shtetit të ri duhej të ndërtohej edhe sistemi i ri shoqëror, politik,

ligjor dhe ekonomik i vendit. Paralelisht me forcimin e Maqedonisë në skenën politike

ndërkombëtare, si një subjekt i ri politik, ekonomik dhe juridik ndërkombëtar, edhe

brenda në Maqedoni zhvilloheshin ndryshime të mëdha shoqërore-politike, ekonomike

dhe sociale. Në këtë fazë fillestare, ndryshimet më të mëdha dhe më komplekse

përjetojnë tri fushat shoqërore në të gjithë sistemin e kësaj njësie federale të ish-

Jugosllavisë - Maqedonisë: fusha e strukturave politiko-shoqërore, fusha e strukturave

ekonomiko-shoqërore dhe fusha socio-kulturore e strukturës së popullsisë, e cila ka

kushtëzuar në mënyrë të pashmangshme edhe ndryshimet në vetë strukturën ligjore të

shtetit që ishte krijuar në vitin 1991 dhe formalizuar me Kushtetutën e vitit 1991.

Të gjitha këto ndryshime, të cilat kanë qenë të vështira dhe të dhimbshme, kanë

nxjerrë në sipërfaqe një numër shumë të madh dukurish negative të cilat, me

intensitetin e tyre, në fazat e ndryshme të zhvillimit dhe të mbijetesës së Maqedonisë, në

mënyrë të konsiderueshme e kanë ngadalësuar zhvillimin dhe rritjen e shtetit të ri, duke e

vënë ngandonjëherë në pikëpyetje edhe vetë ekzistencën e shtetit. Ndër fenomenet më

negative do të përmendim vetëm: rritjen e papunësisë, shfaqjen e varfërisë së madhe të

popullatës, shfaqjen e jostabilitetit makroekonomik dhe paraqitjen e krizës politike dhe

të sigurisë. Kjo kishte si pasojë paraqitjen e pakënaqësive të theksuara sociale,

zhgënjimin dhe pesimizmin, të cilat më tej kanë pasur ndikim në shfaqjen dhe rritjen e

formave të tjera të ngjarjeve devijante dhe në përgjithësi të ngjarjeve negative si p.sh.:

rënia e besimit në organet dhe në institucionet shtetërore, veçanërisht te bartësit e

funksioneve politike dhe të funksioneve të tjera publike, të cilët kanë kompetenca për të

vendosur për çështjet ekzistenciale dhe interesat e individëve ose të grupeve që u takojnë

bashkësive kombëtare dhe etnike: statusin personal, punësimin, arsimin, shëndetësinë.

Për shkak të kësaj, autoritetet dhe institucionet publike, sidomos ato që janë

drejtpërsëdrejti në "kontakt" me qytetarët, zakonisht në ushtrimin e funksionit të tyre,

kanë bërë keqpërdorime, në fillim "me ryshfete dhe shërbime të vogla" dhe më vonë me

format klasike të ryshfetit dhe të korrupsionit. Kështu, në fund të dekadës së parë të

182

qeverisjes së shtetit të ri funksionimi i plotë dhe i drejtë i shtetit ligjor vihet në dyshim.

Kambovski dhe Naumoski, në këtë drejtim, në veprën e tyre të përbashkët, të shkruar për

luftën kundër korrupsionit, me të drejtë theksojnë se në një mjedis, në një shoqëri siç

është formuar në Maqedoni në dekadën e parë të pavarësisë së saj, duket se paraqitet "...

një numër i madh skandalesh korruptive të bartësve të funksioneve më të larta

shtetërore...", kurse korrupsioni paraqitet si "mënyrë e qeverisjes dhe praktikim i

politikës dhe si arrogancë e pushtetit", duke cituar këshilltarin e dikurshëm të jashtëm të

Qeverisë së Maqedonisë, Sam Vaknin, në intervistën e tij për gazetën ditore "Dnevnik" të

datës 2.10.1999 nga Shkupi, ndër të tjera, ka thënë: "Problemi më i keq dhe më serioz në

Maqedoni është prania e korrupsionit dhe e nepotizmit në mjediset zyrtare. Investitorët e

huaj duan të ndjehen se ata kanë trajtim të barabartë. Të huajt nuk dëshirojnë të jenë të

përfshirë në aktivitete të paligjshme, të tilla si korrupsioni i zyrtarëve. Në shumë shtete

kjo është një krim. Ku ka korrupsion, vendimet nuk janë ekonomike, por politike. Nga

ana tjetër, problem të madh paraqet mosfunksionimi i sistemit ekonomik dhe juridik,

pavarësisht nga fakti se në Maqedoni ka ligje të mira, por këto ligje nuk ka kush t'i

zbatojë. Gjykatat janë joefikase, joprofesionale dhe - ndoshta të korruptuara!"274

Iseini argumenton se autoritetet administrative në kryerjen e detyrave të tyre në

komunikim me qytetarët e bashkësisë shqiptare kanë qenë pothuajse të mësuar „për të

kërkuar" të holla për të kryer kërkesën e palës ose për të marrë ndonjë dokument.

"Maqedonasit nuk mund të heqin dorë nga koha e dikurshme dhe e tashme e marrjes

mitë prej shqiptarëve për një certifikatë të lindjes, dhe të vdekjes , për regjistrimin e

lindjeve, për kartat e identitetit, për lejet për shofer, për pranimin në fakultet, për

marrjen e provimit shtetëror, për operacion në kirurgji... "275

274 Shih: V. Kambovski i P. Naumoski: Korupcijata – najgolemo opštestveno zlo i zakana za pravnata

država – Komente në Ligjin për parandalimin e korrupsionit dhe Ligjin për pastrimin e parave, me

kontribute nga aktet e organeve dhe organizatave ndërkombëtare, si dhe aktet e tjera, Shkup, 2002, f.

45-46. 275 M. Iseini: Zhvillimet në Maqedoni ..., op. cit, f. 39.

183

3. Paraqitja e Ushtrisë Çlirimtare Kombëtare (UÇK) në skenën politike të Maqedonisë dhe konflikti i armatosur i vitit 2001

Zërat që e paraqisnin bashkësinë shqiptare si një forcë destabilizuese në

Maqedoni u shtuan edhe më tepër në kohën e paraqitjes së Ushtrisë Çlirimtare

Kombëtare. Për gjenezën dhe paraqitjen e UÇK-së ekzistojnë mendime të shumta,

ndonjëherë edhe kontradiktore. "Paraqitja e UÇK-së në skenë u shërbeu qarqeve të

lartpërmendura si një justifikim për të forcuar më tej rrymat antishqiptare dhe

antiamerikane, e që përpunoheshin me kujdes të madh", thotë Iseini dhe shton: "Nuk

është krejtësisht e sigurt dhe e qartë se kush qëndron prapa organizimit të UÇK-së, edhe

pse për këtë ka shumë supozime... Ajo që dihet me siguri, është fakti se më 15 janar të

vitit 2000 në Podujevë, janë shpërndarë fletë për një organizatë të re, deri atëherë të

panjohur, të quajtur Ushtria Çlirimtare Kombëtare. Më 7 shkurt 2000 agjencia e lajmeve

Kosovapress (nga Prishtina, v. a.) për herë të parë ka botuar një deklaratë të UÇK-së, me

të cilën ajo ka marrë përgjegjësinë për sulmin ndaj policisë në fshatin e Haraçinës, në

Maqedoni (në këtë rast u vranë tre policë maqedonas).276 Disa prej këtyre mendimeve

lidhen edhe me emrat e ndonjë partie të caktuar politike apo me emrin e ndonjë individi.

Megjithatë, "duke e ditur se programi i PRSH ( Partia Radikale) në thelb ka për qëllim

"çlirimin e të gjitha trojeve shqiptare", kurse UÇK-ja e ka nisur luftën për të arritur të

drejtat e shqiptarëve në Maqedoni, gabimisht vihet në përfundimin se këto dy organizata

janë të lidhura së bashku. Dhe, jo vetëm atë, por me naivitet deklarohet se „UÇK-ja

është themeluar nga kjo e parti".277 Sipas gazetarit Christopher Chiclet, organizatori dhe

frymëzuesi kryesor është Fazli Veliu, personi kundër të cilit Maqedonia shumë vite më

parë kishte lëshuar një urdhër për arrestimin e tij.278

Megjithatë, sipas Iseinit, shkaku i drejtpërdrejtë për shfaqjen e UÇK-së kanë qenë

problemet gjithnjë e më të mëdha që u paraqitën për shtetasit e Maqedonisë të bashkësisë

shqiptare në lidhje me lëvizjen e lirë dhe sigurinë e tyre fizike në zonat kufitare. Këto

lloje problemesh shumë herë janë shkaktuar nga ndërhyrja brutale ndaj popullatës

276 Po aty, fq. 6 dhe 9. 277 M. Iseini: Zhvillimet në Maqedoni ...,f. 10. 278 Po aty, fq. 11.

184

shqiptare të organeve për ruajtjen e rendit dhe të disa njësive ushtarake në këto zona

kufitare. Në raport me popullsinë shqiptare, kjo dhunë e ka përforcuar edhe më shumë

diskriminimin nga ana e shtetit. Kjo i ka detyruar shqiptarët që të "...vetëorganizohen në

Ushtrinë Çlirimtare Kombëtare, për të mbrojtur jetën, lirinë dhe të drejtat e tyre

individuale dhe kolektive në vatrat e tyre etnike".279

Ka pasur edhe mendime të tilla sipas të cilave ndikim të drejtpërdrejtë në

paraqitjen e UÇK-së ka pasur nënshkrimi i marrëveshjes për demarkacionin dhe

vendosjen e kufirit shtetëror ndërmjet Serbisë, Malit të Zi dhe Maqedonisë në pjesën që

kufizohet me Kosovën.

3.1. Reagimet me rastin e paraqitjes së UÇK-së - paraqitja e grupeve ilegale të armatosura nacionaliste maqedonase

Menjëherë pas shfaqjes së grupeve të armatosura të UÇK-së, si një kundërpeshë u

paraqitën grupe të shumta ilegale të armatosura të nacionalistëve ekstrem maqedonas.

"Në fillim të majit të vitit 2001, ndoshta edhe më herët, liderët maqedonas kanë filluar të

rekrutojnë paramilitarë... Sulmet e të rinjve maqedonas ndaj biznesmenëve shqiptarë

ishin të organizuara dhe të planifikuara nga dy grupe paraushtarake të quajtura Fronti

Popullor i Maqedonisë dhe Fronti Kombëtar... Të ashtuquajturit Luanët e Maqedonisë

dhe Zogjtë e Kaltër janë dy grupe të tjera që deklaronin se radhët e tyre janë të mbushura

me mijëra anëtarë ... Një organizatë tjetër e veçantë revolucionare ishte ajo e Todor

Aleksandrovit (...). Për këtë organizatë të paligjshme thuhej se "vepron pothuajse në të

gjitha qytetet e Maqedonisë Perëndimore dhe ka mbi 1.200 njerëz të

armatosur..."280 Sipas Iseinit, shfaqja e nacionalizmit të organizuar, ekstrem, maqedonas

ishte një përgjigje e drejtpërdrejtë ndaj veprimit të grupeve të armatosura të shqiptarëve

(UÇK-së) në Maqedoni. Për më tepër, është argumentuar se veprimet dhe aksionet e

drejtpërdrejta të grupeve të organizuara të ekstremistëve nacionalistë maqedonas janë të

planifikuara dhe të zbatuara me dijeninë dhe pjesëmarrjen e disa politikanëve të nivelit të

lartë. "Paraqitja e ekstremizmit maqedonas në skenë është shprehur në tri drejtime:

279 Po aty, fq. 21. 280 Po aty, fq. 41-42.

185

1. Përmes programeve të organizuara dhe paraprakisht të planifikuara të aksioneve

kundër shitoreve dhe pasurisë së shqiptarëve në zonat ku shqiptarët janë pakicë;

2. Organizimi i skuadrave maqedonase terroriste të vdekjes dhe organizatave terroriste, të

cilat aksionet e tyre i kanë filluar me rrëmbimin dhe vrasjen e shqiptarëve të caktuar në

shumë qytete të Maqedonisë Perëndimore;

3. Përpjekjet për të angazhuar në aktivitete antikushtetuese minoritetin maqedonas (rreth

4.500 njerëz) që jetojnë në Shqipëri."281 Sipas Iseinit, revista javore Start, që del në

Shkup, në fillim të vitit 2001 ka botuar emrat e disa përfaqësuesve të autoriteteve

maqedonase të cilët janë në lidhje me organizimin e grupeve terroriste të maqedonasve;

midis tyre përmendet edhe ministri i Punëve të Brendshme, Lube Boshkovski.282 Thuhet

se edhe disa nga institucionet zyrtare të qeverisë janë angazhuar në formimin,

organizimin, armatimin dhe rekrutimin e njerëzve në disa organizata paramilitare. Duke

iu referuar gazetës së përditshme Fakti të dt. 7 maj 2001 në Shkup, Iseini shkruan: "Nga

bisedat informative të zhvilluara me dy të arrestuar, gjoja, ushtarë të UÇK-së, kanë

deklaruar se qeveria maqedonase ka rekrutuar mbi 3.500 mercenarë nga Bullgaria,

Rumania, Serbia, Ukraina dhe Greqia... Sipas UÇK-së, në organizimin e këtyre grupeve

ka marrë pjesë edhe Lupço Kostadinovski (mendohet të jetë një mik i Lube

Boshkovskit)... "283

Për opinionin e Maqedonisë nuk është i panjohur, siç thekson Iseini, fakti se disa

liderë politikë të partive nacionaliste maqedonase publikisht kanë promovuar të

ashtuquajturat Organizata për mbrojtjen e maqedonasve nga shqiptarët.284 Në arenë u

paraqit publikisht edhe organizata paramilitare që e quajti veten "Ushtria Paramilitare

Maqedonase 2000", e cila e shpalli publikisht kërcënimin për shqiptarët që kanë marrë

shtetësinë maqedonase gjatë vitit 1994 duhet ta lëshojnë Maqedoninë "më së voni deri

më 25.6.2001, në orën 24, dhe kurrë më të mos kthehen!" Dhe, "në qoftë se shqiptarët

281 Po aty. 282 Po aty. 283 Po aty. 284 Po aty, fq. 44.

186

(e thirrur) nuk veprojnë kështu, atëherë do të fillojë 'spastrimi' i fshatrave; do të kursehen

vetëm shqiptarët që janë shtetas".285

Megjithatë, mendojmë se e ardhmja e Maqedonisë është në ndërtimin e një shteti

dhe shoqërie multietnike, në ndërtimin e bashkëjetesës për të gjithë shtetasit, qytetarëve

të Maqedonisë, që u takojnë bashkësive të ndryshme kombëtare. Mendojmë se çelësi për

stabilitetin dhe prosperitetin e Maqedonisë është ndërtimit i paqes dhe marrëdhënieve

paqësore, në realizimin e përcaktimeve dhe parimeve të bazuara në Marrëveshjen e Ohrit,

si një parakusht i drejtpërdrejtë për realizimin e idealeve: arritjen e anëtarësimit të plotë

në institucionet euroatlantike. Prandaj, të gjitha institucionet shtetërore dhe qeveritare,

organizatat politike dhe shoqatat civile në Maqedoni, pa ndërpre duhet të punojnë në

ndërtimin e demokracisë që korrespondon me interesat thelbësore të gjitha bashkësive që

jetojnë atje për ndërtimin e një bashkësie shtetërore të bazuar në përcaktimet dhe parimet

e parapara në Marrëveshjen e Ohrit.

3.2. Trajtimi i UÇK-së pas shfaqjes së saj

Menjëherë me paraqitjet e para të UÇK-së, qeveria qendrore e Maqedonisë pa

hezituar e kualifikon si një organizatë terroriste, edhe pse në atë kohë, duke gjykuar sipas

Komunikatave të publikuara, ishte shumë e qartë se nuk mund të bëhej fjalë për asnjë

lloj organizatë terroriste, por për një formacion të rregullt ushtarak paralel. Tekstin e

njërës prej këtyre komunikatave për shtyp e ka botuar gazeta ditore Fakti në numrin e

saj të 25 prillit 2001. Kjo komunikatë është dërguar në adresat e: Qeverisë së Shteteve të

Bashkuara të Amerikës, Bashkimit Evropian, OSBE, Këshillit të Sigurimit të OKB-së

dhe NATO-s.286 Autoritetet në Maqedoni e kanë përshkruar si "terroriste" paraqitjen

publike të disa pamjeve të disa njësiteve të UÇK-së në vendin e quajtur Mali i Zi i

Shkupit dhe në Malin Shar në zonën e Tetovës.

285 Po aty. 286 Po aty, fq. 23.

187

Sipas Iseinit, UÇK-ja me vetë paraqitjen e saj ua bëri të qartë pa mëdyshje të

gjithëve, edhe bartësve të pushtetit në Maqedoni, se nuk është organizatë terroriste dhe

as nuk e ka ndër mend të merret me aktivitete të tilla, por aktivitetet e saj i ka të

orientuara në drejtim të forcave qendrore policore dhe ushtarake të Maqedonisë, te të

cilat autoritetet në Maqedoni janë mbështetur gjatë realizimit të politikave të pa

pabarazisë dhe të diskriminimit kundër shtetasve të saj të bashkësisë shqiptare. Këtë

qëndrim Iseini e argumenton duke u mbështetur në tekstin e Dokumentit të UÇK-së të

publikuar në gazetën Fakti në numrin e 25 prillit të vitit 2001. Ky dokument me titullin

"Dokument i UÇK-së për zgjidhjen e çështjes shqiptare në Maqedoni", i është dërguar

Departamentit të Shtetit të SHBA-ve, BE, OSBE dhe NATO. Në veçanti, Dokumenti

thotë:

"Duke pasur parasysh se shqiptarët në Maqedoni, të cilët para Luftës së Dytë

Botërore dhe pas saj, sidomos nga viti 1992, kur u shpërbë Jugosllavia dhe kur filloi

ndërtimi i 'shteteve demokratike', në mënyrë të vazhdueshme kanë kërkuar të drejtat e

tyre përmes partive të veta politike dhe në mënyrë konstruktive kanë marrë pjesë në

ndërtimin e institucioneve sllavo-maqedonase, por gjithmonë kanë qenë të nënshtruar dhe

të trajtuar si populli i dorës së dytë;

Kërkesave të shqiptarëve të parashtruara përmes institucioneve aparati shtetëror u

është përgjigjur duke i mbivotuar në Kuvend, edhe nëpërmjet përdorimit të forcës kundër

demonstratave të qeta dhe demokratike, duke vrarë, plagosur dhe duke arrestuar

shqiptarët në Gostivar, Kërçovë, Strugë, Shkup etj.;

Akumulimi i revoltës si pasojë e padrejtësisë ndaj popullsisë shqiptare në

Republikën ish-Jugosllave të Maqedonisë ka çuar deri në shfaqjen e Ushtrisë Çlirimtare

Kombëtare, e cila doli para opinionit publik me qëndrimet e mëposhtme:

a) UÇK-ja është e përcaktuar për ruajtjen e integritetit dhe të sovranitetit të

Republikës ish-Jugosllave të Maqedonisë;

b) UÇK-ja kërkon negociata midis palëve në konflikt me ndërmjetësimin

ndërkombëtar;

188

c) UÇK-ja kërkon që në Maqedoni të kthehen të gjithë shqiptarët e

shpërngulur me forcë;

d) Kërkon që të bëhet regjistrimi i popullsisë nga ana e një institucioni të

pavarur;

e) Kërkon ndryshimin e Kushtetutës së IRJ të Maqedonisë, me çka do të

arrihet:

1) që IRJ e Maqedonisë të bëhet shtet i dy popujve, shtet shqiptaro-

maqedonas ose maqedonas-shqiptar;

2) që gjuha shqipe të bëhet gjuhë zyrtare, krahas gjuhës maqedonase;

3) që të pranohet përdorimi i lirë i simboleve kombëtare;

4) që të eliminohet diskriminimi në ekonomi dhe në administratën shtetërore

e publike;

5) të eliminohet diskriminimi në jetën publike dhe ushtarake;

6) të eliminohet diskriminimi në arsim, shkencë dhe kulturë;

7) të eliminohet diskriminimi në jetën politike, në procedurat e

vendimmarrjes, në proceset zgjedhore, në ndarjen e zonave elektorale në

lidhje me zgjedhjen e deputetëve dhe

8) të lirohen të gjithë të burgosurit politikë dhe t'u njihet e drejta për t'u

kthyer të përndjekurve politik dhe të dëbuarve.287

Qëndrimet e UÇK-së, të paraqitura në këtë deklaratë, si duket u bënë edhe si

objektivat e programit të UÇK-së. Për më tepër, siç thekson Iseini, këto pikëpamje u

287 Për më shumë detaje dhe informacion në lidhje me përmbajtjen e këtij dokumenti shih: Dokumenti i

UÇK-së për zgjidhjen e çështjes shqiptare në Maqedoni, i cili i është dërguar Departamentit të Shtetit të

SHBA-ve, BE-së, OSBE dhe NATO-s dhe është publikuar si botim i veçantë jozyrtar.

189

pranuan edhe nga të gjitha partitë politike, atëherë, ekzistuese të shqiptarëve në

Maqedoni.288

Për shfaqjen e UÇK-së në skenën publike të Maqedonisë ka pasur vlerësime të

ndryshme. Rreth kësaj çështje pikëpamjet e tyre i kanë bërë publike jo vetëm organet

shtetërore dhe institucionet e pushtetit në Maqedoni, por pikëpamjet dhe vlerësimet e tyre

i kanë paraqitur edhe partitë politike në vend, individët dhe institucionet më të

rëndësishme të bashkësisë ndërkombëtare. Të cekim disa prej këtyre qëndrimeve dhe

opinioneve. Për shembull, gjenerali i ushtrisë së Republikës së Maqedonisë, Pande

Petroski, me rastin e paraqitjes së parë publike të ushtarëve të armatosur të UÇK-së ka

deklaruar: "Në Tanushë kishte 20-26 terroristë, të cilët kishin ardhur nga jashtë!..." Pastaj

Vllado Popovski, profesor në universitetin "Shën Kirili dhe Metodij" në Shkup, thotë:

"...Kriza në Maqedoni ka filluar me 26 dhe ka përfunduar me 2.200, deri 2.600, persona

të armatosur të UÇK-së..." Lubomir Fërçkovski (gjithashtu profesor në universitetin

"Shën Kirili dhe Metodij" në Shkup), posaçërisht thekson: "...Ka prova se ka ardhur deri

në bisedime për transferimin e gueriljeve ..." Nga ana e tij, Lube Boshkovski, ministër i

atëhershëm i Punëve të Brendshme të Republikës së Maqedonisë, me rastin e aksioneve

të para të qeverisë kundër UÇK-së ka deklaruar: "Fshati Haraçinë është i rrethuar.

Terroristët nuk kanë as ujë, as ushqim. Terroristët mund të arrijnë të qëndrojnë në fshat

edhe tri ditë. (...) Qëllimi ynë i përbashkët është që të shkatërrojmë bandat terroriste në

Haraçinë

Në anën tjetër, Arbën Xhaferri, lider i PDSH-së (Partia Demokratike Shqiptare),

duke folur për luftën ka thënë: "Lufta nuk mund të jetë një zëvendësim për të drejtat e

njeriut dhe për të drejtat politike..." Ali Ahmeti, kreu politik i atëhershëm i Shtabit të

Përgjithshëm të UÇK-së, duke folur për qëllimet e veprimeve të armatosura të UÇK-së ka

deklaruar: "Ne e kemi filluar luftën për të drejtat e shqiptarëve në Maqedoni. Ne nuk

288 M. Iseini: Zhvillimet në Maqedoni ..., op. cit, f. 25.

190

bëjmë luftë për territore, as nuk luftojmë kundër popullit maqedonas. Ne jemi një ushtri

e disiplinuar kombëtare dhe luftojmë për të drejtat kombëtare dhe njerëzore..."289

3.2.1. Organet shtetërore dhe institucionet e qeverisë së Maqedonisë e shpallin UÇK-në organizatë ekstremiste dhe terroriste

Organet shtetërore dhe institucionet e qeverisë së Maqedonisë prej fillimit të

shfaqjes së UÇK-së, pa hezitim, e karakterizuan si organizatë ekstremiste dhe terroriste,

si grupe të armatosura ekstremiste dhe terroriste, kurse ushtarët e UÇK-së si terroristë

dhe ekstremistë të armatosur. Kështu, sipas Kostovos, zëdhënësi i partisë më të madhe

parlamentare të kohës, VMRO-DPMNE, Igor Gievski, ka thanë: "Unë dua të them në

mënyrë të qartë, para tërë opinionit maqedonas, se këta njerëz për ne janë terroristë dhe

asgjë tjetër. Nuk ka term grupe të armatosura ose ndonjë term tjetër me të cilin partia

jonë mund t'i emërojë. Me ata nuk ka negociata dhe do të ndërmerren ofensiva të ashpra

kundër këtyre grupeve terroriste të armatosura, për shkatërrimin dhe asgjësimin e tyre të

plotë.“ (përkthyer nga autori i këtij punimi) Iseini, megjithatë, argumenton se UÇK-ja për

qeverinë e Maqedonisë paraqet "bandë terroristësh..."290

Me një terminologji të tillë në paraqitjet e tyre publike është shërbyer pothuajse i

tërë aparati shtetëror, vetë autoritetet e larta të shtetit dhe zyrtarët e Qeverisë, ndër të

cilët më të eksponuar kanë qenë ministri i Punëve të Brendshme dhe ai i Mbrojtjes të

Republikës së Maqedonisë. Në fillim të aksioneve të armatosura të UÇK-së ministri i

atëhershëm i Punëve të Brendshme të Maqedonisë ka thënë: "Është reale pritja që në një

periudhë më të gjatë do të kemi provokime nga ekstremistët shqiptarë, apo nga Ushtria

Çlirimtare Kombëtare, me atë karakteristikë që sulmet do të jenë të shpërndara mbi një

zonë më të gjerë, duke i mbuluar edhe vendbanimet në pjesën e brendshme të Republikës

së Maqedonisë, e jo vetëm ato në zonën e saj kufitare. Parashikimet janë se këto sulme

289 Po aty, fq. 25-29. 290 J. Kostov: Nezavršeni mir, Shkup, 2003, f. 54.

191

në fillim do të kenë karakter terrorist, por më vonë mund të zhvillohen në aksione të

forta ushtarake."291

Me rastin e veprimeve të para të armatosura të UÇK-së, në bazë të informacionit

nga shefi i Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë së Republikës së Maqedonisë, kolonel

Jovan Andreevski, presidenti Trajkovski ka zhvilluar konsultime zyrtare. "Nga të gjitha

strukturat politike në Maqedoni është dënuar shfaqja e grupeve ilegale të armatosura.

Është vlerësuar edhe situata aktuale e sigurisë dhe është shprehur shqetësimi për

transferimin e mundshëm të kësaj situate jo stabile në Republikën e Maqedonisë edhe në

destabilizimin në rajon" - ka thënë president Trajkovski. Por, të jemi të qartë: me

terrorizmin dhe militantizmin me elemente të urrejtjes racore dhe etnike, nuk ka

negociata. Nëse i bëhet lëshim terrorizmit, kjo do të jetë një goditje vdekjeprurëse për

marrëdhëniet ndëretnike", ka shtuar ai.292 Menjëherë pas kësaj, në të njëjtën ditë,

Sërxhan Kerim, ministër i Punëve të Jashtme të Republikës së Maqedonisë, nga ana e tij

ka thënë: "Ne kërkojmë që të krijohet një tampon-zonë nga ana e Kosovës, zonë në të

cilën do të jetë e ndaluar çdo lëvizje e grupeve terroriste, ose e grupeve me njerëz të

armatosur, shpërndarja, mbledhja e armëve dhe çfarëdo lloj veprimtarie tjetër që mund të

kërcënojnë stabilitetin e vendit tonë."293

Megjithatë, në muajin maj të vitit 2001, pas rekomandimit të presidentit të

atëhershëm të Maqedonisë, Trajkovski,294 Kuvendi i Maqedonisë mori qëndrimin që

pjesëtarët e UÇK-së të thirren me emrin "grupe ekstreme të armatosura". Presidenti

Trajkovski me rastin e paraqitjes së pjesëtarëve të armatosur të UÇK-së në terren, mes

tjerash ka thënë me sa vijon: " Ka pjesëtarë me uniforma të grupeve jolegale të

armatosura në disa pjesë të zonës kufitare ndërmjet Republikës së Maqedonisë dhe

Republikës Federale të Jugosllavisë, në pjesën me Kosovën, prania e të cilëve mund të

shkaktojë incidente serioze dhe të kërcënojë stabilitetin dhe sigurinë e Republikës së

291 Y. Ismaili, Terminologjia politike; Manipulimi medial, Shkup, 2009, f. 85. 292 Po aty, fq. 86 – 87. 293 J. Kostova: Nezavršeni mir…, op. cit., f. 118. 294 Cituar nga: Y. Ismaili, Terminologjia politike; Manipulimi medial,..., op. cit, f. 84.

192

Maqedonisë. Unë dua të theksoj se këto grupe ekstreme nuk gëzojnë mbështetjen e asnjë

strukture politike të Republikës së Maqedonisë." - "Raporti për punën e Presidentit të

Republikës së Maqedonisë për vitin 2000 - 2004."295

3.2.2. Partitë politike të shqiptarëve në Maqedoni UÇK-në e definojnë

si pjesa radikale e kombit

Sipas Iseinit, partitë politike të shqiptarëve dhe vetë kombi shqiptar në Maqedoni,

në momentet e para të shfaqjes së UÇK-së në skenë, me një dozë dyshimi i pranuan

grupet e armatosura, duke i parë ato si një pjesë radikale e popullit shqiptar. Megjithatë,

duket se, për shkak të këtij fakti, në këtë periudhë UÇK-ja nuk e ka pasur mbështetjen e

duhur të partive politike të shqiptarëve nga Maqedonia, por edhe të atyre nga Kosova

dhe Shqipëria. Për më tepër, gjatë aksionit të parë të armatosur në Tanushë, disa parti

politike të shqiptarëve patën reagime shumë të ashpra.296

Megjithatë, siç konfirmon Iseini, përkrahja e mëvonshme masovike e popullit

ndaj pjesëtarëve të UÇK-së ndikoi që partitë politike të shqiptarëve të ndryshojnë

qëndrimet e tyre, ashtu që publikisht filluan t'i mbështesin veprimet e saj, kurse disa

organizata të caktuara dhe shoqata të shqiptarëve, si Forumi për të Drejtat dhe Liritë e

Njeriut, Bashkimi i Gruas Shqiptare në Maqedoni, Shoqata e Historianëve Shqiptarë në

Maqedoni organizuan protesta publike nën moton "Stop terrorit dhe dhunës shtetërore në

Maqedoni" dhe publikisht kanë deklaruar vendimin e tyre për t'u radhitur në anën e

UÇK-së. "Kjo u konfirmua më 14 mars të vitit 2001, kur popullata shqiptare, e

mbledhur në sheshin e Tetovës, me duartrokitje i përshëndeti të shtënat e luftëtarëve të

lirisë... "297

295 Po aty, fq. 85. 296 Po aty, fq. 27. 297 Po aty, fq. 29.

193

3.2.3. Teza për gjoja "importimin e konfliktit nga Kosova", prezantuar komunitetit

ndërkombëtar, zëvendësim për kërkesat e vërteta

të shqiptarë në lidhje me barazinë etnike

Është interesant prezantimi i këtyre pikëpamjeve nga Iseini, i cili në veprën e

përmendur në mënyrë të qartë thotë: "Më e keqja është se politikanët maqedonas besojnë

dhe përpiqen që ta paraqesin faktin se konflikti vitin 2001 që shpërtheu në Maqedoni

është i importuar nga Kosova. Me këtë ata vetë bien në kurthin që ata vetë e kanë

vendosur: në fillim të konfliktit të armatosur, kur shqiptarët i parashtruan kërkesat e tyre

të jenë të barabartë me maqedonasit, pjesëtarët e UÇK-së i quanin si mbetje të Ushtrisë

Çlirimtare të Kosovës. Pikërisht këtë ide dëshironin t'ia impononin edhe bashkësisë

ndërkombëtare, e cila me të vërtetë, duke e mohuar këtë pikëpamje mbi origjinën e

konfliktit, Maqedonisë i ka ofruar mbështetje për zgjidhjen e kësaj situate. Nga ana tjetër,

komuniteti ndërkombëtar është angazhuar për zgjidhjen e problemeve përmes dialogut.298

"Për më tepër, përplasjet e para të armatosura ndërmjet forcave policore dhe njësiteve të

UÇK-së janë konsideruar si konflikte midis maqedonasve dhe shqiptarëve!299

3.2.4. Bashkësia ndërkombëtare, menjëherë pas aksioneve të para,

mohon mbështetjen për veprimet e UÇK-së

Bashkësia ndërkombëtare, veçanërisht para- dhe menjëherë pas aksioneve të para

të UÇK-së, mund të thuhet se në asnjë mënyrë nuk e ka përkrahur krijimin e UÇK-së dhe

as aksionet konkrete ushtarake të saj. Kështu, "Solana (...) nuk ka dashur as të flas me

rebelët shqiptarë. Edhe më ashpër ka reaguar Sekretari e Përgjithshëm i NATO-s

Robertson: "... në tryezën e bisedimeve nuk ka vend për ata që duan të vendosin me

plumba në vend të kutive të votimit."300

298 Po aty, fq. 26. 299 Po aty, fq. 28. 300 Po aty, fq. 91.

194

Për më tepër, disa zyrtarë të lartë të bashkësisë ndërkombëtare në mënyrë

eksplicite e kanë kundërshtuar paraqitjen e saj, si dhe aksionet e armatosura që ajo ka

ndërmarrë . Gjatë vizitës në Republikën e Maqedonisë, vetëm pak kohë para fillimit të

aksioneve të para të armatosura të UÇK-së, Doris Pack, përfaqësuese e lartë e Parlamentit

Evropian, ka deklaruar: "Ju në shtetin tuaj, në aspektin e marrëdhënieve ndëretnike, me të

vërtetë keni standarde të larta, edhe pse këtë arritje të paqes ekstremistët në kufi tani duan

ta shkatërrojnë. Unë mendoj që kjo është një turp dhe një rrezik për Maqedoninë." Në

fillim të veprimeve ushtarake të UÇK-së, i dërguari amerikan Perdew, i cili në një fazë të

mëvonshme e kishte edhe rolin e negociatorit ndërkombëtar, pas takimit me presidentin

Trajkovski ka deklaruar: "Me presidentin Trajkovski kemi biseduar për situatën aktuale

në Maqedoni, si dhe për dukuritë ekstremiste të cilat ndodhin ditët të fundit në kufirin

verior. Presidentit ia kam bërë me dije se Shtetet e Bashkuara fuqishëm e dënojnë

ekstremizmin shqiptar në të gjitha format e saj. Ne nuk e përkrahim ekstremizmin dhe

fuqimisht e dënojmë atë."301 Bullgaria, madje, shtetit dhe qeverisë së Maqedonisë i ka

shprehur mbështetjen e gjithanshme. Kështu, kryeministri bullgar Ivan Kostov gjatë një

vizite në Republikën e Maqedonisë ka deklaruar: "Unë jam këtu për të treguar

mbështetjen tonë, morale, politike, teknike dhe ushtarako-teknike, ashtu sikurse që e

tregon edhe Bullgaria ndaj Republikës së Maqedonisë."302

Megjithatë, në fazën e mëvonshme të zhvillimit të ngjarjeve, bashkësia

ndërkombëtare, e përfaqësuar përmes Bashkimit Evropian, me pjesëmarrjen e Shteteve

të Bashkuara dhe fuqive të tjera të mëdha, me mbështetjen e gjithanshme dhe të fuqishme

të NATO-s - ka kontribuar në mënyrë vendimtare për të zgjidhur konfliktin e armatosur

dhe pasojat e këtij konflikti të tejkalohen (shërohen). Në negociatat midis Qeverisë së

Maqedonisë dhe UÇK-së, me pjesëmarrjen e bashkësisë ndërkombëtare, Bashkimin

Evropian e përfaqësonte negociatori i posaçëm, diplomati holandez Peter Feith. Sipas

televizionit Kanal 5, në emisionin e titulluar "Vo centar", duke folur për pjesëtarët e

UÇK-së, Feith ka përdorur termat si: "ushtar", "konflikt" etj: "Ka pasur rreth 300

ushtarë ( ...) " , "...realisht, në konfliktin e vitit 2001 në Maqedoni nuk ka pasur humbës

301 Y. Ismaili, Terminologjia politika ..., op. cit, f. 85-88. 302 Po aty, fq. 87.

195

... ", " ... Lordi Robertson ka deklaruar se nevojiten rreth 20 mijë trupa të NATO-s për të

kontrolluar një luftë të mundshme civile në Maqedoni..."!303 Interesant është edhe

qëndrimi i George Robertsonit i cili u transmetua për publikun nëpërmjet TV Kanal 5 në

emisionin me titull "Vo centar" në formulimin e mëposhtëm: "Aktiviteti i tyre (mendohet

për aktivitetin e UÇK-së, vërejtja e autorit) " është kriminalitet dhe ky është qëndrimi i

NATO-s ... "! Megjithatë, më vonë, përmes medies së njëjtë, personi i njëjtë për

opinionin ka deklaruar: "Unë e kam thënë tashmë se rebelët e kanë pushtuar fshatin

Haraçinë. (..) Megjithatë, as rebelët as forcat maqedonase nuk kanë dashur të bëjnë luftë

në Haraçinë ... "304

3.3. Shkaqet dhe pasojat e shpërthimit të konfliktit të armatosur

Në fillim të dekadës së dytë të shfaqjes së Maqedonisë në skenën ndërkombëtare

si një subjekt i marrëdhënieve ndërkombëtare, përkatësisht në fillimin e shekullit të ri, u

bë e qartë se baza ekonomike e shtetit të porsaformuar, Maqedonisë dukshëm ishte

dobësuar. Kërkesat që dilnin nga Marrëveshja e Acocimit, të cilat kanë të bëjnë me

rregullimin e ekonomisë sipas parimeve të ekonomisë së tregut, kanë kërkuar ndryshime

radikale në fushën e riorganizimit të institucioneve shtetërore dhe shoqërore. Institucionet

shtetërore, politike dhe shoqërore, ashtu siç kanë qenë të organizuara dhe me kuadrin që

kanë punësuar, për shkak të një numri të madh të dobësive të personelit dhe të dobësive

politike, kanë qenë një pengesë e madhe për kapitalin e ri në formën e investimeve të

huaja, për zhvillimin e tregut dhe ekonominë e tregut dhe për aftësimin e institucioneve

shoqërore dhe publike edhe për të përmbushur kërkesat themelore sociale të popullatës.

Nga ana tjetër, ndërgjegjësimi i përgjithshëm se Maqedonia është një shtet i

vogël, me diçka më shumë se 2 milionë banorë, me një shkallë të ulët të zhvillimit dhe

problemet që e ndjekin zhvillimin e saj nga fillimi i krijimit të saj, nuk ka mundur t'i

303 Po aty, fq. 89. 304 Po aty, fq. 90.

196

rezistojë dëshirës për të forcuar ndikimin e vet në rajon, por edhe në Evropë; Marrëveshja

e Stabilizim-Acocimit i hapi rrugën Maqedonisë në këtë drejtim. Megjithatë, vështirësitë

ekonomike me të cilat Maqedonia përballej në atë kohë, dhe tensionet sociale që kanë

qenë në rritje të vazhdueshme, veçanërisht tensionet mes bashkësisë maqedonase dhe

asaj shqiptare, që gjithnjë e më shumë paraqiteshin në sipërfaqe, i acaruan marrëdhëniet

shoqërore deri në nivelin më të lartë.

Në perudhën kur në Kroaci dhe në Bosnje dhe Hercegovinë po zhvilloheshin

konflikte të mëdha ndëretnike, Maqedonia gjatë kohë konsiderohej si një "oazë e paqes".

Megjithatë, me aktivitetet e kryengritësve të armatosur shqiptarë në fillim të vitit 2001

shpërtheu konflikt i armatosur mes forcave maqedonase të sigurisë dhe formacioneve të

armatosura të Ushtrisë Çlirimtare Kombëtare. Konflikti është i motivuar, siç është

deklaruar zyrtarisht për shkak të pozitës së "papranueshme" të bashkësisë shqiptare në

rregullimin e përgjithshëm shoqëror të shtetit.

Megjithatë, për atë se kush është fajtor dhe pse konflikti i armatosur i vitit 2001

"ndodhi", nuk ekziston një qëndrim i përbashkët as politik, as shkencor-profesional.

Përveç kësaj që u tha më lart në lidhje me konfliktin e armatosur të vitit 2001 janë

parashtruar, por edhe sot parashtrohen pyetje të shumta. Disa prej këtyre pyetjeve po i

cekim në vijim: cilat kanë qenë synimet e forcave politike dhe sociale që e "imponuan"

konfliktin; a është konflikti rezultat i planifikuar apo veprim i parapërgatitur apo

konflikti i armatosur i vitit 2001 është si rezultat i rrethanave shoqërore, politike dhe

ekonomike dhe të tjera në të cilat u gjend Maqedonia vetëm pak para hapjes së kapitujve

të mëdhenj të historisë së saj – hapja e rrugës drejt anëtarësimit në NATO dhe në

Bashkimin Evropian. Në veçanti janë parashtruar dhe analizuar edhe pyetje për aspektet

"teknike" të konfliktit, si pyetjet se kush ka marrë pjesë në konflikt dhe në cilën "anë";

në qoftë se dikush ka marrë pjesë – pse ka marrë pjesë dhe cilët ishin motivet e tij; kur, në

të vërtetë, konflikti filloi, dhe kur mbaroi, pastaj kush ka fituar e kush ka humbur në këtë

konflikt - dhe një mori pyetjesh të tjera, me motive dhe me qëllime të ndryshme.

Ky konflikt i armatosur, pas disa muajve, pas qindra viktimave nga të dyja anët,

me ndihmën dhe pjesëmarrjen e bashkësisë ndërkombëtare, të përfaqësuar nga Bashkimi

Evropian, Shtetet e Bashkuara dhe NATO-ja, është ndërprerë në mënyrë radikale. Në të

197

njëjtën tryezë u ulën udhëheqësit e dy partive politike kryesore maqedonase dhe dy

partive politike të shqiptarëve, me pëlqimin e përfaqësuesve të Ushtrisë Çlirimtare

Kombëtare. Pas bisedimeve disa javëshe, në gusht të vitit 2001, me nënshkrimin e

Marrëveshjes së Ohrit, erdhi deri te një zgjidhje kompromisi.

Për shkaqet se pse erdhi deri te shpërthimi i konfliktit të armatosur ekzistojnë

pikëpamje dhe opinione nga më të ndryshmet. Ky diversitet mendimesh dhe opinionesh

është reflektuar edhe në emërtimin e konfliktit të armatosur. Sipas disave, konflikti i

armatosur i vitit 2001 është - një kryengritje e armatosur e shqiptarëve kundër pushtetit

qendror. Sipas Isenit: "... Shqiptarët e kanë humbur durimin dhe besimin ndaj qeverive që

formoheshin nga koalicionet partiake maqedonase-shqiptare ose shqiptaro-maqedonase;

ata kanë qenë të detyruar që kërkesat e tyre t'i realizojnë edhe me armë". Kufizimi i

lëvizjes së lirisë dhe të sigurt në zonat kufitare dhe sjelljet brutale ndaj popullatës nga

forcat ushtarake dhe policore në këto zona, dhuna e pandërprerë dhe diskriminimi që

ushtrohej ndaj tyre nga ana e autoriteteve maqedonase, i detyroi shqiptarët të vetë

organizoheshin dhe të formonin Ushtrinë Çlirimtare Kombëtare – UÇK, në krye të së

cilës u emërua Ali Ahmeti, për të mbrojtur jetën, lirinë dhe të drejtat e tyre individuale

dhe kolektive në tokën e tyre etnike".305

Dervishi306 dhe Idrizi307 në recensionin e librit të M. Iseinit theksojnë se Ali

Ahmeti, kryetar i partisë shqiptare Bashkimi Demokratik për Integrim, duke e respektuar

vullnetin e popullit shqiptar që jeton në Maqedoni për liri dhe demokraci, është vënë në

krye të organizatës së shqiptarëve të Maqedonisë kundër shtypjes sllavo-maqedonase dhe

në luftë të pa kompromis kundër çdo armiku të lirisë.308 Sipas këtij burimi, Ali Ahmetit i

përshkruhet edhe themelimi i UÇK-së dhe organizimi i luftës së ashpër të shqiptarëve nga

fillimi i vitit 2001 kundër forcave ushtarake dhe policore të Maqedonisë.

305 M. Iseini: Zhvillimet në Maqedoni ..., op. cit, f. 20-21. 306 Dr. Nebi Dervishi, profesor në Universitetin Shtetëror të Tetovës. 307 Dr. Zeqirja Idrizi, dekan i Fakultetit Filozofik në Universitetin Shtetëror të Tetovës. 308 Po aty, fq. 3.

198

Konflikti i armatosur i vitit 2001, nga disa autorë, konsiderohet si reflektim i një

rezistence të gjerë të shqiptarëve kundër sllavo-maqedonasve. Gjithashtu, besohet, se ky

konflikt ka marrë karakteristikat e një konflikti të përgjithshëm të shqiptarëve në

Maqedoni. Për më tepër, nga aspekti organizativo-ushtarake, diplomatik, nga aspekti

kulturor, konflikti i armatosur i vitit 2001 ka shënuar edhe "një fazë më të lartë në luftën

çlirimtare të popullit shqiptar në Maqedoni, pasi që populli shqiptar në Maqedoni luftoi

për liri dhe demokraci".309

4 Aktivitetet politike pas shpërthimit të konfliktit të armatosur

Veprimet e armatosura dhe aktiviteti i UÇK-së në disa pjesë të territorit u

ndoqën dhe nga ana e disa grupeve të armatosura ilegale të ekstremistëve maqedonas. E

gjithë kjo rezultoi me humbje të mëdha materiale dhe me humbjen e jetës së pjesëtarëve

të gjitha formacioneve të armatosura dhe të qytetarëve të pafajshëm. Institucionet e

shtetit, partitë politike dhe bashkësia ndërkombëtare, - kush më shumë e kush më pak – u

angazhuan në kërkimin intensiv për gjetjen e një zgjidhjeje për ndërprerjen e veprimeve

të armatosura dhe për të rivendosur paqen në Maqedoni. Për këtë qëllim, të gjitha

subjektet relevante politike dhe shoqërore, të gjitha partitë politike në vend, sidomos

partitë politike shqiptare; të gjitha institucionet shtetërore dhe qeveritare në Maqedoni,

edhe bashkësia ndërkombëtare, nëpërmjet negociatave dhe angazhimin e të gjithë

faktorëve të rëndësishëm që e përbëjnë shoqërinë në Maqedoni, në tryezën e bisedimeve

kërkonin një zgjidhje që do të ishte e pranueshme për të gjithë njëlloj.310

Në mesin e këtyre përpjekjeve të mëdha posaçërisht i veçojmë përpjekjet që

kanë bërë në drejtim të qetësimit dhe të ndërprerjes së konfliktit të armatosur partitë

politike që kryesisht përbëhen nga pjesëtarët e bashkësisë shqiptare dhe kontributi i

komunitetit ndërkombëtar.

309 Po aty, fq. 4. 310 Më shumë rreth aktiviteteve që janë ndërmarrë në Maqedoni gjatë dhe pas shpërthimit të konfliktit të

armatosur, deri në përfundim të saj, shih: Fetai, M., „Macedonia and Crisis Management“, Yearbook

(Zbornik) Šipan 2006, Politička kultura, Zagreb, 2007.

199

4.1. Përpjekjet e partive politike shqiptare - Marrëveshja e Prizrenit

Bashkësia ndërkombëtare, nëpërmjet përfaqësuesve të saj,311 menjëherë pas

paraqitjes së UÇK-së, kërkoi nga forcat kryesore politike të Maqedonisë dhe më gjerë

që në vend të luftës së armatosur, të fillojnë negociatat dhe në këtë mënyrë të gjendet

zgjidhje që në Maqedoni të rivendosej paqja dhe stabiliteti. Për realizimin e kësaj

kërkese, përfaqësuesit legjitim të partive politike të shqiptarëve, duke u konsultuar mes

vete, më 22 maj të vitit 2001 arritën një marrëveshje të rëndësishme. 312

Sipas kësaj marrëveshjeje, UÇK-ja vendoset nën kontrollin e partive politike të

shqiptarëve në Maqedoni. Marrëveshja e liderëve shqiptarë Imeri, Xhaferri dhe Ahmeti u

arrit në Prizren, në Kosovë, më 22 maj të vitit 2001. Është quajtur Deklarata e Prizrenit.

Në tekstin e Deklaratës shkruan:

"Liderët shqiptarë të Maqedonisë, të vetëdijshëm për momentin historik nëpër të

cilin kalon Republika e Maqedonisë, bien dakord të veprojnë së bashku mbi bazën e

konsensusit të gjerë kombëtare dhe social, për të arritur reformat në Republikën e

Maqedonisë në një mënyrë që ajo të bëhet një shtet demokratik i të gjithë qytetarëve të

saj dhe i bashkësive kombëtare.

Konsensusi i arritur i liderëve shqiptarë bazohet në pozicionet parimore të

mëposhtme:

- Njohja e faktit se reformat për të cilat shqiptarët janë të angazhuar, kanë për

qëllim ruajtjen e integritetit dhe karakterit multietnik të Maqedonisë;

311 George Robertson-Sekretar i Përgjithshëm i NATO-s, Havier Solana-Përfaqësues i Lartë i BE-së për

çështjet e politikës së jashtme, dhe Anna Lindh dhe Kris Paten. 312 Në negociatat morën pjesë udhëheqësi i Partisë për Prosperitet Demokratik (PPD - Imer Imeri),

udhëheqësi i Partisë Demokratike Shqiptare (PDSH - Arbën Xhaferri) dhe udhëheqësi i Ushtrisë

Çlirimtare Kombëtare (UÇK - Ali Ahmeti).

200

- Njohja se për problemet në Republikën e Maqedonisë nuk ka asnjë zgjidhje të

bazuar në ndarjen etnike territoriale dhe çdo përpjekje për copëtimin e territorit

përgjatë vijave etnike shkakton dëm për vetë qytetarët e Maqedonisë dhe të paqes

në rajon;

- Njohja e faktit se nuk ka zgjidhje ushtarake për problemet në Republikën e

Maqedonisë;

- Njohja që procesi i transformimit në Republikën e Maqedonisë duhet të vazhdojë

në drejtim të integrimeve euroatlantike;

- Njohja se zgjidhja duhet të gjendet në kuadër të procesit politik të shtetit, me

lehtësim që mund të vijnë nga SHBA dhe BE.

Bazuar në këto postulate, liderët e shqiptarëve të Maqedonisë janë të vendosur për

të marrë pjesë në një dialog që do të sjellë reforma, duke diskutuar çështjet e

mëposhtme:

- Amendamente në Kushtetutën së Republikës së Maqedonisë;

- Përdorimi i lirë i gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare në Maqedoni;

- Përfaqësimi proporcional etnik në institucionet shtetërore;

- Zgjerimi i kompetencave të pushtetit lokal;

- Shekullarizimi i plotë kushtetues i shtetit;

- Vendosja e demokracisë konsensuale për çështjet që kanë të bëjnë me të drejtat

kombëtare, pengimi i procesit të majorizimit në lëmenjtë që janë të lidhur

drejtpërdrejt me të drejtat etnike;

- E drejta për komunikim të lirë dhe pa pengesa në hapësirën kulturore shqiptare.

Gjithashtu, në kuadër të këtij dialogu nënkuptohet edhe përfshirja e pjesëtarëve të

UÇK-së në forma të ndryshme të transformimit në profesione civile , duke përfshirë këtu

edhe institucionet qeverisëse.

201

Në kuadër të këtij dialogu, vëmendje e veçantë do t'i kushtohet:

- Rehabilitimit dhe risocializimit të plotë të gjithë pjesëtarëve të UÇK-së;

- Rindërtimit të fshatrave dhe shtëpive familjare që janë shkatërruar për shkak të

veprimit ushtarak, si edhe kujdesin për viktimat e konfliktit të armatosur

(invalidët e luftës, familjet e të vrarëve, jetimët etj.);

- Shërbimi ushtarak në ushtrinë e RM të kryhet në komunën e lindjes.

Me dialogun që do të zhvillohet brenda një tryeze të rrumbullakët të udhëheqësve

aktual të koalicionit qeverisës, që do të kryesohet nga Presidenti i Republikës, me

pjesëmarrjen e SHBA dhe BE-së, do të sigurohen forma të përshtatshme të vendosjes

konsensuale për pjesëmarrjen e faktorit politik shqiptar."313

Marrëveshja "e përfaqësuesve legjitim të partive politike të shqiptarëve", e datës

22 maj 2001, njëkohësisht është paraqitur edhe si parakusht që në institucionet e shtetit

dhe të qeverisë të fillojë dialogu për gjetjen e zgjidhjes politike për krizën e shkaktuar.

Kjo marrëveshje, në të njëjtën kohë, ia ka hapur dyert demilitarizimit. Në thelb,

Marrëveshja paraqet një ofertë mjaft të hapur për autoritetet e shtetit maqedonas për një

zgjidhje paqësore të krizës.

Megjithatë, në vend të dialogut dhe zbutjes së krizës, me refuzimin energjik të

ofertës për negociata, konflikti i armatosur përshkallëzohet. Duke pretenduar se konflikti

është "importuar" nga Kosova, kryeministri Lubço Georgievski dhe ministri i Punëve të

Brendshme, Lube Boshkovski, në mënyrë direkte kanë kontribuar në përshkallëzimin e

konfliktit të armatosur.314

Para dhe gjatë shpërthimit të konfliktit të armatosur të vitit 2001 kërkesat politike

të shqiptarëve në Maqedoni kanë qenë identike dhe si të tilla janë pranuar edhe nga

përfaqësuesit e UÇK-së. Disa pohojnë se përputhja e kërkesave politike të shqiptarëve

dhe të UÇK-së nuk është e rastësishme. Megjithatë, në mesin e këtyre, dy kërkesa janë

313 Teksti i Deklaratës është marrë nga M. Iseini: Zhvillimet në Maqedoni ..., op. cit. f..55-57. 314 Po aty, fq. 53.

202

themelore: kërkesa për ruajtjen e integritetit territorial dhe të sovranitetit e të karakterit

unitar të Republikës së Maqedonisë dhe kërkesa për një dialog - si një formë primare e

komunikimit për të zgjidhur të gjitha çështjet e pazgjidhura dhe problemet e

bashkëpunimit në aspektin e ndërtimit dhe të funksionimit të pushtetit qendror në

Maqedoni. Sipas Deklaratës së 25 prillit të vitit 2001, UÇK-ja para "opinionit" e ka

theksuar kërkesën "për ruajtjen e integritetit dhe të sovranitetit të Ish- Republikës

Jugosllave të Maqedonisë. 315 "Në dy ose tri Deklaratat e fundit të UÇK-së, të bëra

publike, është paraqitur qëndrimi që insiston në ruajtjen e integritetit territorial të

Maqedonisë dhe në dialogun midis palës maqedonase dhe shqiptare. Kjo natyrisht do të

çojë në përmirësimin e statusit të popullit shqiptar në drejtim të njohjes së statusit të

kombit-shtetformues ... përmes ndryshimeve të duhura të Kushtetutës dhe menjëherë më

pas – do të pasojë shpallja e armëpushimit të njëanshëm, që faktorit ndërkombëtar t'i

jepet mundësia të përballet me situatën reale."

Me rritjen dhe forcimin e retorikës antishqiptare dhe antiamerikane në disa media

të brendshme dhe ndërkombëtare, u paraqit fenomeni i deklaratave të shpeshta të

zyrtarëve të lartë të Maqedonisë, të cilët gjithnjë e më shumë e theksonin

domosdoshmërinë e respektimit të parimit të paprekshmërisë së kufijve ndërkombëtarë,

veçanërisht duke theksuar paprekshmërinë e kufijve shtetërorë të shtetit të ri të

Maqedonisë.

Megjithatë, maturia dhe mençuria më në fund fituan. Është vlerësuar që armët të

heshtin, për t'i hapur rrugë procesit të brendshëm politik. Marija Malevska, menjëherë

pas arritjes së Marrëveshjes së Prizrenit, në intervistën e saj për revistën New Balkan

Politics, duke shprehur mendimin e saj personal, ndër të tjera ka përfunduar: Në lidhje

me platformën e udhëheqësve të partive politike shqiptare për një veprim të përbashkët,

besoj se kjo platformë nuk është e pakuptimtë. Përkundrazi! Sepse, sipas kësaj platforme

është shprehur dëshira për ndërprerjen e veprimeve të armatosura dhe zgjidhjen e

problemeve nëpërmjet një procesi të brendshëm politik. Me këtë platformë kërkohen

315 Shih tekstin e Deklaratës, pika a.

203

reforma të cilat nuk do ta rrezikojnë integritetin e Maqedonisë; çfarëdo lloj ndarje në baza

etnike është në dëm të qytetarëve të Maqedonisë dhe të paqes në rajon. Me këtë nuk

kërkohet asgjë më tepër nga përfaqësuesit politikë të shqiptarëve se ajo që ata janë duke

kërkuar për më tepër se njëzet vjet. Në të kundërtën, unë do të thosha se ata kërkojnë më

pak... "316

4.2. Përpjekjet e bashkësisë ndërkombëtare

Menjëherë pas shfaqjes së UÇK-së, bashkësia ndërkombëtare, nëpërmjet

përfaqësuesve të saj, u bëri thirrje forcave relevante politike në Maqedoni dhe më gjerë

që në vend të luftës së armatosur të fillojnë negociatat dhe në këtë mënyrë të gjejnë një

zgjidhje e cila në Maqedoni do të kthente paqen dhe do të rivendoste stabilitetin.

Ashtu sikur edhe gjatë periudhës kohore që i parapriu shpërthimit të konfliktit

të armatosur dhe përfundimit të tij, bashkësia ndërkombëtare i ka kushtuar vëmendjen e

duhur Maqedonisë,317 për të mundur më lehtë që t'i zgjidh problemet dhe konfliktet e

mundshme. Le t'ia shtojmë kësaj edhe faktin se në marrëdhëniet e Maqedonisë me

fqinjët e saj, veçanërisht me Greqinë, Bullgarinë, Serbinë, Malin e Zi dhe Shqipërinë,

ende ekzistojnë disa çështje të pazgjidhura. Bullgaria e ka njohur Maqedoninë si shtet,

por nuk e pranon kombin maqedonas. Serbia, Mali i Zi dhe Shqipëria e njohin kombin

maqedonas, por Serbia dhe Mali i Zi (derisa ishin në shtetin e përbashkët federativ), e

kanë kushtëzuar njohjen e shtetit të Maqedonisë me zgjidhjen e mosmarrëveshjes me

Greqinë, kurse Shqipëria e ka njohur shtetin e Maqedonisë, me kusht që shteti të mos

mund t'i përket ekskluzivisht vetëm popullit maqedonas, por edhe shqiptarëve duhet t'u

316 Cituar nga M. Iseini: Zhvillimet në Maqedoni ..., op. cit. f. 53-54. 317 Më shumë për këtë shih: R. Vukadinoviç: Proširenje EU – dosezi i upiti, časopis „Međunarodne studije,

Zagreb, 2/2004, f. 11-14. Për më tepër shih: Starova, G.: Republika Makedonija i evropskite

integracijski procesi vo oblasta na trudot, botimi me titull „Evrointegracija na pravniot, političkiot i

opštestveniot sustav na Republika Makedonija“, materiale të tryezës së rrumbullakët për

pesëdhjetëvjetorin e themelimit të Fakultetit të Drejtësisë, Shkup, 2002, f. 253 - 256 dhe 264.

204

pranohet statusi i popullit shtetformues në shtetin e Maqedonisë. Greqia nuk e pranon

emrin "Maqedoni" - pasi që ky emër korrespondon me emrin e krahinës së saj në

Greqinë e veriut. Rreth kësaj mosmarrëveshjeje sidomos gjatë vitit 2007 ka qenë e

angazhuar edhe OKB-ja.

Përveç kësaj, në krahasim me shtetet fqinje, popullsia dhe territori i Maqedonisë

janë më të voglit, kurse potencialet ushtarake dhe ekonomike janë më të dobëtit ose bëjnë

pjesë në grupin e më të dobëtëve. Për këto arsye, as nuk mund të pritet që ushtria e saj do

të mundej që me sukses të luftonte kundër njësive të brendshme dhe të jashtme

paramilitare dhe në të njëjtën kohë kundër ushtrive të shteteve fqinje (eventualisht edhe

shteteve të tjera). Paqja në rajon është kusht për mbijetesën e Maqedonisë si shtet.318

Prandaj, edhe sipas mendimit të përfaqësuesve më të lartë të pushtetit dhe të shtetit në

Maqedoni, derisa ajo të forcohet dhe të zhvillohet, ka qenë e nevojshme që në territorin e

Maqedonisë të jenë prezent përfaqësuesit përkatës të bashkësisë ndërkombëtare me forcat

ushtarake ndërkombëtare, nën patronazhin e Kombeve të Bashkuara apo të NATO-s.

318 Për më shumë shih: S. Dimovski: Osnovi na nacionalnata odbrana na Republika Makedonija, Shkup,

Globus, 1996, f. 2.

205

5. PËRFUNDIME PËR KREUN E TRETË

Sa i përket realizimit të shpejtë të objektivave dhe detyrave të caktuara, si në

aspektin e ndërtimit dhe forcimit të shtetit të porsakrijuar, ashtu edhe në fushën e

bashkëpunimit me NATO-n dhe BE-në, Maqedoninë nuk e ka penguar vetëm gjendja e

marrëdhënieve ndërkombëtare në teritorin e ish Jugosllavisë dhe më gjerë, por përveç

kësaj, shteti prej fillimi hyri në procesin kompleks të tranzicionit, kështu që arritja e

objektivave dhe detyrave të dëshiruara hasi në vështirësi të rënda të brendshme. Këto

vështirësi dhe probleme të cilat u paraqitën, prej fillimi e kanë ndjekur Maqedoninë nga

shpallja e pavarësisë dhe e kanë shoqëruar edhe më vonë gjatë zhvillimit të saj.

Veçanërisht mund t'i theksojmë vështirësitë dhe problemet që janë të lidhura ngushtë me

strukturën kushtetuese dhe politike të institucioneve shtetërore, shoqërore dhe politike

lidhur me pozitën dhe të drejtat e shqiptarëve dhe rolin e tyre në sistemin e përgjithshëm

politik, ekonomik dhe juridik të shtetit.

Në këtë pjesë të punimit veçanërisht është theksuar fakti se gjendja e

marrëdhënieve të krijuara nga pasojat e luftërave që ndodhën në rajon, të shkaktuara nga

ndryshimet paralele dhe dramatike, madje edhe radikale që ndodhën në pothuajse të

gjitha shtetet e Evropës Lindore, kanë pasur ndikim të madh në rritjen dhe forcimin e

tensioneve sociale dhe të tjera në Maqedoni, para së gjithash për shkak të stagnimit të

dukshëm ekonomik që nga fillimi dhe, pastaj, për shkak të stagnimit në zhvillimin e

përgjithshëm ekonomik. Kjo gjendje, në një mënyrë të caktuar, ka ndikuar drejtpërdrejt

në rritjen e tensioneve mes maqedonasve, që e përbëjnë shumicën e popullsisë dhe

bashkësisë shqiptare, duke mos përjashtuar edhe tensionet midis pjesëtarëve të

bashkësive të tjera kombëtare, etnike dhe fetare. Këto vështirësi dhe probleme që janë

theksuar nga fillimi i krijimit të shtetit të ri dhe që janë paraqitur dhe analizuar gjerësisht

në kuadër të këtij kreu, përbëhen nga kërkesat për të reformuar shumicën e funksioneve

publike, siç janë: arsimi dhe shëndetësia, administrata publike dhe shtetërore

(administrata, ushtria dhe policia), dhe pushteti zgjedhor etj. pa dyshim kanë penguar

206

ndjeshëm zbatimin e Marrëveshjes së Stabilizim-Acocimit, e cila hyri në fuqi në fillim të

vitit 2001. Për më tepër, këto vështirësi dhe probleme në pranverën e vitit 2001 edhe çuan

deri në konfliktin e armatosur që ishte organizuar nga pjesëtarët e bashkësisë shqiptare,

që i solli në pikëpyetje edhe vetë themelet e shtetit të sapokrijuar të Maqedonisë.

Në këtë krye i është kushtuar vëmendje analizës së defekteve të sistemit politik

dhe juridik të shtetit, në lidhje me mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të bashkësive

kombëtare dhe fetare, sidomos të shqiptarëve. Këto mangësi, sipas mendimit tonë, kanë

qenë pengesat e para dhe kryesore të atij sistemi, për të vazhduar rrugën për arritjen e

objektivave të Marrëveshjes së Stabilizim-Acocimit, si dhe për të arritur konceptin e

sistemit politik, ekonomik dhe juridik të Maqedonisë, të cilin në të ardhmen patjetër

duhet ta ndërtojë .

"Pyetja e (mos) pjesëmarrjes së bashkësisë shqiptare në krijimin dhe funksionimin

e organeve të shtetit dhe të pushtetit në Maqedoni, edhe pse kjo ishte vënë në dukje

relativisht herët, qysh në fazën e përgatitjes së Kushtetutës së parë të vitit 1991, në fazën

e parë të implementimit të Marrëveshjes së Stabilizim-Acocimit u shfaq me të gjithë

mprehtësinë e saj dhe u paraqit si një çështje, zgjidhja e së cilës nuk mund të shtyhej më

tej. Ashtu sikurse që është theksuar në mënyrë të qartë edhe në kuadrin e këtij kreu ,

përkundër faktit se në bazë të pluralizmit, të projektuar nga Kushtetuta e vitit 1991, është

lejuar krijimi dhe funksionimi i partive politike të cilat edhe u themeluan, por në baza

nacionale, me një anëtarësi kryesisht njënacionale. Si të tilla, as partitë politike të

shqiptarëve nuk kanë mundur të kontribuojnë aq sa duhet që për pozitën juridike-

politike të shqiptarëve dhe të bashkësive kombëtare, etnike dhe fetare në Maqedoni të

gjendet një zgjidhje e pranueshme për të gjithë.

Megjithatë, në fillim të shekullit të 21-të kërkesat për zgjidhjen e këtyre

problemeve të cilat janë theksuar gjithnjë e më shumë, më shpesh dhe në mënyrë më të

organizuar, janë shqyrtuar dhe analizuar në kuadër të këtij kreu. Paraqitjet intensive për

gjetjen e zgjidhjeve nga njëra anë, dhe zvarritja e gjetjes së zgjidhjes për çështjet e

përmendura, nga ana tjetër, pa dyshim se shpejt e sollën rritjen e tensioneve ndëretnike,

deri në nivelet më të larta. Kjo, ndër të tjera, shkaktoi që në fillim të vitit 2001 në

territorin e Maqedonisë të shfaqen formacionet e para ushtarake të organizuara, të

207

quajtura Ushtria Çlirimtare Kombëtare (UÇK), të cilat së shpejti, në pranverën e vitit

2001, filluan edhe me veprimet luftarake, të cilat, pas përpjekjeve të mëdha të faktorëve

politik të brendshëm dhe ndërkombëtarë, vetëm kah mesi i vitit të njëjtë arritën që me

mjete politike të ndërpriten me nënshkrimin dhe hyrjen në fuqi të Marrëveshjes së Ohrit.

208

KREU I KATËRT

MARRËVESHJA E OHRIT BAZË POLITIKO – JURIDIKE PËR INTEGRIMIN

E MAQEDONISË NË NATO DHE NË BASHKIMIN EVROPIAN

1. MARRËVESHJA E OHRIT – I JEP FUND KONFLIKTIT TË ARMATOSUR TË VITIT 2001

Me Marrëveshjen e Ohrit, forcat politike përpiqeshin që me anë të marrëveshjeve

të reja kushtetuese, që me akte më të përshtatshme ligjore dhe të tjera të përgjithshme, t'i

japin fund konfliktit të armatosur dhe të eliminojnë, jo vetëm vatrat e mundshme të

konfliktit, por edhe pengesat e mundshme politike dhe juridike me qëllim të rregullimit të

sistemit të tillë politiko-juridik që mund realisht të parandalojë shpërthimin e tij të

serishëm.

Konflikti i armatosur midis forcave maqedonase të sigurisë dhe të formacioneve

të armatosura të UÇK (Ushtrisë Çlirimtare Kombëtare) filloi në shkurt të vitit 2001. Në

këto konflikte më shumë se dyqind njerëz humbën jetën. Forcat e Rendit (ushtria dhe

policia) kanë humbur rreth gjashtëdhjetë pjesëtarë. Më shumë se 100,000 njerëz u

zhvendosën, një pjesë në vend, ndërsa një numër më i vogël strehim gjetën përtej kufijve

të Maqedonisë.

Konflikti i armatosur i vitit 2001 u ndalua me Marrëveshjen e Ohrit, e cila erdhi

me ndërmjetësimin e Bashkimit Evropian (Fransua Leotar) dhe Shtetet e Bashkuara të

Amerikës (James Perdue).

Mirëpo, edhe pse me Marrëveshjen e Ohrit, pa dyshim, u shënua një hap i

rëndësishëm përpara drejt vendosjes së marrëdhënieve të reja , në thelb të ndryshme

shoqërore dhe politike në Maqedoni, nuk u hoqën të gjitha pengesat që edhe deri atëherë

pengonin arritjen e barazisë së plotë të qytetarëve, që fundi fundit do të thotë se me të nuk

janë hequr as të gjitha kërcënimet e mundshme për ekzistencën e shtetit të Maqedonisë.

209

Prandaj, as sot, as në shkencë, e as në jetën praktike të Maqedonisë ende nuk

është arritur uniteti në qëndrimet se me Marrëveshjen e Ohrit është shmangur rreziku për

sigurinë kombëtare të Maqedonisë. Kështu, Tataloviq konsideron se Maqedonia,

përkundër pritjeve, madje edhe parashikimet, ka pak gjasa për mbrojtjen e suksesshme të

pavarësisë së fituar "pa ndihmë nga jashtë." Për më tepër, sipas Tataloviq: "Në

kundërshtim me parashikimet, Maqedonia pas vendosjes së pavarësisë nuk arriti të ruajë

pavarësinë, pavarësisht nga problemet e shumta të brendshme dhe kërcënimeve të

jashtme. Për sigurinë e Maqedonisë ka ndikuar edhe zgjidhja e suksesshme e pozitës së

pakicave kombëtare, e në veçanti e pakicës më të madhe kombëtare shqiptare.

Megjithatë, edhe pas dhjetë vjet që nga arritja e pavarësisë, Maqedonia nuk i eliminoi

shkaqet thelbore të rrezikimit të sigurisë së vetë kombëtare. Disa prej tyre, sikurse

gjendja në Kosovë, madje janë edhe më të rrezikshme. Në rast të konfliktit të armatosur

që mund të shpërthejë në Maqedoni, duke pasur parasysh zhvillimin ekonomik, pastaj

fuqinë politike dhe ushtarake, janë të vogla gjasat për një mbrojtje të suksesshme, pa

ndihmën e jashtme në një luftë të mundshme me forcat si-ushtarake të brendshme dhe

eventualisht me ushtritë e disa shteteve fqinje. Përvojat e konfliktit në vitin 2001 tregojnë

se në rast të shpërthimit të konfliktit të ri, Maqedonia vështirë se mund të ruajë

integritetin dhe pavarësinë e vet pa ndihmën dhe bashkëpunimin konstruktiv me të gjithë

fqinjët dhe komunitetin ndërkombëtar ... ".319

Marrëveshja e Ohrit i jep një elan të ri dhe hap perspektivën e re për Maqedoninë

në drejtim të arritjes së një zgjidhje të pranuar gjerësisht: për integrimin e plotë në

institucionet Euro-Atlantike. Prandaj, shqyrtimi i rrjedhave të reformave serioze në

strukturën e përgjithshme shoqërore dhe institucionale të shtetit që, pas hyrjes në fuqi të

Marrëveshjes së Ohrit, sidomos janë manifestuar përmes ndryshimeve në rregullimin

kushtetues, politik dhe ekonomik të Maqedonisë - shtrohet si një detyrë primare. Sepse

Marrëveshja e Ohrit, përveç që plotësisht e ndërpreu konfliktin e krijuar, i përcakton edhe

drejtimet themelore të aktiviteteve politike: në vendosjen e bazave të barazisë së të gjithë

prestarëve të grupeve kombëtare dhe të grupeve minoritare, në vendosjen e suazave

319 Shih: S. Tataloviç, Etnički sukobi i europska sigurnost, Zagreb, 2003. f. 185 – 186.

210

juridike për zhvillimin e mëtejmë ekonomik dhe të përgjithshëm, duke i eliminuar në këtë

mënyrë të gjitha pengesat jashtë natyrës ekonomike që deri atëherë e pengonin realizimin

e suksesshëm të bashkëpunimit të Maqedonisë dhe fqinjëve të saj të drejtpërdrejtë, por

edhe të marrëdhënieve të vendosura kontraktuale ndërmjet saj dhe shtete të tjera, sidomos

të shteteve anëtare të BE-së .

1.1. Parimet themelore të Marrëveshjes së Ohrit

Marrëveshja e Ohrit320 është hartuar në katër pjesë. Pjesa e parë është teksti i vetë

Marrëveshjes së Ohrit, pjesa tjetër përmban tekstet e amendamenteve të Kushtetutës së

Republikës së Maqedonisë,321 kreu i tretë jep udhëzime për ndryshimet e teksteve të

ligjeve me të cilët do të zbatohen dispozitat e caktuara të Marrëveshjes së Ohrit, kurse

kreu i katërt përmban planin për implementimin e Marrëveshjes së Ohrit. Kështu,

konsiderojmë, në rastin e Maqedonisë realisht është pasqyruar qëndrimi i prof. Tataloviq,

sipas të cilit: "Në rregullimin e pozitës së pakicave kombëtare, Maqedonia ka përdorur

maksimalisht shërbimet e mira të ndërmjetësve të Konferencës Ndërkombëtare për ish-

Jugosllavinë, të ekspertëve të Këshillit të Evropës dhe të Komisionarit të Lartë për

Pakicat Kombëtare të OSBE-së. Me ndihmën e tyre profesionale dhe financiare është

zhvilluar një sistem gjithëpërfshirës për mbrojtjen e të drejtave të pakicave nacionale që

përmbajnë: pjesëmarrjen politike të pakicave nacionale, arsimimin dhe media në gjuhën e

tyre, si dhe mbrojtjen ligjore. Kjo tregon se Maqedonia në zgjidhjen e konflikteve etnike

320 Për tekstin e Marrëveshjes së Ohrit në anglisht dhe në gjuhën maqedonase, e cila është nënshkruar në

Shkup më 13 Gusht 2001., shih: http://www.president.gov.mk, në gjuhën shqipe shih:

http://www.bdi.org.mk, 321 Ndryshimet kushtetuese janë miratuar dhe janë pjesë përbërëse e sistemit kushtetues: miratuar në

seancën e Kuvendit të Republikës së Maqedonisë më 16 Nëntor 2001. vit. Për tekstin e miratuar

amendamentet kushtetuese. IV, V, VI., VII., VIII., IX., X, XI, XII.., XIII., XIV., XV., XVI, XVII.

dhe XVIII. shih: Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë nr. 91/2001.

211

u përcaktua për politikën e udhëheqjes së dallimeve (arbitrazhi, intervenimi i palës së

tretë, autonomisë, konsocijativizmit ose ndarjes së pushtetit). "322

Në pjesën hyrëse të Marrëveshjes së Ohrit thuhet se i gjithë teksti është një kuadër

brenda së cilës në të ardhmen në Maqedoni do të sigurohet demokracia dhe do të

mundësohet zhvillimi dhe bashkimi i marrëdhënieve ndërmjet Maqedonisë dhe

komunitetit Euro-Atlantik.

Detyra kryesore e Marrëveshjes së Ohrit përbëhet në promovimin e zhvillimit

paqësor dhe harmonik të shoqërisë civile që do të sigurojë respektimin e identitetit etnik

dhe interesat e të gjithë qytetarëve të Maqedonisë. Në realizimin e këtyre objektivave,

shoqëria dhe shteti i Maqedonisë, do të udhëhiqet nga parimet bazë të përcaktuara në

Marrëveshjen e Ohrit, e që përbëjnë bazën e veprimit, jo vetëm për realizimin e detyrave

nga Marrëveshja e Ohrit, por edhe për zgjidhjen e të gjitha çështjeve dhe problemeve të

ardhshme, të cilat mund të paraqiten në procesin e vazhdueshëm të arritjes së qëllimeve

të caktuara.

1. Duke pasur parasysh rrethanat që paraprinë, në Marrëveshjen e Ohrit në plan të

parë është një parimi mospërdorimit të mjeteve të dhunshme, të cilat do të synonin

arritjen e ndonjë qëllimi politik. Prandaj, si parim kalimtar i Marrëveshjes së Ohrit është

përcaktuar që pa kushte dhe plotësisht refuzohet përdorimi i mjeteve të dhunshme për të

arritjen e qëllime politike; vetëm me zgjidhje paqësore politike mund të garantohet

stabiliteti dhe demokracia e Maqedonisë.

2. Marrëveshja e Ohrit padyshim konfirmon: "mos-shkeljen e sovranitetit dhe

integritetin territorial të Maqedonisë"; është i paprekshëm edhe karakteri i saj unitar. Për

më tepër, me Marrëveshje përcaktohet që karakteri i tillë i shtetit të Maqedonisë "duhet të

ruhet."

3. Marrëveshja gjithashtu parashikon me programin: "Duhet të ruhet karakteri

multietnik i shoqërisë më të gjerë maqedonase", karakteri i tillë, karakteri i shoqërisë

multietnike, duhet të gjejë reflektim në jetën e përditshme publike.

322 S. Tataloviç, Etnički sukobi i europska sigurnost, Zagreb, 2003., faq. 178.

212

4. Parimi i katërt i Marrëveshjes së Ohrit promovon dhe mjete me të cilat do të

sigurohet zhvillimi i tillë i Maqedonisë, i cili do të jetë në përputhje me parimet

themelore tashmë të përcaktuara, kurse edhe me zhvillimin e ardhshëm të rrethimit.

Kështu, redaktorët e Marrëveshjes së Ohrit, në fakt, pasi ishin të preokupuar me çështjen

e ardhmërisë së shtetit të Maqedonisë, ndjenë nevojën e mbajtjes së llogarisë edhe për të

nesërmen e Maqedonisë. Për këtë qëllim është theksuar se rrjedha e natyrshme e

zhvillimit dhe pjekjes së Maqedonisë si një shtet modern dhe demokratik, duhet

vazhdimisht të sigurojë Kushtetutën. Nëpërmjet përcaktimit të kornizave sistemore,

Kushtetuta do të mundësojë vazhdimisht të plotësohen nevojat e qytetarëve të saj në

përputhje me standardet më të larta ndërkombëtare, me atë që edhe vetë këto standarde

ndërkombëtare do të avancohen vazhdimisht.

5 Parimi i pestë i Marrëveshjes së Ohrit qartë niset nga qëndrimi sipas të cilit

zhvillimi i vetëqeverisjes lokale është me rëndësi thelbësore për pjesëmarrjen e

qytetarëve në jetën e shoqërisë demokratike, si dhe për nxitjen e përpjekjeve për

avancimin dhe zgjerimin e identitetit të bashkësive. Për këtë arsye edhe ky parim

përfshihet midis parimeve themelore të Marrëveshjes së Ohrit, me të cilat forcat

subjektive në Maqedoni do të udhëhiqen në përpjekjet e tyre dhe po punon në realizimin

e qëllimeve dhe objektivave të Marrëveshjes së Ohrit, pra, në krijimin e një shteti

modern, demokratik, i cili do të jetë përgjithmonë do të kujdeset dhe mundësojë

plotësimin e nevojave të qytetarëve të saj në përputhje me standardet më të larta

ndërkombëtare.

1.2. Rëndësia e dispozitave të Marrëveshjes së Ohrit

1) Marrëveshja e Ohrit në mënyrë të qartë e përcakton detyrimin për ndërprerjen e

të gjitha armiqësive; grupet e armatosura etnike shqiptare kanë marrë obligim për

çarmatimin e plotë dhe vullnetar; njësitë e NATO-s janë të autorizuara që me

aktin e veçantë të zbatojnë këtë dispozitë në praktikë.323

323 Teksti i këtyre dispozitave në gjuhën angleze është si më poshtë:

213

Marrëveshja e Ohrit, pushtetit lokal i kushtonë një rëndësi të duhur. Para së

gjithash, niset nga nevoja që në atë rajon të ndryshojë rregullimin kushtetues, të

përshtat legjislacionin dhe në këtë mënyrë të sigurojë pjesëmarrjen e suksesshme

dhe reale në qeverisjen lokale. Me këtë dispozitë përcaktohen autorizimet e

rëndësishme të autoriteteve lokale, si dhe afatet e miratimit të tyre.324

“2. Cessation of Hostilities

2.1.The parties underlines the importance of the commitments of July 5, 2001. There shall be a complete

cessation of hostilities, complete voluntary disarmament of the ethnic Albanian armed groups and their

complete voluntary disbandment. They acknowledge that a decision by NATO to assist context will

require the establishment of a general, unconditional and open-ended cease-fire, agreement on a

political solution to the problems of this country, a clear commitment by the armed groups to voluntary

disarm, and acceptance by all the parties of the conditions and limitations under which the NATO

forces will operate.”

324 Me Amendamentin VI kushtetues në Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë u krijuan mundësitë e

përfaqësimit të drejtë dhe adekuat të qytetarëve në organet qeveritare dhe në të gjitha institucionet e

tjera publike në të gjitha nivelet, që i përkasin të gjitha bashkësive, kurse edhe me Amandamentin

kushtetues XVI në Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë është përcaktuar se pushteti lokal

rregullohet me ligj i cili paraprakisht duhet të miratohet nga një procedurë të përcaktuar në Kushtetutë.

Tekstet e këtyre Amandamenteve, shih "Fletorja Zyrtare e Republikës së Maqedonisë" nr.

91/2001. Teksti i këtyre dispozitave në gjuhën angleze është si më poshtë:

“3. Development of Decentralized Government

3.1. A revised Law on Local Self-Government will be adopted that reinforces the powers of elected local

officials and enlarges substantially their competencies in conformity with the Constitution (as amended

in accordance with Annex A) and the European Charter on Local Self-Government, and reflecting the

principle of subsidiarity in effect in the European Union. Enhanced compentencies will relate

principally to the areas of public services, urban and rural planning, environmental protection, local

economic development, culture, local finances, education, siocial welfare, and health care. A law on

finansing to enable local governments to fulfill all of their responsibilities.

3.2. Boundaries of municipalities will be revised within one year of the completion of a new census, which

will be conducted under international supervision by the end of 2001. The revision of the municipal

boundaries will be effectuated by the local and national authorities with international participation.

214

2) Me ndryshimet e duhura në Kushtetutë dhe të ligjeve është përcaktuar nevoja për

zbatimin konsekuent të parimit të mos-diskriminimit dhe të parimit të

përfaqësimit të drejtë në kryerjen e detyrave të autoritetit publik. Pra, me

Marrëveshjen e Ohrit përcaktohen edhe fusha të pushtetit që në parim ndalohet

diskriminimi dhe parimi i përfaqësimit të drejtë do të aplikohet. Këto janë, para së

gjithash, shërbimet publike në kuadër të cilave vendoset në mënyrë meritore për

të drejtat individuale, familjare dhe pronësore të qytetarëve, si dhe për çështje të

tjera publike-juridike.325

3.3. In order to ensure that police are aware of and responsive to the needs and interests of the local

population, local heads of police will be selected by municipal councils from listes of candidates

proposed by the Ministry of Interion, and will communicate regulary with the councils. The Minsitry of

Interior will retain the authority to remove local heads of police in accordance with the law.” 325 Teksti i këtyre dispozitave në gjuhën angleze është si më poshtë:

“4. Non-Discrimination and Equitable Representation

4.1. The principle of non-discrimination and equal treatment of all under the law will be respected

completely. This principle will be applied in particular with respect to employment in public

administration and public enterprises, and acces to public finansing for business development.

4.2. Laws regulating employment in public administration will include measures to assure equitable

representation of communities in all central and local public bodies and at all levels of employment

within such bodies, while respecting the rules concerning competence and integrity that govern public

adminsitration. The authorities will take action to correct present imbalances in the composition of the

public administration, in particuar through the recruitment of members of under-represented

communities. Particular attention will be given to ensuring as rapidly as possible that the police servises

will generally reflect the composition and distribution of the population of Macedonia, as specified in

Annex C.

4.3. For the Constitutional Court, one-third of the judges will be chosen by the Addembly by a majority of

the total number of Representatives that includes a majority of the total number of Representatives

claiming to belong to the communities not in the majority in the population of Macedonia. This

procedure also will apply to the election of the Ombudsman (Public Attorny) and the elevtion of three

of the members of the Judicial Council.”

215

3) Megjithatë, "prerja" më e thellë është bërë në fushën e arsimit dhe të përdorimit të

gjuhëve të pakicave kombëtare. Me Marrëveshja e Ohrit në këtë fushë është

përcaktuar që arsimi fillor dhe i mesëm të zhvillohet në gjuhën amtare. Programet

mësimore për këtë nivel të arsimit dhe të shkollimit janë të unifikuar. Institucionet

e arsimit të lartë në gjuhën e pakicës që ka të paktën 20 % të popullatës së

përgjithshme të Maqedonisë financohet nga arka e shtetit. Gjatë regjistrimit në

studimet e larta, kandidatët që i përkasin ndonjë pakice kombëtare duhet të

diskriminohet pozitivisht gjithnjë derisa të arrihet një përqindje që korrespondon

me përqindjen e numrit të përgjithshëm të asaj pakice që i përkasin studentët e

diskriminuar pozitivisht.

Dispozitat e veçanta i janë kushtuar të drejtës së përdorimit të gjuhës dhe alfabetit

përkatës të pakicave kombëtare.326

326 Më shumë në tekstin integral të pikës 4 të Marrëveshja e Ohrit, e cila në anglisht është:

“6. Education and Use of Languages

6.1. With respect to primary and secondary education, instruction will be provided in the student’s native

languages, while at the same time uniform standards for academic programs will be applied throughout

Macedonia.

6.2. State funding will be provided for university level education in language spoken by at least 20 percent

of the population of Macedonia, on the basis of specific agreements.

6.3. The principle of positive discrimination will be applied in the enrolment in State universities of

candidates belonging to communities not in the majority in the population of Macedonia until enrolment

reflects equitably the composition of the population of Macedonia.

6.4. The official language throughout Macedonia and in the international relations of Macedonia is the

Macedonian language.

6.5. Any other language spoken by at least 20 percent of the population is also an official language, as set

forth herein. In the organs of Republic of Macedonia, any official language other than Macedonian may

be used in accordance with the law, as further elaborated in Annex B. Any person living in a unit of

216

1.3. Dispozitat e tjera të Marrëveshjes së Ohrit

1. Me Marrëveshjen e Ohrit Maqedonia po bënë një kthesë në drejtim të ri-

rregullimit të bazave të marrëdhënieve shoqërore e politike në të, duke forcuar me këtë

themelet e riorganizimit institucional, në mënyrë që të aftësohet për realizimin e

detyrimeve të marra nga Marrëveshja e Stabilizim-Asocimit, me çka i hapet rruga drejt

integrimit të plotë në institucionet euro-atlantike. Përcaktimi i tillë i qartë i Maqedonisë

mund të dallohet edhe nga vetë preambula, në të cilën është theksuar se Marrëveshja e

Ohrit paraqet një "kornizë harmonike për sigurimin e ardhmërisë së demokracisë në

Maqedoni." Marrëveshja e më tej " mundëson zhvillimin më të ngushtë dhe më të

integruar të marrëdhënieve ndërmjet Republikës së Maqedonisë dhe komunitetit Euro-

Atlantik". Marrëveshja e Ohrit "promovon një zhvillim më të qetë dhe harmonik të

shoqërisë civile, duke respektuar identitetin etnik dhe interesat e të gjithë qytetarëve të

Maqedonisë".

2. Duke përcaktuar si një parim themelor përdorimin "e përgjithshëm dhe të

pakushtëzuar" të përdorimit të forcës "për realizimin e qëllimeve politike", institucionet

dhe partitë politike në Maqedoni me Marrëveshjen e Ohrit padyshim përcaktohen për një

"zgjidhje paqësore", sepse vetëm një zgjidhje e tillë mund të "garantojë një të ardhme të

liocal self-government in which at least 20 percent of the population speaks an official language other

than Macedonian may use any official language to communicate with the regional office of the central

government with responsibility for that municupality; such an office reply in that language in addition

to Macedonian. Any person may use any official language to communicate with a main office of the

central government, which will reply in that language in addition to Macedonian.

6.6. With respect to lokal self-government, in municipalities where a community comrises at least 20

percent of the population of the municipality, the language of that community will be used as an

official language in addition to Macedonian. With respect to languages spoken by less than 20 percent

of the population of the municipality, the local authorities will decide democratically on their use in

public bodies.

6.7. In criminal and civil judicial proceeding at any level, an accused person or any party will have the right

to translation at State expense of allproceedings as well as documents in

217

qëndrueshme dhe demokratike për Maqedoninë", të sigurojë "Sovranitetin dhe

integritetin e plotë territorial të Maqedonisë," pastaj "Karakterin real shumetnik të

shoqërisë më të gjerë maqedonase" dhe të shtetit, si dhe plotësimin e nevojave "e të gjithë

qytetarëve të saj në pajtime me standardet më të larta ndërkombëtare".

3.Është me rëndësi, përcaktimi përfundimtar i institucioneve dhe partive politike

të Maqedonisë që në të sigurojë demokraci dhe jetë demokratike, që padyshim kërkon

përparim dhe respektim të vazhdueshëm të identitetit të qytetarit si dhe të komuniteteve

qytetare dhe etnike. Prandaj, zhvillimit të vetëqeverisjes lokale në Marrëveshjen e Ohrit i

jepet një vend i rëndësishëm, duke e formuluar atë si "shumë të rëndësishëm" për

pjesëmarrjen e qytetarëve në jetën demokratike, për zhvillimin dhe për përparimin e

pozitës dhe identitetit të saj në shoqërinë më të gjerë të Maqedonisë.

4. Një angazhim shumë i rëndësishëm i institucioneve shtetërore dhe i partive

politike të Maqedonisë, ka të bëjë me qasjen për zgjidhjen e konfliktit dhe ndërprerjen e

armiqësive të shkaktuara nga konflikti i armatosur. Me Marrëveshjen e Ohrit, para së

gjithash, u afirmua në mënyrë të qëndrueshme vullneti politik si i institucioneve

shtetërore ashtu edhe i partive politike që të pushojnë me të gjitha armiqësitë, pastaj të

çarmatosen vullnetarisht të gjitha grupet e armatosura dhe të shpërbëhen të gjitha këto

grupe.

Midis dispozitave më kryesore të Marrëveshjes së Ohrit, padyshim është dispozita

me të cilën institucionet dhe partitë politike të Maqedonisë e ftojnë Aleancën e NATO-s,

duke ia besuar zbatimin e dispozitave për ndërprerjen e plotë dhe të pakushtëzuar të

armiqësive dhe çarmatimin e tërësishëm dhe vullnetar të grupeve të armatosura dhe

shpërbërjen e tyre vullnetare. "Palët (Marrëveshja e Ohrit – vërejtje e autorit) pranojnë:

- përcaktimin e NATO-s që të ndihmojë;

- nevojën për vendosjen e armëpushim të përgjithshëm, ndërprerjen e pakushtëzuar

dhe të pakufizuar të zjarrit;

- nevojën dhe pajtueshmërinë për zgjidhjen politike të problemit - konfliktit të

armatosur;

218

- deklaratën e grupeve të armatosura që të çarmatosen vullnetarisht;

- kushtet dhe kufizimet në kuadër të cilave do të veprojnë forcat e NATO-s, gjatë

procesit të arritjes së armëpushimit të përgjithshëm, të pakushtëzuar dhe të

pakufizuar të ndërprerjes së zjarrit.

5. Njëra nga përcaktuesit më të rëndësishëm programor të institucioneve shtetërore

dhe të partive politike të Maqedonisë, që gjeti bazat në Marrëveshjen e Ohrit, ka të bëjë

me zhvillimin e pushtetit të decentralizuar. Në dispozitën eksplicite327 të Marrëveshjes së

Ohrit thuhet se:

- Ligji për vetëqeverisjen lokale do të revidohet dhe se me këtë do të forcohen

kompetencat e përfaqësuesve të zgjedhur vendor dhe do të rriten kompetencat e

tyre në përputhje me Kushtetutën dhe me Kartën Evropiane të Vetëqeverisjes

Lokale;

- Me Kushtetutë dhe Ligj do të sigur0het zbatimi i parimit të organizimit dhe

ndërlidhjes vertikale, e cila aktualisht realizohet në kuadër të Bashkimit Evropian;

- Të rriten kompetencat e organeve vetëqeverisëse lokale, para së gjithash, në

fushën e shërbimeve publike, të planifikimit urban dhe rural, të mbrojtjes së

mjedisit, të zhvillimit ekonomik lokal, të financave lokale, të arsimit, mirëqenies

sociale dhe të mbrojtjes shëndetësore, dhe se do të

- Miratohet Ligji për financimin e vetëqeverisjes lokale, në mënyrë që të sigurohet

një sistem i përshtatshëm i financimit që do t’iu mundësojë autoriteteve lokale që

në praktikë të realizojnë kompetencat e dhëna.

Me qëllim të sigurimit të suksesit sa i përket realizimit të orientimit programor në

drejtim të zhvillimit dhe përmirësimit të vetëqeverisjes lokale, institucionet shtetërore dhe

partitë politike të Maqedonisë vendosën të zbatojnë regjistrimin e përgjithshëm të

popullatës dhe ta korrigjojnë, përkatësisht ta "harmonizojnë", "ti rishikojnë kufijtë e

komunave". Sikurse thuhet në Marrëveshjen e Ohrit, regjistrimi i ri do të bëhet nën

327 Shiko dispozitat e paragrafeve 3.1., 3.2. dhe 3.3. dhe pika 3 e Marrëveshjes së Ohrit.

219

"kontrollin ndërkombëtar", kurse brenda një viti pas regjistrimit të popullatës "do të

rishikohen kufijtë e komunave". Rishikimi i kufijve komunal do të zbatohet nga

autoritetet lokale dhe kombëtare me "pjesëmarrjen ndërkombëtare".

6. Me rëndësi të jashtëzakonshme është përcaktimi i institucioneve shtetërore dhe

i partive politike të Maqedonisë për kriteret e caktuara në të cilët do të mbështetet

realizimi praktik i parimeve të mos-diskriminimit dhe të drejtësisë në procesin e

konstituimit të gjitha organeve dhe organizatave të pushtetit dhe të shtetit, si dhe realizimi

i të drejtave personale dhe lirive të qytetarëve të Maqedonisë gjatë realizimit të drejtave

në bazë të punës dhe marrëdhënieve të punës, arsimit dhe mbrojtjes shëndetësore, të

ushtrimit të funksioneve publike dhe private, të emërimit dhe kryerjes së funksioneve të

pushtetit, etj328

Duke afirmuar parimin e barazisë dhe mos-diskriminimit të qytetarëve të

Maqedonisë para ligjit, institucionet shtetërore dhe partitë politike të Maqedonisë, pa

mëdyshje deklarohen "për respektimin e parimit të mos-diskriminimit dhe të trajtimit të

barabartë e të gjithë personave para ligjit". "Në rastin e Maqedonisë, komuniteti

ndërkombëtar dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës si fuqi udhëheqëse botërore kuptuan

në kohë se problemet në marrëdhëniet etnike nuk mund të zgjidhet me armë. Përkundrazi,

në këtë rast përdorimi i forcës ushtarake po bëhet pjesë e problemit, që pastaj bëhen më të

vështirë për t'u zgjidhur".329 Është theksuar sidomos në Marrëveshjen e Ohrit, se ky

parim do të zbatohet veçanërisht në procesin e punësimit në administratën dhe

ndërmarrjet publike, si dhe gjatë qasjes në fondet publike me të cilët financohet zhvillimi

i aktiviteteve afariste. Përveç kësaj, me qëllim të forcimit të përgjegjësisë politike të

autoriteteve publike në fushën e punësimit në administratën publike, me Marrëveshjen e

Ohrit parashikohet kategorikisht detyrimi i bartësit të këtij aktiviteti që në ligje, me të

cilët rregullohet punësimi në administratën publike, të vendosen masa të atilla me të cilat

do të sigurohet përfaqësimi i drejtë në të gjitha organet qendrore dhe lokale publike,

328 Shiko dispozitat e paragrafit 4.1., 4.2. dhe 4.3 pika 4 e Marrëveshjes së Ohrit. 329 S. Tatalovic, Etnički sukobi i europska sigurnost, Zagreb, 2003., f. 175

220

pastaj në të gjitha nivelet e punësimit në këto organe, duke respektuar parimet e

profesionalizmit dhe të pavarësisë.

Me qëllimi të "korrigjimit" të mangësive dhe dështimeve të deritashmet në këtë

sferë të jetës dhe të punës së administratës publike, me Marrëveshjen e Ohrit

shprehimisht përcaktohet se autoritetet do të ndërmarrin "masa të korrigjimit të

pabarazive ekzistuese në administratën publike" dhe se kjo detyrë do të zbatohet

veçanërisht "përmes punësimit të pjesëtarëve të komuniteteve me përfaqësim të

pamjaftueshëm". Me këtë rast "një vëmendje e veçantë" do t'i kushtohet orvatjes që të

sigurohet që sa më parë shërbimet e njësisë policore të organizohen ashtu që, në parim

dhe në përgjithësi, struktura dhe përbërja e tyre të pasqyrojnë strukturën dhe përbërjen si

dhe shpërndarjen e popullatës në tërë Maqedoninë330. Sa i përket përzgjedhjes së

gjyqtarëve të Gjykatës Kushtetuese të Maqedonisë, Marrëveshja e Ohrit përmban një

dispozitë të veçantë, shumë konkrete! Sipas kësaj dispozite, një e treta e gjyqtarëve të

Gjykatës Kushtetuese të Maqedonisë, i zgjedh Kuvendi. Përzgjedhja bëhet me shumicën

e votave të gjithë deputetëve. Do të konsiderohet që një person i zgjedhur në pozitën e

gjyqtarit të Gjykatës Kushtetuese të Maqedonisë, nëse, përveç shumicës së votave nga të

gjithë deputetët, merë edhe shumicën e votave të numrit të përgjithshëm të deputetëve që

i përkasin bashkësive që në Maqedoni nuk janë shumicë e popullatës. Me të njëjtën

procedurë zgjidhet edhe Avokati i Popullit dhe tre anëtarë e Këshillit të Drejtësisë të

Maqedonisë.331

7. Redaktorët e Marrëveshjes së Ohrit e konsideronin të nevojshme që edhe sa i

përket procedurave të nxjerrjes së disa akteve ligjore me të cilët ndërtohet sistemi

shoqëror, politik dhe juridik i Maqedonisë të konfirmojnë disa norma me të cilat

eliminohen shumë burime të mosmarrëveshjes ndërmjet anëtarëve të Kuvendit, të cilët

bazën e tyre zgjedhore e ndërtojnë në meritat e disa partive politike. Bëhet fjalë për

amendamentet e Kushtetutës së Maqedonisë dhe Ligjit për Vetëqeverisje Lokale. Me

dispozitën e nenit 5.1 të Marrëveshjes së Ohrit, për miratimin e akteve të përmendura,

330 Shih Shtojcën C të Marrëveshjes së Ohrit. 331 Shih dispozitat e neneve. 4.3. të Marrëveshjes së Ohrit.

221

është përcaktuar procedura identike si gjatë zgjedhjes së personave të caktuar - kandidatë

për funksionet e gjyqtarëve të Gjykatës Kushtetuese të Maqedonisë, të Prokurorit publik

të Maqedonisë dhe tre anëtarëve të Këshillit të Drejtësisë të Maqedonisë. Kështu, në

dispozitën e përmendur të Marrëveshjes së Ohrit shprehimisht qëndron, citojmë: "Në

nivelin qendror, amendamentet kushtetuese dhe Ligji për vetëqeverisje lokale, nuk mund

të miratohen pa shumicën kualifikuese prej dy të tretave të votave në kuadër të cilit duhet

të jetë edhe shumicë e votave të deputetëve të cilët konfirmojnë se iu takojnë bashkësive

që nuk janë shumicë e popullatës në Maqedoni "(përkthim i lirë -. vërejtje e autorit). Një

procedura e njëjtë është përcaktuar edhe sa i përket nxjerrjes së ligjeve që janë të lidhur

drejtpërdrejt me kulturën, përdorimin e gjuhës, arsimit, dokumentet personale dhe

përdorimin e simboleve, dhe të ligjit: për financimin lokal, të zgjedhjeve lokale, të kufijtë

të komunave, si dhe vendimet në lidhje me Qytetin e Shkupit.332

8. Marrëveshja e Ohrit i kushton një vëmendje të veçantë çështjeve të arsimit,

përdorimit të gjuhës dhe shprehjes së identitetit kombëtar, përkatësisht etnik. Mësimi i

arsimit fillor dhe të mesëm do të zhvillohet në gjuhën amtare të nxënësve. Në të gjithë

territorin e Maqedonisë, për nivelet e arsimit fillor dhe të mesëm, do të vlejë dhe do të

aplikohet programi i harmonizuar mësimor. Edhe për nivelin e arsimit të lartë, do të

sigurohet mësimi në gjuhën amtare të frekuentuesve, nëse atë gjuhë e flasin të paktën 20

% prej e tyre. Kjo rezulton nga norma krahasuese, sipas së cilës gjuha e pakicës nacionale

do të konsiderohet zyrtare nëse atë e flasin më shumë se 20 % e popullatës.

Arsimi fillor dhe i mesëm do të financohet nga buxheti i shtetit. Nga buxheti do të

financohen edhe arsimi i lartë dhe sipëror në gjuhët e pakicave kombëtare dhe etnike,

nëse me atë gjuhë, sipas normave, e përdorin të paktën 20 % në procesin e arsimit të lartë

dhe sipëror. Gjithsesi, në bazë të Marrëveshjes së Ohrit, sa i përket çështjes se a do të

332 Teksti i plotë i kësaj dispozite, Seksioni 5.2. Marrëveshja e Ohrit si vijon: Për miratimin e ligjeve që

janë të lidhura drejtpërdrejt me kulturën, përdorimin e gjuhës, arsimin, dokumentet personale dhe

përdorimin e simboleve, si dhe ligjet për financim lokal, zgjedhjet lokale, qytetin e Shkupit dhe kufijve

komunal - duhet të ketë një shumicë votash, brenda të cilit Nuk duhet të jetë edhe shumica e votave të

përfaqësuesve të cilët konfirmuan komunitetet e anëtarësimit që janë më në Maqedoni.

222

organizohet dhe financohet procesi arsimor në nivelin e arsimit të lartë në gjuhët e

pakicave kombëtare dhe etnike, vendoset në bazë të marrëveshjeve të veçanta të

përcaktuara në mes subjekteve konkrete që i përcakton Kushtetuta dhe Ligji për Arsimin

e Lartë.333 Duhet të kihet parasysh se edhe gjatë regjistrimit të studentëve në institucionet

e arsimit të lartë, veçanërisht të atyre themelues t cilëve janë institucionet shtetërore

(universitetet shtetërore, që tani në Maqedoni ka gjithsej tre), në favor të studentëve që iu

përkasin komuniteteve popullatës jo shumicë në Maqedoni, do të aplikohet “parimi i

diskriminimit pozitiv”, që do të thotë se në institucionin e caktuar shtetëror të arsimit të

lartë do të regjistrohen të paktën aq përqindje të studentëve që është e barabartë me

përqindjen e pjesëmarrjes konkrete të pakicës kombëtare etnike në përbërjen e

përgjithshme të popullatës në Maqedoni. Këto përqindje janë të bazuara në të dhënat

zyrtare të regjistrimit të rregullt të popullatës në Maqedoni.334

9. Sipas Marrëveshjes së Ohrit, duke iu referuar tërësisë së territorit të Republikës

së Maqedonisë dhe marrëdhënieve ndërkombëtare, gjuhë zyrtare është – gjuha

maqedonase. Përcaktimin e tillë politik të shoqërisë dhe Maqedonisë si shtet është futur

edhe në Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë të vitit 1991, kurse nuk është

zëvendësuar as me Marrëveshjen e Ohrit. Megjithatë, me Marrëveshjen e Ohrit janë

përcaktuar edhe mundësitë e përdorimit të gjuhës së pakicave kombëtare dhe etnike - në

të gjitha nivelet e arsimit. Këto kritere bukur dhe qartë, me gjuhën e kuptueshme, të

përcaktuar me vetë dispozitat kushtetuese, të cilat janë "freskuar" me amendamentet e

Kushtetutës së Maqedonisë të vitit 2001. Kështu, me dispozitën e pikës 6.5 të

Marrëveshjes së Ohrit në mënyrë të qartë është përcaktuar sa vijon:

Cilado gjuhë tjetër të cilën e flasin të patën 20 % e popullsisë gjithashtu është

gjuhë zyrtare. Më tej;

333 Krahasoni me Art. 6.2. Marrëveshja e Ohrit. 334 Në tabelat përkatëse në tabelat e shtojcën janë paraqitur të dhëna të hollësishme mbi numrin e

përgjithshëm, i, struktura përbërja dhe pjesëmarrja përqindja e pakicave të ndryshme kombëtare dhe

grupeve etnike në popullsinë e përgjithshme të Maqedonisë.

223

Në institucionet e Republikës së Maqedonisë, cilado gjuhë zyrtare e ndryshme

nga gjuha maqedonase, mund të përdoret në pajtim me ligjin dhe detajet e përcaktuara në

Aneksin B të Marrëveshjes së Ohrit. Më tej;

Çdo person që jeton në njësinë e vetëqeverisjes lokale, në të cilën së paku 20 % e

popullsisë që e flasin gjuhën zyrtare të ndryshme nga gjuha maqedonase, për të

komunikuar me zyrën rajonale të pushtetit qendror që është përgjegjës për atë komunë

mund të përdoret cilado gjuhë zyrtare, kurse zyra konkrete, personit në atë gjuhë do ti

përgjigjet, ose si zëvendësim, do ti përgjigjet në gjuhën maqedonase "Dhe,

përfundimisht.;

Cili do person, për komunikim me zyrën kryesore të pushtetit qendror, mund të

përdorë cilëndo gjuhë zyrtare, zyra kryesore e pushtetit qendror do ti përgjigjet atij

personi në atë ose në gjuhën maqedonase.335

Marrëveshja e Ohrit e rregullon edhe çështjen e përdorimit të gjuhëve kombëtare

dhe/ose të pakicave etnike në dhe para organeve të vetëqeverisjes lokale në bazë të

kritereve dhe bazave të përcaktuara, si dhe para institucioneve arsimore. Kështu, në nenin

6.6 të Marrëveshjes së Ohrit thuhet se në lidhje me organet e vetëqeverisjes lokale, në

komuna " ku një komunitet i veçantë përbëjnë të paktën 20 % të popullatës së komunës,

gjuha e atij komuniteti do të përdoret si gjuhë zyrtare, kurse si zëvendësim edhe gjuha

maqedonase. "Sa i përket gjuhës që e flet së paku 20 % e popullatës në komunë, në

organet e vetëqeverisjes lokale do të vendoset në mënyrë demokratike sa i përket

përdorimit të saj".

10. Përdorimi i gjuhës së pakicave kombëtare dhe i grupeve etnike në procedurat

para organeve gjyqësore dhe administrative të shtetit, Marrëveshja e Ohrit i kushton një

dispozitë të veçantë. Me këtë dispozitë përshkruhet që qytetari i Maqedonisë, me qëllim

të realizimit të drejtave të tyre, në çfarëdo cilësie është gjetur në procedurat penale dhe

civile (akuzuar, i dëmtuar, paditës, i pandehur, ekzekutues), para të gjitha instancat

335 Krahasoni me pikën 6.5. Marrëveshja e Ohrit.

224

gjyqësore, ka të drejtë që procedurën e përmendur ta ndjek në gjuhën e vet amtare, që me

organet përkatëse shtetërore të komunikojë përmes letrave dhe parashtresave të bërë do të

bëhen në atë gjuhë dhe në atë gjuhë paraqitet mjeti i rregullt dhe i jashtëzakonshëm

juridik kundër ose në favor të vendimeve të atyre instancave. Në dispozitën përkatëse të

Marrëveshjes së Ohrit theksohen pikërisht edhe "dokumentet përkatëse të Këshillit të

Evropës",336 të cilat në situata të tilla do të aplikohen në përputhje me dispozitat

përkatëse ligjore në fuqi në Maqedoni.

11. Marrëveshja e Ohrit nuk lëshoi të marrë një qëndrim edhe sa i përket çështjes

së dokumenteve personale të qytetarëve të Maqedonisë. Në përputhje me parimet

themelore mbi të cilat mbështetet marrëveshja, pastaj në përputhje me normat dhe kriteret

për përdorimin e barabartë të gjuhës dhe alfabetit të pakicave kombëtare dhe etnike,

marrëveshja përmban edhe një dispozitë me të cilën rregullohet përmbajtja dhe forma e

dokumenteve të identifikimit personal të qytetarëve. Me këtë rast, vërteton dhe kushtëzon

se në cilat dokumentet personale të qytetarëve do të nxirret dhe gjuha në të cilën

dokumentet e caktuara do të lëshohen. Kështu, në dispozitën e nenit 6.8 thuhet: "Çdo

dokument i identifikimit të qytetarëve që flasin gjuhën zyrtare ndryshe nga

maqedonishtja po ashtu do të lëshohen në atë gjuhë. Sipas ligjit, si zëvendësim do të

lëshohet në gjuhën maqedonase".

12. Dispozita e Marrëveshjes së Ohrit për shprehjen e identitetit i përket

dispozitave të rëndësishme të kësaj Marrëveshjeje. Kjo dispozitë ka të bëjë edhe me

përdorimin dhe shfrytëzimin e shenjave, simboleve, me të cilët shënohet identiteti i

bashkësisë kombëtare dhe etnike. Kjo dispozitë, e marrë në tërësi është:

"Sa iu përket simboleve, autoritetet lokale kanë të drejtë që në pjesën e përparme

të objekteve publike vendore, pranë simbolit të Republikës së Maqedonisë, të vendosin

336 Krahasoni me nenin 6.7. Marrëveshja e Ohrit, e cila thotë: "procedurën penale dhe civile në çdo nivel,

pala e paditur apo ndonjë palë ka të drejtë të përkthimit në gjuhën amtare të të gjitha procedurave në

shpenzime publike, si dhe dokumentet, në pajtim me dokumentet përkatëse të Këshillit të Evropës."

225

simbole me të cilët do të shënohet identiteti i bashkësisë që është shumicë në komunë, me

respektimin e rregullave dhe shembujve ndërkombëtare"337.

1.4. Dispozitat e Marrëveshjes së Ohrit në lidhje me implementimin e tij

Ndonëse çështjes së implementimit të Marrëveshjes së Ohrit i është kushtuar

shumë vëmendje në vetë tekstin e saj, aplikimi i saj në praktikë, kohë pas kohe, ka hasur

dhe ende po has në vështirësi serioze. Vështirësitë u paraqitën në fillim të realizimit të

saj: gjatë jetësimit fillestar të njërit prej parimeve të Marrëveshjes së Ohrit - Parimit të

mospërdorimit të mjeteve të dhunshme, që kishte për qëllim ndërprerjen e armiqësive,

pastaj detyrimisht, çarmatimin e drejtpërdrejtë, pa kushte, të plotë dhe vullnetar e të gjitha

grupeve të armatosura. Mirëpo, këto vështirësi me punën e durueshme, sistematike dhe

profesionale janë kapërcyer falë punës jashtëzakonisht me përkushtim të NATO-s që, në

pajtim me Marrëveshjen e Ohrit, i ishte besuar kjo punë338.

Me qëllim të implementimit konsekuent dhe real të Marrëveshjes së Ohrit, në

Aneksin e saj janë përcaktuar mjetet, masat dhe procedura për zbatimin e saj. Kështu, në

aspektin e realizimit të dispozitave themelore dhe e rëndësishme të Marrëveshjes së Ohrit

të përcaktuar edhe gjatë miratimit, nënshkrimit dhe hyrjes në fuqi të njëjtës, u miratua

edhe i ashtuquajturi "Aneksi A" që përmban të gjitha tekstet e harmonizuara të projekt-

amendamenteve në Kushtetutën e Maqedonisë të vitit 1991.. Vërtetë, këto ndryshime nuk

337 Pika 7.1. E Marrëveshjes së Ohrit. 338 Më shumë në lidhje me rolin, aktivitetet dhe kontributin e forcave të NATO-s në qetësimin dhe

ndërprerjen e konfliktit të armatosur në teritorin e Maqedodnisë, shih: M. Fetai, ., «Peace Operations in

Macedonia with a Special Accent on the NATO Role», Yearbook Šipan 2005", Politička kultura, Zagreb,

2006.

226

u miratuan brenda afatit prej 45 ditësh, por u miratuan para përfundimit të vitit të njëjtë,

2001.339.

Me Marrëveshja e Ohrit është dhënë edhe "Aneksi B". Ky Aneks përmban listën

e të gjitha akteve legjislative, në përputhje me Marrëveshjen e Ohrit, duhet t'i

nënshtrohen procedurës kuvendore me qëllim të ndryshimeve, plotësimeve dhe

harmonizimeve, jo vetëm me parimet dhe dispozitat konkrete të kësaj Marrëveshjeje, por

edhe parimet dhe dispozitat e veçanta të akteve përkatëse legjislative që tashmë janë në

përdorim në Bashkimin Evropian. Kështu, në fakt, përmes Marrëveshjes së Ohrit, në

Maqedoni filloi procesi i afrimit të sistemit shoqëror, politik, ekonomik, dhe madje edhe

e juridik të Maqedonisë – me sistemin e shteteve anëtare të Bashkimit Evropian.

Ndryshimet, plotësimet dhe harmonizimet e këtij legjislacioni me dispozitat e

Marrëveshjes së Ohrit duhet të bëhen në përputhje me dinamikën dhe specifikimet e

përcaktuara në Aneksin e përmendur.

Marrëveshjen e Ohrit ndjek edhe "Aneksi C", i cili përmban rregullat dhe

procedurat për "implementimin dhe ndërtimin e besimit".

1.5. Detyrimi i Marrëveshjes së Ohrit

Nga këndvështrimi i shkencave politike, Marrëveshja e Ohrit është një dokument

interesant. Është interesant për të gjitha fazat e krijimit të saj. Është gjithashtu interesante

edhe nga pikëpamja e pjesëmarrësve në përgatitjen e tekstit të saj përfundimtar. Është

gjithashtu interesante nga pikëpamja e nënshkruesve të saj. Pyetja - në cilën masë

Marrëveshja e Ohrit paraqet një dokument të obligueshëm politik dhe në cilën masë

dokumenti i tillë është një detyrim dhe për cilat institucione shtetërore, është e nevojshme

339 Shih Vendimin e Kuvendit të Republikës së Maqedonisë për miratimin e Amendamenteve IV., V., VI.,

VII., VIII., IX., X., XI., XII., XIII., XIV., XV., XVI., XVII. dhe XVIII të Kushtetutës së Republikës së

Maqedonisë, nga 16 Nëntori i vitit 2001. Në faqen 356 të këtij punimi.

227

të definohet. Në fakt, shtrohet pyetja - cila është shkalla e detyrueshmërisë së

Marrëveshjes së Ohrit?

Të fillojmë nga nënshkruesit. Tekstin përfundimtar të Marrëveshjes së Ohrit e

nënshkruan në mënyrë solemne:

- Presidenti i Republikës së Maqedonisë;

- Kryeministri i Republikës së Maqedonisë;

- Kryetari i Partisë Demokratike të Shqiptarëve;

- Presidenti i partisë politike VMRO-DPMNE;

- Kryetari i partisë politike LSDM;

- Kryetari i partisë politike PPD.

Marrëveshjen e Ohrit, në cilësi të "dëshmitarit" është e nënshkruar edhe nga i

dërguari i posaçëm i Bashkimit Evropian, si dhe nga emisari special i Shteteve të

Bashkuara të Amerikës340.

340 Në emër të Bashkimit Evropian, Marrëveshjen e Ohrit e nënshkroi i dërguari special, ambasadori

Fransoa Leotar, ndërsa në emër të Shteteve të Bashkuara të Amerikës e nënshkroi ambasadori James

Perdue. Pjesëmarrja e këtyre dy ambasadorëve dhe bashkëpunëtorët e tyre ishte me një rëndësie

vendimtare: teksti përfundimtar i Marrëveshjes së Ohrit, është si rezultat i përpjekjeve dhe angazhimeve

të mëdha të përfaqësuesve vendor të institucioneve shtetërore dhe politike, dhe i përpjekjeve të këtyre

dy "dëshmitarëve" të Marrëveshjes.

228

2. QËLLIMET, PËRMBAJTJA DHE IMPLEMENTIMI I MARRËVESHJES SË OHRIT

Në një takim me parlamentarët evropianë në Paris, Përfaqësuesi i Lartë i BE-së i

politikës së Jashtme, Havier Solana, deklaroi se Bashkimi Evropian miratoi "vendime të

mira për Maqedoninë", dhe se liderët shqiptarë në Maqedoni u deklaruan kundër ndarjes

së Maqedonisë si shtet.

Zhvillimi i mëvonshëm konfirmon se komuniteti ndërkombëtar ishte i vendosur sa

i përket ofrimit të mbështetjes maksimale " të sistemit kuadër" nga Ohri. Po konstatojmë

shembullin e Marrëveshja për programin special të Fondit Monetar Ndërkombëtar për

kontrollin e ekonomisë së Maqedonisë të lidhur ndërmjet Qeverisë së Republikës së

Maqedonisë dhe FMN-së në Shkup, 6 Dhjetor 2001. vit, e që është realizuar në periudhën

ndërmjet 1 Janarit 2002. e deri më 30 Qershor të vitit 2002..

Nënshkrimi dhe ratifikimi i kësaj marrëveshjeje nga liderët e bashkësisë

ndërkombëtare ishte parashikuar me kusht që të mbahet një konferencë donatorësh për

Maqedoninë. Më vonë, si një kusht që të thirret Konferenca e donatorëve, është theksuar

nevoja për nxjerrjen e Ligjit për vetëqeverisjen lokale në Maqedoni, me ç’rast i njëjti

duhet të shoqërohet me Ligjin për ndarjen territoriale të komunave dhe Ligjin për Qytetin

e Shkupit, etj.

2.1. Marrëveshja e Ohrit (Sistemi i Ohrit) dhe Marrëveshja e Dejtonit e vitit 1995 (Sistemi i Dejtonit)

Në procesin e realizimit të Marrëveshjes së Ohrit, shpesh nga figurat publike

është kryer "krahasimi" i Marrëveshjes së Ohrit dhe Marrëveshjes së Dejtonit. Edhe

Marrëveshja e Ohrit edhe Marrëveshja e Dejtonit janë akte të tilla ndërkombëtare që në

veti përmbajnë thuajse qëllime të njëjta ose të ngjashme politike, dispozitave të njëjta ose

të ngjashme, zgjidhje të njëjta ose të ngjashme. Shpesh në zhargon mund të dëgjohet për

"Sistemin e Dejtonit", dhe ngjashëm me të, edhe për "Sistemin e Ohrit". Jemi të

mendimit, se të përmendurit, si akte ndërkombëtare politike dhe sistemore, mund të

krahasohen. Mund të krahasohen edhe si zgjidhje konkrete. Në to mund të gjenden edhe

229

elemente të përbashkëta: të dy aktet kanë të bëjnë me rajonin e Ballkanit, me të dy aktet

"zgjidhen" mosmarrëveshjet ndërmjet palëve të interesuara që u përshkallëzuan me

konfliktin e armatosur, me të dy aktet "zgjidhen" konfliktet dhe marrëdhëniet në vendin

ose vendet e krijuara në rrënojat e ish-Jugosllavisë; me të dy aktet, në thelbin e tyre, iu

kushtohen çështjeve themelore – zgjidhjes së interesave ndërnacionale dhe ndëretnike.

Mirëpo, midis këtyre dy akteve ndërkombëtare ka edhe shumë dallime. Midis tyre

me këtë rast do të theksonim vetëm dy fakte: i pari lidhet me qëllimin dhe synimin e

këtyre instrumenteve ndërkombëtare. Përderisa Marrëveshja e Dejtonit i ishte përkushtuar

zgjidhjes së kryengritjes së armatosur ndërmjet "shteteve", Marrëveshja e Ohrit i ishte

përkushtuar konflikt të armatosur brenda një shteti të vetëm. Ndërkaq, një fakt tjetër, ka

të bëjë me fushëveprimin e këtyre instrumenteve ndërkombëtare. Derisa Marrëveshja e

Dejtonit "krijon" një shtet të ri, përkatësisht një entitet shtetëror me "karakteristika

shtetërore", me Marrëveshjen e Ohrit në fakt forcohet entiteti shtetëror dhe madje ai

entitet shtetëror shpallet "unitar".

Në çdo rast, konsiderojmë se mund të flitet për një "sistem" të caktuar - që arrihet

në planin ndërkombëtare politik të hyrjes në fuqi dhe zbatimit të Marrëveshjes së

Dejtonit, si dhe për sistemin që arrihet në planin e brendshëm të një shteti të hyrjes në

fuqi dhe zbatimit të Marrëveshjes së Ohrit.

Të përkujtojmë se në raportin e Grupit Punues për Ballkanin jugor - Qendra për

Veprim Parandalues, nën kuadër të Këshillit për Marrëdhënie me Jashtë në Nju Jork

(1996), konkluzioni kryesor është: paqe dhe stabilitet duhet "të ndërtohet mbi arritjet e

Dejtonit, në mënyrë që të vendoset paqe të plotë në Ballkan"..Nga shqyrtimet e mëtejme

shihet në të vërtetë se kjo pikëpamje e autorit të raportit niset nga funksionet gjerësisht të

kuptuar dhe gjerësia e fushëveprimit të Marrëveshjes së Dejtonit dhe konceptit

gjithëpërfshirës të paqes dhe sigurisë në Ballkan, si në aspektin gjeografik, ashtu edhe në

aspektin e përmbajtjes.

Në aspektin e përmbajtjes në planin e "masave operative" dhe "mekanizmave" ka

shumë ide. Më të shumta prej atyre ideve tashmë janë shndërruar në sisteme operative të

sigurisë, sikurse që janë, për shembull, masat "e paralajmërimit të hershëm", "rregullimin

230

e krizës (crisis management), "parandalimi i konfliktit" (conflict prevention), "zgjidhja e

konflikteve" (conflict resolution), "operacionet e paqes" (peace keeping operations),

masat për forcimin e besimit dhe të sigurisë (CSBM), etj341.

Kështu, sistemi i Dejtonit mund të gjejë aplikim nga aspekti i sigurisë së

përgjithshme ndërkombëtare, sidomos kur bëhet fjalë për sigurinë evropiane në rajonin e

Ballkanit, që padyshim pjesë e së cilës është edhe vetë Maqedonia.

Gjithashtu të përkujtojmë se Ballkani342 para më shumë se tre mijë vjet e gjysmë

u shfaq në skenën historike si një djep i kulturës dhe civilizimit evropian. Fjala "Ballkan"

- siç thonë burimet e ekspertëve – është me origjinë iraniane. Hyri në përdorim si një

toponimi për Evropën Juglindore nga gjuha turke. Në formën e vet origjinale (krijuar në

dy fjalë) termi "Ballkan" do të thotë "shtëpi e lartë" ose "mal". Besohet se për shkak të

karakterit kryesisht malor, ky rajon edhe është quajtur Ballkan – sikurse edhe vargmalet

e njohura në Bullgari. Kah mesi i shekullit 19 Ballkani fiton në zhargon politik

ndërkombëtar edhe epitetin "fuçi baruti e Evropës". Duke vënë në dukje këtë

karakteristikë tradicionale "burim i tensionit dhe destabilizimit në politikën evropiane,"

Larrabee konstaton se sot, në rrethana moderne, "Ballkani po bëhet një linjë e re e frontit

të Evropës". Kurse sot, pikërisht ky Ballkan është pjesa më e prapambetur dhe më jo-

stabile343 e Evropës.

I ngarkuar me probleme të shumta që sidomos erdhën në shprehje në dekadën e

fundit të shekullit 20, Ballkani është bërë një problem i shumëfishtë i Evropës: në

terrenin e një shteti relativisht të madh dhe të rëndësishëm për marrëdhëniet

341 Më hollësisht në Raportin e përmendur me titull: Toward Comprehensive Peace in Southeast Europe –

Conflict Prevention on the South Balkans, Report of the South Balkans Working Group, sposored by

the Council of Foreign Relations and the Twentieth Century Fund, New York , 1996, f. 3. 342 Më shumë në lidhje këtë: Tračan, Stoianovich, A stady in Balkan Civilization, Borzoi Studies in

History, Alfred Knopf, New York, 1967. 343 Më shumë në lidhje me këtë: F.S. Larrabee, The Balkans, Strategic Appraisal, RAND, Santa Monica,

1996., f. 97.

231

ndërkombëtare - Jugosllavisë, shpërthyen konfliktet ndëretnike, me të madhe shkelen të

drejtat e njeriut, marrin hov aktivitet e armatosura, ndodhin krime më të tmerrshme, deri

në gjenocid. Kështu, Ballkani u bë "linjë e re e frontit të Evropës". Kështu, Ballkani edhe

njëherë Evropës filloi ti krijojë probleme. Pra, më në fund, Ballkani për Evropën është

bërë gjithnjë e më i nevojshëm. Ashtu është edhe Maqedonia, për Evropën u bë një

shpresë dhe një e ardhme, ekzistencë dhe perspektivë.

Prandaj, gjatë ndërtimit të sistemit të sigurisë në Evropë, nuk është e udhës që të

lihet pas dore si "kartë identiteti", edhe situatat e caktuara specifike dhe madje edhe të së

kaluarës së afërt në Ballkan. Ajo "kartë identiteti" e Ballkanit do të pasqyrohet në këto

fakte historike:

Ballkani është rajon u shumica e luftërave në Evropë në shekullin dhe 20;

shekulli 20 fillon dhe mbaron me konflikte të luftës (dy luftërat ballkanike 1912 - 1913th,

dy luftëra botërore, 1914 - 1918 dhe 1939 - 1945 dhe një luftë civile ndër-etnik

jugosllave: 1991 - 1999, duke përfshirë edhe trazirat e përgjakshme të brendshme në

Shqipëri në vitet e fundit të shekullit të 20);

Në Ballkan është kryer dhe "përtëritur", krimi i gjenocidit; herën e fundit kjo ka

ndodhur vetëm në kohë paqeje në Evropë dhe në botë; për herë të fundit krimi i

gjenocidit është "pasuruar" me variantin ballkanik të pastrimit etnik të territoreve të

"çliruara";

Pas procesit të Nyrnbergut në fund të Luftës së Dytë Botërore, gjykimi i parë

ndërkombëtar për krime lufte është organizuar për ndëshkimin e autorëve të krimeve më

të egra ndërkombëtare të kryera në disa pjesë të ish-Jugosllavisë dhe se kurrë nuk

vjetrohen (Tribunali i Hagës);

Dispozitat e Pjesës VII. Të Kartës së OKB-ve, që ka të bëjë me zbatimin e

sanksioneve në rastet e kërcënimit ndaj paqes, prishjen e paqes ose agresionin, herën e

parë dhe të fundit aplikohet vetëm në Ballkan, edhe operacionet e paqes të Kombeve të

Bashkuara, të njohur si (UNPROFOR, UNTAES-United Nations Transitional Authority

in Eastern Slavonia, Baranja and Western Sirmium, UNPREDEP, KFOR-Kosovo Forces

of NATO), po ashtu për herë të parë aplikohen në Ballkan;

232

Edhe NATO dhe forcat e saj, nga themelimi i vet, për herë të parë sistemon dhe

vepron me aksione në hapësirën jashtë kufijve të vet – pikërisht në Ballkan. Kjo me të

vërtetë forcave të NATO-s iu mundësojë që për herë të parë të provojnë konceptin e tyre

strategjik për epokën e pas Luftës së Ftohtë të marrëdhënieve ndërkombëtare, të miratuar

në Samitin e Romës në vitin 1991.

Të shtojmë edhe atë se "karta e identitetit" dhe disa specifika të së kaluarës së

fundit të Ballkanit konfirmojnë se Ballkani ende është pikë e dobët "e zezë" e Evropës:

në të gjitha konfliktet e armatosura në Ballkan, me përjashtim të Luftës së Parë

Ballkanike, shtetet e Ballkanit kanë luftuar njëri-tjetrin, vetëm ose në aleancë me fuqitë e

tjera. Kjo do të thotë se, krahas ndikimit të padyshimtë të faktorëve të jashtëm, me

rëndësi parësore lokale, faktori i brendshëm i mos-stabilitetit në Ballkan344.

Prandaj, zgjidhjet e duhura për sigurinë më të mirë në Ballkan dhe në Evropë, ne

duhet, para së gjithash, ti kërkojmë brenda Ballkanit, por me mbështetjen të njëjtën kohë

në bashkësinë ndërkombëtare dhe institucionet e saj, sidomos ato rajonale. Nuk është e

vetmuar qasja e R. Petkoviq, i cili bën përpjekje gjatë identifikimit të burimeve të

situatave të konfliktit. Sipas tij, në Ballkani, ekzistojnë tri grupe të situatave të konfliktit.

Grupin e parë e përbëjnë "konfliktet e vjetra me poenta të reja". Këtij grupi i

përkasin mosmarrëveshjet midis Greqisë dhe Turqisë në lidhje me kufizimit territorial në

Detin Egje dhe rreth Qipros. Sipas Petkoviq këtu bënë pjesë edhe mosmarrëveshja rreth

statusit të turqve në Bullgari. Në këtë grup të konflikteve është përfshirë edhe kontesti i

dikurshëm i ish-Jugosllavisë dhe Shqipërisë, do të thotë, tani mes Serbisë dhe Shqipërisë

- rreth Kosovës.

Sipas autorit të njëjtë, grupin tjetër të situata të konfliktet e përbëjnë "

mosmarrëveshjet e reja me pikë të vjetra". Këto janë çështje të diskutueshme në

344 Më shumë për këtë: „Unfinished Peace: Report of the International Commission on the Balkan“,

Carnegie Endowment for International Peace and Aspen Institute, Brookings Institution, New York,

1996., f. 165.

233

marrëdhëniet mes serbëve dhe kroatëve (Marrëveshja Erdutit dhe kufizimi në rajonin e

Prevllakës, etj), pastaj mosmarrëveshja midis Kroacisë dhe Sllovenisë rreth

demarkacionit në det dhe në tokë si dhe Maqedonisë dhe Greqisë, rreth njohjes së

identitetit kombëtar maqedonas (i cili manifestohet, para së gjithash, në lidhje me emrin e

Maqedonisë, flamurin e saj dhe pjesë të Kushtetutës që implikojnë – sipas interpretimit

grek - pretendimet e saj territoriale ndaj Greqisë) si dhe kontesti bullgar-maqedonas rreth

njohjes së ekzistimit të kombit të veçantë maqedonas.

Në grupin e tretë janë "çështjet e hapura ose vatrat e mundshme", sikurse që janë

ardhmëria e Bosnjë dhe Hercegovinës, "çështja serbe" (duke pasur parasysh se nuk është

arritur objektivi i serbëve të qëndrojnë dhe jetojnë të gjithë në një shtet), "Çështja

shqiptare", (në Serbi, Mal të Zi dhe Maqedoni) dhe "Çështja maqedonase" (duke pasur

parasysh se në Republikën e Maqedonisë konsiderohet zyrtarisht se pjesë të rëndësishme

të popullit maqedonas jetojnë në Greqi dhe Bullgari) dhe "çështja islamike" (do të thotë,

çështja e ruajtjes së tërësisë së Bosnjë dhe Hercegovinës apo të krijojë një shtet të veçantë

islamik)345. Ndërkaq, në të gjitha planet, (në Samitin e Lisbonës, OSBE ka miratuar

konceptin e sigurisë evropiane për shekullin 21),346 Partneriteti Euro-Atlantik,347 Karta e

Parisit për një Evrope të re, 348 dhe në planin operativ të masave dhe mekanizmave

345 Më shumë në lidhje me këtë: R. Petkoviq, Međunarodni položaj i vanjska politika balkanskih zemalja,

Vanjskopolitičke sveske Foruma za međunarodne odnose, , 4 Maj 1997, f. 7-25.

346 Deri tani është i njohur numri më i madh i definicioneve dhe koncepeve të sigurisë ndërkombëtare.

Kështu, krahas konceptit klasik të sigurisë kolektive të përfshira në Kartën e Kombeve të Bashkuara,

janë të njohur edhe konceptet e "sigurisë kolektive", (common security), të sigurisë gjithëpërfshirëse

(comprehsive security), të sigurisë bashkëpunuese dhe humanitare (human, humanitarian security).

Kësaj liste mund ti shtohet edhe koncepti i krijuar kohët e fundit "i kombinuar" i sigurisë - Koncepti i ri

strategjik i NATO-s i vitit 1991 dhe Koncepti / model i sigurisë evropiane dhe OSBE-së për shekullin

21, që është definuar në përgjithësi në Samitin e Lisbonës në dhjetor të vitit 1996. 347 Në planin institucional, në mesin e autoriteteve kryesore të organeve dhe organizatave ndërkombëtare,

me rëndësi prioritare janë: Kombet e Bashkuara dhe Këshilli i Sigurimit të OKB, OSBE, NATO-ja së

bashku me Partneritetin për Paqe dhe Këshillin Euro-Atlantik të Partneritetit dhe Bashkimi Evropian. 348 Në sferën normative do të përmendim vetëm disa nga aktet e shumta ndërkombëtare të rëndësisë së

veçantë: Karta e OKB, Marrëveshjet ndërkombëtare për të Drejtat e Njeriut (1966), Deklaratën e

234

(masa për forcimin e besimit, etj), tashmë ekzistojnë kushte për aksione të suksesshme

dhe efektive.

Mirëpo, ndërmarrja e disa masave të kontrollit kërcënoi ashpërsoi ashpërsimin e

marrëdhënieve të shteteve në Ballkan. Në mesin e këtyre masave, në çdo shtet të

Ballkanit, prioritet duhet t'i jepet politikës së sundimit të ligjit. Vërtetë, sundimi i ligjit

kudo në botë nuk është ideal. Megjithatë, në krahasim me të gjitha shtetet e Evropës,

sundimi i ligjit në shtetet e Evropës Juglindore është padyshim i brishtë, sidomos në

planin e brendshëm: ka shumë shembuj të anarkisë dhe shkeljes së të drejtave themelore

të njeriut në gjitha sferat e jetës.

Që të mund ti jepet përparësi në politikën e sundimit të drejtësisë në Maqedoni,

ishte e nevojshme që të krijohet një sistem i tillë juridik që do të jetë "evropian", i cili në

qendër të interesit të tij do të kenë të drejtat dhe liritë e njeriut, të cilat do të sigurojnë

organizimin e sistemit të tillë dhe forcën e shtetit dhe të pushtetit shtetëror që në realitet

mund të sigurojnë politikën e sundimit të ligjit. Prandaj, në Maqedoni, në procesin e

realizimit të qëllimeve politike dhe të zgjidhjeve politike të përcaktuara me Marrëveshjen

e Ohrit, është një bazë e duhur ligjore që do të jetë një parakusht për realizimin praktik të

parimeve të politikës së sundimit të së drejtës, për sigurimin e respektimit dhe mbrojtjes

së të drejtave të njeriut e të qytetarit, për sigurinë e tij në procesin e krijimit dhe ushtrimit

të pushtetit politik në Maqedoni, pa frikë për dinjitetin personal dhe integritetin fizik të

çdo individi, pavarësisht se cilit komuniteti etnik i takon.

Të shtojmë edhe atë se në Maqedoni, nëse objektivat dhe fryma e Marrëveshjes së

Ohrit zbatohen në praktikë, dhe sundimi i ligjit duhet të integrohet, duke u realizuar në

planin e brendshëm dhe atë ndërkombëtar; duke u realizuar në të gjitha fushat e jetës.

Asamblesë së Përgjithshme të Kombeve të Bashkuara mbi parimet e së drejtës ndërkombëtare mbi

marrëdhëniet dhe bashkëpunimin miqësor midis shteteve (1970), Aktin Final të KSBE-së - Konferencës

për Siguri dhe Bashkëpunim (Conference of Security and Co-operation in Europe – CSCE) (1975.) dhe

Kartën e Parisit për Evropën e Re (1990.). Të shtojmë edhe dokumentet e Stokholmit dhe Vjenës të

OSBE-së mbi masat për forcimin e besimit dhe të sigurinë.

235

Sepse, në marrëdhëniet ndërkombëtare, sundimi i ligjit duhet të gjejë pasqyrim në planin

e respektimit të rendit ndërkombëtar dhe në planin e përmbushjes me ndërgjegje të

detyrimeve ndërkombëtare. Prandaj, riafirmimi i parimeve të mospërdorimit të forcës dhe

parimi për zgjidhjen paqësore të mosmarrëveshjeve të brendshme, të cilat kanë gjetur

vend në Marrëveshjen e Ohrit, dhe riafirmimi i parimit të bashkëpunimit më të ngushtë

me bashkësinë ndërkombëtare, me siguri kontribuon për forcimin e kohezionit të

brendshëm të subjekteve politike me çka pa dyshim kontribuon në forcimin e

institucioneve shtetërore dhe aftësimit të tyre për mishërim praktik të parimeve dhe

përmbajtje të Marrëveshjes së Ohrit, pastaj parimet e politikës së sundimit të ligjit në

rajonin e Maqedonisë. Nëse parimet e politikave të sundimit të ligjit realizohet në të

gjitha shtetet e Ballkanit, planin e brendshëm dhe atë ndërkombëtar, në të gjitha fushat e

jetës, dhe nëse marrëdhëniet ndërkombëtare dhe sundimi i ligjit aplikohet me

konsekuencë në planin e respektimit të rendit ndërkombëtar dhe planin e përmbushjes me

ndërgjegje të detyrimeve ndërkombëtare, atëherë me këtë padyshim shpallen edhe

parimet e mospërdorimit të forcës, për zgjidhjen paqësore të konflikteve ndërkombëtare

dhe për fqinjësinë e mirë, me siguri do të kontribuojë në forcimin e marrëdhënieve të

mira fqinjësore dhe të marrëdhënieve rajonale të shteteve në Ballkan. Janë të shumta edhe

masat e tjera politike që, në mënyrë që mund të ndërmerren me qëllim të qetësimit të

gjendjes së marrëdhënieve dhe paralajmërimi i situatës së krizës midis shteteve të

Ballkanit. Në mesin e atyre masave, ne veçanti do të theksonim: "zbutjen" e mëtejme të

kufijve ndërkombëtarë në mënyrë që ato të bëhen më lehtë të qarkullueshëm; lidhje me e

afër në baze funksionale me qëllim të përshpejtimit të bashkëpunimit në fusha të

ndryshme (transporti, telekomunikacionet, energjetika, turizmi), etj

Roli dhe ndihma e bashkësisë ndërkombëtare në vendosjen dhe realizimin e

këtyre kushteve, në implementimin e kësaj politike dhe për sigurimin e rezultateve do të

ishte i pazëvendësueshëm. Ai rol dhe ndihma mund të realizohen përmes formave tashmë

të njohura dhe të provuara me sukses të angazhimit - si një garanci e sundimit të ligjit, si

236

faktorë i presionit dhe detyrimit për përmbushjen e detyrimeve të marra, si nxitje dhe

ofrues i mbështetjes në procesin e përcaktimit dhe zbatimit të masave përkatëse349.

2.2. Marrëveshja e Ohrit – rezultat i përpjekjeve të përbashkëta të Maqedonisë dhe bashkësisë ndërkombëtare

2.2.1. Ndikimi i bashkësisë ndërkombëtare në Maqedoni

Proceset, bazat e të cilëve i vendos Marrëveshja e Ohrit janë me një rëndësi të

madhe jo vetëm për organizimin e brendshëm të institucioneve shoqërore dhe shtetërore

të Maqedonisë, por edhe për pozitën ndërkombëtare dhe rolin në zhvillimin e saj të

ardhshëm. Rezultate konkrete të arritura në Maqedoni, si dhe vendimet që janë nxjerrë në

procesin e zbatimit të Marrëveshjes së Ohrit, janë vlerësuar edhe nga faktorët

ndërkombëtarë si "vendime të mira për Maqedoninë", kurse më vonë zhvillimi i ngjarjeve

deri më tani konfirmon se komuniteti ndërkombëtar pa mëdyshje dhe në mënyrë të

vendosur është përcaktuar që ti ofrojë mbështetje maksimale "sistemit themelor" nga

Ohri.

Si dhe për një periudhë më të gjatë kohore që i parapriu shpërthimit të konfliktit të

armatosur dhe përfundimit të tij, bashkësia ndërkombëtare i kushton Maqedonisë një

vëmendje të duhur350.

Prandaj, sipas mendimit të përfaqësuesve më të lartë të institucioneve të pushtetit

në Maqedoni, ishte e domosdoshme që në territorin e Maqedonisë, derisa ajo forcon dhe

rritet, të jenë të pranishme forcat ushtarake ndërkombëtare, nën patronazhin e OKB-ve

349 Shiko: R. Vukadinović, Sigurnost na Jugoistoku Europe, Interland, Varaždin, 1999. faq.36-46.

350 Më shumë për këtë, shiko: R.Vukadinović,: Proširenje EU – dosezi i upiti, časopis Međunarodne

studije, Zagreb, 2/2004., faq.. 11. - 14. Shiko edhe: Starova, G.: Republika Makedonija i evropskite

integraciski procesi vo oblasta na trudot, publikimi me titull Evrointegracija na pravniot, političkiot i

opštestveniot sustav na Republika Makedonija – materialet e tryezës së rrumbullakët me rastin e

pesëdhjetë vjetorit të formimit të Fakultetit Juridikt, Shkup, 2002., f. 253 - 256. dhe 264.

237

apo të forcave ushtarake të NATO-s. Sepse, duke pasur parasysh mundësinë e rrezikimit

të sigurisë, të sovranitetit dhe të pavarësisë së Maqedonisë, prania e forcave

ndërkombëtare në territorin e Maqedonisë, kishte një rëndësi të dyfishtë. Para së

gjithash, prania e forcave ndërkombëtare në terrenin e Maqedonisë kishte një ndikim

parandalues: parandaloi rrezikimin e mundshëm të sigurisë dhe integritetit territorial të

Maqedonisë. Përveç kësaj, kjo prani ndikoi në mënyrë inkurajuese në raport me

institucionet shtetërore, shoqërore dhe politike të Republikës së Maqedonisë.

2.2.2. Karta e Adriatikut - bazë për lidhjen e ngushtë të Maqedonisë me NATO-n

Me nënshkrimin e Kartës së Adriatikut, qasja rajonale dhe partneriteti strategjik

me SHBA-të, Maqedonisë i jep një mundësi të vërtetë që së shpejti të bëhet anëtare e

Aleancës së NATO-s. Sigurisht, që këtij procesi duhet t'i paraprijë siguria e tërësisë

territorial dhe përfundimi i suksesshëm i ristrukturimit të Ushtrisë së Maqedonisë; duhet

t'i paraprijë ngritjes së një shkalle solide të sigurisë politike dhe juridike dhe të zhvillimit

ekonomik e cila do të kontribuojnë në përshpejtimin e procedurës së marrjes së vendimit

politik në shtetet anëtare të NATO-s, me të cilin lejohet pranimi i Maqedonisë në

anëtarësimin e Aleancës së NATO-s.

Implementimi i Marrëveshjes së Ohrit konsiderohet si një faktor kyç stabilizues.

Mund të arrihet përfundimi se si veprimtaria e të gjitha strukturave politike dhe shoqërore

në Maqedoni në kohën e tanishme është e orientuar në drejtim të gjallërimit të

Marrëveshjes së Ohrit. Ky aktivitet është praktikisht i vazhdueshëm, kështu që është reale

të pritet që për një kohë relativisht të shkurtër të përmbushen pritjet – pranimi i

Maqedonisë në Aleancën e NATO-s.

Konflikti i armatosur i vitit 2001 e rriti drejtpërsëdrejti vetëdijen e klasës politike

(partive politike), të shoqërisë qytetare (civile) dhe të vetë qytetarëve të Maqedonisë,

pavarësisht nga përkatësia e tyre etnike, fetare ose politike, për nevojën e përshpejtimit të

procesit të integrimeve Euro-Atlantike të Maqedonisë. Për më tepër, kishte nevojë për

procesin e integrimit euro-atlantik të Maqedonisë që të bëhet një objektiv përditshëm

përfundimtar i çdo qytetari të Maqedonisë. Në mënyrë të ngjashme ishte edhe me të

238

gjitha shtetet e tjera të Evropës Lindore në të cilët janë arritur rezultate - evidente: të

gjitha shtetet e Evropës Lindore (me përjashtim të shteteve të Ballkanit qendror), tashmë

janë anëtarë me të drejta të plota të Bashkimit Evropian.351 Pjesëmarrja e shoqërisë

qytetare (civile) në proceset politike dhe të zhvillimit ishin me dobi të madhe që në këto

shtete, edhe pse anëtarë të rinj të NATO-s dhe BE-së të përfundojë rruga drejt

anëtarësimit të tyre.

2.2.3. Veprimi i forcave ndërkombëtare ushtarake në Maqedoni

Forcat ndërkombëtare në territorin e Maqedonisë pas pavarësisë së saj si shtet, do

të thotë pas arritjes së pavarësisë, për herë të parë hynë dhe shpërndahen me iniciativën

dhe ftesën e presidentit të Maqedonisë.352 Në të vërtetë kur në Këshillin e Sigurimit është

kërkuar zgjerimi i kompetencave të misionit më herët të vendosur të Kombeve të

Bashkuara - UNPROFOR (United Nations Protection Forces) në Kroaci dhe Bosnjë e

Hercegovinë, presidenti i Maqedonisë kërkoi zgjerimin e mandatit të këtij misioni

ushtarak të OKB edhe për territorin e Maqedonisë. Pikërisht në atë kohë udhëheqja e

Maqedonisë ishte shumë e brengosur në lidhje me zhvillimet në disa pjesë të Ballkanit ,

në të cilët tashmë, shpejt pas shpërbërjes së ish-Jugosllavisë (në përbërjen e së cilës

Maqedonia ishte territorialisht dhe politikisht), u hapën dhe zhvilluan operacione

ushtarake. Kështu, paqja dhe stabiliteti, e me këtë edhe integriteti i Maqedonisë, qartë

ishte rrezikuar.

351 Jashtë përbërjes së Bashkimit Evropian është Shqipëria dhe të gjitha vendet që u krijuan në territorin e

ish-Jugosllavisë, pas shpërbërjes së saj (përveç Sllovenisë). 352 Ftesën në emër të shtetit e dërgoi Kiro Gligorov, i cili në atë kohë ishte president i Republikës së

Maqedonisë.

239

2.2.3.1. Maqedonia në rrugën drejt Aleancës së NATO-s

Maqedonia tashmë gjatë kohë është në rrugën drejt NATO-s dhe Bashkimit

Evropian. Mirëpo, rezultatet janë arritur në atë rrugë, as për së afërmi nuk iu përgjigjen

përpjekjeve të bëra në këtë drejtim dhe gjatësinë e kohës. Nëse strukturat politike që ishin

në pushtet që prej marrjes së vendimit të Kuvendit për aderimin e Republikës së

Maqedonisë për anëtarësim në Aleancën NATO-s të datës 23 Dhjetor 1993, do të thotë

në periudhën e kaluar katërmbëdhjetë vjeçare kishte një strategji të qartë dhe pa

mëdyshje, pavarësisht nga të gjitha ngjarjet, dhe kur ata e kuptuan rëndësinë e integrimit

të Maqedonisë në strukturat euro-atlantike, dhe nëse vazhdimisht zhvillohej politika dhe

dinamika e përfshirjes së Maqedonisë në strukturat euro-atlantike, Maqedoni sot do të

kishte qenë në këto struktura, por do të ishte pjesë e sistemit të sigurisë kolektive të paktit

të NATO-s, e ndoshta edhe anëtare e Bashkimit Evropian. Megjithatë, edhe pse kjo nuk

është sot Maqedonia, padyshim ajo tashmë është para dyerve të NATO-s dhe të

përfshirjes si anëtari me të drejta të plota e kësaj organizate e ndanë vetëm një hap.

2.2.3.2. Parashikimet e Aleancës së NATO-s në lidhje me anëtarësimin e Republikës së Maqedonisë

Fitohet përshtypja që Maqedonia tashmë e ka kaluar nëpër periudhën e ankthit

për pasigurinë e saj në lidhje me integritetin territorial në tërësi. Kontributi i "Konkordia"

në këtë kuptim është i padyshimtë. I rëndësishëm është edhe kontributi i "Proksima".

Mirëpo, për anëtarësim në NATO, sigurisht se nuk mjafton që vetëm Maqedonia

të dëshirojë anëtarësimin353. Gjithsesi nevojitet që Maqedonia, para se gjithash, të jetë e

gatshme dhe e aftë për t'u bërë anëtare e kësaj aleance të madhe dhe për të gjithë botën e

rëndësishme ushtarake Prandaj, kur do të vijë momenti nuk është vetëm çështje e

353 Nga dita e marrjes së vendimit të Kuvendit për anëtarësim në Organizatën kontraktuese të Atlantikut të

Veriut më 1993, kaluanë më shumë se 18 vjet (shih tekstin e Vendimit në shtojcën e këtij punimi në

faqen 319).

240

vlerësimit të njëanshëm të vetë Maqedonisë, por është e nevojshme që ajo vërtetë të

aftësohet, që kur të bëhet anëtare e familjes të shteteve anëtare të NATO-s, vërtetë të

jetë e gatshme dhe në gjendje të pranojë disa nga detyrat dhe pjesën e përgjegjësisë së vet

për sigurinë e përgjithshme, jo vetëm të territorit të shteteve anëtare të NATO-s, por edhe

për sigurinë e përgjithshme në planin botëror. Sepse shteti anëtar i NATO-s nuk është dhe

nuk mund të jetë vetëm shfrytëzuesi i "shërbimeve të sigurisë" të NATO-s, por është dhe

duhet të jetë një faktor që kontribuon për sigurinë e përgjithshme.

Përpjekjet që në Maqedoni dhe mbarë rajonin të cilit i përket, të mbahet mos-

stabiliteti dhe pasiguria e vazhdueshme, pra përpjekjet që në këtë pjesë të botës të

mbahet tensioni dhe mundësia potenciale për shpërthimin e konfliktit, sidomos në këtë

moment specifik, pikërisht nga Maqedonia pritet dhe kërkohet që të dëshmohet se është e

përgatitur dhe aftësuar seriozisht për anëtarësim në NATO, dhe si anëtare e NATO-s, për

të bëhet subjekt i integrimeve euro-atlantike (sikurse është, më në fund është përfundimi

mbledhjes në nivel të lartë të Aleancës së NATO-s në Stamboll), duhet pa dyshim të

neutralizohet, me çdo kusht. Sipas mendimit tonë, duhet të neutralizohen dhe ato forca që

dëshirojnë haptazi që Maqedonia të mbahet në të ashtuquajturin. "Vakum i sigurisë"

gjithnjë derisa nuk vendoset statusi përfundimtar i Kosovës.

Iniciativa dhe ftesa e presidentit të Maqedonisë Kiro Gligorov për hyrjen dhe

sistemimin e forcave ushtarake ndërkombëtare në territorin e Maqedonisë është që në

qarqet e Kombeve të Bashkuara, hasi në një përgjigje pozitive. Menjëherë pas dëgjimit të

raportit të Komisionit, me propozimin e Sekretarit të Përgjithshëm të KB-ve, Këshillit të

Sigurimit në bazë të Rezolutës nr. 795 të 11 Dhjetorit të vitit 1992 vendosi që në

territorin e Maqedonisë të vendoset dhe të dërgohet misioni ushtarak UNPROFOR, me

emërtimin UNPROFOR Komanda e Maqedonisë (UNPROFOR´s Macedonian

Command) Me Rezolutën e përmendur është përcaktuar edhe detyra e misionit të

UNPROFOR-it. Detyra kryesore e misionit përbëhej në monitorimin e zonës kufitare të

territorit shtetëror të Maqedonisë ndaj Republikës Federale të atëhershme të Jugosllavisë

dhe Shqipërisë.

241

Më vonë, Këshilli i Sigurimit me Rezolutën nr. 983 (1995). të 31 Mars të vitit

1995, Misioni ushtarak UNPROFOR u zëvendësua me tri misione të reja ushtarake

ndërkombëtare, edhe atë:

1) Misionin ushtarak për rajonin e Bosnjë dhe Hercegovinës, e cila mbajti emrin

UNPROFOR, por që përgjegjësinë e vet nuk e shtrinë përtej rajonit të përcaktuar

territorial të shtetit të sapokrijuar të Bosnjë dhe Hercegovinës, anëtare e pranuar rishtazi e

Kombeve të Bashkuara;

2) Misionin ushtarak për rajonin e shtetit kroat, që e vendos me emërtimin

UNCRO dhe përgjegjësia e së cilës e kufizon në rajonin e shtetit të ri të pavarur -

Kroacisë, gjithashtu anëtare e sapo pranuar e Kombeve të Bashkuara; dhe

3) Misionin ushtarake për rajonin e shtetit të Maqedonisë, të quajtur UNPREDEP

((The United Nations Preventive Deployment Force).

Detyra e UNCRO dhe UNPREDEP ishte, mund të thuhet, identik me misionin e

deri atëherë të përcaktuar UNPROFOR. Kështu, duke filluar prej 01 2 1996, UNPREDEP

edhe zyrtarisht u bë mision i pavarur ushtarak i Kombeve të Bashkuara në rajonin

territorial të Maqedonisë.354

2.2.4. Roli i NATO-s në procesin e stabilizimit të situatës në Maqedoni pas konfliktit të armatosur

Aleanca Veri-Atlantike gjithnjë e më shumë po bëhet i sigurisë në planin më të

gjerë global ndërkombëtare: po bëhet një faktor i paqes dhe sigurisë – në të gjithë botën;

po bëhet mbështetje e proceseve integruese në planin ndërkombëtar, po bëhet një faktor i

sigurisë në luftën kundër terrorizmit ndërkombëtar.

354 UNPREDEP në fazën fillestare kishte 700 ushtarë, 35 vëzhgues, 26 policë civilë, 10 civilë dhe 45

nëpunës administrativë. Më vonë, në Qershor të vitit 1996, numri i ushtarëve është rritur për 350,

kështuë që gjatë atij vitij UNPREDEP në Maqedoni kishte gjithsej 1050 ushtarë të armatosur.

242

Një kontribut i madh aleanca e NATO-s, padyshim është në faktin që Maqedonia

më e lehtë i kapërceu shumë vështirësi në të cilat kishte hasur menjëherë pas krijimit të

saj si shtet i pavarur. Maqedonia është e vetëdijshme se në rrugën e saj të zhvillimit do të

përballet me shumë vështirësi dhe probleme që mund të jenë të rrezikshme për sigurinë

dhe stabilitetin e saj. Andaj, Maqedonia dhe sot llogaritë, kurse edhe në të ardhmen do të

mbështetet në mbështetjen e aleancës së NATO-s, si në rrugën e saj të mëtejme të

zhvillimit, ashtu edhe në procesin e integrimit në Bashkimin Evropian. Për shkak të këtij

fakti Maqedonia padyshim vendosi që të aderojë në aleancën e NATO-s si anëtar i saj me

të drejta të plota.

Në fazën e tanishme të zhvillimit të marrëdhënieve dhe bashkëpunimit me

NATO-n, Maqedonia në tërësi i mbështet dhe i pranon të gjitha format e bashkëpunimit

të mundshëm. Ajo tashmë shprehu gatishmërinë, duke dëshmuar në disa aksione

individual, që të marrë pjesë në disa forma të caktuara nga aleanca e NATO-s, të

bashkëpunimit. Përvoja e fituar gjatë angazhimit të misionit ndërkombëtar ushtarak të

Kombeve të Bashkuara me emërtimin UNPROFOR, përkatësisht UNPREDEP, për

Maqedoninë ishte me dobi të madhe, sepse kjo përvojë i ndihmoi në përshtatjen e

formave të shpejtë dhe më efikase të bashkëpunimit me aleancën e NATO-s.

Maqedonia është i vetëdijshëm se pranimi i shteteve- kandidatë për anëtarësim në

NATO- paraqet një nga problemet më delikate me të cilët përballet dhe me të cilët edhe

në të ardhmen e afërt ajo do të përballet. E vendosur që mbijetesën dhe zhvillimin e vetë

të mëtejmë ta lidh me anëtarësimin e ardhshëm të barabartë në BE, anëtarësimi e vetë në

NATO e sheh si një hap i domosdoshëm në rrugën e saj drejt anëtarësimit në BE. Për më

tepër, edhe për BE-në, zgjerimi i saj, pranimi i shteteve-kandidatë në anëtarësimin në

NATO në një mënyrë të caktuar është një parakusht pa të cilin nuk mund të fitohet

anëtarësimi në BE. Në favor të kësaj flet edhe dispozita e Traktatit të Mastrihtit, sipas të

cilës nivel të BE-së aplikohet politika e përbashkët e jashtme dhe e sigurisë, kurse në

perspektivë edhe politika të përbashkët e mbrojtjes që do të realizohet në kuadër të BE-

së. Maqedonia, duhet besuar edh e për shkak të ngjarjeve nga e kaluara largët dhe e afërt,

ka motive dhe dëshirë të fuqishme që të aderojë në aleancën ushtarake të NATO-s.

Mirëpo, edhe sot e kësaj dite nuk është e sigurt dhe nuk mund të dihet afati në të cilin do

243

të jetë në gjendje të llogaritet me anëtarësimin në NATO, pa marrë parasysh në atë se

çfarë qarqet e vetë aleancës së NATO-s ekziston një atmosferë e volitshme për pranimin

e Maqedonisë.

Prandaj, Maqedonia deri tani, duke filluar që nga viti 1998., kur për shkak të vetos

së Republikës së Kinës pushoi misioni UNPREDEP në Maqedoni, përkatësisht prej

fillimit të vitit 1999. kur misioni ushtarak ndërkombëtar i OKB-së u tërhoq nga territori i

Maqedonisë, i shfrytëzoi të gjitha mundësitë në kuadër të strategjisë së përgjithshme të

"Partneritetit për Paqe" që të vendosë forma përkatëse të bashkëpunimit me aleancës e

NATO-s. Nga arsyet e përmendura, Maqedonia, pavarësisht se sa do të zgjat periudha e

"pritjes" për pranim dhe anëtarësim të plotë në aleancën e NATO-s,355 vendosi të

këmbëngul në realizimin e dëshirave dhe qëllimeve të veta për anëtarësim të plotë dhe të

barabartë në aleancë. Në këtë kuptim, deri më tani, shumë herë dhe në shumë rrethana u

prononcuan institucionet më të larta shtetërore, shoqërore dhe politike të Maqedonisë. Ky

prononcim pothuajse u plotësua me shpresën edhe të sekretarit të përgjithshëm të NATO-

s, i cili vlerësoi se Maqedonia tashmë është në rrugën e saj drejt integrimeve Euro-

Atlantike.356

2.2.5. Me afrimin në aleancën e NATO-s, Maqedonia aderon në Partneritin për Paqe

Misioni UNPREDEP, pas disa zgjatjeve, përfundoi më 31 Gusht të vitit 1998.

Mirëpo, me përfundimin e misionit UNPREDEP, rreziku për paqen dhe stabilitetin e

Maqedonisë – nuk u eliminuan. Kjo, nga njëra anë. Nga ana tjetër, nevojat e shoqërisë më

të gjërë maqedonase për sigurinë e qytetarëve dhe funksionimin e qëndrueshëm të

institucioneve shtetërore është afatgjate.

355 Për tekstin e dispozitës së nenit J.4, shih: Traktati i Mastrihtit për BE, Pjesa V. 356 Samiti i Këshillit të NATO-s mbajtur në Strasburg më 23.06.2005.

244

Prandaj,e Maqedonia ardhmërinë e strategjisë së vetë mbrojtëse e mbështeti në

ndërtimin e një sistemi të tillë që do të mundësojë sigurinë dhe mbrojtjen optimale të

interesave të saj qëndrueshme. Kështu, menjëherë pas përfundimit të misionit të

Kombeve të Bashkuara, qysh gjatë vitit 1998, iu bashkua programit të Aleancës Veri-

atlantike - Partneritet për Paqe.

Edhe nënsekretari për Çështjet Politike të Shteteve të Bashkuara, më 8 Maj të vitit

2001 gjatë vizitës në selinë e NATO-s, konferencën e shtypit theksoi se NATO është bërë

aleanca më e suksesshme ushtarake dhe se ajo është - edhe më tej. "... Pse i NATO u bë -

dhe ende është aleanca më e suksesshme ushtarake në histori? Ndër të tjera, edhe për

shkak se besojmë në parandalimin, besojmë në mbrojtjen kolektive dhe fuqimisht

besojmë se do ti kapërcejmë kërcënimet e reja, por edhe do ti shfrytëzojmë mundësitë e

reja ... ".

Këtu mundet të përmendim edhe faktet e vërteta: se NATO me sukses është

përfshirë edhe në proceset e ndryshme të paqes në botë; se NATO me sukses kryen edhe

aktivitete kundër terrorizmit. Për më tepër, në këtë rajon luan një rol kyç në krijimin e një

koalicioni të suksesshëm ndërkombëtar kundër terrorizmit. Në përputhje me këtë vendim,

NATO në Gadishullin Ballkanik tashmë ka marrë një varg të angazhimeve konkrete dhe

të rëndësishme. Më poshtë po përmendim: vënien e ushtrisë amerikane në dispozicion të

gjitha porteve detare dhe aeroporteve në gadishullin e Ballkanit; lejimin e shkëmbimit të

dhënave dhe informacioneve të rëndësishme strategjike dhe të tjera; përforcimin e disa

formave të aktiviteteve të forcave të NATO-s të sistemuara në Gadishullin Ballkanik me

detyrë që të veprojnë në drejtim të pengimit dhe parandalimit të çdo formë të

veprimtarisë terroriste357. Në kuadër të programit "Partneritetit për Paqe" në territorin e

Maqedonisë deri në vitin 2003 u organizuan shumë misione ushtarake me emërtimet:

"Korrja", "Dhelpra", "Harmonia", "Konkordia". Rezultatet e këtyre misioneve rregullisht

janë vlerësuar pozitivisht edhe nga Kuvendi i Maqedonisë.

357 Pasqyra javore e Ambasadës së SHBA-ve, Zagreb, 15 Maj 2001..

245

2.2.6. Format e bashkëpunimit të drejtpërdrejtë të forcave të sigurisë të Maqedonisë dhe të aleancës së NATO-s

Konflikti i armatosur358 që në fillim të vitit 2001 shpërtheu në territorin e

Maqedonisë dhe që zgjati disa muaj359, përfundoi me Marrëveshjen e Ohrit360. Forcat

politike të Maqedonisë orvateshin që përmes akteve ligjore dhe të tjera, të përfundojnë jo

vetëm vatrat e konfliktit, por edhe përcaktojnë një sistem të tillë politiko-juridik që do të

bënte të pamundur shpërthimin e tyre të serishëm. Dhe jo vetëm këtë, por një sistem i tillë

do të institucionalizonte format përkatëse të aktiviteteve edhe në planin politik dhe

ekonomik që do të çojë drejt afrimit të mëtejshëm të Maqedonisë BE-në.

Pas arritjes së Marrëveshjes së Ohrit, gjatë procesit të zbatimit të tij u paraqitën

vështirësi të mëdha. Miratimi i Marrëveshjes së Ohrit në Parlament dhe realizimi i saj

janë përballur me një rezistencë të pjesshme, por serioze të një pjese të popullsisë. Pra,

implementimi i Marrëveshjes së Ohrit, pas miratimit të saj, ka hasur në vështirësi të

caktuara. Është dashur që së shpejti të gjendet një zgjidhje që do të mundësojë zbatimin e

të njëjtit. Me qëllim të dobësimit të rezistencës, është dashur të kryhet çarmatimi i

grupeve të armatosura. Kjo detyrë, nga komuniteti ndërkombëtar, i është besuar aleancës

358 Pas shpërbërjes së Jugosllavisë, në territorin e saj shpërthyen konflikte të përmasave të mëdha. Në disa

faza të këtyre konflikteve, edhe pse në fillim të inicuar si konflikte ndër-etnike, më vonë morën forma të

luftave civile. Konfliktet e këtij lloji, e kapluan gati se edhe Maqedoninë. Më shumë rreth këtyre

konflikteve, përmasat e tyre dhe format e përfundimit, shih: : C.Benett,: Odgovaranje na okrutan čin:

NATO i razvoj strategija za borbu protiv suvremenih sigurnosnih ugroza, në publikimin me titull:

NATO i novi međunarodni odnosi“, (ur. Lidija Čehulić) Zagreb, 2004., faq. 30 – 36. 359 Konfliktet e armatosura zgjatën disa muaj gjatë pranverës dhe verës së vitit 2001. 360 Marrëveshje e Ohrit është quajtur marrëveshja që u arritë në Ohër, pas negociatave të gjata dhe të

mundimshme në mes katër partive politike parlamentare të Maqedonisë me pjesëmarrjen aktive të

përfaqësuesve të autorizuar të BE-së dhe aleancës së NATO-s. Marrëveshja e Ohrit kishte për qëllim që

të krijoj bazën për rregullimin e marrëdhënieve të ndërsjella mes grupeve të shumta etnike dhe

kombëtare në Republikën e Maqedonisë (më shumë në lidhje me këtë: S. Tatalović,: Etnički sukobi i

europska sigurnost, Zagreb, 2003., faq.. 175 - 187.) Qëllimi i këtyre bisedimeve ishte përfundimi i

aksioneve të armatosura në territorin e Maqedonisë.