UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË … · i universiteti i tiranËs fakulteti i ekonomisË departamenti i kontabilitetit disertacion pËr mbrojtjen e gradËs shkencore

I

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË

DEPARTAMENTI I KONTABILITETIT

DISERTACION

PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE

“DOKTOR”

KOSTO – EFIÇENCA E BANKAVE NË RAJONIN BALLKANIT

RASTI I SHQIPËRISË

Kandidati: Udhëheqës shkencor:

Msc. Blerina HOXHA (KURTI) Prof. Dr. Ingrid SHULI

Tiranë, 2017

II

DISERTACION

Paraqitur nga:

Msc. Blerina HOXHA (KURTI)

për mbrojtjen e gradës shkencore

“DOKTOR”

TEMA:

KOSTO – EFIÇENCA E BANKAVE NË RAJONIN BALLKANIT

RASTI I SHQIPËRISË

Mbrohet më datë ____/____/2017, para Komisionit të përbërë nga :

1._________________________________ Kryetar

2. _________________________________Anëtar/ oponent

3. _________________________________Anëtar/ oponent

4. _________________________________Anëtar/ oponen

5. _________________________________Anëtar/ oponent

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I EKONOMISË

DEPARTAMENTI I KONTABILITETIT

III

REPUBLIKA E SHQIPERISË

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I EKONOMISË

Tiranë, më / /

DEKLARATË AUTORËSIE

© Copyright, Blerina Hoxha (Kurti)

Përmbajtja e këtij punimi është totalisht autentike. Të gjitha të drejtat e rezervuara

Unë e nënshkruara Blerina Hoxha (Kurti) deklaroj me përgjegjësi të plotë personale

që punimi i paraqitur në kërkim të marrjes së gradës shkencore “Doktor” është

plotësisht autentik. Çdo materialet i marrë nga burime të treta është referuar sipas

rregullave. Ky studim nuk është përdorur më parë si tezë apo projekt kursi në këtë

Universitet apo në Universitete të tjera

DOKTORANT

___________________

IV

FALENDERIME DHE MIRËNJOHJE

Ky punim disertacioni do të ishte i pamundur të realizohej pa ndihmën, këshillat dhe

sugjerimet e disa individëve, për të cilët dëshiroj tëshpreh mirënjohje të veçantë.

Së pari shpreh mirënjohjen time të thellë për udhëheqësen time shkencore Prof. Dr.

Ingrid Shuli, që me profesionalizëm udhëhoqi çdo hap të kryerjes të këtij studimi.

Falenderoj profesoreshën për ndihmën dhe durimin e treguar gjatë gjithë procesit që

nga krijimi i një strukture të qartë e deri në përfundimin e punimit, si dhe për besimin

në punën time.

Së dyti, falenderoj kolegët e Departamentit të Kontabilitetit të Fakultetit të Ekonomisë

të Universitetit të Tiranës për mbështetjen e dhënë për të përfunduar këtë sfidë në

mënyrë të suksesshme.

Mirënjohje dhe falenderime pafund shkojnë për familjarët e mi për mbështetjen

emocionale që më kanë dhënë, si dhe mirëkuptimin që kanë treguar gjatë gjithë kohës

për angazhimet e mia.

V

ABSTRAKT

Ky punim përdor metodologjinë moderne të kufirit të efiҫencës që është zhvilluar me qëllim analizën e

performancës së firmave, aplikuar përkatësisht për industrinë bankare. Teoritë e firmës merren

fillimisht në konsideratë lidhur me mundësinë e ekzistencës së inefiҫencave dhe arsyet që i shkaktojnë

ato, pavarësisht qëllimit fitimmaksimizues të njësive prodhuese. Gjithashtu janë trajtuar metodat

kryesore përkrah teknikave të vlerësimit të kosto efiҫencës në sektorin bankar, duke u ndalur në

përcaktime të variablave që përbëjnë inputet, outputet dhe çmimet. U analizua një kampion prej 64

bankash nga katër vende të Ballkanit perëndimor për periudhën kohore 2000-2013, për Shqipërinë deri

në 2015. Duke ndjekur metodën e Kufirit Stokastik, modelimi ekonometrik i kryer në këtë studim

vlerëson funksionin e kostove duke realizuar edhe përllogaritje të nivelit të efiҫencës/inefiҫencës.

Gjetjet empirike konvergojnë me pritjet dhe me literaturën ekzistuese, ndërkohë që mundësojnë edhe

evidentimin e ecurisë së efiҫencës së bankave bazuar në strukturën e tyre të kostove. Rezultatet

tregojnë se bankat e vendeve të ndërmarra në analizë shfaqin nivele të ngjashme të efiçencës në terma

të kostove, duke dalluar lehtësisht Serbinë si performuese më e mirë. Gjithashtu, bankat me investitor

strategjik të huaj janë më efiçente, ndërsa për bankat në Shqipëri kjo konfirmohet thjesht për bankat më

të mëdha dhe jo domosdoshmërisht me investitor të huaj strategjik. Punimi merr rëndësi jo vetëm

teorike, por edhe praktike, duke qene se vleresimet dhe rekomandimet mund të jenë me interes për

politikëbërësit, për investitorët, drejtuesit dhe pronarët e bankave, pasi mund t’i ndihmojë ata në

zbatimin e politikave që do të krijonin një mjedis biznesi, i cili do të rezultonte në një përmirësim të

kosto efiçencës së bankave dhe një sistemi më të shëndoshë bankar brenda sistemit të përgjithshëm

ekonomik.

Fjalë kyҫe: Banka, kosto-eficenca, Kufiri Stokastik

ABSTRACT

This research work makes use of the Stochastic Frontier approach appropriate for analysing the

performance of firms, applied here respectively for the banking industry. Theories of the firm are

initially taken into consideration regarding the possible existence of inefficiencies and the reasons that

cause them, despite the profit maximisation purpose of economic units. The main methods are also

addressed in identifying the cost valuation techniques for estimating efficiency in the banking sector.

Focus is given also to the definitions of variables that make up the input, output and prices in this

specific service sector. The empirical analysis then is developed on panel data With a sample of 64

banks of four Western Balkan countries for the period 2000-2013, for Albania until 2015. Following

Stochastic Frontier method, econometric modelling conducted in this study estimates the cost function

of the sample and calculate efficiency/inefficiency levels through Which banks in the different

countries are operating. Empirical findings converge with expectations and with the existing literature

findings. The results show that banks undertaken in the analysis show similar levels of efficiency in

terms of costs, with only banks in Serbia slightly outperforming banks in the other countries. Moreover,

banks with foreign strategic investors are more efficient. In Albania this is mostly confirmed for the

biggest banks, not necessarily referring to those with a strategic foreign investor. The research in this

thesis is relevant not only because it sets an appropriate theoretical background for analysing banks’

performance in terms of cost-efficiencies, but also for providing recommendations which may be of

interest for policy makers, investors, managers and owners of banks. Theoretical and empirical ground

set in this thesis could be of help to them in the implementation of policies that would create a business

environment, which will result in improved cost efficiency of banks, better functioning of the banking

system and economy as a whole.

Key words: Bank, Cost-eficiency, Stochastik Frontier

VI

PERMBAJTJA

LISTA E FIGURAVE ....................................................................................... VIII

LISTA E TABELAVE ...................................................................................... VIII

LISTA E SHKURTIMEVE ................................................................................ IX

LISTA E SHKURTIMEVE ................................................................................ IX

HYRJE .................................................................................................................... X

Sfondi i studimit .............................................................................................................. X

Qëllimi dhe objektivët e punimit .................................................................................. XI

Struktura e temës......................................................................................................... XIII

KAPITULLI 1: SEKTORI BANKAR NË RAJONIN E BALLKANIT

PERËNDIMOR ...............................................................................................................1

1.1 Evolucioni i sektorit bankar .......................................................................................1

1.1.1 Vështrim i shkurtër i sektorit bankar përpara ndryshimit të sistemit

ekonomik......................................................................................................................1

1.1.2 Reformat në sektorin bankar në Ballkanin perëndimor pas viteve 1990 ...........4

1.1.3 Organizimi i sektorit bankar ...............................................................................9

1.2 Sektori bankar dhe performanca makroekonomike .................................................12

1.3 Treguesit kryesorë të sistemit bankar ......................................................................14

1.4 Analizë krahasuese e shkallës së likuiditetit ............................................................24

1.5 Përfundime ...............................................................................................................26

KAPITULLI 2: NJË VËSHTRIM MBI TEORITË DHE LITERATURËN

E KOSTO-EFIÇENCËS SË BANKAVE .................................................................28

2.1 Aspekte teorike mbi efiҫencën e firmave: rasti i bankave .......................................28

2.1.1 Teoria ekonomike dhe shkaqet e inefiҫencës ....................................................28

2.1.2 Prodhimi dhe efiҫenca në aktivitetin bankar .....................................................31

2.2 Metodat në matjen e efiçencës .................................................................................35

2.2.1 Modelet jo-parametrike dhe parametrike ..........................................................37

2.2.3 Format e funksioneve në matjen e efiçencës ....................................................42

2.3 Vështrim i literaturës mbi studimet e kosto efiçencës së bankave...........................43

2.4 Përfundime ...............................................................................................................53

KAPITULLI 3: METODOLOGJIA ................................................................... 55

3.1 Përcaktimi i variablave ............................................................................................55

3.1.1 Përcaktimi variablave të inputit dhe outputit ...................................................55

3.1.2 Përcaktimi i variablave të mjedisit ....................................................................58

3.1.3 Përcaktimi i variablave kontrollues ..................................................................64

3.2 Përcaktimi i modelit .................................................................................................67

3.3 Të dhënat empirike ..................................................................................................70

3.3.1 Burimi i bazës së të dhënave .............................................................................70

3.3.2 Statistika përshkruese........................................................................................72

3.4 Përfundime ...............................................................................................................75

VII

KAPITULLI 4: REZULTATE DHE INTERPRETIME .....................................77

4.1 Vlerësimi i funksionit të kostos ...............................................................................78

4.2 Koefiçentët e ekuacionit të kostove .........................................................................82

4.3 Efiçenca e bankave në vite .......................................................................................89

4.4 Efiçenca e bankave në Shqipëri – rezultate të përditësuara .....................................92

4.5 Përfundime ...............................................................................................................97

KAPITULLI 5: PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME ..................................99

REFERENCAT: ..........................................................................................................107

BIBLIOGRAFI: ...........................................................................................................113

ANEKSE ........................................................................................................................115

VIII

LISTA E FIGURAVE

Figura 1. 1 Totali i aktiveve në sistemin bankar të Shqipërisë ....................................................... 15 Figura 1. 2 Totali i Kredive të dhëna, Investimeve në Letra me Vlerë dhe Depozitat .................. 16 Figura 1. 3 Totali i aktiveve, kredive dhe depozitave në sistemin bankar të Republikës së

Maqedonisë .................................................................................................................................... 19 Figura 1. 4 Totali i aktiveve, kredive dhe depozitave në sistemin bankar të Republikës së

Serbisë ............................................................................................................................................ 21 Figura 1. 5 Totali i aktiveve, kredive dhe depozitave në sistemin bankar të Republikës së

Malit të Zi ....................................................................................................................................... 23

Figura 2. 1 Matja e efiçencës teknike dhe të shpërndarjes ............................................................. 36 Figura 2. 2 Free Disposal Hull ....................................................................................................... 39

Figura 4. 1 Efiçenca e bankave në vite ........................................................................................... 91 Figura 4. 2 Kosto-efiçenca në pikë përqindje sipas bankave që operojnë në Shqipëri ................... 95 Figura 4. 3 Kosto-efiçenca në pikë përqindje sipas bankave në vite në Shqipëri........................... 96

LISTA E TABELAVE

Tabela 2. 1 Permbledhje e studimeve ne lidhje me kosto efiçencen e bankave ............................. 51

Tabela 3. 1 Statistika përshkruese e variablave me interes për vlerësimin e kosto-efiçencës ........ 73

Tabela 4. 1 Koefiçentët e vlerësimit të funksionit të kostos ........................................................... 80 Tabela 4. 2 Funksionet e kostos me faktorë në nivel banke ........................................................... 88 Tabela 4. 3 Niveli i efiçencës së bankave sipas shteteve ................................................................ 90 Tabela 4. 4 Kosto-inefiçenca mesatare në pikë përqindje sipas vendeve ....................................... 92

IX

Lista e shkurtimeve

SFA Stochastic frontier approach

DEA Data Envelopment Analysis

SHBA Shtetet e Bashkuara të Amerikës

PBB Prodhim i Brendshëm Bruto

AMF Autoriteti i Mbikqyrjes Financiare

CCR Charnes, Cooper, Rhodes

BCR Banker, Charnes, Cooper

FDH Free disposal hull

DFA Distribution Free Approach

TFA Thick Frontier Approach

HHI Indeksi Herfindahl-Hirshman

BERZH Banka Europiane për Rindërtim dhe Zhvillim

ROA Kthimi nga aktivet (Return on asset)

LR Likelihood Ratio

EU Bashkimi Europian(European Union)

RFSJ Ish Republika Federale Socialiste e Jugosllavisë

ARB Akti për Rehabilitimin dhe Ristrukturimin Bankar

OBR Rezoluta e Bankave të Hapura

Hyrje B.Hoxha (Kurti)

X

HYRJE

Sfondi i studimit

Zhvillimi ekonomik i një vendi është pasqyrë e zhvillimit të sistemit financiar. Kalimi

nga një sistem socialist në një sistem të orientuar drejt tregut u shoqërua edhe me

reforma rrënjësore në sistemin financiar, ndër të cilat më e rëndësishmja ishte zbatimi

i një sistemi bankar me dy nivele, Banka Qëndrore dhe Bankat Tregtare. Sistemi

financiar përfaqësohet në më shumë se 90% nga sistemi bankar, si ndërmjetësi

financiar më kryesor në një vend. Bankat, si çdo njësi tjetër ekonomike (prodhuese),

tentojnë që të maksimizojnë outputin duke përdorur minimumin e inputeve, por jo të

gjithë arrijnë të minimizojnë kostot dhe/ose maksimizojnë fitimin, duke mos arritur të

prodhojnë me efiçencë të plotë. Studimet empirike kanë në fokus pikërisht

identifikimin e faktorëve të kësaj inefiçence, faktorë të cilët mund të jenë të

brendshëm ose të jashtëm. Në rastin e institucioneve financiare, në dallim nga

shoqëritë prodhuese, është më e vështirë të identifikohet se cili është outputi dhe

inputi.

Për shkak të rëndësisë së madhe që ka sistemi financiar në rritjen ekonomike të një

vendi, është rritur vëmendja e studimit të efiçencës së sistemit bankar. Ekziston një

literaturë shumë e gjerë në lidhje me matjen e efiçencës së bankave, qoftë nga

pikëpamja e kostove ashtu edhe e fitimit, ku pjesën më të madhe e zënë studimet në

lidhje me sistemin bankar në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Që nga prezantimi për

herë të parë i modelit parametrik të Kufirit Stokastik (SFA) (Aigner, Lovell, &

Schmidt, 1976), ky model është kthyer një nga modelet më të përdorur për matjen e

efiçencës së bankave. Ky model, në dallim nga modelet joparametrike, të tilla si

Distribution Free Approach (DFA) merr në konsideratë gabimin e rastit si dhe

komponentin e inefiçencës në vlerësimin e efiçencës.

Përdorimi i sistemit të orientuar nga tregu, solli liberalizimin e sistemit bankar në

rajonit që përjetuan transformimin ekonomik nga sistemi i centralizuar, duke bërë të

mundur krijimin e hapësirave për themelimin e lirë të bankave, sigurisht pas

plotësimit të kërkesave ligjore. Liberalizimi i tregut solli rritjen e investimeve të huaja

në sistemin bankar në Rajonin e Ballkanit, që u shoqërua edhe me rritje të shpejtë të

kreditimit të sektorit privat, të paktën deri në vitet e krizës financiare të vitit 2007


XI

(Cetkovic, 2011). Përfitimet e bankave gjithashtu kanë qënë të konsiderueshme në

termat e kthimit nga asetet (ROE), pavarësisht tendencave në rënie pas vitit 2007, për

t’u kthyer me një trend të lehtë rritës pas vitit 2011 (Escb et al., 2015).

Krahas zhvillimeve në sistemin bankar dhe rolit në ekonomitë e vendeve të rajonit,

rritet edhe nevoja për studime të thelluara mbi strukturën e prodhimit, të shërbimeve

që bankat ofrojnë, me qëllim edhe sigurinë e stabilitetit të vetë sistemit si dhe të

sistemit financiar dhe ekonomik të një vendi. Në këtë aspekt, marrin rëndësi edhe

analizat mbi efiçencën e sistemit bankar. Literatura e zhvilluar në këtë fushë sugjeron

studimin e efiçencës dhe përkatësisht inefiçencës duke u nisur nga dy drejtime

kryesore: vlerësimi i funksionit të fitimit, si dhe i funksionit të kostove. Këto bazohen

në modelime empirike të funksioneve përkatës të kostove dhe fitimeve sipas kufijve

përkatës, duke lejuar prodhuesit që operojnë teknikisht në mënyrë inefiçente të

pozicionohen poshtë kufirit të prodhimit (apo fitimit). Nga ana tjetër, lidhur me

efiçencën e kostove, supozohet se prodhuesit pozicionohen mbi vijën e kufirit të

kostove. Pavarësisht numrit të madh të studimeve të efiçencës së sistemit bankar në

vendet e zhvilluara, pak studime janë bërë për të analizuar efiçencën e bankave që

operojnë në vendet e Rajonit të Ballkanit. Për më tepër, më pak është trajtuar,

sidomos në periudhat e fundit, ndikimi që ka pronësia e bankës mbi performancën dhe

efiçencën e aktivitetit të saj.

Qëllimi dhe objektivët e punimit

Qëllimi i këtij studimi është të studiojë ecurinë e performancës së bankave në vendet e

Rajonit të Ballkanit perëndimor, në terma të kosto-efiçencës. Gjithashtu punimi synon

të plotësojë mungesën relative të studimeve në lidhje me efiçencën e bankave në

Shqipëri nëpërmjet përdorimit të modelit parametrik të Kufirit Stokastik (Stochastic

Frontier analysis, SFA). Për të përmbushur këto qëllime, objektivat e kësaj teme janë:

të identifikohen në aspektin teorik dhe të evidentohet me literaturën përkatëse qasjet

që lejojnë analizën e efiçencës së bankave në misionin e tyre si firma që synojnë

maksimizimin e fitimit dhe në kuadrin e produktit kompleks që ato sigurojnë; të

përcaktohet dhe të shqyrtohen faktorët që ndikojnë në kosto efiçencën e bankave; të

maten efektet e këtyre faktorëve në funksionin e kostove të bankave në rajonin e

Ballkanit perëndimor dhe të përllogaritet niveli i efiçencës/inefiçenceës në të cilën ato


XII

operojnë; të krahasohet ecuria në kohë dhe në nivel krahasimor midis vendeve e

efiçencës së bankave; të shqyrtohet në mënyrë më të thelluar heterogjeniteti i sistemit

bankar në Shqipëri në terma të kosto-efiçencës.

Lidhur me sa më lart, ky studim ngre këto pyetje kërkimore:

1) Cila është ecuria e sistemit bankar në Shqipëri dhe në vendet e rajonit

menjëherë pas kalimit nga sistemi i centralizuar ekonomik dhe pas më shumë

se dy dekadash (pra aktualisht)? Sa ngjashmëri ka midis tyre?

2) Cilat janë teoritë bazë që mund të shpjegojnë më së miri efiçencën e aktivitetit

bankar në rolin e bankës si njësi që synon maksimizimin e fitimit?

3) Cilat janë metodat kryesore të trajtuara në literaturën empirike që mundësojnë

matjen e efiçencës në sektorin bankar?

4) Cilët janë variablat që do të mund të shpjegojnë në mënyrë sa më të plotë dhe

mirë performancën e bankave të vendeve të përzgjedhura të rajonit në terma të

kosto-efiçencës?

5) Cilët janë faktorët që ndikojnë në mënyrë të rëndësishme efiçencën e bankave

në termat e kostove dhe në ҫfarë drejtimi? Sa e ndikon pronësia e huaj me

investitor strategjik performancën e bankave në termat e kosto-efiçencës?

6) A ka dallime të theksuara në nivelin e efiçencës sipas kostove midis bankave

të vendeve të ndryshme?

7) Ka ndryshime në nivelin e efiçencës sipas kostove midis bankave që operojnë

në Shqipëri?

Duke u përpjekur të gjejë përgjigje për pyetjet e mësiperme, ky studim siguron vlerë

të shtuar si dhe paraqitet i rëndësishëm për disa arsye.

Së pari, në dijeninë tonë, është ndër të paktët studime që ofron analizë krahasuese

empirike për vlerësimin e efiçencës së bankave në Shqipëri dhe disa vende të rajonit

të Ballkanit perëndimor, për më tepër pas krizës financiare globale të periudhës 2007-

2008.

Së dyti, ky studim plotëson literaturën ekzistuese të matjes së efiçencës së bankave,

duke marrë në studim një periudhë relativisht të gjatë kohore, vitet 2000-2013, për

bankat që operojnë në këtë grup vendesh.


XIII

Së treti, studimi krahasues do të marrë në konsideratë diferencat në zhvillimet e

tregjeve financiare në shtetet e marra në studim.

Ky punim përqëndrohet në hipotezën sipas së cilës bankat që kanë një kosto efiçencë

të ulët janë ato të cilat dështojnë, duke e bërë më të nevojshme dhe urgjente nevojën

për analiza të këtij lloji edhe për vetë bankat si njësi. Për realizimin e këtij studimi

është përzgjedhur modeli parametrik që në literaturën empirike njihet përkatësisht

me terminologjinë stochastic frontier approach (SFA), e cila specifikon një formë të

veçantë të funksionit të kostos sikurse zhvillohet në Kapitullin 3, dhe lejon praninë e

gabimeve të rastit. Kjo metodë supozon se këto gabime i takojnë pikërisht ekzistencës

së inefiçencës, e cila ka një shpërndarje asimetrike, zakonisht një shpërndarje të prerë

(truncated) ose gjysëm normale, gabimet e rastësishme kanë një shpërndarje simetrike,

zakonisht normale standarte. Modeli SFA supozon se komponenti i inefiçencës të

gabimit është pozitiv, sipas të cilit bankat që kanë inefiçencë të lartë shoqërohen me

kosto të larta. Do të bazohemi mbi të dhëna dytësore të cilat do të mblidhen nga

pasqyrat financiare të bankave të vendeve që janë pjesë e studimit (Shqipëri, Mali i

Zi, Maqedoni, Serbi) për periudhën 2000-2013 dhe për Shqipërinë deri në vitin 2016.

Përzgjedhja e vendeve të trajtuara në analizën e këtij punimi lidhet me kategorizimin

e tyre gjeopolitik si vende të Ballkanit perëndimor të cilat janë përfshirë ne procese që

i angazhojnë si kandidate të mundshme për t’u përfshirë në Bashkimin Europian.

Megjithatë, këtu nuk janë përfshirë sistemi bankar i Kosovës dhe i Bosnjë-

Hercegovinës, kufizime që lidhen me historikun e shkurtër të sistemit bankarme dy

nivele, si dhe disponueshmërisë së të dhënave. Ndaj punimi do të përqëndrohet në

analizën agregate dhe më pas atë në nivel mikroekonomike të bankave nga katër

vendet e tjera të Ballkanit perëndimor, Shqipëri, Serbi, Malin e Zi dhe Republikën e

Maqedonisë.

Struktura e temës

Struktura e ketij punimi përbëhet nga pesë kapituj dhe është e organizuar si më

poshtë:

Kapitulli i parë paraqet një pamje të përgjithshme të organizimit të sistemit bankar në

shtetet e marra në studim, duke nxjerrë në pah edhe dallimet. Në këtë kapitull

paraqitet edhe madhësia e tregut bankar në tetë vitet e fundit. Më tej vazhdon me një


XIV

panoramë të zhvillimit të reformave të ndërmarra në sistemin financiar, karakteristikat

e këtij sistemi, duke studiuar më vete periudhat para viteve ’90 dhe pas viteve ’90,

arsyet e dështimit të reformave bankare në fillim të viteve ’90.

Kapitulli i dytë paraqet aspekte teorike mbi efiçencën e shoqërive dhe bën rishikimin

e literaturës së rëndësishme në lidhje me objektivin e këtij studimi, duke u fokusuar

në punimet e autorëve që kanë dhënë kontribut në matjen e efiçencës të sistemit

bankar në vendet e Europës Qëndrore dhe Juglindore. Gjithashtu në këtë kapitull do të

trajtohen modelet mbi bazën e të cilave matet efiçenca, avantazhet dhe problematikat

që i shoqërojnë ato si dhe funksionet për aplikimin e modeleve.

Kapitulli i tretë trajton metodologjinë që do të përdoret për realizimin e këtij kërkimi

shkencor, variablat e përzgjedhur dhe arsyet e përzgjedhjes së tyre, trajtimin dhe

shpjegimin e modelit SFA, i cili është përzgjedhur për studimin e efiçencës së

bankave. Gjithashtu paraqiten avantazhet, kufizimet e këtij modeli dhe shpjegimi i

bazës së të dhënave.

Kapitulli i katërt zhvillon dhe diskuton analizën empirike të efiçencës në termat e

kostove, bën gjetjet kryesore të studimit si dhe realizon krahasime midis bankave të

vendeve të ndryshme si dhe me pronësi të ndryshme.

Kapitulli i pestë sjell një përmbledhje të punimit duke shprehur qartë përgjigjet për

pyetjet e kërkimit të parashtruara më lart. Për më tepër, mbështetur në diskutimet e

gjithë temës, sugjeron disa rekomandime të përshtatshme për politikëbërësit në nivel

agregat dhe nivel njësish. Gjithashtu këtu vihen në dukje edhe kufizimet e mundshme

si dhe adresohet lexuesi për kërkime të mëtejshme në këtë fushë në të ardhmen.

Kapitulli 1: Sektori bankar në Rajonin e Ballkanit Perëndimor B.Hoxha (Kurti) B.Hoxha (Kurti

1

KAPITULLI 1: SEKTORI BANKAR NË RAJONIN E BALLKANIT

PERËNDIMOR

Në këtë kapitull do të bëhet një prezantim i sektorit bankar për katër nga vendet e

Ballkanit perëndimor, të cilët kanë kaluar në procese të ndryshimit të sistemit

ekonomik pas vitit 1990 dhe ndërkohë aspirojnë të bëhen pjesë e bashkësisë

ekonomike Europiane. Për të kuptuar më shumë mbi zhvillimin e sektorit bankar, do

të bëhet një përshkrim i shkurtër i zhvillimeve të tij për t’u ndalur më gjatë në

reformat e kryera si pjesë e transformimeve ekonomike, pasuar nga organizimi i këtij

sistemi në secilin prej vendeve pjesë e këtij studimi. Rëndësia që merr sistemi bankar

i një vendi për ekonominë theksohet në çështjen mbi lidhjen mes tyre. Më pas vijohet

me treguesit kryesorë të sistemit bankar si pjesë e përshkrimit të rolit që ka ky sektor

për ekonominë dhe volumi që zë përkatësisht në aktivitetet financiare. Përfundimet

mbyllin këtë kapitull.

1.1 Evolucioni i sektorit bankar

Sistemi bankar në vendet e rajonit të ballkanit ka kaluar në disa faza përgjatë rrugës së

zhvillimit të tij, të cilat lidhen ngushtë me zhvillimet politike dhe sistemin e qeverisjes

në këto vende. Reformat e kryera në sistemin bankar do të studiohen në këtë kapitull

për periudhat përpara dhe pas viteve ’90. Kjo jo në mënyrë rastërore, por duke marrë

në konsideratë zhvillimet politike, të cilat u shoqëruan edhe me ndërrimin e sistemit të

qeverisjes, duke kaluar nga një sistem i centralizuar ekonomik në një sistem të

orientuar drejt tregut.

1.1.1 Vështrim i shkurtër i sektorit bankar përpara ndryshimit të sistemit

ekonomik

Në mjedisin e ekonomisë së planifikuar, sektorët financiarë nuk kishin ndonjë rol të

rëndësishëm në shpërndarjen e burimeve. Si rrjedhojë, përpara viteve 1990 nuk kishte

nevojë për mbikëqyrje dhe rregullim bankar ose për një kuadër të duhur ligjor lidhur

me këto ҫështje (Mehl, Vespro, & Winkler, 2006).


2

SHQIPËRI

Evolucioni i sektorit bankar në Shqipëri, për shkak të tipareve dalluese të ekonomisë

dhe politikës, ka kaluar në disa faza deri në vitet 1990.

Në 4 Tetor 1913 themelohet Banka e Shqipërisë si rezultat i një marrëveshje të

nënshkruar midis Qeverisë së Ismail Qemalit, përfaqësuesve të Wienner Bank Verein,

si dhe përfaqësuesve të Banca Commerciale Italiana. Kjo bankë do të ishte

institucioni i vetëm përgjegjës për printimin e monedhës si dhe do të vepronte si

agjent i vetëm financiar i qeverisë Shqipëtare, pra do të kishte monopolin e tregëtimit

të bonove të thesarit qeveritare. Krahas këtyre funksioneve, do të kryente edhe

funksonet e një banke tregëtare, pra do të pranonte depozita, do të jepte kredi ndaj

shoqërive tregëtare, industriale, bujqësore dhe institucioneve financiare. Luftërat në

Ballkan si dhe fillimi i Luftës së Parë Botërore ishin arsyet e jetës të shkurtër të kësaj

banke. Gjatë kohës së sundimit të Ahmet Zogut u themelua në 1925 Banka

Kombëtare Shqipëtare, me kapital vendas dhe italian. Kjo bankë duhej të krijohej që

në vitin 1924, por për shkak të trazirave politike, krijimi i saj u shty deri në shtator të

vitit 1925 (Roselli, 2006).

Tërheqja e trupave italiane nga Ballkani në vitin 1943 dhe pushtimi nga Gjermania,

shkaktoi një paralizim të sistemit bankar në tërësi. Të gjitha llogaritë u ngrinë dhe nuk

lejohej që bankat t’u kthenin individëve depozitat, të pranonin depozita apo jepnin

kredi.

Më 21 Janar 1945 zhvillohet ceremonia e përurimit të Bankës së Shtetit Shqiptar, e

cila tashmë ishte një bankë shtetërore dhe marrëveshja e vitit 1925 midis Ahmet

Zogut dhe grupit bankar Italian u shfuqizua. Banka e Shtetit po merrte gjithnjë e më

tepër përgjegjësi të reja, ajo kontrollonte të gjitha aspektet financiare të vendit, pasi

gjithçka ishte e centralizuar. Deri në vitin 1976 ai përbëhej nga një bankë e vetme,

Banka e Shtetit Shqiptar, që shërbente në të njëjtën kohë si autoritet monetar dhe si

kredituese e ekonomisë. Ndërkohë roli i saj si ndërmjetës financiar ishte mjaft i

kufizuar, pasi shpërndarja e kredisë drejtohej sipas një plani të centralizuar. Banka

shërbente thjesht si institucion rregjistrues i transaksioneve midis ndërmarrjeve

prodhuese.


3

Përveç Bankës së Shtetit Shqiptar funksiononte edhe Drejtoria e Përgjithshme e

Arkave të Kursimit dhe të Sigurimeve që kryente rumbullimin e kursimeve të

popullsisë si dhe merrej me sigurimin e pasurisë, kryesisht të asaj kooperativiste. Në

vitin 1977 u krijua Banka Bujqësore, si një bankë e veçantë nëpërmjet shkëputjes së

një seksioni të Bankës së Shtetit Shqiptar. Kjo bankë mbulonte ofertën për fonde të

sektorit bujqësor. Në vitin 1990, Departamenti i Marrëdhënieve me Jashtë të Bankës

së Shtetit Shqiptar shërbeu si bazë për themelimin e Bankës Tregtare Shqiptare e cila

kryente funksionin e financimit dhe të nxitjes së eksporteve dhe të pagesave me jashtë.

Ish Republika Federale Socialiste e Jugosllavisë

Gjatë Luftës së Dytë Botërore, sistemi monetar i Jugosllavisë iu përshtat më shumë

kërkesave të fuqive pushtuese sesa vetë ekonomisë së Jugosllavisë (Hauvonen, 1970).

Serbia dhe Kroacia kishin Banka Qëndrore të veçanta, dinari ishte monedha zyrtare në

Serbi, ndërsa kuna u bë monedha zyrtare në Kroaci. Në pjesët e tjera të Jugosllavisë

qarkullonin monedhat e fuqive pushtuese. Gjatë periudhës së tranzicionit, e cila filloi

më 1945, u vendos një sistem i unifikuar i monedhës, e cila u vendos të ishte dinari,

dhe i gjithë sektori bankar u shtetëzua.

Në vitet 1990, Ish Republika Federale Socialiste e Jugosllavisë kaloi nga një ekonomi

e centralizuar drejt një ekonomie të decentralizuar pothuajse të orientuar drejt tregut,

ku shoqëritë zotëroheshin dhe drejtoheshin nga punonjësit (Barisitz, 2007). Shtetet e

RFSJ përjetuan disa kriza gjatë viteve 1980, për shkak të shkallës së lartë të kursit të

këmbimit, defiçit të lartë fiskal, dhe performancës së ulët në tregti, e cila u përkeqësua

edhe më tej për shkak të një reçesioni të madh dhe krizave ndërkombëtare. Kjo situatë

pati një ndikim negativ në portofolin e bankave dhe në rritjen e borxhit të vendit.

Reformat, të cilat kishin si qëllim zgjidhjen e krizës dështuan (Radzic & Yuce).

Autoritetet Jugosllave u ndërgjegjësuan që me dhënien e pavarësisë ekonomike

ndërmarrjeve, duhej të ndryshonin strategji, duke kaluar nga një ekonomi plani në një

sistem miks planifikimi të ekonomisë dhe kontrolli të operacioneve mikroekonomike,

kryesisht nëpërmjet instrumentave “udhëzues” dhe ekskluzivisht vetëm nëpërmjet

rregullimit direkt. Progresi i proçesit të decentralizimit u shoqërua me zhvillimin e

shpejtë të ndërmjetësave financiare.


4

Adoptimi i ligjit të ri bankar në vitin 1989 lejoi krijimin e bankave të reja private, por

ende kishte mungesa të një rregullimi bankar të detyruar. Me qëllim stabilizimin e

shpejtë makroekonomik, në vitin 1990 qeveria filloi programin Markovic1, i cili lejoi

themelimin e shoqërive private si dhe stabilizimin e monedhës (Barisitz, 2007).

1.1.2 Reformat në sektorin bankar në Ballkanin perëndimor pas viteve 1990

Transformimi i industrisë bankare në vendet në tranzicion ka qenë një ndër proçeset

më dramatike dhe më me ndikim në proçesin e tranzicionit në tërësi (Kraft, 2005).

Pavarësisht përpjekjeve të shumta për hartimin dhe zbatimin e reformave në këtë

sektor, në përgjithësi rezultoi një dështim i reformave të dëshiruara. Faktorët kryesorë

që ndikuan në këtë dështim sipas (Mehl, et al., 2006) ishin:

a) Mjedisi i dobët institucional dhe ligjor – Mospërputhja e legjislacionit të vjetër

me legjislacionin e ri të miratuar, solli zvogëlimin e efektivitetit të zbatimit të

këtij të fundit, sidomos në fushën e likujdimit, falimentimit dhe kolateralit.

Sipas (Bonin, Hasan, & Wachtel, 2008) ristrukturimi dhe privatizimi në

sektorin financiar varet nga krijimi i një kuadri rregullator ligjor dhe

institucional, si dhe ligjet për falimentimin dhe standartet kontabël të

përshtatshme.

b) Mbikëqyrje bankare jo e përshtatshme - Duke qenë se rregullimi dhe

mbikëqyrja bankare duhet të krijohej duke nisur nga niveli zero, pjesa më e

madhe e departamenteve të mbikëqyrjes nuk ishin në gjendje që të përcaktonin

dhe të zbatonin standardet ndërkombëtare që garantonin një sistem të

shëndoshë financiar, në veçanti në lidhje me provizionimin e humbjeve nga

huatë, kufijtë ndaj ekspozimit dhe huave të lidhura. Përsa i takon burimeve

njerëzore, stafi ishte i kufizuar në numër, shpesh pa eksperiencën e duhur ose

të patrajnuar, dhe nuk ishin në gjendje që të përballeshin me rritjen e numrit të

bankave. Duke qenë se lojtarët kryesorë ishin bankat e zotëruara nga shteti,

qeveritë ngurronin që mbikëqyrësit të vepronin me vendosmëri për të likujduar

bankat me probleme, gjë që dobësoi akoma më shumë mbikëqyrjen bankare.

1 Programi mori emrin e Kryeministrit të Jugosllavisë, Ante Marković.


5

c) Ristrukturim i pamjaftueshëm dhe qeverisje e dobët e bankave shtetërore - Në

fillim të viteve 1990, konsensusi i përgjithshëm ishte që t’i jepej prioritet

ristrukturimit dhe privatizimit të bankave tregëtare shtetërore. Për arsye

ekonomike - politike (Bokros, 2002), reformat u shtynë ose nuk e përmirësuan

qeverisjen e bankave (Keren & Ofer, 2002)

d) Rregullim i dobët i liçensimit të bankave të reja private dhe huave të lidhura -

Me qëllim forcimin e konkurencës dhe efiçencës, autoritetet liberalizuan

tregun bankar. Kjo solli një çrregullim në një sërë shtetesh, sepse kapitali

fillestar i kërkuar ose ishte qëllimisht shumë i vogël ose për shkak të

inflacionit të lartë, në terma reale ishte shume i vogël. Shoqëritë e shfrytëzuan

këtë situatë duke themeluar banka, të cilat shërbyen si departamenti i tyre i

financës (të ashtuquajtuara “ agjentë” ose “banka xhepi” (Banka Botërore

1989, dhe 1993). Kjo solli rritjen e kostove të inefiçencës përsa i takon

keqshpërndarjes së burimeve dhe kostove të reputacionit, sepse bankat” xhep”

shkatërruan rrezikshëm besimin në sektorin bankar në tërësi.

e) Mungesa e kapitalit human dhe teknologjisë së kredisë. Në përgjithësi, bankat

nuk ishin mësuar ende me vlerësimin e rrezikut të kredisë, rrezikun e

manaxhimit apo monitorimin e kredive.

SHQIPËRI

Ndryshimet në sistemin politik u shoqëruan edhe me reformim të sistemit bankar, të

cilat megjithatë filluan me hapa të ngadaltë. Në fillim të viteve 1990, vendi

karakterizohej nga nivele të ulta të ndërmjetësimit financiar, një kornizë e

papërshtatshme ligjore për veprimet bankare dhe një problem të gjerë të pastrimit të

parave. Ndër hapat e parë që u ndërmorën si pjesë e reformës së sektorit ishte

miratimi nga Kuvendi Popullor në prill të vitit 1992 i Ligjit nr. 7559, datë 22.04.1992

"Për Bankën e Shqipërisë", si dhe Ligjit nr. 7560, datë 28.04.1992 "Për sistemin

bankar në Republikën e Shqipërisë". Banka e Shtetit Shqipëtar u shndërrua në Bankën

e Shqipërisë, e cila do të kryente të gjitha funksionet e një banke qëndrore. Në këtë

mënyre bëhet kalimi i sistemit bankar nga një sistem me një nivel në një sistem

bankar me dy nivele.

Në 1 Janar 1993 u krijua Banka Kombëtare Tregtare e Shqipërisë si shkrirje e Bankës

Kombëtare të Shqipërisë dhe Bankës Shqiptare të Tregtisë. Në Tetor 1993 Banka e


6

Zhvillimit dhe e Bujqësisë shndërrohet në Banka Tregtare Agrare. Filluan të jepeshin

liçencat për krijimin e bankave me kapital privat të huaj. Në Dhjetor 1992 Banka e

Shqipërisë i dha liçencën bankës Italo-Shqiptare, e cila u krijua si një bankë e

përbashkët midis Banca di Roma dhe Bankës Kombëtare Tregtare.

Problemi kryesor që shoqëronte Bankat shtetërore në këtë periudhë ishte prania e

kredive të dhëna ndërmarrjeve shtetërore, disa prej të cilave ishin mbyllur. U

ndërmorrën reforma për ristrukturimin dhe rikapitalizimin e bankave shtetërore. Në

kuadër të këtyre reformave, në fund të vitit 1992 nëpërmjet emetimit të obligacioneve

nga Ministria e Financave, u bë e mundur falja e kredive të marra ndërmarrjeve

shtetërore deri para Korrik 1992. Kostoja e kësaj reforme arriti në vlerën 4.3 miliardë

lekë. Një tjetër masë e ndërmarrë në kuadrin e reformimit të sistemit bankar, ishte dhe

vendimi i Këshillit të Ministrave, nr.655 datë 23 Shtator 1996 “Për miratimin e

strategjisë së privatizimit të bankave shtetërore” duke qenë se bankat me kapital

shtetërore përbënin mbi 90% të tregut bankar. Bankat e para që iu nënshtruan proçesit

të privatizimit ishin Banka Tregtare Agrare, e cila u ndoq nga Banka Kombëtare

Tregtare dhe më pas nga Banka e Kursimeve.

Sistemi financiar ende i pazhvilluar gjithsesi lejonte lulëzimin e skemave spekulative

të investimeve me premtimin e kthimeve të mëdha mbi depozitat. Këto praktika

investimi u përhapën shumë sidomos përgjatë viteve 1994 dhe 1996 duke cuar në një

krizë të menjëhershme që u manifestua edhe me fundin e kësaj periudhe. Valët e

goditjes që u shkaktuan nga kolapsi i të ashtuquajturave “skema piramidale” në vitin

1997, coi një një rustrukturim gradual dhe më metodik të sektorit bankar. Pjesë të

legjislacionit të cilat u futën menjëherë pas krizës e forcuan ndjeshëm kornizën e

rregullimit dhe supervizimit bankar. Ndryshimet ligjore në sistemin bankar të vitit

1997 dhe 1998 plotësuan kështu mangësitë ligjore në lidhje me kapitalizimin e

bankave dhe rregullat për hyrjen dhe daljen nga sistemi bankar, përforcuan gjithashtu

kërkesat për liçencimin e bankave. Gjithsesi, raporti i mjaftueshmërisë së kapitalit

(raporti i kapitalit të bankës ndaj riskut) arritën nivele të larta deri në 31,5% në vitin

2002, krahasuar me normën e lejuar prej 12%. Në tetor të 2002, u prezantua një

politikë e sigurimit të depozitave, që garantonte depozitat deri në 5000 $ Amerikan

dhe që mbulonin rreth 60% të depozitave. Me këto dhe masa të tjera të rëndësishme,

gradualisht u kthye dhe besimi te sektori bankar.


7

Një moment i rëndësishëm është viti 2006, vit në të cilin shfuqizohet Ligji nr.9365,

datë 02.07.1998 ”Për bankat në Republikën e Shqipërisë” dhe miratohet Ligji nr.

9662, datë 18.11.2006 ”Për bankat në Republikën e Shqipërisë”. Ky ligj rregullon

veprimtarinë e bankave dhe të degëve të bankave të huaja, që veprojnë në vend. Ligji

i ri vendos kërkesa më të forta në lidhje me liçencimin e bankave të nivelit të dytë,

rritjen e standarteve përsa i takon transparencës dhe përgjegjshmërisë në drejtimin e

bankave, mbikëqyrjen, nevojën për kapital etj, duke siguruar në këtë mënyrë

stabilitetin financiar. Miratimi i këtij ligji nuk ishte rastësi, por fryt i eksperiencës së

zhvillimeve në sektorin bankar, si dhe duke pasur si objektiv përafrimin me praktikat

dhe përvojat më të mira evropiane.

Në terma të strukturës dhe pronësisë, në fund të vitit 2002, sistemi bankar shqiptar

përbëhej nga 13 banka, nga të cilat vetëm një (Banka e Kursimeve) ishte me kapital

100 përqind shtetëror. Pati dy përpjekje për privatizimin e kësaj banke, përkatësisht në

2001 dhe 2002 dhe të dyja dështuan. Në fund të vitit 2003, Banka Qendrore Austriake

Raiffeisen u impenjua në blerjen e aseteve të Bankës së Kursimeve, proces i cili u

përfundua në Gusht të vitit 2004, duke e kaluar këtë të fundit plotësisht në pronësi të

një investitori të huaj strategjik. Procesi i privatizimit në Shqipëri në këtë mënyrë u

kompletua, duke krijuar kështu kushte të plota për përmirësimin e konkurrencës dhe

cilësinë e produkteve dhe shërbimeve të ofruara. Në vitin 2003, dy banka të tjera

private filluan veprimtarinë në Shqipëri. Në fund të viti 2003, rezultonin se operonin

16 banka në vend sikurse dhe aktualisht, nga të cilat 14 ishin me kapital të huaj.

Vendet e ish-Jugosllavisë

Vitet 1990 shënojnë një periudhë të errët për Jugosllavinë. Shpërbërja e Federatës,

luftërat në rajon, izolimi ndërkombëtar, konfliktet e armatosura, sanksionet

ekonomike, drejtimi jo i mirë i ekonomisë, korrupsioni i lartë patën një ndikim të

madh në rënien drastike të PBB. Në Shkurt 1992 krijohet Republika Federale e

Jugosllavisë, e cila përfshinte Serbinë, provincën e Kosovës dhe Vojvodinës dhe

Malin e Zi. Kjo republikë vazhdoi të qeveriset nga sistemi socialist, e cila vuajti nga

inflacioni shumë i lartë (Barisitz, 2007).


8

SERBI

Ristrukturimi i sektorit bankar filloi më vonë krahasuar me vendet e tjera të Ish

Republikës Federale të Jugosllavisë. Arsyja kryesore ishte problematika me Malin e

Zi, i cili nuk mund të mos ndikohej nga çështjet e shkëputjes territoriale. Në fillim të

viteve 2002, autoritet vendosën që të likujdonin katër bankat më të mëdha

(Jugobanka, Beobanka, Beogradska banka dhe Investbanka) kryesisht për shkak se

humbjet ishin shumë më të mëdha sesa ato të parashikuarat, nuk kishte asnjë opinion

pozitiv për të ardhmen, kishte një pakësim të theksuar në depozita, dhe njerëzit nuk

kishin besim në bankat dhe veprimtaritë e tyre. Kjo ishte një lëvizje e rëndësishme që

duhej bërë dhe këto katër bankat më të mëdha përfaqësonin 57% të totalit të aktiveve

totale në sistemin bankar të vendit, me kosto të likuidimit rreth 1% të PBB-së ose

rreth 90 milionë dollarë (Mehl, et al., 2006).

Aktualisht sektori bankar në Serbi përbëhet nga 29 banka tregtare nga 88 që

ekzistonin në fillim të viteve 2000. Rreth 21 prej tyre janë me pronësi të huaj (ose

shumicë të huaj). Në vitin 2013, Serbia ndryshoi Ligjin për Eksportin e Kredive dhe

Agjencisë së Sigurimeve, duke e shndërruar këtë në një agjenci financiare biznesi, e

cila do të ketë role të reja, duke përfshirë menaxhimin e një fondi të tranzicionit dhe

investimet në fondet e kapitaleve. Ajo gjithashtu do të mbulojë kompanitë që iu janë

nënshtruar procedurave të ristrukturimit, privatizimit dhe falimentimit. Duke përdorur

asetet e fondit të tranzicionit dhe fonde të tjera që gjenden në treg, agjencia do të

marrë masa për rimëkëmbjen e kompanive dhe për të siguruar ristrukturimin e tyre me

qëllim që të përmbushin në mënyrë më efiçente pretendimet e kreditorëve, si dhe me

qëllim të përgatitjes së kompanive në fjalë për të vepruar pa subvencione nga shteti

nga 2015 e tutje.

MAQEDONI

Ristrukturimi i sektorit bankar filloi gjithashtu relativisht vonë, në vitin 1994, me

Aktin për Rehabilitimin dhe Ristrukturimin Bankar (ARB), i cili do të ndihmonte

Qeverinë në rehabilitimin e sektorit bankar. Ky akt u përqëndrua në marrjen përsipër

të kredive të këqija në dinar dhe manaxhimin e detyrimeve në lidhje me kreditimin në

valutë të huaj si dhe mbikëqyrjen e bonove të thesarit të emetuara nga Qeveria.

Kreditë e këqija të para që u blenë nga ARB ishin ato të bankës më të madhe në


9

Maqedoni, Stopanska Banka. Kostoja e rehabilitimit të sektorit bankar ishte një ndër

më të shtrenjtat në botë, duke arritur në 42 % të Prodhimit të Brendshëm Bruto (PBB)

në fund të vitit 1995, nga të cilat 12% i takonin pastrimit të kredive të këqija nga

bilancet e bankave dhe 30% lidhej me ripagimin e kursimeve të huaja “të ngrira”

(Šević, 2002). Kjo shumë arriti në 45.8% të PBB pas rikapitalizimit të Stopanska

Banka.

Banka Qendrore bëri përpjekje të vazhdueshme për të krijuar një kornizë rrregulatore

dhe supervizimi për themelimin e një sektori bankar të qëndrueshëm. U prezantuan

kërkesa strikte për kapitalizimin, kontrollohej pastrimi i parave dhe u morën masa për

zgjerimin e kreditimit të ndërmërrjeve të vogla dhe të mesme. Legjislacioni i cili u fut

në vitin 2000 dhe 2001 krijou kornizën ligjore për modernizimin dhe konsolidimin e

sektorit bankar sipas linjës së direktivave bankare të Bashkimit Europian dhe

standarteve ndërkombëtare. Një kthim i përkohshëm shkaktuar nga një përkeqësim i

situatës ekonomike në 2002 u kapërcye gjithsesi shpejt. Në fund të vitit 2002, sistemi

bankar i vendit konsistonte në 20 banka tregtare nga të cilat 7 ishin me kapital të huaj

dhe 17 klasifikoheshin si institucione kursimi.

MALI I ZI

Lëvizja e parë në drejtim të pavarësisë monetare ka filluar që në fund të viteve ‘90 me

emetimin e markës gjermane në Nëntor të vitit 1999. Ajo kishte për qëllim të

zvogëlonte ndikimin politik të Serbisë. Midis Janar 2002 dhe Mars 2002, marka

gjermane u zëvendësua me euron, dhe sot ajo përfaqëson një instrument të pagesës.

Me themelimin e Bankës Qendrore të Malit të Zi (BQM), e cila filloi të operojë më 15

Mars 2001, mund të thuhet se reformat bankare në Malin e Zi kanë filluar në vitin

2001 me riorganizimin e Montenegrobanka, e cila ishte një bankë lider në atë kohë.

1.1.3 Organizimi i sektorit bankar

Sistemi bankar në rajonin e Ballkanit perëndimor është i organizuar në dy nivele:

Banka Qëndrore dhe Bankat Tregtare.


10

Banka Qëndrore

Është një institucion i pavarur dhe autonom në përmbushjen e funksioneve të saj të

parashikuara në Ligjin për Bankën Qëndrore dhe ligje të tjera. Objektivi themelor i

Bankës Qëndrore është arritja dhe ruajtja e stabilitetit të çmimeve.

Objektivi kryesor strategjik i Bankës Qëndrore në rolin e saj si mbikqyrëse e sektorit

bankar është sigurimi i një sistemi financiar të shëndetshëm dhe të qëndrueshëm, e

aftë për të mbrojtur interesat e klientëve të bankës dhe për t’i shërbyer me efiçencë

nevojave të qytetarëve si dhe ekonomisë.

Funksionet e Bankës Qëndrore në vendet e rajonit të Ballkanit kryesisht janë të

ngjashme. Banka Qëndrore:

• Përcakton dhe zbaton politikat monetare dhe politikat e këmbimit valutor;

• Administron rezervat valutore;

• Përcakton dhe implementon aktivitete në lidhje me ruajtjen dhe forcimin e

stabilitetit financiar;

• Liçenson ose revokon liçencat e operimit të bankave, mbikëqyr aftësinë

paguese bankare dhe ligjshmërinë e operacioneve, dhe kryen aktivitete të tjera

në pajtim me ligjin që rregullon bankat;

• Emeton kartëmonedhat dhe monedhat dhe menaxhon flukset e mjeteve

monetare;

• Rregullon, mbikëqyr dhe promovon funksionimin e pandërprerë të

operacioneve të pagesave kombëtare dhe ndërkombëtare, në pajtim me ligjin;

Krahas funskioneve të mësipërme, Banka Qëndrore në Serbi ka edhe funksionet e

mëposhtëme:

• të liçensojë ose të revokojë dhe / ose autorizimet e ushtrimit të aktvitetit të

shoqërive të sigurimit, mbikëqyr këto shoqëri dhe kryen aktivitete të tjera në

pajtim me ligjin që rregullon fushën e sigurimit;

• ka të drejtë të liçensojë dhe tërheqë liçencat për ushtrimin e aktivitetit për

shoqëritë e menaxhimit të fondit të pensionit vullnetar, mbikëqyr këto shoqëri

dhe kryen aktivitete të tjera në pajtim me ligjin që rregullon fondet e

pensioneve vullnetare;


11

• ka të drejtë të liçensojë dhe tërheq liçencat për shoqëritë që ushtrojnë

aktivitetin e qirasë financiare, mbikëqyr këto shoqëri dhe kryen aktivitete të

tjera në pajtim me ligjin që rregullon veprimtarinë e qirasë financiare;

• kryen detyra ligjore për Republikën apo detyra të vendosura nga traktatet, pa

rrezikuar autonominë dhe pavarësinë e saj.

Në Malin e Zi, Maqedoni dhe Shqipëri, institucionet që liçensojnë dhe mbikqyrin

shoqëritë e sigurimit, fondet e pensioneve dhe shoqëritë e lizingut janë:

SHQIPËRI

Autoriteti i Mbikëqyrjes Financiare (AMF) ështe një institucion publik i pavarur nga

ekzekutivi, i cili rregullon dhe mbikëqyr:

• aktivitetin e tregut të sigurimeve dhe operatorëve të tij

• aktivitetin e tregut të pensioneve private suplementare dhe operatorëve të tij;

Shoqëritë e Lizingut liçensohen dhe mbikëqyren nga Banka e Shqipërisë

Bankat e tregtare

Vendet e Ballkanit, ashtu si pjesa më e madhe e vendeve të Bashkimi Europian,

konsiderohen “bank based system” (sistem bazuar në banka), ku bankat luajnë një rol

të rëndësishëm në tregun financiar dhe të cilat zënë pjesën më të madhe të vëllimit të

veprimtarisë së tregut financiar. Liçencimi, funksionimi, mbikëqyrja e bankave të

nivelit të dytë është e rregulluar me ligj të veçantë, i cili në thelb është i ndërtuar mbi

parime të ngjashme, por sigurisht që ka edhe dallime, për shkak të specifikave që kanë

vendet që kemi marrë në studim.

Diferencat në zhvillimin e tregut bankar, në vendet e rajonit janë rrjedhojë jo vetëm e

zhvillimeve ekonomike, por edhe zhvillimeve politike. Aktualisht në secilin prej

shteteve që janë në fokus të këtij studimi operojnë një numër relativisht i madh

bankash të nivelit të dytë duke konsideruar dhe popullatat përkatëse të vendeve.

Aktualisht për vitin 2016, operojnë 16 banka në Shqipëri dhe pothuaj po aq në

Maqedoni. Në Serbi operojnë një maksimum prej 30 bankash dhe në Malin e Zi

vetëm 14 banka duke reflektuar edhe një popullatë dhe sipërfaqe më të vogël. Në

çështjen 1.3 do të paraqitet më shumë rreth vëllimit të aktivitetit të këtyre bankave për

secilin prej vendeve të trajtuara në analizë.


12

MAQEDONI

Agjensia e Mbikqyrjes së Sigurimeve ka të drejtë të liçensojë, mbikqyrë dhe

kontrollojë shoqëritë e sigurimeve. Është një institucion i pavarur i themeluar më

2009.

MAPAS (Agency for Supervision of Fully Funded Pension Insurance) është agjensia

e cila ka të drejtë të liçensojë, mbikëqyrë dhe kontrollojë fondet e pensioneve

Shoqëritë e Lizingut liçensohen nga Ministria e Financave.

MALI I ZI

Agjensia e Mbikqyrjes së Sigurimeve ka të drejtë të liçensojë, mbikqyrë dhe

kontrollojë shoqëritë e sigurimeve. Kjo Agjensi është një institucion i pavarur i

themeluar më 12 Korrik 2007.

Komisioni i Letrave me Vlerë dhe Këmbimit (The securities and Exchange

Commission) ka autoritetin që të liçencojë, mbikqyrë aktivitetin e Fondeve të

Pensionit.

Në lidhje me shoqëritë e lizingut, ato nuk janë të detyruara që të sigurojnë liçensë për

zhvillimin e biznesit të tyre. Pra, këto shoqëri nuk janë subjekt mbikqyrjeje nga

ndonjë organizëm shtetëror.

1.2 Sektori bankar dhe performanca makroekonomike

Studimet e para teorike të lidhjes midis zhvillimit financiar dhe rritjes ekonomike

(Goldsmith, 1969; McKinnon, 1973; Shaw, 1973) u pasuan më tej nga shumë studime

të tjera teorike dhe empirike. Robinson (1952) argumenton që pas rritjes ekonomike

qëndron zhvillimi financiar, ndërsa Lucas (1988) e konsideron të mbivlerësuar rolin e

faktorëve financiarë në proçesin e rritjes ekonomike.

(Demirguc-Kunt & Levine, 2001) konkluduan që zhvillimet e përgjithshme financiare

kanë për qëllim përshpejtimin e rritjes ekonomike, krijimin e shoqërive të reja,

lehtësimin e aksesit të shoqërive ndaj burimeve të jashtme të financimit dhe nxitjen e

zhvillimit të shoqërive. Pagano (1993) vlerëson marrëdhënien midis tregjeve

financiare dhe zhvillimit ekonomik dhe vë theksin në rolin e institucioneve financiare,


13

të cilat me politikat e tyre stimulojnë kursimin dhe shpërndajnë fondet në projektet më

fitimprurëse, kanë ndikim në normën e kursimit.

Rritja e qëndrueshme ekonomike varet nga vazhdimësia e institucioneve financiare;

bizneset e reja të sukseshme kanë nevojë për burime efiçente të jashtme financimi për

të mbështetur rritjen e sektorit privat (Bonin & Wachtel, 2003). Nga ana tjetër, sikurse

Samolyk (1992) vëren, probleme të sektorit bankar lokal mund të kufizojnë aktivitetin

ekonomik në rajonet me gjendje të vështirë financiare. Madje ajo argumenton se

kushtet e sektorit bankar lokal shpjegojnë më shumë rreth ritjes së të ardhurave

personale reale në rastet ku kreditë e këqia janë në nivele relativisht të larta.

Në përgjithësi, roli i sektorit financiar në të gjitha ekonomitë është të kanalizojë

burimet nga kursimtarët drejt investimeve në projekte (Wachtel, 2003). Bankat luajnë

një rol të rëndësishëm në ekonomi, sepse ato ndikojnë në :

➢ zhvillimin e tregtisë kombëtare dhe ndërkombëtare nëpërmjet kreditimit,

asistencës teknike, ofrimit të shërbimit të letrave të kredive, në zhvillimin e

bujqësisë,

➢ zhvillimin e industrisë dhe bujqësisë nëpërmjet ofrimit të kredive për blerjen e

farërave dhe pescticideve, ndërtimin e kanaleve kulluese dhe magazinave,

blerjen e makinerive, etj.,

➢ zhvillimin e transportit ku nëpërmjet financimit të këtij sektori është

mundësuar lidhja e zonave të thella me tregjet kryesore,

➢ përdorimin e teknologjisë moderne (Schumpeter, 1912) argumenton se

bankat që funksionojnë mirë nxisin inovacione teknologjike duke identifikuar

dhe financuar ata sipërmarrës që kanë mundësitë më të mira për të vënë në jetë

me sukses produkte dhe proçese prodhimi inovative,

➢ formimin e kapitalit çka nënkupton rritje të numrit të njësive të prodhimit,

teknologjisë, makineri e pajisje,

➢ transferimin e parave duke ofruar lehtësinë e transferimit të fondeve nga një

vend në një tjetër e cila çon në rritjen e tregtisë,

➢ përdorimin e kursimeve të individëve për investime në projekte me interes,

➢ rritjen e punësimit, sepse me anë të financimit mundësojnë zhvillimin e

sektorëve të ekonomisë të tillë si tregëtia, bujqësia, transporti,

telekomunikacioni.


14

Bankat i vijnë në ndihmë jo vetëm biznesit, por edhe individit me anë të gamës së

gjerë të shërbimeve që ato ofrojnë të tilla si:

➢ depozitimin e parave si dhe ruajtjen e sendeve të çmuar apo dokumenta të

rëndëishëm duke i hequr këtij të fundit shqetësimin për ruajten e pasurisë së

tij,

➢ skema të ndryshme të kursimi me norma interesi tërheqëse me qëllim nxitjen e

njerëzve për të kursyer më shumë,

➢ kredi për blerjen apo ndërtimin e shtëpive,

➢ këshillime financiare.

Bankat financojnë edhe qeverinë në programet e zhvillimit duke ndikuar në këtë

mënyrë në stabilitetin ekonomik të një vendi. Ato janë një element kyç në zbatimin e

politikës monetare dhe fiskale nga Banka Qëndrore, sepse rritja e normave të interesit

nga Banka Qëndrore duhet të shoqërohet me rritje të normave të interesit nga bankat

tregtare, sigurisht në përputhje me Bankën Qëndrore.

Kriza financiare globale e vitit 2008 është një shembull shumë i qartë i rolit të

padiskutueshëm që bankat kanë në zhvillimin e ekonomisë së një vendi. Rritja e

papunësisë, përkeqësimi i performancës së investimeve, pasiguria politike e faktorë të

tjerë ndikuan në ngadalësimin e rritjes ekonomike.

1.3 Treguesit kryesorë të sistemit bankar

Në këtë ҫështje do të bëhet një analizë përshkruese e sistemit bankar të katër vendeve

të përfshira në kët studim. Kjo me qëllimin që të prezantohet ecuria e treguesve

kryesorë në nivel agregat e bankave që operojnë në këto vende dhe për të cilat do të

vlerësohet edhe efiçenca sipas kostove në kapitullin e katërt. Treguesit të cilit iu

referohemi janë: totali i aktiveve, kredive dhe depozitave.

SHQIPËRI

Sistemi bankar në Shqipëri përbëhet nga 16 banka, ku 4 bankat më të mëdha (Banka

Kombëtare Tregëtare, Raiffeisen Bank, Credins Bank dhe Intesa San Paolo), së

bashku zotërojnë 62.40% të portofolit të kredive dhe 69.50% të depozitave të sistemit


15

bankar.2 Përsa i takon origjinës se kapitalit, 13 banka kanë shumicën e pronësisë së

huaj dhe vetëm tre banka janë me shumicën e pronësisë vendase. 56% e bankave (9

banka) e kanë origjinën e kapitalit nga vendet e Bashkimit Evropian të tilla si Greqi,

Austri, Gjermani, Francë, Itali, Bullgari dhe vetëm një bankë e ka origjinën e kapitalit

nga Turqia.

Aktivet e sektorit bankar, në fund të vitit 2015 ishin 1.318 miliarde lekë, duke pësuar

në këtë mënyrë një rritje vjetore 1.9% nga 4.8% në vitin paraardhës. Zgjerimi i

portofolit të investimeve ndërbankare dhe tkurrja e fondeve rezervë për mbulimin e

humbjeve nga aktiviteti në vijim të proçesit të largimit të kredive të humbura nga

bilancet e bankave, kanë dhënë kontributin kryesor në zgjerimin e aktiveve të sektorit.

Peshën më të madhe në aktivet e zënë depozitat me 83%. Paraqitja në mënyrë grafike

e rritjes së totalit të aktiveve në sistemin bankar në tetë vitet e fundit paraqitet në

fig.1.1 si më poshtë.

Figura 1. 1 Totali i aktiveve në sistemin bankar të Shqipërisë

-

200,000

400,000

600,000

800,000

1,000,000

1,200,000

1,400,000

1,600,000

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

30.09.20

16 Viti

Mil

ion

lekë

Burimi: Shoqata Shqiptare e Bankave

Shënim: Nuk përfshihen të dhëna për Bankën e Bashkuar për vitet 2009-2016.

Siç duket qartë edhe në figurën 1.1, aktivet janë rritur ndjeshëm nga viti 2008 në vitin

2015, duke patur parasysh edhe periudhën jo të favorshme nga pikëpamja e zhvillimit

të ekonomisë për shkak të pasoja të krizës financiare të vitit 2008. Trendi rritës

2 Raporti vjetor i Bankës së Shqipërisë për vitin 2015


16

vazhdon të reflektohet edhe në nëntë muajt e parë të vitit 2016. Për periudhën kohore

prej 8 vitesh (që nga 2008), aktivet janë rritur me më shumë sesa 60 përqind e vlerës

në fillim të kësaj periudhe, duke treguar për një fuqizim të sektorit bankar në

ekonominë shqiptare. Figura në vijim paraqet në mënyrë më të plotë përbërjen në

sistemin bankar në Shqipëri.

Figura 1. 2 Totali i Kredive të dhëna, Investimeve në Letra me Vlerë dhe

Depozitat në Shqipëri

-

200,000

400,000

600,000

800,000

1,000,000

1,200,000

1,400,000

1,600,000

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

30.09.2

016 Viti

Mil

ion

lekë

Aktive Kredi Depozita

Burimi: Shoqata Shqiptare e Bankave

Shënim: Nuk përfshihen të dhënat për Bankën e Bashkuar për vitet 2009-2016.

Në fig.1.2 vihet re një rritje e ndjeshme e depozitave dhe rënie e normës së rritjes së

kredive, e cila mund te shpjegohet me pasigurinë e publikut për të shpenzuar në kohë

krize si dhe me kthimin e emigrantëve. Depozitat kanë pësuar rritjen më të madhe në

vitin 2010 dhe 2011, respektivisht 121 milard lek dhe 106 miliard lek. Rritja më e

ulët konstatohet në vitin 2015, të cilat u rritën me 2.60% duke pësuar një ulje në

ritmin e rritjes krahasuar me vitin 2014 ku shënonin një rritje 4.50%. Pavarësisht

përpjekjeve të Bankës së Shqipërisë për nxitjen e kreditimit të ekonomisë duke ulur

disa herë normën bazë të interesit (Janar dhe Nëntor të vitit 2015) madje duke shkuar

në nivelet shumë të ulëta 1.75%, nuk u arrit të përcillej në bankat e nivelit të dytë.

Trendi rritës i Investimeve në Letra me Vlerë ka vazhduar deri në vitin 2014, ku vlera


17

e tyre është thuajse dyfishuar që nga viti 2008, nga 167 miliard lekë në 328 miliard

lekë. Në vitin 2015 ky zë është zvogëluar me rreth 20 milion lekë.

Politikat monetare të ndjekura nga Banka e Shqipërisë kanë dhënë efektet e tyre në

vitin 2016, ku vihet re një rritje e nivelit të kredimit nga ana e bankave të nivelit të

dytë duke sjellë një rritje të zhvillimit të ekonomisë në vend. Kjo reflektohet në rritjen

e Prodhimit të Brendshëm Bruto në vitin 2015 me 2.70% për nëntë mujorin e parë.

Vihet re një rimëkëmbje, edhe pse e ngadaltë, e segmentit të kredisë ndaj bizneseve.

Edhe pse kërkesa për financim nga ana e bizneseve është rritur, kjo nuk reflektohet në

lidhje të drejtë me rritjen e nivelit të kreditimit. Shkak për këtë situatë janë kërkesat e

shtrënguara nga ana e bankave, sidomos në lidhje me kolateralin.

Figura 1. 3 Kredi dhe depozita sipas llojit

-

100,000.00

200,000.00

300,000.00

400,000.00

500,000.00

600,000.00

700,000.00

2013

/12

2014

/12

2015

/12

2016

/01 02 03 04 05 06 07 08 09

Viti

Mil

ion

Le

kë

Depozita LEK Depozita Valute Kredi për biznese Kredi për individë Kredi hipotekare

Burimi: Banka e Shqipërisë (2016)

Sikurse paraqitet edhe në figurën 1.3, e kundërta paraqitet situata në lidhje me kredinë

ndaj individëve. Gjatë 9 muajve të parë të vitit 2016, konstatohet një rritje të kredisë

për konsum, ndërkohë që ritmet e rritjes së kredisë për blerjen e banesave janë shumë

më të ulëta. Megjithatë, në tremujorin e tretë të vitit 2016 është konstatuar një rritje e

lehtë e kredive hipotekare, e cila i dedikohet lehtësimit të kushteve nga ana e bankave.

Gjithashtu, ka vazhduar të rritet niveli i depozitave në banka, ku më shumë janë rritur

depozitat në valutë sesa ato në monedhën vendase. Zhvillimet pozitive të depozitave


18

në valutë janë mbështetur nga flukset më të larta valutore nga sektori i jashtëm, si dhe

depozitimi në banka i fondeve të çliruara nga maturimi i letrave me vlerë në euro të

qeverisë.

Ndërkohë, reduktimi i depozitave në lekë është i lidhur jo vetëm me efektin sezonal

të përdorimit të tyre për konsum gjatë verës, por edhe me mbajtjen në nivele të larta të

likuiditetit të papërdorur të qeverisë3. Për shkak të rënies së vazhdueshme në normat e

interesit, është rritur pesha e depozitave me afate të shkurtëra dhe është zvogëluar

pesha e depozitave me afat.

MAQEDONI

Sistemi bankar në Republikën e Maqedonisë përbëhet nga 15 banka në vitin 2015 dhe

3 Shoqëri Kursim Krediti, ku 4 bankat më të mëdha (Komercijalna Bank AD Skopje,

NLB Tutunska Bank AD Skopje, Ohridska Bank AD Ohrid, Stopanska Bank AD

Skopje), së bashku zotërojnë rreth 70% të portofolit të kredive dhe 74% të depozitave

të sistemit bankar.4 Bankat e huaja janë dominuese në sistemin bankar, duke zotëruar

75 % të kapitalit. Dominues në sistemin bankar të Maqedonisë është origjina e

kapitalit nga Greqia , Turqia dhe Bullgaria.

Aktivet e sektorit bankar, në fund të vitit 2015 ishin rreth 424 miliard dinar, duke

pësuar në këtë mënyrë një rritje vjetore 5.80 % nga viti 2015 ne vitin 2014, ndërkohë

që rritja në vitin 2014 ishte 8.30%. Paraqitja në mënyrë grafike e rritjes së totalit të

aktiveve, kredisë dhe depozitave në sistemin bankar në tetë vitet e fundit paraqitet në

fig.1.4 si më poshtë.

3 Raporti tremujor i politikës monetare 2016/IV, Banka e Shqipërisë 4 Raporti vjetor I Bankës Qëndrore të Republikës së Maqedonisë, 2015


19

Figura 1. 4 Totali i aktiveve, kredive dhe depozitave në sistemin bankar të

Republikës së Maqedonisë

-

50,000

100,000

150,000

200,000

250,000

300,000

350,000

400,000

450,000

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015Viti

Mil

ion

Din

ar


Burimi: Banka Qëndrore e Republikës së Maqedonisë (2015)

Rënia e rritjes së aktiveve fillon nga viti 2011 dhe ka vazhduar në vitet pasardhëse,

duke shënuar në vitin 2013 rënien më të ulët në terma absolute dhe relativë që nga viti

2001. Rritja e ngadaltë e aktiveve është shkaktuar nga rritja në nivele të ulëta të

depozitave nga insitucionet jo-financiare.

Kreditimi i biznesit, shihet se ka një trend rritje pas vitit 2010, por pikun e rritjes e ka

në vitin 2011, me 34 miliard dinarë ose 20%, ndjekur në dy vitet në vazhdim me një

rritje të lehtë. Edhe pse në terma absolut rritja në vitin 2015 është më e madhe se në

vitin 2014, 24.56 miliard dinarë dhe 23 miliard dinarë respektivisht, në përqindje

rritja në vitin 2015 është vetëm 9.7% krahasuar me 10% në vitin 2014. Rritja e

kredive është më shumë e dukshme në sektorin e individëve krahasuar me kredinë

ndaj bizneseve, ku kjo e fundit është rritur me ritme më të ngadalëta. Duhet vënë në

dukje që në Maqedoni mbizotëron kreditimi në monedhën vendase e cila ka pësuar

një rritje nga 41.50% (2009) në 53.50% (2015). Përsa i takon afatit të kredive,

mbizotërojnë kreditë afatgjata të cilat kanë thuajse një stabilitet, nga 66.90% ( 2009)

në 82.70% (2015).


20

Në lidhje me depozitat, ato vlerësohen rreth 306 miliard dinarë në fund të vitit 2015

me një rritje 6.70 % krahasuar me 11% në vitin 2014. Trendi i depozitave ka qenë

rritës, edhe pse ritmi i rritjes së tyre ka qenë në rënie, me përjashtim të viti 2014.

Rënia e ritmit të rritjes së depozitave i dedikohet kryesisht zhvillimeve politike brenda

vendit si dhe zhvillimet në shtetin fshinj, Greqi. Pavarësisht kësaj, depozitat mbeten

burimi kryesor i fondeve, ato përbëjnë 72.30 % të totalit të aktiveve. Individët mbeten

kontribuesit kryesor (70.40% të totalit të depozitave),edhe pse norma e rritjes së tyre

vjetore në vitin 2015 është më e vogla në dekadën fundit. Mbizotërojnë depozitat në

monedhën vendase të cilat përbëjnë rreth 57.6% të toalit të depozitave.

Këto zhvillime tregojnë për një stabilizim gradual të perceptimit të bankave në lidhje

me rrezikun, e ndikuar kjo edhe nga performanca pozitive e ekonomisë vendase.

Pavarësisht rimëkëmbjes ekonomike, bankat janë ende të kujdesshme në lidhje me

kreditimin e biznesit, e cila reflekton strategjitë konservative të grupeve më të mëdha

të bankave në Maqedoni. Bankat ende shfaqin interes të investojnë në instrumenta

likuidë me rrezik të ulët, siç janë për shembull bonot e thesarit.

SERBI

Sistemi bankar në Serbi përbëhet nga 30 banka, ku 5 bankat kryesore (Banca Intesa

A.D.- Beograd, Komercijalna banka A.D.- Beograd, Unicredit Bank Srbija A.D.-

Beograd , Societe Generale banka Srbija A.D.- Beograd, Raiffeisen Banka A.D.-

Beograd) zotërojnë 54.2 % të aktiveve, 52.70% të kredive dhe 53.60 % të depozitave.5

Bankat e huaja kanë pozicion dominues në tregun bankar duke zotëruar pjesën më të

madhe të aktiveve (76.10%) dhe kapitalit ( 77.50%). Mbizotërojnë bankat me origjinë

kapitali nga Greqia, Italia, France dhe Austria.

Paraqitja në mënyrë grafike e ndryshimit të totalit të aktiveve, kredisë dhe depozitave

në sistemin bankar në tetë vitet e fundit paraqitet në fig.1.5 si më poshtë.

5Raporti vjetor I Bankës Qëndore të Serbisë, 2015


21


Serbisë

-

500,000

1,000,000

1,500,000

2,000,000

2,500,000

3,000,000

3,500,000

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Viti

Mil

ion

RS

D


Burimi: Banka Qëndrore e Serbisë (2016)

Rritja e aktiveve në sektorin bankar ka qenë e vazhdueshme dhe e qëndrueshme që

nga viti 2008 deri në vitin 2015 me përjashtim të vitit 2013 ku vihet re një rënie e këtij

treguesi.

Aktivet e sektorit bankar, në fund të vitit 2015 ishin rreth 3,048 miliard dinar Serb,

duke pësuar në këtë mënyrë një rritje vjetore 3 %, ndërkohë që rritja në vitin 2014

ishte 4%. Kontribuesi kryesor në rritjen e aktiveve jane Kreditë të ndjekura nga

Investimet në Letrat me Vlerë.

Prirja e ndryshimit të nivelit të kredive është kryesisht rritës, me përjashtim të viti

2011 dhe 2013 ku konstatohet e kundërta. Rënia në nivelin e kredive në vitin 2013 me

rreth 136 miliard Dinar Serb është shkaktuar nga zvogëlimi i kredive ndaj kompanive

si dhe kredive ndaj individëve të huaj dhe bankave të huaja, rënie e cila është

kompesuar pjesërisht nga rritja më e rëndësishme e kredive, ajo në lidhje me sektorin

Financiar dhe Sigurimit. Arsyeja kryesore e nxitjes së kreditimit ndaj Institucioneve

Financiare dhe të Sigurimit ishte ngurrimi i bankave nga kreditimi i sektorit real dhe

investimet e tyre dhe fokusimi në letrat me vlerë me risk të ulët. Rritja e kreditimit

gjatë vitit 2015 vjen si rezultat i politikave lehtësuese si për kreditë ndaj individëve

ashtu edhe për bizneset, të tilla si ulja e marzheve në normat e interesit, komisionet


22

dhe tarifat. Arsye të tjera mund të përmendim burime fondesh me çmim të lirë, rritje e

konkurencës midis bankave, politika monetare ekspasioniste e Bankës Kombëtare të

Serbisë.

Në lidhje me monedhën e kredive, mbizotëron kredia në valutë të huaj 73.70%, si

për bizneset ashtu dhe për individët, kryesisht në Euro 65.90 %. Përsa i takon

maturimit, mbizotërojnë kreditë afat gjata, të cilat përbëjnë 76% të totalit të kredive

neto.

E ndryshme paraqitet situata në lidhje me nivelin e depozitave, të cilat kanë shënuar

një rritje të vazhdueshme që nga viti 2008. Në fund të vitit 2015 depozitat ishin rreth

1,991 miliard dinar Serbë me një rritje 9 %, ndërkohë që rritja në vitin 2014 shënonte

11%. Depozitat nga individët zënë peshën më të madhe, më shumë se 56 % të totalit

të depozitave, krahasuar me depozitat nga bizneset të cilat në fakt në vitin 2015 kanë

pësuar një rritje krahasuar me vitin 2014. Edhe në rastin e depozitave, mbizotërojnë

depozitat në valutë të huaj 70.20%, ku peshën më të madhe (89.50% e portofolit) e

zënë depozitat në Euro.

Në lidhje me afatin e depozitave, peshën më të madhe e kanë depozitat pa afat (51.40

% të totalit të depozitave) si dhe depozitat afatshkurtër, deri në një vit (40.30% të

totalit të depozitave), pra në në total 91.70 %.

MALI I ZI

Sistemi bankar në Malin e Zi përbëhet nga 14 banka. Aktivet e sektorit bankar, në

fund të vitit 2015 ishin rreth 3,472 milion Euro, duke pësuar në këtë mënyrë një rritje

vjetore 10.70 % krahasuar me vitin 2014 që ishte 6%. Paraqitja në mënyrë grafike e

rritjes së totalit të aktiveve, kredisë dhe depozitave në sistemin bankar në tetë vitet e

fundit paraqitet në fig.1.6 si më poshtë.


23


Republikës së Malit të Zi

-

500

1,000

1,500

2,000

2,500

3,000

3,500

4,000

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015Viti

Mili

on

Eu

ro


Burimi: Banka Qëndrore e Republikës së Malit të Zi (2016)

Siç mund të vihet re edhe nga grafiku, totali i aktiveve në sistemin bankar në Malin e

Zi ka pësuar një rënie të vazhdueshme që nga viti 2008 deri në vitin 2012. Vetëm pas

vitit 2013, ka filluar të paraqesë një prirje pozitive e cila ka vazhduar edhe në vitin

pasardhës. Kjo rënie vjen si rezultat i rënies së vazhdueshme të kredive, duke qenë se

kreditë zënë peshën më të madhe në aktivet e sistemit bankar.

Në vijim të mendimit, edhe tek kreditë vihet re e njëjta sjellje si tek aktivet, pra një

zvogëlim i vazhdueshëm i tyre deri në vitin 2012. Aktiviteti i kredidhënies është

rigjallëruar në vitin 2013, duke vazhduar të rritet edhe në vitet pasardhëse. Në fund të

vitit 2015 totali i kredive është dy miliard Euro, duke shënuar një rritje fare të vogël

me vetëm 2% krahasuar me vitin 2014 ku rritja ishte 12.70%. Kjo rritje kaq e vogël

vjen si rezultat i politikave shtrënguese të kredidhënies. Rritja në nivelin e kredive i

dedikohet rritjes së nivelit të kredidhënies ndaj kompanive si dhe ndaj individëve

vendas. Përsa i takon afatit të maturimit, mbizotërojnë kreditë afat gjata (70.3%).

Në rastin e depozitave, vihet re që trendi i rënies së tyre nuk është i njëjtë me atë të

aktiveve dhe kredive. Niveli i depozitave ka ardhur në rënie nga viti 2008 deri në vitin

2010, dhe më pas ka pësuar rritje të qëndrueshme. Në fund të vitit 2015 depozitat

ishin rreth 2.6 miliardë Euro duke shënuar një rritje 13.70 %, ndërsa në vitin 2014

rritja ishte 10%. Kjo tregon rritjen e besimit që kanë individët në sistemin bankar.


24

Kontributin më të madh në rritjen e depozitave e kanë individët me 54.90% të totalit

të depozitave, dhe më pak kompanitë të cilat përbëjnë thuajse gjysmën e depozitave të

individëve, me vetëm 29.90% . Ndërsa përsa i përket afatit të maturimit në vitin 2015,

depozitat pa afat dhe depozitat me afat thuajse zënë peshë të barabartë në totalin e

depozitave, 50.4% dhe 49 % respektivisht6. Në lidhje me strukturën e monedhës,

mbizotërojnë depozitat në monedhën vendase Euro, me 93.10% të totalit të

depozitave.

1.4 Analizë krahasuese e shkallës së likuiditetit

Raporti i kredive me depozitat është një tregues që përdoret zakonisht për t treguar

likuiditetin e bankës dhe përftohet si raport i kredive me depozitat. Rezultati shprehet

si përqindje. Treguesi llogaritet me qëllim që të vlerësohet aftësia e një institucioni

huadhënës për të mbuluar tërheqjet që mund të kryejnë klientët, dhe krahasohet me

operacionet normale ditore. Sigurisht që huatë e dhëna nuk mund të konsiderohen si

mjete likuide duke qënë se klasifikohen si investime afatgjata. Përveç normës së

detyruar të rezervës, bankat gjithashtu mund të mbajnë një përqindje të caktuar të

parave të pa dhëna hua në periudha afatshkurtra, me qëllim që të sigurojë pra mjete

likuide për këto periudha. Në nivel të përgjithshëm të sistemit bankar, treguesi i

mësipërm llogaritet për të matur shkallën e likuiditetit të sistemit, si dhe aftësinë e

përdorimin efiçent të burimeve, pra edhe shkallën e kreditimit të ekonomisë dhe

potencialin për investime.

Nëse raporti i huave përmbi depozitat do të jetë më i vogël se 1, atëhere banka apo

sistemi bankar do të mbështetet në depozitat që disponon për të kryer procesin e

huadhënies ndaj klientëve pa qënë nevoja për huamarrje nga palët e treta. Por, nëse

raporti është më i madh se 1, kjo do të thotë se banka, në rastin më të thjestë, ka marrë

hua të cilën e rikrediton me normë më të lartë interesi, dhe nuk mbështetet te depozitat

e saj. Për gjithë sistemin bankar që mund të ndodhet në këtë pozitë, ky është një

tregues se ekonomia po i shfrytëzon likuidetet që ekzistojnë dhe ka më shumë shanse

që përmes investimeve që shfrytëzojnë këto mjete të rritë edhe prodhimin. Pra mund

të thuhet se nëse raporti është më i ulët se 1, sistemi bankar mbështetet në depozitat

6 Raporti vjetor i Bankës Qëndrore të Malit të Zi, 2015


25

ekzistuese për të kredituar ekonominë pa qënë nevoja e huazimeve nga jashtë. Nëse

nga ana tjetër, raporti është më i madh se 1, sistemi bankar pra nuk arrin të sigurojë

mbulimin e kredidhënies me depozitat që disponon.

Gjithsesi, supozohet se bankat nuk arrijnë të sigurojnë një kthim optimal në termat e

fitimit, nëse raporti është shumë i ulët. Ky duket se është edhe rasti i Shqipërisë,

sikurse duket nga figura 1.7. Ky gjithashtu është një tregues i pamundësisë së

ekonomisë për të shfrytëzuar mjetet financiare ekzistuese me qëllim rritjen e

prodhimit. Por edhe nëse treguesi është shumë i lartë, sistemi financiar mund të

mbartë sinjale të krizave ekonomike, duke qënë se bankat nuk do të kishin likuiditete

të mjaftueshme për të mbuluar ndonjë kërkesë ta paparashikuar për fonde. Mali i Zi

duket se mund të ketë përjetuar një periudhë të tillë me risk të likuiditetit përpara vitit

2011, por tashmë të gjitha vendet operojnë me raportin më të vogël se 1, dhe në rastin

e Shqipërisë me një raport dukshëm të ulët (rreth 50%).

Figura 1. 7 Shkalla e likuiditetit sipas vendeve në vite

0

0.2

0.4

0.6

0.8

1

1.2

1.4

1.6

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

30.09.20

16

Shqipëri Maqedoni Mali i Zi Serbi


26

1.5 Përfundime

Fillesat e sistemit bankar në vendet e shqyrtuara i përkasin përgjithësisht fillimit të

shekullit të kaluar dhe kanë evoluar në përputhje me zhvillimet politike dhe

ekonomike të vendeve të rajonit të Ballkanit. Përpara ndryshimeve të tranzicionit

ekonomik, sistemi bankar karakterizohej nga një sistem me një institucion të vetëm,

“monobankë” një bankë e vetme, e cila luante rolin e bankës qëndrore duke qenë se

ishte përgjegjëse për politikat monetare, por edhe të bankës tregtare sepse ishte

institucioni i vetëm financiar për kreditimin e ekonomisë. Pas Luftës së Dytë

Botërore, me shpalljen e pavarësisë, vendet e Ballkanit përqafuan sistemin e

ekonomisë së centralizuar, ekonomisë me plane 5 vjeçare. Qëllimi i Bankës së Shtetit

është të mbështesë zhvillimin e ekonomisë socialiste. Vazhdon të ruhet sistemi

‘monobankë” ku banka shërbente për financimin e sektorëve të ekonomisë, pra

shërbente si kanal për shpërndarjen e fondeve sipas planit (Radzic & Yuce), madje

karakteristikë për këtë periudhë është kontrolli i skajshëm i sistemi bankar në duart e

shtetit.

Sistemi bankar në vendet e Republikës Federale Socialiste Jugosllave (RFSJ) nga

vitet 1960 deri në 1980 ka qenë një ndër sistemet me të zhvilluara në Europën

Qëndrore dhe Jugore. Në vitin 1960 u prezantua për herë të parë një sistem bankar

me dy nivele, duke nënkuptuar fillimin e herëshëm të reformave të orientuara – nga

tregu (Radzic & Yuce), ndërkohë që në Shqipëri ky sistem është prezantuar pas viteve

1990.

Zhvillimet politike pas viteve 1990 në RFSJ si dhe në Shqipëri, e bënë të nevojshme

reformimin e sistemit bankar, proçes i cili në fakt hasi shumë vështirësi duke sjellë

zbatimin jo me sukses të reformave të dëshiruara. Ndër faktorët më kryesorë në

dështimin e këtyre reformave ishte konflikti midis legjislacionit të vjetër dhe atij të ri,

mbikëqyrje bankare jo e përshtatshme, ristrukturim i pamjashtueshëm i bankave

shtetërore, kritere jo të forta për liçencimin e bankave tregëtare, mungesa e një stafi

shumë mirë të kualifikuar.

E përbashkët për vendet e Ballkanit është problematika e hasur në proçesin e

ristrukturimit të bankave shtetërore, ku problemi kryesore lidhej me ekzistencën e

kredive të këqija të trashëguara nga sistemi i mëparshëm. Ky proçes u shoqërua me

kosto të larta, sidomos në Ish Republikën Jugosllave të Maqedonisë, e cila pati dhe


27

koston më të shtrenjtë. Gjithashtu edhe në Shqipëri sistemi financiar dhe përkatësisht

ai bankar ka kaluar përmes luhatjeve të shkaktuara nga mungesa e infrastrukturës së

përshtatshme të sistemit dhe paqëndrueshmërisë së tij sikurse ngjarjet e shfaqurë në

vitet 1997 dhe 2002.

Zhvillimi i bankave tregtare konsiderohet faktor me rëndësi për zhvillimin ekonomik

të një vendi. Një sistem i shëndoshë bankar sjell një rritje të shpejtë në sektorë të

ndryshëm të ekonomisë. Banka merr para nga individët në formën e depozitave apo

llogarive rrjedhëse dhe i investon këto para në investime të tjera fitimprurëse. Ato

ofrojnë mundësi aksesi për kredi dhe shërbime financiare për individët, bizneset,

qeveritë në nivel kombëtar dhe ndërkombëtar duke ndikuar në zhvillimin ekonomik

të shtetit si dhe gjithë rajonit gjeografik ku ajo operon. Një analizë në nivel agregatë e

ecurisë së këtyre treguese sinjalizon një nivel relativisht të lartë likuiditeti në sistemin

bankar shqiptar, ndryshe nga vendet e tjera të analizuara. Ky fenomen përcjell

problematika të paaftësisë së ekonomisë për të shfrytëzuar në mënyrë potenciale

burimet ekzistuese, si dhe mundësinë që bankat të jenë duke vepruar me nivele më të

ulta të efiçencës, përderisa nuk arrijnë të sigurojnë përfitime nga përdorimi i munguar

i fondeve me tepricë.

Kapitulli 2: Një vështrim mbi teoritë dhe literaturën e kosto-efiçencës së bankave B.Hoxha (Kurti)

28

KAPITULLI 2: NJË VËSHTRIM MBI TEORITË DHE LITERATURËN

E KOSTO-EFIÇENCËS SË BANKAVE

Në këtë kapitull do të bëhet një trajtim teorik i çështjeve që lidhen me efiҫencën e

bankave si përcaktues të performancës së tyre. Për këtë kuptuar më shumë rreth

problemeve të efiҫencës në sistemin bankar, do të fillohet me teoritë kryesore të

efiҫencës së firmave në përgjithësi. Më pas fokusi do të jetë në shpjegimin e bankës si

strukturë prodhuese dhe identifikimin e inputeve dhe outputeve në këtë lloj

organizate. Metodat e përdorura në literaturë për matjen e efiҫencës do të vijojnë pas

aspekteve teorike, duke u ndjekur nga një përshkrim më i detajuar i literaturës

përkatëse sidomos e bazuar edhe te vendet e rajonit.

2.1 Aspekte teorike mbi efiҫencën e firmave: rasti i bankave

Farrell (1957) ka hedhur themelet e studimeve të zhvilluara mbi matjen e efiҫencës

dhe produktivitetit në nivel mikroekonomik. Kontributi i tij hedh dritë mbi dy

aspekte: si të përcaktohet efiҫenca dhe produktiviteti, dhe si të llogariten treguesit

bazë që matin teknologjinë dhe efiҫencën. Në këtë këndvështrim është ndërtuar edhe

korniza standarte e efiҫencës produktive (kufiri i prodhimit). Teorikisht, një firmë

është plotësisht efiҫente nëse prodhon produktin duke maksimizuar fitimet dhe

minimizuar mundësisht kostot.

2.1.1 Teoria ekonomike dhe shkaqet e inefiҫencës

Përpara se të kalohet në një vështrim mbi metodat e llogaritjes së kufirit të efiҫencës,

hedhim një vështrim të shkurtër mbi teoritë e ndryshme të firmës, me qëllim

evidentimin e arsyeve të mundshme se përse firmat nuk mund të përdorin burimet e

tyre në mënyrë efiçente. Këto kanë të bëjnë me teorinë neoklasike të firmës, si dhe

alternativat që kanë evoluar më tej për të plotësuar pamundësinë e kësaj teorie për të

shpjeguar inefiҫencën e firmave. Këto janë teoritë manaxheriale, të sjelljes si dhe

teoria e efiҫencës X.


29

Teoria tradicionale neoklasike e firmës lidhet me teorinë mikroekonomike të firmës,

sipas së cilës firma trajtohet si një “kuti e zezë” që transformon burimet në të mira të

tregtueshme. Ky transformim i inputeve në outpute përshkruhet si funksion prodhimi

apo si kufiri i mundësive të prodhimit. Kjo teori gjithsesi supozon se firma operon në

një treg të konkurrencës së plotë, ku secila firmë përpiqet të maksimizojë fitimet, të

cilat mbeten në nivele normale. Kjo sepse ekzistenca e fitimeve mbi nivelin normal do

të tërheqë firma të tjera në treg duke rritur konkurrencën, gjë e cila do të çojë në

rënien e çmimit të tregut derisa të gjitha firmat të sigurojnë vetëm fitime normale në

periudhën afatgjatë. Nëse një firmë nuk do të jetë në gjendje të sigurojë fitime për

shkak të veprimtarisë inefiçente, atëherë në periudhën afatgjatë këto firma nuk do të

mund të ekzistojnë. Kjo do të thotë, sipas teorisë tradicionale klasike të firmës, se

vetëm firmat të cilat mund të alokojnë burimet në mënyrë efiçente do të mbijetojnë

dhe ato të cilat operojnë në mënyrë inefiçente do të dalin nga tregu. Pra, në tregun e

konkurrencës së plotë, çdo firmë që nuk arrin kufirin e efiҫencës do të dalë nga tregu

dhe vetëm firmat efiçente do të mund të qëndrojnë në treg.

Pavarësisht këtij këndvështrimi teorik, evidencat empirike sugjerojnë se jo të gjitha

firmat operojnë në kufirin e efiҫencës dhe një pjesë e tyre madje nuk prodhojnë në

nivelin minimum të kostove të tyre mesatare afatgjata, ndërkohë që arrijnë të

mbijetojnë në treg. Pra, teoria tradicionale neoklasike e firmës dështon në shpjegimin

që mund t’i jepet situatës në të cilën firmat inefiçente mbijetojnë në treg duke lënë

vend për teori alternative, të cilat janë zhvilluar për të plotësuar këtë qasje.

Teoritë manaxheriale të firmës. Duke qënë se teoria tradicionale është kritikuar si jo

realiste dhe e ngushtë për të shpjeguar fenomene të ekonomisë moderne ku ka një

ndarje midis pronësisë dhe kontrollit në organizatat e mëdha, janë zhvilluar teoritë

manaxheriale të firmës. Këto teori argumentojnë se grupi i kontrollit të menaxhimit

do të ndjekë interesat dhe dobinë e tyre më shumë sesa do të maksimizojë fitimet e

firmës, megjithëse të parat janë më së shumti të lidhura me nivelin e fitimeve. Kjo do

të thotë se nëse menaxherët e firmave do të synojnë objektivat që lidhen me prestigjin

e tyre, fuqinë dhe shpërblim më të madh monetar për ta, kostot nuk do të

minimizohen (Brewster, 1997).

Në vitet 1970 teoritë e menaxhimit të firmës u zhvilluan në termat e analizës së

principal-agjentit. Që këtej, një prej problematikave që trajtohet është problemi i


30

kontratave me informacion jo të plotë dhe të pabarabartë. Një qasje tjetër e ngjashme

njihet si “teoria e agjensisë”. Në analizën principal-agjent firma konsiderohet si

alternativë e kontratës midis një firme që emërohet si principali apo pala kryesore dhe

nënkontraktori, agjenti. Principalët (aksionerët) punësojnë një grup agjentësh

(menaxherët) që të kryejnë një sërë detyrash me qëllim që të maksimizojnë vlerën e

firmës. Por, principalët nuk mund të kenë dijeni dhe informacion të plotë rreth

kapacitetit të operacioneve të firmës dhe performancës së saj. Ekzistenca e

informacionit të pabarabartë dhe pasigurisë ҫon në problemin e “rrezikut moral”.

Agjentët mund të ndjekin interesat e tyre siç janë pagat e larta, kushte pune më të

mira, siguracione etj., por principalët nuk janë në gjendje të vëzhgojnë plotësisht

veprimet e agjentëve. Me qëllim monitorimin e sjelljes së agjentëve, principali duhet

të shpenzojë për kosto të tjera, të cilat njihen si kosto të agjencisë, por edhe përpiqet të

ndikojë dhe motivojë sjelljen e agjentëve në interes të vetë principalit duke krijuar

struktura shpërblimi të përshtatshme për këtë qëllim. Duke patur parasysh të gjitha

këto, problemi principal-agjent redukton fitimet e firmës dhe nxit inefiҫencën në

firmë. Kjo lloj teorie ndoshta mund të shpjegojë edhe sjelljen e menaxherëve në

rritjen e nivelit të kredive si lloj produkti që mat dhe performancën e tyre, duke rritur

kështu edhe rrezikun e përballjes me një përqindje më të lartë të pamundësisë së

kthyeshmërisë së tyre.

Teoria e sjelljes argumenton se në praktikë, aftësia, nevoja apo dëshira e firmës për të

optimizuar (maksimizuar) objektivat mund të vihet në pikëpyetje. Në kushtet e një

pasigurie të përgjithshme dhe mungesës së informacionit të plotë, Simon (1959)

zhvilloi një teori të firmës që thekson racionalitetin e kënaqësisë dhe të kushteve të

përgjithshme në proceset e vendimmarrjes, në vend të ndjekjes së qëllimeve të

maksimizimit. Sipas Brewster (1997), individët apo grupet në firmë duan të veprojnë

në mënyrë racionale, por nuk janë të gjendje, sepse ndodhen përballë kufizimeve në

zgjidhjen e problemeve komplekse dhe në përpunimin e informacionit. Si pasojë,

firmat që operojnë në këtë mënyrë nuk do të arrijnë të mbajnë nivelin e kostove pranë

nivelit minimal duke rezultuar në inefiҫencë produktive.

Një aspekt i teorisë së sjelljes mund të argumentohet si mospërputhje midis burimeve

në dispozicion të firmës dhe pagesave që kërkohet me qëllim mbajtjen e faktorëve në

pozicionet e tyre. Kjo mund të ndodhë për shkaqe të ndryshme, përfshi edhe faktin që


31

ambienti ekonomik nuk është i qëndrueshëm si dhe praninë e cikleve të biznesit.

Megjithatë, Dobbs (2000) argumenton se në këto kushte gjithsesi është e mundur që

firmat jo efiçente të mbijetojnë në treg, për sa kohë që ato nuk janë shumë inefiçente.

Teoria e efiҫencës X të firmës që lidh teorinë e sjelljeve dhe të dobisë menaxheriale,

përshkruan efiҫencën e përgjithshme të një fime në transformimin e inputeve me

koston minimale për të arritur maksimumin e outputeve (në kushtet kur burimet që

përdor firma dhe teknologjia më e mirë e mundshme janë të dhëna). Këtu bëhet edhe

dallimi me teorinë neoklasike të firmës që maksimizon fitimet. Sipas Demsetz (1995)

firmat jo vetëm që nuk mund të maksimizojnë fitimet, por shumë prej tyre

maksimizojnë dobinë manaxheriale.

Leibenstein (1978) identifikon dy burime të mundëshme të inefiҫencës. Njëri prej tyre

është divergjenca midis çmimit dhe kostos marzhinale, e ashtuquajtura inefiҫenca

allokative. Kjo divergjencë mund të shkaktohet nga ekzistenca e strukturave monopol

të tregut, vendosja e tarifave dhe faktorë të tjerë pengues të normave konkurruese të

outputit. Burimi tjeter është quajtur inefiҫenca-X që vjen nga dështimi i bizneseve që

nuk mund të arrijnë funksionet më të ulta të mundshme të kostove për të prodhuar të

mirat duke çuar në shpërdorime të burimeve. Inefiҫenca-X analizon më shumë sjelljen

brenda firmës dhe marrëdhëniet e njerëzve me firmën,sesa merret me sistemin e

çmimit. Sipas Leibenstein (1978), sjellja jo-maksimizuese konsiderohet si ideja

kryesore e teorisë së inefiҫencës-X. Shkalla e inefiҫencës-X përcaktohet së pari nga

niveli i përpjekjeve të punonjësve brenda firmës, si dhe përforcohet nga kontratat jo të

plota midis principalit dhe agjentit. Për këto arsye firmat do të jenë edhe më shumë X-

inefiçente.

2.1.2 Prodhimi dhe efiҫenca në aktivitetin bankar

Efiҫenca ekonomike i referohet aftësisë së një firme që të zgjedhë nivelet e inputit

dhe/apo të outputit si dhe kombinime të tyre të tilla që maksimizojnë një qëllim

ekonomik, sikurse minimizimi i kostove apo maksimizimi i fitimeve (Lovell, 1993).

Farell (1957) ka sugjeruar ndërtimin e një kufiri efiҫence sipas të cilit secila firmë

krahasohet me një pikë mbi njësinë efiçente, me qëllim përcaktimin e masës së

inefiҫencës. Në kushtet kur firmat kanë shumë inpute dhe outpute, përdoren teknika të

sofistikuara për të zgjidhur këtë problem të gjetjes së pikës së efiҫencës/inefiҫencës.


32

Pavarësisht nga teknika dhe modeli që do të përdoret për matjen e efiçencës, është

shumë e rëndësishme që të përcaktohen saktë se cilat do të jenë inputet dhe outputet e

një banke. Bankat ofrojnë shërbime; në dallim nga shoqëritë prodhuese, është më e

vështirë matja e outputit krahasuar me këto të fundit. Ekzistojnë përkufizime dhe

mënyra të ndryshme të matjes së outputit të në banke. Dy nga qasjet kryesore që

përdoren në literaturë për matjen e efiçencës së bankave janë: qasja e ndërmjetësimit

dhe qasja e prodhimit.

2.1.2.1 Qasja e ndërmjetësimit

Një ndër qasjet më të përdorura në literaturë për përkufizimin e inputit dhe outputit

për bankat, është propozuar për herë të parë nga (Sealey Jr dhe Lindley, 1977).

Problematika kryesore në institucionet financiare qëndron në përcaktimin se çfarë do

të nënkuptohet me ‘prodhim’.

Ekzistojnë dy lloje proçesesh në prodhim: teknik dhe ekonomik. Sipas Frisch (1965),

proçesi teknik i prodhimit është një proçes transformi, i cili mund të drejtohet nga

njerëzit, dhe që konsiderohet i dëshiruar nga disa individë. Termi “transformim”

nënkupton që ekzistojnë disa mallra dhe shërbime, të cilat hyjnë në proçes dhe e

humbasin identitetin e tyre p.sh., përfundojnë së ekzistuari në formën e tyre origjinale,

dhe si rezultat prodhohen mallra dhe shërbime të tjera. Kategoria e parë mund të

konsiderohet si faktorët e prodhimit (inputet), ndërsa kategoria e dytë mund të

konsiderohet si produkte (outputi). Ndërsa, nga pikëpamja ekonomike, gjithkush

dëshiron të krijojë një produkt, i cili ka një vlerë më të lartë sesa inputet fillestare.

Në një shoqëri financiare proçesi teknik i prodhimit është proçesi i transformimit në të

cilin banka merr fonde hua nga njësi që kanë tepricë fondesh dhe ua jep hua njësive

që kanë defiçit fondesh, për shembull ndërmjetësve financiarë.

Në proçesin ekonomik të prodhimit, banka krijon një produkt i cili ka një vlerë më të

madhe sesa elementët e inputit fillestar. Në fakt, diskutime të shumta ka patur nëse

bankat janë apo jo në gjendje që të krijojnë produkte me vlerë më të madhe.

Shërbimet e ofruara ndaj depozituesve nuk mund të krijojnë një vlerë aq të madhe,

sepse ato janë të lidhura me blerjen e inputeve ekonomike, të cilat kërkojnë që banka

të kryejë shpenzime pa gjeneruar një të ardhur direkte.


33

Pra, banka si pagesë pjesore për përdorimin e fondeve nga depozitorët, kryen

shërbime të tilla si ruajtjen, kleringun e çeqeve, regjistrime kontabël etj., për

depozituesit. Në këtë mënyrë, proçesi i prodhimit në një bankë është një proçes që

kalon në disa faza duke përfshirë produkte të ndërmjetme, ku fondet e marra hua nga

depozituesit, përdoren nga banka dhe së bashku me kapitalin, punën dhe inputet,

përdoren në prodhimin e aktiveve fitimprurëse. Prandaj, koncepti i përshtatshëm për

produktin nga pikëpamja e proçesit të vendim-marrjes të një shoqërie financiare, janë

shërbimet e ofruara ndaj debitorëve të institucioneve financiare.

Bazuar sa më sipër, mund të themi që vlera e kredive dhe investimeve është matja e

duhur e produktit të bankës, ndërsa depozitat dhe kostot që përfshihen në proçesin e

prodhimit të tilla si kapitali, puna duhen konsideruar si inpute (shpenzimet operative

dhe shpenzimet e interesit vlerësohen si kostoja totale).

2.1.2.2 Qasja e prodhimit

Sipas kësaj qasje, bankat konsiderohen si institucione që kryesisht prodhojnë

shërbime financiare për ata që kanë një llogari bankare. Bankat përpunojnë

transaksione dhe dokumenta për klientët të tilla si aplikimet për kredi, raportet e

kreditit, çeqe ose instrumenta të tjerë të pagesave, dhe shërbime të sigurimit. Sipas

kësaj qasje, outputi i bankës matet nga numri i depozituesve dhe kredimarrësve ose

numri i transaksioneve të kryera për çdo lloj të produktit. (Sherman & Gold, 1985) në

vlerësimin e efiçencës së degëve të bankave konsideron si output numrin e

transaksioneve të kryera në çdo bankë dhe jo numrin e llogarive, me argumentin se

depozitimet e bëra në çdo degë nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht depozitat e asaj

dege, për shembull, llogaria mund të jetë hapur në një degë tjetër. Gjithashtu, volumi i

transaksioneve ka një ndikim më të drejtpërdrejtë mbi burimet që kërkohen për

funksionimin e një dege në krahasim me numrin e llogarive, sepse të gjitha llogaritë

nuk janë njësoj aktive me kompleksitet të barabartë të transaksioneve. Ndërsa, si

inpute fizike konsiderohen vetëm puna dhe kapitali. Pagesat e interesit për përdorimin

e fondeve nuk konsiderohen si një input. Pra, kostoja totale përfshin vetëm

shpenzimet operative, duke përjashtuar shpenzimet e interesit.

Të dyja qasjet e mësipërme kanë avantazhet dhe disavantazhet e tyre. Qasja e

ndërmjetësimit është më e përshtatshme për vlerësimin e institucioneve financiare në


34

tërësi për shkak se në vlerësimin e kostos totale merr në konsideratë edhe shpenzimet

e interesit. Gjithashtu, ka epërsi në vlerësimin e rëndësisë së kufirit të efiçencës ndaj

përfitueshmërisë së institucionit financiar, sepse për maksimizimin e fitimit është e

nevojshme jo vetëm minimizimi i kostove të prodhimit, por edhe i kostove totale.

Nga ana tjeter, qasja e prodhimit, mund të jetë më e përshtatshme për vlerësimin e

degëve të institucioneve financiare, sepse janë degët ato të cilat kryesisht përpunojnë

dokumentacionin e klientëve për institucionin në tërësi dhe drejtorët e degëve nuk

kanë shumë ndikim në vendimet për financim dhe investime të bankës.

Por ashtu siç argumenton Berger dhe Humphrey (1997), asnjëra nga këto dy qasje nuk

është perfekte, sepse asnjëra prej tyre nuk identifikon tërësisht rolin e dyfishtë të

institucioneve financiare si ofrues të transaksioneve/ shërbim të proçesimit të

dokumentacionit nga njëra anë dhe si ndërmjetës financiar, të cilët transferojnë fondet

nga kursimtarët tek investitorët.

Vështirësia e zbatimit në praktikë e përqasjes së prodhimit vjen nga fakti që

informacioni në lidhje me numrin e llogarive, numrin e kredive apo numrin e

transaksioneve është në përgjithësi një informacion konfidencial, dhe jo publik.

Duke patur parasysh kritikat e mësipërme, studies të ndryshëm kanë përdorur një

qasje të tretë, e cila quhet qasja e dyfishtë. Kjo qasje ka lindur si rezultat i

kontradiktave të shumta nëse depozitat duhen konsideruar si inpute apo si outpute.

Depozitat kanë karakteristika të inputeve, sepse ato paguhen pjesërisht nga pagesat e

interesave dhe fondeve të krijuara duke i siguruar në këtë mënyrë institucionit

“lëndën” e parë të fondeve për t’u investuar. Nga ana tjetër, depozitat kanë

karakteristikat e outputit ,sepse ato shoqërohen me një vlerë të konsiderueshme

likuiditeti, ruajtjen dhe shërbimet e pagesave që ofrohen ndaj depozituesve. Kjo qasje

merr në konsideratë të dyja karakteristikat e depozitave, pra si input dhe si output.

Interesi që paguhet për depozitat llogaritet si pjesë e kostos dhe përqindja e paguar

konsiderohet si çmim i inputeve. Ndërsa, sasia e depozitave konsiderohet si output,

sepse sasia e depozitave konsiderohet në proporcion me outputin e shërbimeve që i

ofrohen depozituesve. Kjo qasje është përdorur në disa studime (Kraft & Tirtiroglu,

1998), (Hasan & Marton, 2003; Kasman & Yildirim, 2006) (Bonin, et al., 2005;

Grigorian & Manole, 2006).


35

Sipas qasjes së vlerës së shtuar, të gjitha kategoritë e detyrimeve dhe aktiveve kanë

disa karakteristika të ngjashme me outputin dhe është e vështirë që të bësh një ndarje

të prerë midis inputeve dhe outputeve. Outputet më të rëndësishme janë ato kategori,

të cilat kanë vlerë të shtuar më të madhe (duke gjykuar mbi bazën e përdorimit të një

burimi të jashtëm të shpërndarjes së kostove). Kategoritë e tjera konsiderohen ose

outpute të parëndësishme, outpute të ndërmjetme, ose inpute, në varësi të specifikave

të kategorisë.

Berger dhe Humphrey (1992) argumentojnë se grupet më të mëdha të depozitave

(rrjedhëse, me afat dhe depozita kursimi) dhe kredive (tregtare, për pasuritë e

paluajtshme) konsiderohen si outpute të rëndësishme, sepse ato janë përgjegjëse për

pjesën më të madhe të vlerës së shtuar. Huatë e marra (fondet federale, depozitat e

huaja, detyrime të tjera për para të marra borxh) konsiderohen si inpute financiare në

proçesin e ndërmjetësimit, sepse ato kërkojnë shumë pak inpute fizike (punë dhe

kapital). Konsiderohen outpute të parëndësishme letrat me vlerë të qeverisë dhe

investime të tjera të ndryshme nga kreditë, sepse vlera e tyre e shtuar është shumë e

vogël. Ky model është përdorur më tej nga (Fries & Taci, 2005; Matousˇek & Taci,

2004).

2.2 Metodat në matjen e efiçencës

Farrell (1957), një ndër studiuesit e parë që ka përdorur metodën e funksionit të kufirit

për matjen e efiçencës të një njësie ekonomike, i grupon në dy grupe burimet që

ndikojnë në efiçencën e prodhimit: teknike dhe të shpërndarjes. Të dy këto burime të

inefiçencës krijojnë kosto për shoqërinë. Inefiçenca teknike shkaktohet si rezultat i

përdorimit të tepërt të inputeve, ndërsa inefiçenca e shpërndarjes shkaktohet nga

përdorimi i gabuar i kombinimit të inputeve.


36

Figura 2. 1 Matja e efiçencës teknike dhe të shpërndarjes

Burimi: (Farrell, 1957)

Duke marrë si shembull një shoqëri, e cila në kushtet e kthimit konstant, konsiderohet

që prodhon një ouput të vetëm duke përdorur dy inpute, pika që tregohet me

shkronjën P në diagramë paraqet pikërisht inputet që shoqëria parashikohet të përdorë

për prodhimin e një njësie output. Izokuanti SS’ përfaqëson kombinime të ndryshme

të dy inputeve që një shoqëri me efiçencë perfekte mund të përdorë për prodhimin e

një njësie produkti. Pjerrësia e saj negative nënkupton që një rritje në njërin nga

inputet për prodhimin e njësie outputi, do të nënkuptojë efiçencë më të ulët teknike.

Sipas këtij përkufizimi, çdo kombinim që ndodhet në këtë izokuant konsiderohet

efiçent nga pikëpamja teknike. Izokostoja AA’, pjerrësia e së cilës matet me raportin e

çmimeve të të dy inputeve, mat minimumin e kostos për prodhimin e një njësie

outputi. Duke vazhduar shembullin e marrë për shoqërinë P konstatojmë që:

• Shoqëria që përdor inputet e përfaqësuara nga pika P, vërtet prodhon të njëjtën

sasi outputi si Q, por kjo e fundit përdor më pak inpute, çka e bën shoqërinë Q

të jetë efiçente nga pikëpamja teknike, Si rrjedhim efiçenca teknike e

shoqërisë P matet me raportin e OQ/OP.

• Q’ përfaqëson shoqërinë, e cila përdor kombinimin më të mirë të inputeve (

nga pikëpamja e kostos) për prodhimin e outputit. Prandaj, nëse shoqëria P, do


37

të ndryshonte kombinimin e inputeve dhe do të përdorte kombinimin e

inputeve që përdor shoqëria Q’, por duke mos e ndryshuar efiçencën teknike,

atëhere kostot e saj do të zvogëloheshin me OR/OQ, raport i cili në fakt mat

efiçencën e shpërndarjes.

Nëse shoqëria P është plotësisht efiçente, pra është njëherësh efiçente nga pikëpamja

teknike dhe e shpërndarjes, kostot e saj duhet të maten me raportin OR/OP, raport i

cili mat efiçencën e përgjithshme të shoqërisë.

2.2.1 Modelet jo-parametrike dhe parametrike

Teknika të ndryshme janë përdorur në matjen e efiçencës së kostove të një shoqërie.

Dallimi ndërmjet këtyre teknikave qëndron pikërisht në supozimet e ndryshme që

merren në konsideratë në vlerësimin e kufijve. Në vlerësimin e kosto-efiçencës së

bankave tregtare studiuesit kanë përdorur si modelet jo- parametrike ashtu edhe

modelet parametrike

2.2.1.1 Modelet jo-parametrike

Modelet jo-parametrike janë një teknike e programimit linear për vlerësimin e shumë-

inputeve dhe shumë outputeve të shoqërisë. Këto modele nuk kërkojnë ndonjë

supozim në lidhje me formën e funksionit të kufirit. Këto teknika nuk marrin në

konsideratë gabimin e rastit në të dhënat, duke e supozuar atë zero.

Analizat lidhur me minimizimin e kostove

Analizat lidhur me minimizimin e kurbës së kostove mesatare afatgjatësi si kurbë

mbështjellëse e kurbave të kostove mesatare afatashkurtra njihet në literaturë me

termin Data envelopment analyses (DEA) Prezantuar për herë të parë nga (Charnes,

Cooper, & Rhodes, 1978) ky model bazohet në teknika të programit linear për të

vlerësuar kufirin linear të kostos së prodhimit. Shoqëritë që ndodhen në këtë kufi

linear konsiderohen tërësisht efiçente ndërsa shoqëritë që nuk ndodhen në këtë kufi do

të konsiderohen inefiçente.


38

Dy modelet më të njohura janë: modeli CCR, i cili merr emrin nga studiuesit që e

zhvilluan këtë model Charnes, Cooper dhe Rhodes dhe modeli BCC, i cili u zhvillua

nga Banker, Charnes and Cooper. Funksioni në këtë model mund të vlerësohet

nëpërmjet katrorëve më të vegjël të përgjithësuar ose duke përdorur katrorët më të

vegjël të zakonshëm .

Duke qenë se është një model jo parametrik, shoqërohet me problematikën që nuk

merr në konsideratë gabimet e rastit dhe të gjitha luhatjet trajtohen si reflektim të

inefiçencave. Një ndryshim i vogël në gabimin e matjes ose shansin e shoqërisë në

kufirin e kostove mund të ketë efekt të madh kumulativ në inefiçencat agregate, sepse

të gjitha shoqëritë e tjera janë vlerësuar përkundrejt këtyre pak shoqërive “efiçente”.

Në këtë mënyrë matja e inefiçencës është e mbivlerësuar. Një vështirësi tjetër është se

matja e inefiçencës është e ndjeshme ndaj numrit të kufizimeve ekzogjene, të cilat

zvogëlojnë numrin e vëzhgimeve, duke nënvlerësuar inefiçencën e matur duke

eliminuar disa shoqëri potencialisht më efiçente nga krahasimi.

Free Disposal Hull (FDH)

Prezantuar për herë të parë nga (Deprins, Simar, & Tulkens, 1984) dhe modifikuar më

tej nga (Tulkens, 1993), FDH është një metodë e cila, krahasuar me metodat e tjera

kërkon nivelin më minimal të supozimeve në lidhje me teknologjinë e prodhimit.

Është një degëzim i modelit DEA, dhe në dallim nga kjo e fundit nuk kërkon

supozimin e konveksitetit si dhe supozon që nuk është e mundur të ketë një

zëvendësim linear midis inputit ose kombinimeve të outputit por një të ashtuquajtur

kufi linear i copëzuar (piecewise linear frontier).


39

Figura 2. 2 Free Disposal Hull

Burimi: (Lovell, 1993)

Kufiri në modelin e FDH ka formën e një shkalle dhe i përmbledh të dhënat më pranë

kufirit sesa në rastin e kufirit të DEA-s. Për këtë arsye përqasja FDH na jep vlerësime

më të mëdha të pikëve të inefiçencës sesa përqasja DEA. Si rrjedhim parregullsia në

vendosjen e vlerësuar është një problem shumë më serioz tek FDH sesa tek DEA.

Kufizimet e modeleve jo-parametrike lidhen me faktin që në përgjithësi, këto modele

supozojnë që nuk ka gabim të rastit. Siç përmblidhet tek (A. Berger & Humphrey,

1997) në këto modele supozohet se nuk ka gabim në ndërtimin e kufirit, nuk ekziston

mundësia e cila përkohësisht mund të ndikojë në dhënien e një performance më të

mirë në vendim marrje nga njëri vit në tjetrin, si dhe nuk ka asnjë pasaktësi që mund

të krijohet nga rregullimet kontabël, të cilat mund të ndikojnë në devijimin e outputit

dhe inputit të matur nga outputi dhe inputi ekonomik. Problematika qëndron në faktin

që secili prej këtyre gabimeve në njërën nga njësitë që ndodhen në kufirin e efiçencës

mund të ndryshojë efiçencën e matur të të gjitha njësive, të cilat krahasohen me këtë

njësi ose me kombinime lineare që përfshijnë këtë njësi.


40

2.2.1.2 Modelet parametrike

Efiçenca e kostos është shkalla në të cilën kostoja e një banke është mbi nivelin e

kostos së bankës që performon “më mirë”, e cila përcaktohet nga kufiri i kostos për

një nivel të dhënë outputi në kushte të njëjta. Modelet parametrike ndahet në tre grupe

kryesore, Distribution Free Approach (DFA), Stochastic Frontier Approach (SFA)

dhe Thick Frontier Approach (TFA).

Qasja e Shpërndarjes së Lirë

Quhet “distribution free approach” (DFA), sepse zgjidhet një shpërndarje specifike

për komponentin e inefiçencës (A. N. Berger, 1993). DFA supozon se diferenca

mes kostos faktike dhe atë të parashikuar për një periudhë të caktuar është një

kombinim i një komponenti të vazhdueshëm të inefiçencës dhe një komponenti të

rastit. DFA specifikon një funksion për kufirin, por ajo nuk bën supozime të forta në

lidhje me shpërndarjet specifike të inefiçencës apo gabimeve të rastit. Megjithatë në

lidhje me inefiçencën manaxheriale, Berger supozon që kjo inefiçencë është e

qëndrueshme dhe e vazhdueshme gjatë kohës dhe në formulimin e modelit mund të

shkrujamë uti = ui, pra që termi i gabimit të ҫdo periudhe për ҫdo njësi është i njëjtë

për secilën njësi. Ndërsa, gabimi i rastit i vti ka tendencë drejt zeros me kalimin e

kohës. Inefiçencat mund të ndjekin pothuajse çdo shpërndarje, madje edhe një që

është mjaft afër me shpërndarjen simetrike, për aq kohë sa inefiçencat nuk janë

negative.

Modeli mund të shkruhet si më poshtë :

lnTCti = lnCt (Yit ,wit ) + lnui + lnvti (2.1)

ku TC është kostoja e shoqërisë i në periudhën t, C është funksioni i kostos së

industrisë në periudhën t, Yit është një vektori i outputit dhe wit është vektori i çmimit

të inputeve dhe ln përfaqëson logaritmin natural. Kjo qasje mbështetet në supozimin

që X-efiçencat janë konstante përgjatë viteve dhe nëse ka ndryshime në X-efiçencën,

atëherë mund të parashikohet vetëm inefiçenca mesatare në të kaluarën e një shoqërie.


41

Kufiri Stokastik (SFA)

Prezantuar njëherësh nga (Aigner, Lovell, & Schmidt, 1976) (Battese & Corra, 1977)

dhe (Meeusen & Van den Broeck, 1977) ky model specifikon një funksion për

marrëdhëniet e kostos midis inputeve, outputeve, dhe faktorëve të mjedisit, dhe lejon

gabimin e rastit. Termi i gabimit supozohet si shumë e komponentëve të rastit, një

term zhurme, i cili ka një shpërndarje simetrike rreth zeros dhe një komponent

gabimi, i cili është domosdoshmërisht negativ (për të matur inefiçencën në terma të

kostove). Më poshtë paraqitet trajta e modelit që mundëson vlerësimin e efiçencës

sipas metodës së prodhimit, pra maksimizimit të prodhimit. Ky ekuacion do të

shkruhet:

yi= f(xi ;β) +ui +vi (2.2)

ku yi është output, f(xi ;β )është funksioni i prodhimit me vektorin e panjohur β, vi

është një varibël i pavarur me shpërndarje normale në të dyja anët, dhe përfaqëson

luhatjet e rastësishme duke pasqyruar faktorët e rastësishëm të tillë si koha, grevat,

fatin dhe mat gabimet me mesatare dhe variancë 2 zero, ndërsa ui (≥ 0) është një

variabël me një shpërndarje asimetrike, zakonisht një shpërndarje të ndërprerë ose

gjysëm normale, e cila përfaqëson koston e inefiçencave. Inefiçenca duhet të ketë një

shpërndarje të prerë, sepse inefiçenca nuk mund të jetë negative (kur vlerësohet pra në

terma të produktit apo fitimit).

Vlera e parashikuar e një kosto funksoni standard supozohet të karakterizojë kufirin,

ndërsa inefiçencat depërtojnë nëpërmjet termit të gabimit, i cili është ortogonal me

kufirin e parashikuar. Zakonisht funksioni i prodhimit zgjidhet të jetë një funksion log

linear, që përftohet nga logaritmimi natyror i të dy anëve të funksionit. Shoqëria do të

konsiderohet efiçente nëse ajo ndodhet në vijën e kufirit. Devijimet nga vija e kufirit

përfaqësojnë inefiçencat, të cilat maten nga termi i gabimit ui.

Qasja e Kufirit të Dendur (Thick Frontier Approach)

Në modelin e tyre Berger dhe Humphrey (1992) në vend të vlerësimit të një kufiri

ekzaktësisht të përcaktuar, vlerësuan dy “kufij të dendur” (Thick Frontier Approach –

TFA): një funksion kostoje, i cili llogaritet për kuartilin më të ulët të kostove mesatare

të bankave si dhe një funksion kostoje për kuartilin më të lartë të kostove mesatare.


42

Këto dy funksione ekzekutohen në mënyrë të pavarur për një bazë të caktuar të

dhënash. Shoqëritë që ndodhen në kuartilin më të ulët të kostove mesatare supozohen

që kanë nje efiçencë më të madhe sesa efiçenca mesatare dhe në këtë mënyrë ato

krijojnë një kufi të dendur. Ndërsa, shoqëritë që ndodhen në kuartilin më të lartë të

kostove mesatare supozohen që të kenë një efiçencë më të ulët sesa mesatarja.

Diferencat midis këtyre dy funksioneve të kostos vijnë si rezultat i faktorëve të tregut

që kanë lidhje me variablat ekzogjenë të marrë në shqyrtim si dhe inefiçencat.

Supozimi i pashmangshëm është që termat e gabimit që ndodhen brenda kufirit të

sipërm dhe kufirit të poshtëm të kostos pasqyrojnë vetëm gabimin e matjes të rastit

dhe gjasat që kjo mund të ndodhë, ndërsa diferencat midis kufirit të sipërm dhe kufirit

të poshtëm të kostos pasqyrojnë vetëm inefiçencat dhe faktorët e tregut. Këto

supozime mund të mos jenë tërësisht të vërteta dhe kjo qasje mund të mos prodhojë

vlerësim të saktë të nivelit të përgjithshëm të inefiçencës në sektorin bankar. Një

problem tjetër është se duke i ndarë të dhënat në kuartile, mund të shkaktojë

shtrembërim dhe heteroskedacitet të termit të gabimit. Dobia më e madhe është se nuk

ka nevojë për supozim që inefiçencat janë të pavarura nga outputet dhe variablat e

tjerë shpjegues.

2.2.3 Format e funksioneve në matjen e efiçencës

Përdorimi i modeleve parametrike në matjen e efiçencës kërkon specifikimin e një

forme të caktuar të funksionit. Studiuesit e efiçencës kanë qenë më shumë në favor të

përdorimit të formave fleksibël të funksioneve.

Funksioni translog

Funksioni translog është një ndër funksionet më të përdorura në literaturën e matjes

së efiçencës të bankave. Arsyeja kryesore është se është një formë fleksibël e

funksioneve. Është një funksion i cili vendos pak kufizime në teknologjinë e

prodhimit dhe merr në konsideratë edhe specifikat e funksionit Cobb-Douglas.

Në rastin kur sjellja globale (pra e gjithë periudhës apo grupimit) e funksionit të

kostos ndryshon nga sjellja lokale (e njësisë në një periudhë), atëherë ky funksion

siguron një përqasje të dobët të funksionit të vërtetë të kostos. Për këtë arsye,

funksioni translog është potencialisht subjekt i specifikimeve të gabuara.


43

Funksioni Fourier flexible

Funksioni Fourier flexibël është një qasje gjysëm parametrike që përdoret për të

parandaluar problemin që lind kur forma e vërtetë e funksionit të marrëdhënies është e

panjohur. Ka tiparet e duhura matematikore dhe statistikore që një kombinim linear i

funksionit të sinusit dhe kosinusit, i quajtur seritë Fourier, mund të përshtasin

saktësisht çdo funksion me shumë variabla që ka një sjellje të mirë. Kjo i dedikohet

faktit që sjellja matematikore e funksioneve të sinusit dhe kosinusit janë së bashku

ortogonale me intervalin , kështu që për çdo element shtesë e bën funksionin e

përafërt sa më pranë rrugës së vërtetë të të dhënave sa herë që është shumë e

nevojshme. Funksioni Fourier Flexible eshtë më fleksibël sesa funksioni translog.

Nuk ka një konsesus se cili prej këtyre funksioneve mat më mirë efiçencën. (A.

Berger & Mester, 1997) gjetën shumë pak dallime në efiçencën mesatare kur

zëvendësuan formën translog me Fourier flexible.

2.3 Vështrim i literaturës mbi studimet e kosto efiçencës së bankave

Problematika e efiçencës në industrinë bankare është trajtuar gjerësisht në shumë

studime. Për matjen e inefiçencës është përdorur kryesisht funksioni i kostove. Një

shoqëri është inefiçente nga pikëpamja e kostove nëse ajo ndodhet në distancë nga

kufiri i funksionit të kostos.

(Altunba, Gardener, Molyneux, & Moore, 2001) përdorin modelin SFA dhe formën e

funksionit Fourier për vlerësmin e ekonomive të shkallës, X-inefiçencës dhe

ndryshimet teknologjike për një numër të madh bankash europiane për periudhën

1989 -1997. Ata arritën në përfundimin që bankat, pavarësisht madhësisë së tyre,

mund të zvogëlojnë kostot duke zvogëluar inefiçencat menaxheriale dhe inefiçenca të

tjera. Gjithashtu, ndikimi i zhvillimit teknologjik në kursimin e kostove ishte në

përpjestim të drejtë me madhësinë e bankës.

(Anayiotos, Toroyan, & Vamvakidis, 2010) përdorën modelin DEA për vlerësimin e

efiçencës së 125 bankave të mëdha në 14 vende europiane në zhvillim përpara krizës

dhe pas krizës të vitit 2008. Rezultatet e modelit sugjeruan një efiçencë më të madhe

përpara krizës, e cila lidhej ngushtë me nivelin e zhvillimit të një vendi, efiçencë më e


44

lartë për bankat me kapital të huaj, rritje të efiçencës përpara krizës dhe rënie të saj

gjatë krizës. Rezultatet treguan gjithashtu që bankat me kapital të huaj në vendet në

zhvillim në Europë ishin më pak efiçente sesa bankat mëmë, duke sugjeruar ndikimin

që ka biznesi lokal dhe mjedisi ku operohet.

Berger dhe DeYoung (1997) në studimin e tyre të marrëdhënies së kredive të këqija

me kosto efiçencën e bankave në SHBA, arritën në përfundimin që rritja e kredive me

probleme ndikon në rritjen e kostove të tilla si kosto monitorimi, kosto të negocimit

ose të shitjes së këtyre kredive duke sjellë në këtë mënyrë zvogëlimin e efiçencës së

kostove.

Bonin, Hasan, dhe Wachtel (2005) kanë vlerësuar efektet e pronësisë në kosto

efiçencën duke përdorur modelin SFA në 225 banka të 11 vendeve në tranzicion të

Europës për periudhën 1996 deri në 2000. Autorët arritën në përfundimin që bankat

me kapital të huaj janë më kosto efiçente sesa bankat e tjera, ato janë në gjendje që të

mbledhin më shumë depozita dhe të japin më shumë kredi si dhe ofrojnë shërbim më

të mirë.

Borovicka (2007) vlerëson efektet e kapitalit të huaj në kosto efiçencën nëpërmjet

modelit SFA në 282 banka në 19 vende në tranzicion të Europës (duke perfshire edhe

Shqipërinë) për periudhën 1995 deri 2004. Rezultatet treguan që bankat e huaja

tentojnë të investojnë kryesisht në bankat vendase më efiçente, pra nuk është prezenca

e tyre ajo që sjell përmirësimin e efiçencës. Gjithashtu, reformat bankare kanë një

ndikim pozitiv në kosto efiçencën. Sipas këtij studimi, shtete që kishin bankat me

inefiçencën më të lartë ndodheshin në Çeki, Hungari, Poloni, Sllovaki, dhe po sipas

këtij studimi Shqipëria kishte perfomancën më të keqe.

(Fries & Taci, 2005) vlerësuan kosto efiçencën e bankave në 289 banka në 15 shtete

post komuniste të Europës Lindore për periudhën 1994-2001 me anë të modelit SFA.

Autorët konkluduan se bankat shtetërore janë më pak kosto efiçente sesa bankat

private, ndërsa bankat me kapital të huaj janë më kosto efiçente sesa bankat me

kapital vendas. Përsa i takon madhësisë së bankave, rezultoi që bankat e vogla janë

më pak kosto efiçente sesa bankat e mëdha, duke sugjeruar në këtë mënyrë

konsolidimin e bankave të vogla në rajon me qëllim përmirësimin e kosto efiçencës.

Gjithashtu, ata vunë në dukje që reformat bankare shoqërohen me zvogëlim të

kostove, por kjo vetëm në fazat e para, sepse më pas kostot kanë tendencë të rriten.


45

Grigorian dhe Manole (2006) përdorën modelin DEA në studimin e efiçencës në një

numër të madh bankash (585 banka) në 17 vende në tranzicion në Europë për

periudhën 1995-1998. Rezultatet treguan që prezenca e kapitalit të huaj përmirëson

efiçencën e bankës (kjo i dedikohet kryesisht transferimit të teknologjisë, manaxhim

më të mirë dhe opinion më i mirë publik). Gjithashtu, konsolidimi ndikon në

efiçencën e transaksioneve të bankës. Bankat që zotërojnë një pjesë të madhe të

tregut janë më shumë kosto efiçente sesa ato që zotërojnë një pjesë të vogël të tregut.

Përsa i takon marrëdhënies së efiçencës dhe zhvillimit ekonomik, rezultoi që bankat,

të cilat operojnë në shtete me të ardhura të larta për frymë, janë më efiçente në

kuptimin që grumbullojnë më shumë depozita dhe gjenerojnë më shumë flukse parash

sesa bankat që operojnë në shtete me të ardhura të ulëta.

Hasan dhe Marton (2003) vlerësuan efiçencën e bankave në Hungari për

periudhën1993-1997 dhe u rezultoi që bankat me kapital vendas kanë një kosto

efiçencë më të ulët sesa bankat me kapital të huaj, dhe sa më e lartë prezenca e

kapitalit të huaj, aq më e lartë ishte kosto efiçenca, si dhe bankat e mëdha janë më

efiçente sesa bankat e vogla. Gjithashtu, bankat që punojnë me orë më të zgjatura

kanë tendencë të kenë inefiçencë më të vogël, si dhe nuk vunë re ndonjë lidhje të

rëndësishme midis eksperiencës së bankës, pra vitet që kishte në treg dhe kosto

efiçencës.

Havrylchyk (2006) duke përdorur modelin DEA në studimin e bankave në Poloni për

periudhën 1997-2001, konkludoi që bankat me kapital të huaj kanë kosto efiçencë më

të lartë sesa bankat me kapital vendas. Autorja vë në dukje që nuk ka një përmirësim

të efiçencës gjatë periudhës së marrë në studim, madje ka përkeqësim të saj, sidomos

në vitin 2001, ku sipas autores pjesërisht, kjo i dedikohet rritjes së kostove për shkak

të proçesit të ristrukturimit, përkeqësimit të kredive të këqija. Gjithashtu, bankat e

huaja, të cilat kanë blerë bankat vendase nuk kanë ndihmuar në përmirësimin e

efiçencës së tyre.

Isik dhe Hassan (2002) përdorën modelin DEA për të studiuar efiçencën në bankat

turke për vitet 1988, 1992, 1996. Studiuesit konkluduan që bankat e huaja kanë kosto

efiçencë më të lartë sesa bankat me kapital privat vendas, si dhe bankat private janë

më kosto efiçente sesa bankat shtetërore. Autorët identifikuan një lidhje direkte midis


46

efiçencës dhe pavarësisë që ka bordi nga manaxhimi, si dhe midis madhësisë së

bankës dhe efiçencës.

Jemric dhe Vujcic (2002) vlerësuan efiçencën e bankave në Kroaci për periudhën

1995-2000 me anë të modelit DEA. Sipas këtij studimi, bankat e vogla janë më

efiçente sesa bankat e mëdha deri në vitin 1999, ndërsa më pas bankat e mëdha janë

ato më efiçente. Kjo shpjegohet me faktin që bankat e vogla kanë një marzh të lartë të

normave të interesit, numër të vogël të stafit si dhe nuk kishin trashëguar kredi të

këqija nga sistemi i kaluar. Përsa i takon pronësisë, bankat me kapital të huaj janë më

kosto efiçente sesa bankat me kapital vendas, bankat e reja janë më efiçente sesa

bankat e vjetra ( kryesisht për shkak se bankat e vjetra trashëgonin kredi të këqija), si

dhe bankat private janë më kosto efiçente sesa bankat shtetërore.

Kasman (2005) me anë të modelit SFA studioi kosto efiçencën e 35 bankave në

Poloni dhe 19 bankave në Republikën Çeke për periudhën 1995-2000. Autori

konkludon se bankat në Poloni janë më kosto efiçente sesa ato në Republikën Çeke,

bankat me kapital të huaj që operojnë në Republikën Çeke janë më kosto efiçente sesa

bankat me kapital vendas. U vu re një lidhje direkte midis nivelit të zhvillimit të një

vendi, densitetit të lartë të popullsisë dhe kosto efiçencës së bankave.

Kasman dhe Yildirim (2006) vlerësoi kosto efiçencën në 190 banka në tetë vende të

Europës Qëndrore dhe Lindore për periudhën 1995-2002 duke përdorur modelin SFA.

Autorët konkludojnë që bankat me kapital të huaj kanë një perfomancë më të mirë

sesa bankat me kapital vendas, ekziston një lidhje direkte midis nivelit të zhvillimit të

një vendi, densitetit të lartë të popullsisë dhe kosto efiçencës së bankave. Bankat që

operojnë në tregje shumë të përqëndruara, ato që operojnë në vende me inflacion të

lartë, kanë kosto më të larta. Është për t'u theksuar, se nuk u konstatua ndonjë lidhje e

qartë midis madhësisë së bankës dhe kosto efiçencës, në dallim nga studimet e tjera,

ku ishte vënë re një lidhje e drejtë midis tyre.

Košak, Zajc, dhe Zorić (2009) përdor modelin SFA për të studiuar efiçencën dhe

përmirësimin e saj në 5 shtete të Europës Qëndrore dhe Lindore që sapo ishin bërë

anëtare të Bashkimit Europian dhe 3 shtete nga vendet Balltike për periudhën 1996-

2006. Ata konkluduan që niveli i konkurrencës në sektorin bankar luan një rol më të

rëndësishëm sesa vetë struktura e pronësisë së bankës në koston efiçencën e saj. Në

dallim nga studimet e mëparshme, u vu re që prezenca e kapitalit të huaj nuk kishte


47

ndonjë ndikim të rëndësishëm në kosto inefiçencën. Gjithashtu, u konstatua një lidhje

direkte midis kosto efiçencës dhe pjesës së tregut që një bankë zotëron, si dhe

përmirësim të efiçencës me kalimin e viteve.

Kraft dhe Tirtiroglu (1998) përdorën modelin SFA për të studiuar kosto efiçencën e

bankave në Kroaci për vitet 1994 dhe 1995. Ata konkluan se bankat e reja private janë

më pak efiçente sesa bankat e vjetra, kjo për shkak se këto banka tentojnë të ofrojë

shërbime më cilësore, gjë që sjell rritjen e kostove. Një arsye tjetër mund të jetë për

shkak të problemeve të hasura në krijimin e tyre, sepse u vu re që kishte një

përmirësim të efiçencës së tyre nga viti 1994 në vitin 1995. Po kështu, Kraft, Hofler

dhe Payne (2002) në studimin e efiçencës së bankave në Kroaci në vitet 1994-2000,

me anë të modelit SFA, konkluduan që bankat e reja private dhe bankat e privatizuara,

nuk janë bankat më efiçente si dhe privatizimi i bankave nuk duket të ketë një efekt të

menjëhershëm në përmirësimin e efiçencës. Kjo mund të argumentohet me marrjen në

punë të një stafi më të kualifikuar, rritjen e cilësisë së shërbimeve dhe ofrimin e

produkteve të reja. Në lidhje me strukturën e kapitalit, ata konkludojnë që bankat me

kapital të huaj janë më kosto efiçente sesa të gjitha kategoritë e bankave me kapital

vendas. Ata vënë në dukje gjithashtu që, sa më e lartë kosto efiçenca, aq më e vogël

është mundësia e dështimit të bankës, duke sugjeruar që manaxhim i mirë i riskut dhe

i kostove janë shenja të një manaxhimi të mirë.

Matousˇek dhe Taci (2004) në studimin e bankave në Republikën Çeke për periudhën

1993-1998, duke përdorur modelin DFA, konkluduan që bankat me kapital të huaj

janë më kosto efiçente sesa bankat e tjera, ka një lidhje direkte midis madhësisë së

bankës dhe kosto efiçencës. Autorët argumentojnë që rritja e konkurencës në treg si

dhe një rregullim dhe mbikëqyrje e rreptë, shërben si nxitje për rritjen e efiçencës në

sektorin bankar. Ndërsa, Mertens dhe Urga (2001) vlerësuan efiçencën në 79 banka

në Ukrainë në vitin 1998, duke përdorur modelin SFA dhe TFA dhe konkluduan që

bankat e vogla janë më efiçente përsa i takon kostos, por më pak efiçente përsa i takon

fitimit, e cila mund të shpjegohet me monopolin që kanë bankat e mëdha, ku këto të

fundit nuk ndiejnë presion për të ulur kostot.

Nikiel dhe Opiela (2002) në studimin e 43 bankave në Poloni për periudhën 1997-

2000, duke përdorur modelin DFA konkluduan që bankat me kapital të huaj janë më

kosto efiçente sesa bankat shtetërore ose bankat private vendase, si dhe bankat e


48

mëdha janë më efiçente sesa bankat e vogla. Në studimin e marrëdhënies së kosto

efiçencës dhe llojit të klientelës, autorët arritën në përfundimin që bankat e huaja, të

cilat i shërbejnë klientëve të huaj dhe biznesit janë më shumë kosto efiçente, por më

pak efiçente përsa i takon fitimit. Kjo efiçencë në kosto shpjegohet me faktin se

kërkohen më pak burime njerëzore si dhe bankat e huaja kanë aftësi dhe teknologji më

të mirë që i lejon ato të operojnë me kosto efiçencë më të lartë sesa bankat private

vendase dhe bankat shtetërore. Por, nga ana tjetër, ato mund të mos kenë aftësitë e

mjaftueshme për t’i shërbyer klientit vendas (polak) dhe/ose mund të mos kenë

besnikërinë e klientit, të cilën bankat polake e kanë. Efiçenca e ulët në fitim mund të

shpjegohet me faktin që bankat në periudha afat shkurtra janë gati të sakrifikojnë

fitimin me qëllim rritjen e pjesës së tregut. Një argument tjetër është konkurenca e

lartë në treg.

Poghosyan (2007) vlerësoi efiçencën e bankave në 19 vende në tranzicion të Europës

në periudhën 1995 deri 2004 duke përdorur modelin SFA dhe arriti në përfundimin se

bankat që kanë një fuqi më të madhe në treg janë në gjendje që të zvogëlojnë kostot e

tyre, si rrjedhim janë më kosto efiçente. Gjithashtu, bankat e mëdha, të cilat ofrojnë

një shumëllojshmëri shërbimesh bankare kanë tendencë të performojnë më mirë si

dhe bankat që janë më aktive në kuptimin e krijimit të provizioneve për kreditë, janë

më shumë kosto efiçente. Është interesant fakti, që në dallim nga studimet e tjera, në

këtë studim nuk u gjet ndonjë lidhje e rëndësishme midis prezencës së kapitalit të huaj

dhe kosto efiçencës. Kjo gjetje mund të argumentohet me faktin që bankat me kapital

të huaj mund të ndjekin strategji që lidhen me suksesin në periudha afatgjata të tilla si,

politika agresive ekspasioniste në treg, modernizim dhe ristrukturim rrënjësor.

Reformat bankare kanë një ndikim pozitiv në kosto efiçencë, dhe kjo ishte evidente në

ato shtete që kishin filluar negociatat për anëtarësimin në Bashkimin Europian, për

shkak të përmirësimit të disiplinës si rrjedhojë e detyrimeve që lindin nga anëtarësimi

në Bashkimin Europian si dhe përfitimeve nga teknologjia.

Poghosyan dhe Kumbhakar (2010) përdorën modelin SFA në studimin në 20 shtete në

zhvillim nga kampi ish socialist (Europa Qëndrore dhe Lindore duke përfshirë edhe

Shqipërinë si dhe shtete nga Ish Republika Sovjetike) për periudhën 1993-2004.

Rezultatet treguan që anëtarësimi në BE shërben si një nxitje për përmirësim e

institucioneve dhe arritjen e një performance më të mirë të ekonomisë dhe stabilitetit,


49

çka sjell si rezultat performancë më të mirë të regjimeve teknologjike në sektorin

bankar. Prezenca e kapitalit të huaj përmirëson efiçencën në bankat që operojnë në

shtete që kanë një progres në ekonomi dhe nivel më të ulët të rrezikut të kredisë si dhe

që kanë nivel të ulët të kursimeve, por ka ndikim të kundërt në efiçencën e bankave që

operojnë në shtete që kanë një progres në ekonomi, që kanë kërkesa të kapitalit më

strikte, shkallë të ulët të përqëndrimit, nivele më të ulëta të pasigurisë dhe nivele të

ulëta të rrezikut të kredive.

Rossi, et al. (2005) vlerësuan efiçencën e 278 banka në shtete të Europës Qëndrore

dhe Lindore) për periudhën 1992-2002 me anë të modelit SFA dhe arritën në

përfundimin që kosto efiçenca ka prirje rritëse me kalimin e kohës, bankat e mëdha

janë më kosto efiçente se bankat e vogla. Gjithashtu, autorët konkluduan që nivele të

larta të kredive të këqija të shkaktuara nga faktorë të jashtëm si p.sh., kushtet e

mjedisit, niveli i kriminalitetit etj., shkaktojnë një rënie të nivelit të kosto efiçencës,

sepse rriten kostot e monitorimit dhe shpenzimet e tjera që lidhen me to.

Sherman dhe Gold (1985) vlerësuan efiçencën se 14 degëve të bankave me anë të

modelit DEA. Ata konkluduan që inefiçenca e shfaqur vinte si rezultat i drejtimit të

degëve nga drejtorë të paaftë ose me pak eksperiencë, si rezultat i kostove të larta të

personelit, ndërkohë që numri i transaksioneve ishte i ulët. Kjo e fundit argumentohet

me faktin që një degë duhet patjetër të ketë një drejtor dhe një arkëtar. Ndërkohë,

Staikouras, Mamatzakis, dhe Koutsomanoli-Filippaki (2008) përdorën modelin SFA

për vlerësimin e kosto efiçencës në 6 shtete të Europës Juglindore për periudhën

1998-2003. Konkluzionet e autorëve ishin në linjë të njëjtë me studimet e mëparshme,

sipas të cilëve ekziston një lidhje direkte midis kosto efiçencës dhe prezencës së

kapitalit të huaj në një bankë, pjesës së tregut që një bankë zotëron, dhe kapitalizimit

të bankës. Gjithashtu, ata konkluduan që aftësitë e drejtimit si dhe qeverisja e

shoqërive janë faktorë shtesë që ndikojnë në efiçencën e bankave.

Weill (2003) studioi marrëdhënien midis kosto efiçencës dhe pronësisë së bankave në

vendet me ekonomi në tranzicion (Republikën Çeke dhe Poloni) duke përdorur

modelin SFA. Në analizë u morën 47 banka në vitin 1997. Autori konkludoi që bankat

me kapital të huaj janë më kosto efiçente sesa bankat private vendase. Është për t'u

vënë në dukje marrëdhënia e studiuar midis madhësisë së bankës dhe kosto efiçencës,

ku sipas këtij studimi nuk ka një marrëdhënie direkte midis madhësisë dhe kosto


50

efiçencës. Ky përfundim ndryshon në fakt nga përfundimet e arritura më parë, po për

të njëjtat shtete. Autori e shpjegon këtë diferencë me faktin që të dhënat e përdorura

në studimet e mëparëshme janë më të hershme.

Yildirim dhe Philippatos (2007) me anë të modelit SFA dhe DFA studiuan kosto

efiçencën në 12 shtete në tranzicion të Europës Qëndrore dhe Lindore për periudhën

1993-2000. Rezultatet e këtij studimi tregojnë që inefiçenca e drejtimit ndikon në

përkeqësimin e kosto efiçencës, ndërkohë që bankat e mëdha dhe të mirëkapitalizuara

janë më tepër kosto efiçente. Konkurenca ka një ndikim pozitiv në kosto efiçencën,

por ka një ndikim negativ në efiçencën e fitimit. Kjo shpjegohet me arsyetimin se

bankat që operojnë në një treg më konkurues janë nën presion për të kontrolluar

kostot e tyre dhe nuk mund të kenë fitime të larta duke ushtruar fuqinë e tyre

potenciale në treg. Përqëndrimi i tregut është i lidhur negativisht me efiçencën, ndërsa

bankat me kapital të huaj janë më tepër kosto efiçente, por më pak efiçente në fitim

krahasuar me bankat private vendase dhe bankat shtetërore.

Ndërsa literatura që trajton modelet e ndryshme për matjen e efiçencës është

relativisht e pasur, duke u nisur nga trajtimi i kryer më lart gjatë seksionit 2.3, një

përmbledhje e gjetjeve kryesore është organizuar në Tabelën e mëposhtme 2.1. Këto i

referohen kryesisht studimeve të kryera për sisteme bankare të vendeve në zhvillim

apo në tranzicion ekonomik. Gjithashtu është kryer grupimi sipas modelit të përdorur,

SFA apo DEA. Rezultatet më të shpeshta janë ato që i referohen efiçencës më të

madhe të realizuar nga bankat me pronësi të huaj kryesisht në terma të kostove, por

shpesh edhe në terma të vlerësimeve të funksioneve të fitimit. Ndërkaq, vërehet se

literatura e zhvilluar për këto vende, dhe veҫanërisht për vendet e rajonit, rrallohet për

periudhat e mëvonshme, duke i dhënë edhe më shumë vlerë ndërmarrjes së studimit

në këtë punim.


51

Tabela 2. 1 Permbledhje e studimeve ne lidhje me kosto efiçencen e bankave

Autoret Modeli Vendet Periudha Rezultatet

Bonin, Hasan, & Wachtel (2005) SFA 11 Shtete ne Tranzit 1996–2000 BH jane me shume kosto dhe fitimi efiçente/

Fries & Taci (2005) SFA 15 Shtete te Europes Juglindore 1994–2001 BH dhe BP jane me shume kosto efiçente

Hasan and Marton (2003) SFA Hungari 1993–1998 BH jane me shume kosto dhe fitim efiçente

Kasman (2005) SFA Poloni dhe Republika Ceke 1995–2000 BH jane me shume kosto efiçente

Kasman & Yildirim (2006) SFA 8 Shtete te E.Q.J.L (CEE) 1995–2002 BH jane me shume fitim efiçente

Kraft & Tirtiroglu (1998) SFA Kroaci 1994–1995 BE jane me shume kosto efiçente

Kraft et al. (2002) SFA Kroaci 1994–2000 BH jane me shume kosto efiçente /BP

s’rrisin efiçencen

Mertens & Urga (2001) SFA/TFA Ukraine 1998 BV jane me shume kosto efiçente/me pak

fitimi

Poghosyan, T., Borovicka,J (2007) SFA 19 Shtete te E.Q.J.L (CEE) 1995-2004 Vendet balltike jane me shume kosto

efiçente/lidhje e zhdrejte

Rossi et al. (2005) SFA 9 Shtete te E.Q.J.L (CEE) 1995–2002 Nivel i ulet i kosto efiçences, nivel i ulet i

fitim efiçences

Staikouras, Mamatzakis(2008) SFA 6 Shtete ne Tranzit 1998–2003 BH me MS jane me shume kosto efiçente

Yidrimim & Philippatos (2007) SFA/DFA 12 Shtete ne Tranzit 1993–2000 BH jane me shume kosto efiçente /me pak

fitim efiçente

Weill (2003) SFA Poloni dhe Republika Ceke 1997 BH jane me shume kosto efiçente


52

Anayiotos G,Toroyan H, DEA 14 Shtete te E.Q.J.L (CEE) 2004,2007,2009 BH jane me shume efiçente, por me pak efiçente

sesa shoqerite meme

Vamvakidis A (2010)

Nikiel & Opiela (2002) DFA Poloni 1997–2000 BH jane me shume kosto efiçentet/me pak

efiçente ne fitim

Havrylchyk (2006) DEA Poloni 1997–2001 BH jane me shume efiçente

Grigorian & Manole (2002) DEA 17 Shtete ne Tranzit 1995–1998 BH jane me shume kosto efiçente

Jemric & Vujcic (2002) DEA Kroaci 1995–2000 BH dhe BR jane me shume kosto efiçente

Isik and Hassan (2002) DEA Turqi 1988–1996 BP jane me shume kosto efiçente

Poghosyan, T., & Kumbhakar, S LCSFA 20 FSE countries 1993-2004 BH jane me shume efiçente/ lidhje e drejte

midis mjedisit stabel ekonomik dhe kosto efiçences

Shkurtime: SFA -the stochastic frontier approach, DEA - data envelopment analysis, DFA- the distribution free approach, TFA the thick frontier approach, LCSFS - the

Latent class stochastic frontier approach, BH –Banka te huaja, BM-banka te medha , BP- banka private, BR banka te reja dhe BE banka me shume vite ne treg, MS banka

me madhesi mesatare, FSE Ekonomite Ish Socliaste.


53

2.4 Përfundime

Ky kapitull prezanton një vështrim teorik mbi efiçencën e firmave me qëllim

argumentin e ekzistencës së tyre megjithëse mund të operojnë në kushtet e

inefiçencës. Këto teori ofrojnë një bazë të mirë për të kuptuar edhe përse bankat, si

struktura prodhuese në sektorin e shërbimeve, funksionojnë në mënyrë të suksesshme

edhe pse jo në efiҫencë të plotë. Kjo është e mundur edhe pse nuk predikohet nga

teoria neoklasike mbi firmën, por e mundur në kushtet e zhvillimeve moderne të

ekonomisë dhe palëve të shumëfishta të përfshira, sidomos nëse bëhet fjalë për firmat

(bankat) në sektorin bankar.

Një vështrim mbi metodat e përdorura për matjen e efiçencës, hedh dritë mbi faktin se

ky mision mund të realizohet duke përdorur modelet parametrike si dhe modelet jo

parametrike, të cilat përdorin teknika të ndryshme për përpunimin e të dhënave. Të

dyja janë metoda gjerësisht të përdorura në literaturë. Modelet parametrike (DFA,

SFA, TFA), në vlerësimin e efiçencës marrin në konsideratë gabimin e rastit si dhe

komponentin e inefiçencës. Gjithashtu, këto modele specifikojnë një formë të

funksonit i cili përfaqëson formën e kufirit të efiçencës dhe supozon një shpërndarje

probabilitare për nivelin e efiçencës. Problematika në këtë model qëndron pikërisht

tek këto supozime, sepse një gabim në supozim, do të shkaktonte gabime në

vlerësimin e inefiçencës.

Modelet jo parametrike (DEA, FDH) e shmangin pikërisht këtë supozim të gabimit të

specifikuar sepse në këto modele nuk kërkohet një supozim paraprak në lidhje me

formën e funksionit apo një shpërndarje e supozuar probabilitare e efiçencës.

Problematika në këtë model është se ajo nuk merr në konsideratë gabimet e rastit që

lidhen me gabimin në matje dhe fatin dhe çdo devijim nga kufiri konsiderohen

inefiçenca. Qëllimi i paraqitjes së këtyre modeleve merr rëndësi në kuadrin e

përzgjedhjes që ky punim ndërmerr në kapitullin pasues, lidhur me metodat e

përdorura për matjen e efiçencës në sektorin bankar të vendeve të Ballkanit

perëndimor. Pavarësisht argumentave pro dhe kundër secilës prej alternativave, do të

argumentohet se modeli parametrik SFA përbën një mënyrë efikase për llogaritjen e

efiçencës/inefiçencës që synohet të realizohet në këtë studim.

Më tej ky kapitull u përqendrua në matjen dhe faktorët që ndikojnë në kosto efiçencë,

ku efiçenca ndahet në efiçencë teknike dhe efiçencë në shpërndarje. Efiçenca teknike


54

arrihet nëse shoqëria maksimizon prodhimin e outputit me një nivel të caktuar inputi,

dhe efiçenca e shpërndarjes arrihet kur përdoret kombinimi më i mirë i inputeve për

çmime të dhëna. Nga literatura e shqyrtuar rezulton që ekziston një marrëdhënie

direkte midis kosto efiçencës dhe pronësisë së huaj të bankave; bankat private janë më

kosto efiçente sesa bankat shtetërore, bankat e mëdha janë më shumë efiçente sesa

bankat e vogla. Gjithashtu, gjetje të tjera theksojnë se bankat që janë më të

mirëkapitalizuara, kanë fuqi më të madhe në treg, do të ulin kostot dhe do të jenë më

efiçente krahasuar me të tjerat. Për më tepër, edhe faktorët manaxherialë dhe ato që

lidhen me motivimin dhe nxitjet e punonjësve si dhe performancën e tyre, sikurse

parashikojnë edhe teoritë moderne të firmës, paraqiten si faktorë të rëndësishëm në

vlerësimin e efiҫencave të bankave.

Ndonëse këta të fundit përbëjnë faktorë që janë relativisht më të vështirë për t’u matur

sidomos në kushtet e mjediseve të ndryshme ekonomike, në të cilat operojnë bankat e

katër shteteve që do të analizohen në këtë temë, një gamë e gjerë faktorësh e trajtuar

nga literatura e parashtruar në këtë kapitull do të përfshihen në modelimin e kosto-

efiҫencës si dhe vlerësimet empirike për t’u paraqitur në kapitujt vijues.

Kapitulli 3: Metodologjia B.Hoxha (Kurti)

55

KAPITULLI 3: METODOLOGJIA

Në vijim të rishikimit të literaturës mbi performancen dhe efiçencën e bankave, ky

kapitull do të ndalet në metodologjinë që ndjek ky studim për të evidentuar fenomenin

në një numër bankash të përzgjedhur për t’u trajtuar, në bazë edhe të

disponueshmërisë së të dhënave. Fillimisht do të paraqitet përcaktimi i variablave me

interes që sipas literaturës dhe nga këndvështrimi i teorisë ekonomike konsiderohet se

ndikojnë efiçencën e bankave. Më pas do të shtjellohet modeli që do të përdoret me

qëllim analizën e efiçencën në termat e kostove të operimit. Më tej shpjegohet baza e

të dhënave të përdorura me qëllim evidentimin e faktorëve, por jo vetëm, si dhe për

përcaktimin e nivelit të efiçencës për bankat që operojnë në vendet e Ballkanit

perëndimor.

3.1 Përcaktimi i variablave

Në këtë pjesë përqendrohemi te kategoritë e treguesve që teorikisht shpjegojnë

performancën e bankave në terma të kosto- efiçencës. Në këtë aspekt do të shpjegohet

se cilët janë variablat që përgjithësisht përfshihen në analizat empirike përkatëse, duke

u ndalur në përcaktimin e tyre, si dhe pritjet lidhur me ndikimin në strukturën e kostos

së bankave dhe efiçencës së tyre. Këto variabla janë ato që lidhen me inputet dhe

outputet e aktivitetit të bankave si dhe çmimet e inputeve, variabla të mjedisit si dhe

ato që kontrollojnë për heterogjenitetin e njësive.

3.1.1 Përcaktimi variablave të inputit dhe outputit

Ky seksion do të trajtojë se cilët variabla të inputit dhe outputit do të përdoren në

model dhe që do të vlerësohen për të matur efiçencën e sektorit bankar në disa prej

vendeve të Ballkanit perëndimor në vijim. Sektori bankar ka një natyrë specifike nga

këndëvështrimi prodhues i tij për shkak të “prodhimit” të produkteve të

shumëllojshme. Rrjedhimisht vështirësia qëndron në matjen e fluksit të shërbimeve që

ofrojnë bankat. Literatura, sikurse u trajtua në ҫështjen 2.1, sugjeron dy qasjet

kryesore, qasja e prodhimit dhe qasja e ndërmjetësimit. Edhe pse nuk ka një konsesus


56

se cila është qasja më e mirë, këto janë mënyrat më të përdorura në vlerësimin e

funksioneve të efiҫensës së bankave.

Sikurse u shpjegua edhe në ҫështjen 2.1.2.2, sipas qasjes së prodhimit, bankat

konsiderohen si njësi të prodhimit, të cilat shfrytëzojnë inputet fizike të tilla si

kapitalin dhe punën për të prodhuar transaksionet dhe dokumentet dhe shërbimet e

përpunimit të dokumentave për klientët e tyre të tilla si mbajtja e depozitave të

klientëve, lëvrimin e kredive, dhe pagesat (cash) e çeqeve. Sipas kësaj qasjeje, outputi

përfaqësohet zakonisht nga numri i llogarive të depozitave, transaksionet e kredisë

dhe dokumentet e përpunuar. Rrjedhimisht, kostoja matet vetëm nga kostot e inputeve

fizike duke përjashtuar shpenzimet e interesit.

Sipas qasjes së ndërmjetësimit, banka konsiderohet si një ndërmjetëse, e cila mbledh

fonde nga kursimtarët dhe i transformon këto fonde në projekte fitimprurëse (kredi

dhe aktiveve të tjera fitimprurëse). Për rrjedhojë, aktivet fitimprurëse (kreditë,

investimet, etj) do të konsiderohen si produkte (outpute) të bankës, ndërsa depozitat,

kapitali dhe puna do të konsiderohen inpute kostoja totale do të përfshijë shpenzimet

operative dhe shpenzimet financiare.

Megjithëse, përgjithësisht të dyja qasjet konsiderohen se kanë avantazhet e tyre, sipas

Berger dhe Humphrey (1997) asnjëra nga këto dy qasje nuk është perfekte. Kjo sepse

asnjëra prej tyre nuk identifikon tërësisht rolin e dyfishtë të institucioneve financiare

si ofrues të transaksioneve/ shërbimeve të proçesimit të dokumentacionit nga njëra

anë dhe si ndërmjetës financiare, të cilët transferojnë fondet nga kursimtarët tek

investitorët. Në vazhdim të këtij punimi është përzgjedhur të përdoret qasja e

ndërmjetësimit në procesin e identifikimit të kostove, inputit dhe outputit. Përveҫ sa

do të shpjegohet në vijim, kjo zgjedhje lidhet edhe me natyrën e të dhënave të marra e

të nevojshme për zbatimin e modelit si dhe të avantazheve që ofron kjo qasje

krahasuar me qasjen e prodhimit.

Avantazhet e qasjes së ndërmjetësimit janë:

Së pari, i trajton depozitat si një input. Kjo qasje është më bindëse se qasja e

prodhimit (e cila i trajton depozitat si një produkt-output) duke qenë se ato paguhen

pjesërisht nga pagesat e interesit dhe pjesërisht nga fondet e gjeneruara duke i

siguruar bankës "lëndën e parë", pra fondet që do të investohen.


57

Së dyti, e vë theksin tek shpenzimet e përgjithshme të bankave duke adresuar çështje

që lidhen me minimizimin e kostove nga ana e bankave, ndërsa qasja e prodhimit nuk

merr parasysh shpenzimet e interesit.

Së treti, përdor bazën monetare si matës të produktit (për kreditë, aktivet e tjera

fitimprurëse dhe të ardhurat jo nga interesi, etj.). Për më tepër, informacioni i

nevojshëm, në përgjithësi, gjendet në pasqyrat financiare të një banke ose nga burime

të tjera (p.sh., Shoqata e Bankave të Shqipërisë). Ndërsa, qasja e prodhimit kërkon

informacione të tilla si numri i llogarive, kreditë, etj, informacion i cili në përgjithësi

nuk është në dispozicion të publikut.

Për sa më sipër, në përputhje me qasjen e ndërmjetësimit të parashtruar në këtë

studim, do të supozohet se kostoja totale do të përbëhet nga shpenzimet operative dhe

shpenzimet e interesit. Si produkte / outpute do të konsiderohen:

Totali i kredive (Y1), në të cilin përfshihen kreditë afatshkurtëra, afatmesme dhe

afatgjata, bonot e thesarit dhe obligacione, duke përjashtuar rezervat për humbje nga

kreditë

Duke ndjekur llogjikën e prezantuar më lart, si inpute do të konsiderohen:

Fondet (I1). Këtu përfshihen totali i depozitave, fondet afat-shkurtra dhe afat-gjata të

tregjeve kapitale, derivativet, detyrimet tregtare.

Kapitali fizik (I2) konsiderohen aktivet afatgjata materiale të cilat përbëjnë materialet

kryesore për zhvillimin e aktivitetit bankar.

Puna (I3) merr në konsideratë të gjithë punonjësit me kohë të plotë në bankë

Përkufizimi dhe llogaritja e çmimeve të inputeve paraqiten si më poshtë:

Çmimi i fondeve (P1), matet si raport i interesave të paguar ndaj fondeve totale.

Çmimi i kapitalit fizik (P2), i cili matet si raport i kostove operacionale, të cilat janë

neto nga shpenzimet e personelit ndaj aktiveve.

Çmimi i punës (P3) i cili mund të matet si raport i shpenzimeve të personelit me

numrin e punonjësve. Vështirësia në gjetjen e të dhënave lidhur me këtë tregues

qëndron si në shpenzimet e personelit ashtu edhe në numrin e punonjësve, por

sidomos në këtë të fundit. Për të shmangur këtë problematikë, përdoret një mënyrë


58

alternative, duke e matur çmimin e punës me anë të raportit të shpenzimeve të

personelit ndaj totalit të aktiveve, sikurse Fries dhe Taҫi (2004).

Duke iu referuar natyrës së këtyre treguesve, qoftë inputeve, outputeve apo dhe

çmimeve të produkteve bankare, pritjet janë që ato të ndikojnë direkt dhe pozitivisht

kostot e bankave. Sikurse u prezantua edhe në kapitullin e dytë, literatura mbi

efiçencën e bankave konfirmon gjerësisht efektin pozitiv dhe të rëndësishëm të

variablave të lidhur me treguesit e mësipërm në funksionet e kostove si mënyrë për të

llogaritur efiçencën e veprimtarisë bankare.

Treguesit e prezantuar më lart, sikurse dhe madhësitë që do të shpjegohen në vijim

dhe që do të jenë pjesë e analizës empirike të kapitullit të ardhshëm paraqiten në

tabelën në Aneksin 3.1. Në tabelë paraqiten gjthashtu edhe simbolika e përdorur për

secilin variabël si dhe kategorizimi sipas grupimit të grup-variablave. Ndërkaq në

vazhdim përshkruhen variablat e mjedisit të cilët përdoren si shpjegues të

performancës së bankave.

3.1.2 Përcaktimi i variablave të mjedisit

Variablat e mjedisit përfshihen në model për të parë heterogjenitetin midis njësive të

ndryshme, si dhe për të shqyrtuar se cilët elementë ndikojnë në përcaktimin e

efikasitetit të kostos së bankave. Kjo për shkak se këto variabla, në përgjithësi, nuk

mund të kontrollohen nga menaxherët e bankave, ose të paktën janë pjesërisht

ekzogjenë. Këto variabla klasifikohen në tetë kategori kryesore: a) struktura e

pronësisë së bankës, b) madhësia e bankës, c) karakteristikat e strukturës së tregut, d)

reformat në sistemin bankar, e) disiplina e tregut, f) norma e inflacionit, g) produkti i

brendshëm bruto për frymë, h) normat e interesit të depozitave.

a) Struktura e pronësisë së bankës ka për qëllim të kapë diferencat të cilat mund

të lindin midis bankave me kapital shtetëror, bankave me kapital vendas dhe bankave

me kapital të huaj. Bankat me kapital të huaj mund të shfaqin avantazhe krahasuar me

bankat me kapital vendas, sidomos në vendet në zhvillim, siç është edhe Shqipëria.

Këto avantazhe përfshijnë aftësi më të mira drejtuese, kapital njerëzor më të

kualifikuar, kosto më të ulët të fondeve, aftësi për të mbledhur më shumë depozita dhe

për të dhënë më shumë kredi, etj, (Grigorian & Manole, 2006) (Bonin, Hasan, &

Wachtel, 2005) (Nikiel & Opiela, 2002), të cilat mund të ndikojnë në zvogëlimin e


59

kostove krahasuar me bankat me kapital vendas. Për më tepër, Classen (2001)

supozon se rritja e pranisë së bankave të huaja shoqërohet me efekte pozitive të

mirëqënies dhe si rezultat funksionimi i tregut kombëtar bankar do të përmirësohet.

Përfshirja e këtij variabli është në përputhje edhe me gjetjet nga shqyrtimi i literaturës

në çështjen 2.3.

b) Madhësia e bankës përfshihet në modelet e kosto efiçencës me qëllim që të

kontrollohet për shkallë të mundshme paragjykimi në proçesin e vlerësimit. Madhësia

e bankës mund të jetë një faktor përcaktues, i rëndësishëm, i marzheve dhe vlerave në

të cilat lëviz interesi neto, nëse ekzistojnë ekonomitë e shkallës në sektorin bankar.

Pra, një bankë mund të jetë më efikase sesa një bankë tjetër si rezultat i ekonomive të

shkallës të cilat lindin për shkak të madhësisë e jo për shkak të menaxhimit më të

mirë.

Pavarësisht se pjesa më e madhe e studimeve tregojnë një marrëdhënie direkte midis

madhësisë së bankës dhe efikasitetit të kostove, (Weill, 2003) arriti në përfundimin që

nuk ka një marrëdhënie direkte midis madhësisë dhe kosto efiçencës, ndërsa (Mertens

& Urga, 2001) konkluduan që bankat e vogla janë më efiçente përsa i takon kostos

por më pak efiçente përsa i takon fitimit, gjë që mund të shpjegohet me monopolin që

kanë bankat e mëdha, ku këto të fundit nuk ndiejnë presion për të ulur kostot.

Ne do të analizojmë ndikimin që mund të ketë madhësia e bankës në efikasitetin

bankar, e cila do të shërbejë për të ofruar informacion të dobishëm për rregullatorët

dhe do t’i lejojë menaxherët e bankës të vlerësojnë shkallën optimale në të cilën të

kryejnë veprimtarinë e tyre. Madhësia e bankës do të matet me anë të totalit të

aktiveve, sepse është e vështirë që të bëhet një klasifikim i bankave (në të mëdha, të

mesme dhe të vogla), sepse mund të bëhen gabime në specifikimin e kufijve, të cilët

mund të jenë të papërshtatshëm për ndarjen në grupe të bankave. Kjo për më tepër në

rastin e këtij punimi i cili konsideron një grup bankash nga disa vende të Ballkanit

Perëndimor.

c) Karakteristikat e strukturës së tregut. Përqendrimi i tregut, i matur shpesh

me indeksin Herfindahl-Hirshman (HHI) konsiderohet se ndikon në funksionin e

kostove të bankave. Staikouras et al. (2008) gjejnë një lidhje pozitive të rëndësishme,


60

duke sugjeruar se bankat në tregje më të përqendruar ndiejnë më pak presion për të

mbajtur të ulët nivelin e kostove si dhe për të operuar me më shumë efiçencë kostoje.

Megjithatë, provat e mëparshme empirike japin rezultate të ndryshme lidhur me rolin

e këtij treguesi në efiçencën e bankave. Smirlock (1985) shpjegon se nuk ka ndonjë

lidhje ndërmjet përqëndrimit dhe fitimeve, por lidhja ekziston midis pjesës së tregut

që zotëron një bankë dhe fitimeve të saj. Nga vëzhgimi i 2700 bankave në SHBA, ai

argumenton se pjesa e tregut dhe fitimet janë të korreluara, por nuk gjendet lidhje

shkakësore midis përqëndrimit të tregut dhe fitimeve. Gjithashtu, edhe Arize et al.

(2008) në gjetjet e tyre mbi bankat në Amerikën Latine theksojnë se përqëndrimi nuk

është faktor i rëndësishëm në fitimet e bankave, ndërsa pjesa e tregut paraqitet si

faktor me rëndësi. Gjithashtu Goldberg dhe Rai (1996), duke aplikuar modelin e

kufirit të kostos në matjen e inefiçensës X nuk gjejnë efekte pozitive dhe të

rëndësishme midis përqëndrimit dhe fitimeve për një kampion bankash në vendet e

Europës Perëndimore përgjatë viteve 1889-1991. Duke patur parasysh sa më lart, si

dhe vështirësinë për sigurimin e vëzhgimeve në kampionin e bankave të përzgjedhura

në këtë studim, treguesit e përqëndrimit të tregut nuk do të jenë pjesë e variablave të

analizës së mëtejshme empirike.

d) Reformat në sistemin bankar janë përfshirë në model me qëllim që të matet

progresi i reformave. Ky progress do të matet me anë të indeksit të reformave në

sistemin bankar i publikuar në Raportet e Tranzicionit nga BERZH, indeks i cili

varion nga 1 (pak progres në reformat) në 4.0 (reforma në përputhje me një ekonomi

tregu të mirëorganizuar).

Reformat në sektorin bankar kalojnë në tre hapa sipas Indeksit. Hapi i parë është

ndarja e aktiviteteve bankare tregtare nga banka qëndrore dhe liberalizimi i pjesshëm i

normave të interesit dhe lëvrimi i kredive. Hapi i dytë është krijimi i kuadrit për

rregullimin dhe mbikëqyrjen e kujdesshme, liberalizimi i plotë i normave të interesit

dhe lëvrimi i kredive, dhe hapi i tretë është progres i rëndësishëm drejt implementimit

të parimeve bazë të Komitetit të Bazelit dhe rregullimit bankar dhe mbikëqyrjes.

Reformat në sistemin bankar mund të ndikojnë në joefikasitetin e kostos së bankës

nëpërmjet kërkesave për mjaftueshmërinë e kapitalit dhe kufizime të tjera mbi

kujdesin në lidhje me marrjen e rrezikut. Në këtë aspekt, është e kuptueshme që

marrëdhënia midis reformave bankare dhe efikasitetit të kostove nuk është lineare.


61

Kjo për shkak se në fazat e para të reformave, gjatë kalimit nga sistemi socialist në atë

kapitalist, fokusi i reformave lidhet me ristrukturimin thelbësor, liberalizimin e

normave të interesit dhe lëvrimit të kredive si dhe krijimin e bankave private. Në fazat

e mëtejshme të reformave, bankat fokusohen më shumë në përmirësimin e cilësisë së

shërbimeve dhe inovacionit me qëllim rritjen e pjesës së tregut dhe rritjen e fitimit, e

cila mund të shoqërohet me kosto më të larta.

e) Disiplina e tregut i referohet mënyrës sipas së cilës pjesmarrësit në një treg

ndikojnë sjelljen e një institucioni financiar përmes monitorimit të profilit të riskut

dhe pozicionit financiar të tij. Gjithsesi, ky proces ka si kusht informimin e nevojshëm

të palëve të interesuara, në kohë dhe në mënyrë të kuptueshme. Gjithashtu,

pjesmarrësit e tregut duhet të kenë nxitje të kryejnë monitorimin e bankave, aspekte të

të cilave janë kornizat rregullatore sikurse sigurimi i depozitave apo Politika e

Rezolutës së Bankave të Hapura (Open Bank Resolution Policy OBR). Për më tepër

do të duhej të ekzistonin mekanizmat e duhur me qëllim që palët e interesuara të

ushtrojnë disiplinën e tregut. Kjo nënkupton mundësinë e mjedisit konkurrues që e

bën më të thjeshtë për depozituesit dhe investitorët e tjerë të transferojnë investimet e

tyre midis bankave sipas vlerësimeve të tyre relative të rrezikut dhe kthimit.

Pasiouras et al. (2009) përdorin analizën e kufirit stokastik për të siguruar evidencë në

nivel ndërkombëtar mbi ndikimin e kornizës rregullatore dhe të mbikqyrjes mbi

efiçencën bankare e më shumë se 615 banka nga 74 shtete, përgjatë periudhës 2000-

2004. Konkretisht vërehet roli i rregullimeve që lidhen me tre shtyllat e Bazel II

(kërkesat përkatëse të kapitalit, fuqia zyrtare e mbikqyrjes dhe mekanizmat e

disiplinës së tregut) si dhe kufizimet mbi aktivitetet e bankave mbi efiçencën e

kostove dhe fitimeve të bankave. Rezultatet e tyre tregojnë se rregullimet në tregun

bankar që rrisin disiplinën e këtij tregu dhe përforcojnë fuqinë mbikqyrëse të

autoriteteve, rrisin efiçencën e kostove dhe të përfitimeve. Kufizimet e ngurta mbi

kapitalin përmirësojnë efiçencën e kostove, por reduktojnë atë të fitimeve, ndërsa

kufizimet mbi aktivitetet e bankave kanë ndikim të kundërt, reduktojnë efiçencën e

kostove ,por përmirësojnë efiçencën e fitimeve.

Uchida dhe Satake (2009) hulumtojnë nëse depozituesit dhe investitorët në treg

ushtrojnë presione disiplinuese mbi menaxhimin e bankës në terma të përmirësimit të

efiçensës. Ata argumentojnë se depozituesit, siguruesit primarë të fondeve të bankave,


62

luajnë një rol të rëndësishëm në disiplinën e menaxhimit bankar, të paktën në terma të

detyrimit që kanë bankat për përdorimin efiçent të inputeve. Variablat e përdorur për

të matur disiplinimin, përfshijnë variablin cilësor nëse banka është e listuar, si dhe një

varg variablash që maten si norma të kredive vartëse, obligacioneve (të

konvertueshme ose jo) ndaj totalit të kredive. Këto specifikohen si lloje huash të cilat

renditen pas gjithë llojeve të tjera në rast likuidimi apo falimentimi të kompanisë.

Edhe variablat që kanë të bëjnë me ekzistencën e bankës si pjesë e një kompanie

mëmë, sipas Uchida dhe Satake (2009), gjithashtu shpjegojnë efektin e disiplinës së

tregut në efiçencën e kostos. Ndërkaq, Berger dhe Hannan (1998) gjejnë se disiplina e

reduktuar e tregjeve të përqëndruara shoqërohet me një humbje të efiçencës në kosto

në mënyrë më domethënëse. Këto diskutime tregojnë se ka një interferencë apo

korrelacion midis madhësive që matin disiplinën dhe karakteristikat e strukturës së

tregut, si dhe strukturën e pronësisë që ndikon disi dy të parat. Në të vërtetë, mjedisi

në të cilin veprojnë bankat ndikon tek mekanizmat e brendshëm dhe të jashtëm që

ndikojnë sjelljen e menaxherëve të bankave. Disiplina e brendshme mund të nxitet

apo reduktohet nga forma e organizimit të bankës, nga struktura e kapitalit dhe

pronësisë, nga bordet drejtuese dhe nga kompensimi manaxherial. Ndërsa disiplina e

jashtme mund të ndikohet nga rregullat në nivel makroekonomik, disiplina e tregut të

kapitalit, konkurrenca në tregun e punës për menaxherë dhe konkurrenca e tregut të

produktit bankar (Hughes dhe Mester, 2008).

Duke qënë se në Shqipëri mungon tregu i kapitalit ku mund të listohen firmat, dhe në

shtetet e tjera që analizohen këtu ky lloj tregu është ende në zhvillim për shkak edhe

të historikut relativisht të shkurtër, nuk do të mund të përdoret variabli i listimit si

variabël cilësor që tregon shkallën e disiplinimit të sistemit bankar. Gjithashtu është e

vështirë edhe të sigurohet informacion lidhur me aspekte të menaxhimit të brendshëm

bankar. Për këto arsye, si dhe duke patur parasysh ndikimin e mjedisit të jashtëm në

disiplinën e tregut bankar, struktura e pronësisë do të mund të përqasej edhe si matës i

disiplinës së tregut. Në këtë aspekt, në analizën përgjatë kësaj teme, merr rol të

rëndësishëm pikërisht lloji i pronësisë, dhe përkatësisht pronësia me investitor të huaj

strategjik, si një qasje edhe për të matur disiplinën e tregut mbi efiçencën e bankave.

f) Norma e inflacionit. Norma e inflacionit përdoret shpesh si një faktor që

vlerësohet se ndikon në performancën e bankave në terma të efiçencës. Teorikisht,


63

inflacioni zhvlerëson paranë. Bankat veprojnë me instrumenta nominale financiarë,

ndërkohë janë në mënyrë tipike kreditorë neto të instrumentave nominal, sepse aktivet

e tyre nominale tejkalojnë pasivet e tyre nominale. Si pasojë pritet që kostot reale të

bankave të jenë të lidhura në mënyrë të zhdrejtë me inflacionin. Huybens dhe Smith

(1999) theksojnë se si rritja e inflacionit ndikon divergjencat në tregun e kredive

përmes ndikimit negativ në performancën e sektorit financiar. Boyd et al. (2001)

gjejnë një marrëdhënie negative jolineare dhe domethënëse midis inflacionit dhe

sektorit bankar. Gjithashtu, Ghazouani (2004) përdor të dhëna nga vende të ndryshme

mbi inflacionin dhe treguesit e performancës së sektorit financiar dhe rezultatet

tregojnë se inflacioni ka efekt negativ në performancën e sektorit financiar.

g) Produkti i Brendshëm Bruto për frymë shërben si një variabël i afërt me

treguesin e zhvillimit të përgjithshëm të vendit, përfshirë këtu edhe cilësinë e

institucioneve shtetërore dhe nivelin e zhvillimit të kapitalit njerëzor. Kostot e

veprimtarisë së bankave mund të ulen me rritjen e zhvillimit ekonomik për shkak të

përmirësimeve respektive në cilësinë e institucioneve shtetërore. Normalisht, pritet që

bankat në vendet me të ardhura më të larta për frymë të jenë më efiçente në terma të

tërheqjes së më shumë depozitave dhe të gjenerimit më të qëndrueshëm të qarkullimit

të parasë sesa bankat në vendet me të ardhura më të ulta. Kjo sepse vendet me të

ardhura më të larta për frymë zakonisht gjenerojnë më shumë kursime, dhe për

rrjedhojë edhe më shumë depozita. Megjithatë, lidhja midis nivelit të zhvillimit të një

vendi dhe efiçencës në terma të kostove është më pak e qartë, përderisa rreziku më i

lartë i projekteve të investimeve mund të tejkalohet ose jo nga norma më të larta

marxhinale të kthimit të investimeve. Për shembull, Ferreira (2013) shprehet se nuk

është i qartë ndikimi i rritjes ekonomike në efiçencën e kostos së bankave.

h) Normat e interesit të depozitave. Mund të argumentohet se normat e larta të

interesit shkaktojnë rritje të kostos së interesit të bankave dhe reduktojnë efiçencën e

aktiviteteve që lidhen me menaxhimin e rrezikut dhe vlerësimin e informacionit mbi

huamarrjen përmes pasigurisë dhe rrezikut. Përfshirja e këtij faktori do të rriste

mundësinë e shpjegueshmërisë së kosto-efiçencës së bankave. Për shembull, Fries dhe

Taҫi (2004) gjejnë se norma nominale e interesit në nivel kombëtar lidhet pozitivisht


64

me kostot. Sipas tyre, kjo gjë reflekton faktin se interesi përbën një pjesë domethënëse

të kostove totale.

Në çështjen në vijim, do të përqëndrohemi te faktorët sipas të cilëve do të ndërtohen

variablat kontrollues në nivel banke për të shpjeguar efiçencën e aktivitetit të

bankave.

3.1.3 Përcaktimi i variablave kontrollues

Krahas variablave të përmendur më sipër, në model do të përfshihen edhe variablat

kontrollues të cilët mund të ndikojnë në kostot e një banke në mënyra të ndryshme.

Variablat kontrollues që zakonisht përfshihen në vlerësimin e kosto- efiçencës janë:

madhësia e kapitalit të vet dhe kategoritë e ndryshme të kredive (kreditë totale, kreditë

neto dhe kreditë me probleme), zëra të tjerë që bashkëshoqërojnë treguesin e kredive

(provizionet e kredive të këqia dhe rezervat për këto kredi), aktivet likuide dhe norma

e kthimit (ROA), të cilat kanë për qëllim që të evidentojnë heterogjenitetin e bankave

të përfshira në studim. Në rast se nuk do të përfshinim në model këto variabla

kontrollues, atëhere mund të na rezultonte që disa elementë, efiçent në veprimtarinë e

bankës, të mateshin gabimisht si diferenca në joefikasitetin e kostos.

a) Niveli i kapitalit të vet. Ky variabël përgjithësisht është përfshirë në funksionin

e kostos së bankave si një input gjysëm fiks, sepse niveli i kapitalit është një aspekt

shumë i rëndësishëm i matjes së efikasitetit. Berger and Mester (1997), argumentojnë

se rreziku i paaftësisë paguese të një banke varet nga niveli i kapitalit të vet, sepse ky i

fundit shërben si mbrojtje ndaj humbjeve të portofolit dhe rreziqeve financiare.

Rreziku i paaftësisë (kreditë e këqija) paguese ndikon në kostot e bankës nëpërmjet

primit të rrezikut, të cilin banka duhet ta paguajë për huatë e marra prej saj. Krahas

funksionit mbrojtës, niveli i kapitalit të vet ofron një alternativë ndaj depozitave dhe

fondeve të tjera të huajtura, si një burim i fondeve që mund të jepen hua. Për sa më

sipër, niveli i kapitalit të vet të një banke mund të ketë një ndikim të drejtpërdrejtë në

kostot e huamarrjes, dhe për këtë arsye niveli i kapitalit të vet duhet të konsiderohet si

një input në proçesin e prodhimit të një banke. Studimet, të cilat nuk e kanë përfshirë

nivelin e kapitalit të vet në funksionin e kostos, kanë supozuar që kapitali i vet nuk

përdoret si një burim i fondeve që mund të jepen hua, ose kostoja e kapitalit të vet ka


65

një korrelacion perfekt me kostot e inputeve të tjera ose që kostoja e kapitalit të vet

është e njëjtë në të gjitha bankat. Megjithatë, në këndvështrimin tonë, asnjë nga këto

supozime nuk duket bindëse. Për këtë arsye, niveli i kapitalit të vet do të ndikojë në

srtukturën e kostos së një banke dhe për rrjedhojë duhet përfshirë në funksionin e

kostos së një banke.

Një arsye tjetër e përfshirjes së nivelit të kapitalit të vet në vlerësimin e funksionit të

kostos është për të kontrolluar preferencat e ndryshme ndaj rrezikut. Sa më pak rrezik

pranuese të jetë banka, aq më shumë nivel të kapitalit të vet do të dëshirojë të ketë.

Duke qenë se kapitali i vet i një banke është më i shtrenjtë sesa depozitat, kjo mund të

çojë në përfundimin që banka, e cila nuk dëshiron të ndërmarrë rrezik, prodhon

produktet e saj duke përdorur kombinimin e gabuar të inputeve, pra jo në mënyrë

efikase. Mester (1996) argumenton që nivelet e kapitalit të vet në banka reflektojnë

ndryshimet në preferencat ndaj rrezikut. Për këtë arsye, nëse nuk do të kontrollojmë

ndikimin e nivelit të kapitalit të vet tek kosto-efiçenca, mund të na çojë në

paragjykime në matjen e efikasitetit. Duke u bazuar edhe në studimin e Hughes and

Mester (1993), në studimin tonë është përfshirë si komponent i funksionit të kostos

niveli i kapitalit të vet dhe jo kosto e vlerësuar e kapitalit të vet. Duam të tërheqim

vëmendjen që bankat mund të mos mbajnë nivelin optimal të kapitalit (i cili

minimizon kostot e tij operative), nëse kjo do të nënkuptonte një shkallë të rrezikut, e

cila është e papranueshme (banka mund të mos dëshirojë të ndërmarrë rrezik) dhe/ose

kërkesat ligjore vendosin një minimum të kapitalit të kërkuar.

b) Likuiditeti. Shumica e aktivitetit bankar varet nga aftësia e bankës që të

sigurojë fonde likuide për klientët. Gjithashtu, shumica e transaksioneve apo

marrëveshjeve financiare sjellin implikime lidhur me likuiditetin e bankës. Bankat

konsiderohet se janë të ndjeshme veçanërisht përsa i përket problemeve të likuiditetit.

Supozohet se ndërsa aktivet likuide reduktojnë rrezikun e likuiditetit të bankës, ato

gjithsesi janë të kushtueshme për t’u mbajtur, duke qënë se kërkojnë impenjimin e

transportit, magazinimit, mbrojtjes shtesë si dhe kosto shtesë të faktorit punë. Në këtë

aspekt, ky variabël pritet të ndikojë pozitivisht nivelin e kostove të bankave apo

negativisht nëse bëhet fjalë për përfitimet e bankave. Përgjithësisht, ka një dakordësi

në literaturën përkatëse se bankat e kanë nënvlerësuar rolin e likuiditetit përpara

krizës së fundit financiare, por vlen të konsiderohet lidhja e zhdrejtë midis aftësisë për


66

t’iu përgjigjur goditjeve ekonomike dhe kostos së mbajtjes së aktiveve likuide me

kthim të ulët, gjë që ndikon aftësinë e bankave për të gjeneruar të ardhura, rritje të

kapitalit dhe zgjerim të kreditit.

Duke iu referuar këtyre diskutimeve si më lart, supozohet se ndikimi i rrezikut të

likuiditetit mund të lidhet pozitivisht ose negativisht me efiçencën. Nëse një nivel më

i lartë i kredive ndihmojnë që bankat të diversifikojnë rrezikun e kredisë, atëherë

pritet një lidhje pozitive; por kreditë gjithashtu mund të rrisin rrezikun e kredisë për

shkak të raportit më të lartë të mundshëm të kredive të pakthyeshme apo rrezikut të

likuiditeit për shkak të hapësirave kohore që mund të krijohen mes aktiveve dhe

detyrimeve. Për shembull Ariff dhe Can (2008) kanë gjetur një ndikim pozitiv dhe të

rëndësishëm të likuiditetit mbi efiçencën e kostove, por nuk gjejnë ndonjë ndikim mbi

efiçencën në terma të fitimeve për bankat në Kinë për vitet 1995-2004. Nga ana tjetër,

Bordeleau dhe Graham (2010) sugjerojnë se përfitimet për shumë prej bankave në

Shtetet e Bashkuara dhe Kanada përmirësohen me rritjen e aktiveve likuide,

megjithëse deri në një nivel të cakutar, përtej të cilit efekti është i kundërt.

c) ROA- Kthimi nga aktivet është tregues standart i përfitueshmërisë së bankave.

Normalisht, bankat me norma më të larta fitimi duhet të jenë më efiçente. Kjo normë

është përdorur gjerësisht në literaturë për të përshkruar performancën e bankave (de

Haas and van Lelyveld, 2006; Xu, 2011). Literatura mbi efiçencën e bankave tregon

se bankat me nivel më të lartë fitimi janë më efiçente (Fries and Taci, 2005; Zajc,

2006; Yildirim and Philippatos, 2007; Hermes and Nhung, 2010). Megjithatë, nuk

mungojnë evidencat sipas së cilave ROA ka ndikim negativ mbi efiçencën e bankave,

sikurse në rastin e analizës së bankave në Republikën Ҫeke (Repkova, 2015).

Gjithashtu, supozohet edhe se një rritje e ROA mund të çojë në një rritje të variancës

së efiçencës (Nitoi dhe Spulbar, 2016).

e) Kreditë me probleme. Një tjetër variabël i rëndësishëm në modelet e vlerësimit

të efiçencës së bankave përmes funksioneve të kostos janë edhe “kreditë me

probleme” si dhe tregues që lidhen ngushtë me të (Huges dhe Mester, 1993; Mester,

1996, 1997). Qëllimi i përfshirjes së këtij variabli është që të studiojë cilësinë e

aktiveve të bankës si dhe probabilitetin e falimentimit të bankës, dhe kjo mund të


67

ndikojë në kostot e bankës në shumë mënyra. Nga njëra anë, mund të themi që kreditë

me probleme do të trajtohen si problem i brendshëm i bankës. Një pjesë e madhe e

kredive me probleme mund të shkaktohen si rezultat i “ drejtimit të keq”. Bankat, të

cilat nuk janë efikase, nuk ndjekin proçedurat e duhura për nënshkrimin dhe

monitorimin e kredive, dhe si rrjedhim do të kenë humbje më të mëdha për shkak të

kredive me probleme. Kreditë me probleme mund të shkaktohen edhe nga kursimi i

kostove afatshkurtëra që lidhen me vlerësimin fillestar të dhënies së kredive dhe

monitorimit të kredisë (anashkalim). Kjo mund të sjellë efikasitet më të lartë të

kostove në periudhë afatshkurtër në mënyrë artificiale, sesa një bankë e cila shpenzon

burimet e duhura për t’u siguruar që kreditë e saj janë të një cilësie të lartë. Nga ana

tjetër, kreditë me probleme mund të jenë një problem i jashtëm i bankës, pra që nuk

varet nga banka, për shkak të goditjeve negative në ekonomi (“fati i keq”). Për këtë

arsye ngjarje të jashtme mund të rrisin kreditë me probleme. Si rrjedhim, banka ka

kosto administrative dhe përpjekje shtesë të drejtimit me qëllim që të lehtësojë efektet

që këto kredi me probleme kanë mbi aktivitet e saj operative. Këto kosto operative

shtesë çojnë në një zvogëlim të efikasitetit të kostove. Kontrolli i kredive me

probleme në funksionin e kostos, ndihmon në mënjanimin, nga pikëpamja statistikore,

të kostove që lidhen me kreditë me probleme. Në studimin e tyre, Berger dhe De

Young (1997) testuan hipotezat e drejtimit të keq, anashkalimin dhe fatin e keq dhe

gjetën rezultate të shumëllojshme në lidhje me ekzogjenitetin e kredive me probleme.

Ndër variablat e tjerë që lidhen me kreditë dhe konsiderohen si faktorë të rëndësishëm

në strukturën e kostove të veprimtarisë së bankave, janë edhe kreditë neto (si

diferencë midis kredive totale dhe rezervave për kreditë e këqia), norma e

provigjoneve të kredive ndaj totalit të kredive si dhe rezervat për kreditë e këqia (në

raport sërish ndaj totalit të kredive). Këto të fundit do të shërbenin për të matur se si

niveli i rrezikut të bankave ndikon në kosto- efiçencën e tyre.

3.2 Përcaktimi i modelit

Në këtë punim është përzgjedhur të vlerësohet modeli i Kufirit Stokastik (SFA) për të

vlerësuar efiçencës në termat e kostove për bankat që operojnë në katër vende të

Ballkanit perëndimor. Arsyet e përzgjedhjes së këtij modeli, për sa u shpjegua edhe në

kapitullin paraardhës, lidhen edhe me arsyet në vijim. Modeli i Kufirit Stokastik,


68

prezantuar njëherësh nga një gamë e gjerë e literaturës lidhur me vlerësimin e

efiçencës së veprimtarisë bankare (Aigner, Lovell, dhe Schmidt, 1976; Battese dhe

Corra, 1977; Meeusen dhe Van den Broeck, 1977) është një ndër modelet gjerësisht

më të përdorur në literaturën e efiçencës. Ky model merr në konsideratë inefiçencën

teknike, si dhe njëherësh njeh faktin që trondijet e rastësishme, të cilat janë jashtë

kontrollit të prodhuesit, mund të ndikojnë tek produkti i prodhuesit. Termi i përbërë i

gabimit ka për qëllim që të ndajë gabimet e rastit nga inefiçenca teknike, duke

shmangur në këtë mënyrë që inefiçenca teknike të mos infektohet nga zhurmat e

rastit, të cilat nuk duhen konsideruar si inefiçenca. Ky studim zhvillohet më tej duke u

mbështetur pikërisht në modele që trajtojnë efiçencën mbi bazën e vlerësimit të

funksionit të kostove. Duke u bazuar te struktura e kostove, e cila llogaritet duke

marrë në konsideratë outputet, inputet e përdorura dhe çmimet e tyre si dhe kushtet e

jashtme (jashtë njësisë prodhuese), forma e përgjithshme e funksionit të kostos mund

të paraqitet si më poshtë:

ijtijtjtijtijt uZXy '' (3.1)

Ku yijt është kostoja totale në formën logaritmike të bankës i në shtetin j në periudhën

t, X’ijt është një matricë e outputit dhe çmimeve të inputeve në formën logaritmike,

Z’jt është një matricë e variablave të mjedisit për shtetin j dhe periudhën t, vijt është

termi i gabimit të rastit dhe uijt > 0 përfaqëson termin e inefiçencës teknike.

Literatura sugjeron forma të ndryshme të funksionit të kostos dhe përzgjedhja e

funksionit të kostos që do të përdoret në studimin tonë do të bëhet pasi të bëjmë një

analizë krahasuese. Përdorimi i modeleve parametrike në matjen e efiçencës kërkon

specifikimin e një forme të caktuar të funksionit të kostos. Funksioni translog është

një ndër funksionet më të përdorura në literaturën e matjes së efiçencës të bankave

(Christensen et al., 1973). Është një funksion i cili vendos pak kufizime në

teknologjinë e prodhimit dhe merr në konsideratë edhe specifikat e funksionit Cobb-

Douglas (Kumbhakar dhe Lovell, 2000).

Funksioni Fourier flexible është një qasje gjysëm parametrike, e cila përdoret në

rastet kur forma e funksionit është e panjohur dhe është më fleksibël sesa funksioni

translog. Berger dhe Mester (1997) gjetën shumë pak dallime në efiçencën mesatare

kur zëvendësuan formën translog me Fourier flexible. Megjithatë, specifikimi i

funksionit Fourier Flexible ka nevojë për të vlerësuar parametra shtesë për termat


69

trigonometrike të Furierit, mbi të cilat është bazuar, dhe kjo kërkon një shkallë më të

lartë lirie sesa për formën translog të funksionit.

Për sa më sipër, ne kemi përzgjedhur të përdorim formën translog të funksionit për të

përftuar vlerësimet e efikasitetit. Kështu, modeli bazë është i ngjashëm me qasjen

tradicionale e cila paraqitet në ekuacionin 3.1 si më sipër. Duke përdorur qasjen e

ndërmjetësimit, ne supozojmë që bankat kanë dy variabla produkti dhe tre variabla të

çmimit të inputeve. Specifikimi translog na ofron modelin empirik te kufirit të kostos,

i cili merr parasysh variablat që përfaqësojnë inputet/outputet dhe çmimet e inputeve

të trajtuara në çështjen 3.,1 krahas variablave të tjerë të kontrollit dhe mjedisit në të

cilin operojnë bankat. Kjo formë funksionale përftohet duke logaritmuar të dy anët e

funksionit 3.1, ndërkohë që koefiçentët e vlerësuar do të mund të interpretohen si

elasticitete, pra madhësi që shprehin ndjeshmërinë e kostove përkundrejt faktorëve që

konsiderohet se i përcaktojnë ato. Funksioni translog që do të vlerësohet empirikisht

paraqitet si më poshtë:

t

s

n

m

t

s

ijtsmsmijtssijtm

n

m

rijt QPQPTC ,,,,0 lnlnlnlnln + uijt+ vijt (3.2)

Ku lnTC është logaritmi natyror i kostos totale (operative dhe financiare), Pm janë

çmimet e inputeve dhe Qs janë sasitë e outputeve. Meqënëse teorema e dualitetit

kërkon që funksioni i kostos duhet të jetë linear homogjen përsa i takon çmimeve të

inputeve, janë vendosur kufizime në parametrat e ekuacionit të funksionit të kostos ku

m =1 dhe m.,n= n,m= m,s =0 βs,t = βt,s si dhe kufizime ne lidhje

me simetrinë αm,n = αn,m. Termi i përbërë i gabimit ka një formë specifike të

funksionit. Komponentët e rastësisë vuijt janë të pavarur dhe kanë një shpërndarje të

njëjtë, shpërndarje normale standarde, N (0,σ2v), ndërsa komponentët e inefiçencës,

uijt > 0 janë të pavarur dhe kanë një shpërndarje të njëjtë, shpërndarje normale të

ndërprerë N (uu, σ2

u). Sipas këtij modeli, komponenti i inefiçencës të termit të gabimit

është pozitiv, që do të thotë se inefiçenca e lartë e bankës shoqërohet me një kosto të

larë.

Inefiçenca e bankës i në shtetin j shpjegohet nga exp( - ijt) ku ijt është vlera e

parashikuar e uijt. Megjithatë, nga vlerësimi i funksionit të kostos është e mundur të

vëzhgohet vetëm termi i përbërë i gabimit ɛijt= vijt + uijt. Për rrjedhojë, parashikuesi më


70

i mirë i uijt është pritshmëria e kushtëzuar e uijt duke ditur që ɛijt= vijt + uijt. Kufiri i

kostos mund të vlerësohet me anë të teknikës ekonometrike të ashtuquajtur maximum

likelihood, dhe nivelet e efiçencës janë vlerësuar duke përdorur gabimet e regresionit.

Me qëllim që të shqyrtohen faktorët të cilët janë të lidhur me inefiçencën e bankës,

është përdorur modeli i mesatares së kushtëzuar i Battese and Coelli (1993 and 1995),

sipas të cilit vlerësimi i funksionit të kostos dhe identifikimi i vlerësimit të inefiçencës

të bankës bëhet në një fazë të vetme. Procedura e vlerësimit bën të mundur që

inefiçencat e bankës të kenë një shpërndarje normale-të ndërprerë e cila është e

pavarur por që nuk ka një shpërndarje të njëjtë në banka të ndryshme. Mesatarja e

termit të inefiçencës është modeluar si një funksion linear i një grupi variablash të

bankave. Termat e inefiçencës uijt janë supozuar që të jenë funksion i një grupi

variablash shpjegues të specifikave të bankës, zijt dhe një vektor i koefiçentëve që

duhen vlerësuar, Pra konkretisht mund të shkruanim

uijt = zijt ijt (3.3)

ku variabli i rastit ijt ka një shpërndarje normale të ndërprerë me një mesatare zero

dhe variancë σ2u. Pika e ndërprerjes është -zijt në mënyrë të tillë që ijt > zijt dhe uijt

> 0. Për rrjedhojë, komponenti i inefiçencës të termit të përbërë të gabimit ka një

shpërndarje normale të ndërprerë, ku pika e ndërprerjes së të cilit do të varet nga

karakteristikat specifike të bankës me qëllim që termat e inefiçencës të mos jenë

negative.

3.3 Të dhënat empirike

Në vijim shpjegohet burimi i bazës së të dhënave të përdorura në këtë studim, si dhe

karakteristikat e tyre përmes analizës përshkruese të variablave me interes.

3.3.1 Burimi i bazës së të dhënave

Për realizimin e këtij studimi, burimi kryesor i të dhënave në lidhje me pasqyrën e

pozicionit financiar, pasqyrën e performancës dhe strukturën e pronësisë ka qenë

databasa Bankscope e ndërtuar nga Bureau van Dijk. Kjo databazë përfshin të dhëna

financiare për rreth 32,000 banka në të gjithë botën, duke e bërë një burim shumë të

vlefshëm dhe shumë të përdorur në kërkimet shkencore dhe analizat në lidhje me


71

bankat. Ne kemi përdorur pasqyrat financiare të bankave si dhe faqen zyrtare të

Bankës Qëndrore të Shqipërisë (për Shqipërinë) në rastet kur kemi hasur mungesa të

të dhënave nga kjo databazë.

Burimi në lidhje me matjen e reformave në sistemin bankar janë Raportet e

Tranzicionit nga Banka Europiane për Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH). Përsa i

përket të dhënave të tjera në nivel agregat, sikurse PBB për frymë, norma e inflacionit

dhe norma e interesit të depozitave në nivel kombëtar, si burim ka shërbyer faqja e të

dhënave statistikore të Bankës Botërore. Këto ishin të përditësuara deri për vitin 2015.

Ndërkaq, të dhënat lidhur me bankat në nivel individual, për qëllime të përpunimit në

këtë temë janë deri në vitin 2013. Kjo për disa arsye objektive që lidhen me

disponushmërinë dhe publikimin me një periudhë vonesë të këtyre lloj të dhënash për

përdoruesit, si dhe distanca që krijohet nga periudha kohore e nevojshme për

përpunimin e tyre. Vetëm për Shqipërinë u bë e mundur tërheqja e të dhënave mbi

pasqyrat financiare të bankave që operojnë në vend deri në periudhën më të fundit të

mundshme, Shtator 2016. Gjithsesi, në bazën e të dhënave vërehet mungesë e

herëpashershme e disa prej të dhënave me rol të rëndësishëm në shpjegueshmërinë e

kosto-efiçencës së bankave. Kjo evidentohet në vazhdim si dhe gjatë referimit të

rezultateve të vlerësimeve empirike në kapitullin e ardhshëm.

Në popullatën tonë të analizës së efiçencës së bankave janë përfshirë ato që operojnë

në katër shtetet e Ballkanit perëndimor: Shqipëri, Mali i Zi, Maqedoni dhe Serbi.

Arsyeja e përzgjedhjes së kësaj popullate lidhet jo thjesht me afërsinë gjeografike mes

tyre, por mbi të gjitha me ngjashmëritë që ato kanë përsa i përket të kaluarës së

përbashkët të sistemeve ekonomike dhe procesve ekonomike përmes të cilave kanë

kaluar gjatë tranzicionit në ekonominë e tregut. Gjithashtu, të katër këto vende tashmë

aspirojnë në mënyrë të përbashkët përfshirjen në grupimin e bashkësisë Europiane.

Kampioni në dispozicion për vlerësimin empirik përfshin në total 71 banka, ndër të

cilat 13 banka në Shqipëri, 37 në Serbi, 13 në Maqedoni dhe 8 në Malin e Zi që nga

viti 2000. Megjithatë jo për të gjitha bankat ekzistojnë të dhënat për të gjithë

periudhën e marrë në shqyrtim. Një pjesë e tyre janë futur në popullatë e për pasojë

edhe në kampionin tonë të studimit pas vitit 2004 apo edhe 2007, ndërsa disa banka

kanë dalë nga popullata përpara vitit 2010. Bankat që janë shtuar në popullatë janë

banka të reja të krijuara, ndërsa daljet nga popullata i dedikohen kryesisht

falimentimeve ose bashkimeve me banka të tjera.


72

Duke marrë në konsideratë ekzistencën e bankave të ndryshme në vite të ndryshme të

fillimit apo dhe fundit të periudhës së marrë në shqyrtim në këtë studim, vëzhgimet e

disponueshme për vlerësime empirike që do të vijojnë në kapitullin 4, janë në total

638. Ndër to, 118 vëzhgime janë për Shqipërinë, 78 për Malin e Zi, 163 për

Maqedoninë dhe 279 për Serbinë. Megjithatë, sikurse u përmend më lart dhe do të

vërehet edhe në analizën e rezultateve në kapitullin e katërt, nga mungesa në mënyrë

josistematike e ndonjë variabli, modelet empirike janë bazuar në një numër më të

vogël vëzhgimesh. Në rastin e përgjithshëm, me më shumë variabla baza e

vëzhgimeve është 470 dhe në rastin më të mirë 595 vëzhgime me 62 banka. Në rastin

e parë gjenerohet mundësia e analizës mbi vetëm 59 banka të ndryshme për periudhat

nga 1 në 14 vjet. Ndërsa në rastin më të mirë arrihet në analizën e 62 bankave për

periudhën minimale 2 vjet deri në maksimumin prej 14 vitesh.

3.3.2 Statistika përshkruese

Në tabelën e mëposhtme 3.1 të bazuar në outputet e STATAs të paraqitura në Aneksin

3.2, krahas vlerave mesatare, jepet edhe devijimi standart për çdo variabël të përdorur

në analizë me mundësinë e vëzhgimit të shpërndarjes së të dhënave përkatëse.

Gjithashtu, numri i observimeve për secilin variabël informon për mundësinë reale të

kampionit të përdorur për vlerësim empirik. Duhet të paralajmërojmë këtu se mungesa

e variablave mund të mos jetë e njëkohshme, duke kontribuar edhe më shumë në

reduktimin e vëzhgimeve të disponueshme përkundrejt totalit të marrë në konsideratë

në këtë studim. Megjithatë, ky fenomen nuk përbën pengesë, dhe për më tepër nga

pikëpamja statistikore, nuk krijon probleme të mëtejshme në analizën empirike. Për sa

më lart, të dhënat në dispozicion nuk e cënojnë evidentimin e faktorëve përcaktues më

të rëndësishëm në strukturën e kostove të bankave, si dhe përllogaritjen e kosto-

efiçencës. Gjithashtu, në këtë kuadër do të mund të vlerësojmë edhe ecurinë në vite të

kosto- efiçencës së bankave për të katër vendet e Ballkanit perëndimor.


73

Tabela 3. 1 Statistika përshkruese e variablave me interes për vlerësimin e kosto-

efiçencës

Variabli Shqipëri Mali i Zi Maqedoni Serbi Total

Emertimi në

model

InflRate Norma e inflacionit 2.77 3.82 2.6 12.02 6.9

(0.74) (2.28) (2.39) (13.52) (0.12)

DepIntRate Norma e interesit të depozitave 6.21 4.02 6.62 7.59 6.65

(1.14) (0.77) (1.95) (9.07) (6.2)

GDP/C PBB / frymë 3552.18 5758.07 3558.3 4952.53 4435.82

(1052.72) (1561.37) (1174.67) (1514.11) (1588.19)

EBRD Index Indeksi i BERZH 2.82 2.76 2.84 2.73 2.78

(0.24) (0.32) (0.15) (0.44) (0.341)

ROA

Kthimi nga aktivet

0.61 0.82 0.348 0.435 0.49

(0.52) (2.30) (4.09) (6.09) (4.64)

ForeignStra Pronësi e huaj strategjike 0.7 0.56 0.49 0.62 0.59

(0.45) (0.50) (0.50) (0.48) (0.49)

DomestPriv Pronësi private vendase 0.14 0.17 0.28 0.23 0.22

(0.34) (0.37) (0.45) (0.42) (0.41)

Foreign Pronësi e huaj 0.86 0.81 0.63 0.69 0.73

(0.34) (0.39) (0.48) (0.45) (0.44)

TC Kosto totale 31258.03 22868.51 21403.63 111371.4 62996.45

(32743.18) (21357.38) (24973.1) (206583) (144900.2)

TC/TA Kosto totale/Aktivet totale 6.32 7.79 7.03 13.71 9.94

(4.13) (2.26) (3.35) (11.29) (8.60)

TD Depozitat totale 471604.7 238002.3 311041.9 513389.4 425058

(600828) (271108.1) (399855.2) (699159.8) (589308.4)

TL Kreditë totale 265127 247935.9 217585.1 523791.2 365553.7

(295747.1) (264954.5) (305981.3) (645699.3) (501909.3)

TD/TA Depozitat totale/Aktive totale 84.35 43.9 69.27 61.17 65.54

(7.58) (34.09) (13.94) (17) (21.48)

E/TA Kapitali i vet/Aktivet totale 12.91 16.73 24.29 24.55 21.39

(9.15) (9.46) (22.06) (13.13) (15.73)

LlP/GL Provigjonet e kredive/Kredive

totale

1.55 2.82 3.59 4.9 3.66

(1.82) (4.51) (8.2) (10.16) (8.12)

Ril/GL Rezervat për kreditë e

këqia/Kreditë totale

4.45 5.38 11.35 12.44 9.78

(3.8) (4.78) (12.86) (15.21) (12.63)

IntE/TotF Shpenzime për interesat/Fondet

totale

3.34 2.93 3.17 3.59 3.36

(0.75) (1.08) (2.97) (2.17) (2.14)

NoIntE/TA Shpenzime totale jo-

interesi/Aktive totale

3.14 5.39 4.8 11.15 7.36

(1.73) (2.56) (3.23) (11.03) (8.32)

PE/TA Shpenzime personeli/Aktive totale 1.15 2.057 2.55 2.76 2.31

(0.65) (1.94) (3.78) (1.77) (2.45)

OE/FA

Shpenzime të tjera

operative/Aktive afatgjata

materiale

100.7 126.22 103.24 328.25 204

(53.55) (60.83) (128.96) (542.27) (381.78)

Shënim: Numrat në kllapa tregojnë devijimin standart.


74

Sikurse vihet re edhe nga Tabela 3.1, norma mesatare e inflacionit për të gjitha vitet

në analizë në të katër vendet është rreth 7%, por me një shmangie të konsiderueshme

midis ekonomive të ndryshme. Shqipëria dhe Maqedonia kanë patur norma mesatare

më të ulta të inflacionit për periudhën 2000-2013, ndërsa më e larta vërehet të jetë për

Serbinë, rreth 4 herë më të lartë se dy të parat. E njëjta prirje nuk vihet re përsa i

përket diferencës midis normave të interesit në nivel kombëtar. Serbia përsëri

paraqitet me nivel më të lartë, por vetëm pak mbi nivelin mesatar të vendeve të tjera,

me një mesatare të përgjithshme me vlerë mbi 6%.

PBB për frymë është mesatarisht 4,436 $. Shqipëria dhe Maqedonia kanë një

mirëqenie ekonomike poshtë asaj të Serbisë dhe Malit të Zi që pozicionohen më së

miri. Ndërsa përsa i përket reformimit të sistemit bankar, i vlerësuar përmes indeksit

të BERZH, Serbia duket se performon më dobët sesa vendet e tjera përgjatë periudhës

së parë të vëzhguar në këtë analizë. Këta përbëjnë përgjithësisht variablat e lidhur me

mjedisin ku operojnë bankat. Ndër këta faktorë rendisim edhe llojin e pronësisë. Në

rreth 60% të vëzhgimeve bankat paraqiten me pronësi të huaj me investitor strategjik

dhe 22% të rasteve me pronësi private vendase. Më së shumti në Shqipëri dhe më pak

në Maqedoni (përkatësisht 70% dhe 49% e rasteve të vëzhguara) janë me investitor të

huaj strategjik. Ndërkaq Maqedonia ka më shumë raste të bankave me pronësi

vendase private.

Në vazhdim fokusohemi tek variablat e kontrollit të lidhur me inputet dhe outputet e

bankave si dhe çmimin e produkteve të bankave. Vërehet se raporti i totalit të

depozitave mbi aktivet totale është më i lartë në Shqipëri dhe më i ulët në Malin e Zi.

Ky mund të jetë tregues i përdorimit jo shumë diversifikues i portofolit burimeve nga

ana e bankave që operojnë në Shipëri. Nga ana tjetër, norma e kapitalit të vet mbi

aktivet paraqitet më e ulta për bankat e vëzhguara në Shqipëri. Ky tregues i këtij

niveli mund t’i bëjë bankat në Shqipëri më të ndjeshme ndaj faktorëve ekonomike me

pasoja negative. Gjithashtu, niveli i kostove si raport ndaj totalit të aktiveve është më i

lartë në Serbi dhe më i ulti vihet re në Shqipëri.

Variablat që matin çmimin e inputeve dhe outputeve paraqesin gjithashtu interes përsa

i përket nivelit dhe ndryshueshmërive midis shteteve. Shpenzimet për normat e

interesit janë pothuajse të të njëjtit nivel si raport ndaj fondeve totale, ku Mali i Zi

dallohet për vlerë pak më të ulët. Shpenzimet e tjera (ku përjashtohen interesat) si


75

raport sërish ndaj fondeve totale, janë më të ulta në Shqipëri dhe më të larta në Serbi.

Mund të aludohet se në këtë vend mund të ketë nivele më të larta të shpenzimeve për

teknologjinë. Nëse i referohemi shpenzimeve për personelin, këto janë më të ulëtat në

Shqipëri, të paktën raporti i tyre ndaj aktiveve totale arrin më pak se gjysma e të

njëjtit tregues në vendet e tjera. Ky, gjithashtu, mund të jetë tregues i shpenzimeve të

kufizuara për kompensimet e punonjësve, apo dhe për aftësime të mëtejshme të tyre

në pozicionin e punës. Një situatë e tillë mund të cënojë cilësinë e shërbimit bankar në

periudhë afatgjatë, të shtrembërojë qëllimet e objektivat e punonjësve në pozicione

drejtuese dhe të rrisë kostot e agjencisë sikurse i prezantuam në çështjen 2.1.

Tregues të tjerë të çmimeve i referohen edhe rezervave për kreditë e këqia dhe

provigjoneve për to (si raport ndaj totalit të kredive), të cilat përsëri në Shqipëri janë

relativisht më të ulta se në bankat që operojnë në tre shtetet e tjera. Kjo gjë e përball

Shqipërinë përsëri në mënyrë jo shumë komode me rreziqe që lidhen me dinamikën e

tregjeve financiare. Lidhur me normën e kthimit (ROA), Mali i Zi paraqitet me

normën më të lartë, i ndjekur nga Shqipëria. Ndërkohë, Serbia dhe në fund Maqedonia

shfaqen me vlera më modeste të ROA-s. Duke vënë re madhësitë e shpërndarjes së

këtyre variablave, sipas secilit prej vendeve të marra në analizë, si dhe duke krijuar

pritjet lidhur me ndikimin e tyre në funksionin e kostove (sikurse u prezantua më

herët në këtë kapitull), në kapitullin vijues vëzhgohet ndikimi i secilit prej variablave

në funksionin e kostove të bankave, por dhe kontributi i tyre në përllogaritjen e nivelit

të efiçencës së bankave sipas kostove.

3.4 Përfundime

Përcaktimi i variablave që shpjegojnë funksionin e kostove të bankave bazohet mbi

aspektet teorike dhe evidencat e literaturës të shtjelluara gjatë kapitullit paraardhës të

metodologjisë. Mbi to u evidentuan në çështjen e parë të këtij kapitulli llojet e

variablave që shpjegojnë më së miri strukturën e kostove të bankave, si dhe

mundësojnë llogaritjet e efiçencës dhe inefiçencës së tyre. Përcaktimi i variablave të

inputit dhe outputit identifikon produktet kryesore të aktivitetit bankar, si dhe çmimet

me të cilat këto produkte tregtohen në tregun financiar. Depozitat, kreditë, shpenzimet

për interesat, kostot e punës dhe shpenzimet e tjera përbëjnë përkatësisht kategoritë e


76

inputeve dhe outputeve, si dhe çmimeve të tyre që do shërbejnë si komponentë

kryesorë të kostove.

Variablat e mjedisit konsiderohet se janë gjithashtu të rëndësishëm në përcaktimin e

kosto- efiçencës së bankave. Këto mund të grupohen në faktorë agregatë, sikurse PBB

për frymë, norma e inflacionit, norma kombëtare e interesit të depozitave,

karakteristikat e strukturës së tregut dhe displina e tij, si dhe reformat në sistemin

bankar. Këta kontrollojnë për ndikimet që kanë kushtet e përgjithshme të tregut,

faktorët institucionalë dhe zhvillimi i përgjithshëm ekonomik mbi performancën e

bankave. Edhe struktura e pronësisë së bankës si dhe madhësia e saj konsiderohen si

faktorë mjedisi, por në nivelin mikroekonomik. Këta i referohen më së shumti

mundësisë për performancë më të mirë të bankave me pronësi investitor të huaj

strategjik. Ndërsa madhësia e bankës zakonisht vlerësohet si raport i depozitave

përkundrejt aktiveve apo aktiveve ndaj kapitalit të vet. Gjithsesi ky tregues mund të

interferojë me ndikimin e faktorëve të tjerë të përafërt sikurse për shembull treguesit e

koncentrimit të tregut bankar. Për këto arsye në vazhdim ne u fokusuam vetëm te

struktura e pronësisë si variabël mjedisi mikroekonomik.

Duke qënë se modeli i Kufirit Stokastik është një ndër modelet gjerësisht më të

përdorur në literaturën e efiçencës sikurse u evidentua edhe në kapitullin paraardhës,

ky model zhvillohet më tej edhe në këtë punim. Një metodë e tillë lejon dallimin e

diferencave ndërmjet efektit të shkaktuar nga gabimet stokastike ose nga inefiçenca

teknike, të cilat njëherësh mund të përfaqësojnë devijimet nga kufiri më optimal.

Krahasuar me metodën DEA, Kufiri Stokastik ofron përgjithësisht vlera më të larta të

efiçencës dhe shpërndarje më të vogël të rezultateve të përftuara të vlerësimeve

ekonometrike.

Nga analiza përshkruese e variablave vërehet se ka dallime të theksuara për disa prej

variablave sikurse janë norma e inflacionit apo edhe niveli i PBB për frymë, por edhe

përsa i përket disa prej variablave në nivel mikroekonomik sikurse norma e kthimit

nga aktivet (ROA). Variablat konsiderohet se kanë shpërndarje normale dhe nuk kanë

probleme të korrelacionit që gjithsesi nuk paraqitet problematik për llojin e modelit

empirik që vlerësohet. Në kapitullin pasardhës do të tregohet se cili ështe efekti i

secilit prej këtyre variablave.

Kapitulli 4: Rezultate dhe Interpretime B.Hoxha (Kurti)

77

KAPITULLI 4: REZULTATE DHE INTERPRETIME

Me synimin që ky punim të arrijë të realizojë një analizë sa më të saktë dhe të

nevojshme lidhur me politikat që mund të rekomandohen për sektorin bankar, është e

rëndësishme të përdoret metoda e duhur për matjen e efiçencës së bankave. Në

kapitullin 2 u bë një paraqitje e literaturës përkatëse, duke u ndalur dhe në teoritë

kryesore mbi efiçencën /inefiçencën e firmave, metodat e përdorura, avantazhet dhe

karakteristikat e tyre në modelimin e efiçencës së bankave në nivel të kostove apo të

fitimeve. Në kapitullin 3 u parashtrua metodologjia dhe përkatësisht modeli për t’u

vlerësuar në matjen e efiçencës së kostos së bankave të 4 shteteve të Ballkanit

Perëndimor, krahas shqyrtimit të bazës së të dhënave dhe tipareve thelbësore të

sistemit bankar në nivel mikroekonomik për vendet e ndërmarra në studim. Duke

qënë se ekzistojnë ndryshime sistematike të konsiderueshme midis bankave, u

përdorën disa specifikime të funksionit të kostos në përdorimin e teknikës së kufirit

stokastik të vlerësimit të efiçencës së bankave në vendet e Ballkanit perëndimor. Ky

kapitull paraqet rezultatet kryesore empirike të kësaj teme dhe synon të raportojë dhe

krahasojë nivelin e efiçencës ndër vite të grupbankave sipas vendeve të marra në

shqyrtim. Duke marrë parasysh heterogjenitetin e bankave, është e rëndësishme që

metoda e përzgjedhur e kufirit stokastik dhe kontrolli metodologjik të prodhojnë

informacion të plotë dhe të qartë mbi efiçencën e sektorit bankar të vendeve të

Ballkanit perëndimor.

Ky kapitull është organizuar në vazhdim me çështjen e parë ku bëhet një përshkrim i

procesit empirik të vlerësimit të funksionit të kostove sipas metodologjisë së

shpjeguar në kapitullin paraardhës. Në ҫështjen 4.2 paraqiten dhe shpjegohen

koefiҫentët e funksionit të vlerësuar, duke theksuar rolin e treguesve me ndikim në

strukturën e kostove të bankave. Ҫështja 4.3 shpjegon efiçencën e bankave në vendet

e Ballkanit perëndimor sipas gjetjeve të vlerësimeve empirike dhe përllogaritjeve të

kryera përgjatë këtij studimi. Ҫështja 4.4 fokusohet në ecurinë dhe veҫoritë e kosto-

efiçencës së bankave që operojnë në Shqipëri.


78

4.1 Vlerësimi i funksionit të kostos

Modeli i kufirit stokastik i diskutuar në ҫështjen 4.2 është përdorur për të vlerësuar

Kufirin Stokastik të Kostos dhe efiçencën e kostove për bankat në katër shtetet e

Ballkanit perëndimor për të cilat janë organizuar të dhënat në panel (të pabalancuar)

nga periudha 2000 deri në 2013. Të gjitha modelet e vlerësuara përdorin teknikën

maksimum likelihood, bazuar në modelet frontier (të kufirit) që ofron programi

kompjuterik ekonometrik STATA 11. Koeficientët e përftuar nga funksionet e kostos

me modelin e kufirit stokastik paraqiten në tabelën 4.1. Përgjithësisht të gjitha

modelet, koefiçentët e vlerësuar të të cilëve paraqiten në tabelë si dhe ato të përfshirë

në aneks (si produkte të vlerësimeve ekonometrike), karakterizohen nga

përshtatshmëria e duhur e përzgjedhjes së variablave dhe formës funksionale. Këtu i

referohemi vlerës që merr treguesi Wald sipas shpërndarjes χ2, sipas të cilit vlera e

[Prob > chi2 = 0.00] tregon se variablat e marrë në konsideratë kanë ndikim, pra

koefiçentët e vlerësuar janë të ndryshëm nga zero.

Modeli i parë (M1) përmban vlerat e koefiçentëve të funksionit translog duke

përfshirë të gjithë variablat e kontrollit si dhe ato të mjedisit, ndërkohë që efiçenca

lejon një shpërndarje të ndërprerë normale. Kjo lidhet me hipotezën zero të vlerës së

mu (µ = 0), sipas së cilës shpërndarja z tregon se hipoteza që mu nuk është e

ndryshme nga zero, hidhet poshtë. Kjo nënkupton se testi i përgjithshëm log-

likelihood për praninë e termit të inefiçencës është zëvendësuar me një test bazuar në

momentin e tretë të gabimit të katrorëve më të vegjël (OLS). Testi Log likelihood i

modelit më të mirë lidhur me përfshirjen e variablave shpjegues (me vlerën Log

likelihood = -127) tregon në të vërtetë se modeli i përzgjedhur është më efiçenti në

përmbushjen e kushteve për shpjegimin e kostove të bankave.

Pjesa e poshtme e tabelës raporton rezultatin e testit LR të hipotezës që efektet e

efiçencës teknike nuk janë gabime të thjeshta rastësore. Hipoteza zero që vektori γ

është i barabartë me zero hidhet poshtë në mënyrë bindëse, duke sugjeruar se

inefiçencat janë të pranishme në model. Sa më pranë vlerës njësi të jetë ajo e

madhësisë γ, aq më shumë ka gjasa që modeli i kufirit të konsiderohet si shpjegues i

inefiçencës së njësisë prodhuese. Përderisa γ merr vlerat midis 0 dhe 1, testet LR

(likelihood ratio) zhvillohen sipas hipotezës zero që përfshin kufizimin se γ ka një

shpërndarje të përzier χ2, me vlerat kritike përkatëse (Kodde dhe Palm, 1986).


79

Konkretisht, vlera e γ e barabartë me 0,77 tregon se rreth 77% e devijimit në të dhëna

bëhet shkak i inefiçencës teknike të bankave.

Modeli i dytë (M2), ndryshe nga i pari, ndjek një shpërndarje gjysmë normale.

Shpërndarja z tregon se hipoteza zero lidhur me vlerën e mu (µ = 0), tregon se ajo nuk

është e ndryshme nga zero. Në këtë model është marrë në konsideratë si variabël

shpjegues i kredive, ai që lidhet me totalin e tyre (në formën e logaritmit natyror).

Ndërkohë, në rastin e parë janë përfshirë kreditë neto (si diferencë e totalit të kredive

me rezervat e kredive të këqia) në raport me aktivet. Në Aneksin 4.1 paraqitet një

model analog me të parin, por këtu ҫmimi i inputeve që nuk lidhen me normat e

interesit është ndarë në çmimin e punës dhe atë që lidhet me shpenzimet e tjera

operative. Në këtë skenar, shpenzimet që lidhen me kostot e personelit nuk paraqiten

të rëndësishme në shpjegimin e kostove totale të bankave.

Në modelin e tretë (M3) është zgjeruar shpjegimi i funksionit të kostos të zhvilluar

sipas modelit të parë, tashmë me variablin cilësor që identifikon vitet 2008 dhe pas tij.

Kjo me qëllimin që të vëzhgohet ndonjë efekt i krizës globale financiare edhe në

sistemin bankar të rajonit. Vihet re se mungesa e disa prej variablave për periudha të

caktuara jep rezultate vlerësimi, të cilat në rastin më të mirë nuk e kalojnë numrin 596

të observimeve, pavarësisht kampionit prej 638 bankave. Gjithsesi, përzgjedhja e

modeleve është bërë duke patur parasysh cilësinë e modelimit në aspektin teknik,

duke zbatuar testet përkatëse lidhur me përzgjedhjen e variablave (testet Log

likelihood apo Wald), si edhe duke vëzhguar cilësinë e outputit të prodhuar nga

programi ekonometrik. Këtu i referohemi konkretisht cilësisë së rezultateve që lidhen

me fuqinë e të gjithë variablave në shpjegueshmërinë e (in)efiçencave teknike të

njësive (konkretisht vlerës së γ). Për këtë arsye, modelet e ngjashme me këto të

paraqitura në tabelën 4.1 paraqiten në mënyrë analoge në aneks, me numër më të

madh të vëzhgimeve, por me sakrificën e një vlere më të ulët të γ-ës.

Ndërkaq modeli 4 (M4) paraqet rezultate më cilësore lidhur qoftë me efektin që

supozohet të ushtrojnë faktorët e kontrollit dhe ata specifikë përfshirë inputet dhe

outputet e procesit të prodhimit. Gjithashtu është më cilësor edhe në aspektin e

shpjegueshmërisë totale të (in)efiçencës së kostove në varësi të të gjithë këtyre

variablave së bashku. Konkretisht, vihet re se me gjithë sakrificën e “humbjes” së një

pjese të shpjegueshmërisë së funksionit të kostos (heqjen dorë nga disa prej variablave

shpjegues jo të rëndësishëm), kjo është shoqëruar me përfitimin e një vlerësimi të


80

funksionit të kostove me një kampion të konsiderueshëm prej 595 vëzhgimesh.

Gjithashtu, vlera e γ tregon se rreth 70% e devijimit në të dhënat e këtyre variablave

bëhet shkak i inefiçencës teknike të bankave. Gjithashtu, secili prej variablave duket

se e shpjegon mirë funksionin e kostos, dhe se secili prej tyre është në mënyrë

domethënëse i ndryshëm nga zero. Për më tepër, në këtë model rritet siguria që

vlerësimi të mos vuajë nga pasojat e multikolinearitetit, ndërsa disa prej variablave të

listës së marrë në konsideratë mund të shfaqnin probleme të tilla, duke qënë se

llogariten shpesh duke u bazuar te një tregues i përbashkët. Megjithatë, ia vlen të

përmendet se forma funksionale translog e përdorur është më fleksibël sesa format e

tjera funksionale dhe multikolineariteti mund të mos përbëjë problem në matjen e

pikëve të efiçencës.

Në modelin 4, numri i vëzhgimeve është më i lartë se në tre rastet e para, duke qënë se

reduktimi i variablave të përfshirë në model ka reduktuar ndikimin e vlerave që

mungojnë në vlerësimin e funksionit të kostos. Gjithashtu, edhe numri i bankave në

vëzhgim është 62 nga 59 në tre modelet e para. Pavarësisht se modeli i dytë

përcaktohet si më gjithëpërfshirës në kuadrin e variablave shpjegues dhe testit log-

likelihood të qasjes më të mirë të modelit, ky vuan nga numri relativisht i ulët i

bankave të vlerësuara me funksionin e kostove. Kjo për arsyen e mungesës së të

dhënave për disa nga variablat shpjegues. Ndërkaq, modeli i parë është vlerësuar duke

lejuar variancën në trendin kohor. Ndërsa, në modelet e tjera, zhvendosjet e

njëpasnjëshme të vlerave për të gjetur përshtatjen më të mirë dhe vlera e log

likelihood prodhojnë rezultate më efiçente duke lejuar vetëm kontrollin për

ndryshimin midis njësive.

Tabela 4. 1 Koefiçentët e vlerësimit të funksionit të kostos

Variablat Shpjegues M1 M2 M3 M4

Konstantja -4.652 *** -4.073 * -6.326 -4.268 ***

(0.873) (2.121) (0.941) (0.571)

Norma e inflacionit -0.005 * -0.006 *** -0.005 ** -0.007 ***

(0.003) (0.002) (0.003) (0.002)

Norma e interesit të

depozitave (ln)

0.149 *** 0.166 *** 0.201 *** 0.128 ***

(0.045) (0.036) (0.043) (0.038)

PBB / frymë (ln) 0.528 *** 0.353 *** 0.660 *** 0.556 ***

(0.103) (0.084) (0.102) (0.086)

Indeksi BERZH 0.317 -1.197 0.919 *

(0.371) (0.290) (0.508)


81

Indeksi BERZH2 -0.104 0.002 -0.259 **

(0.085) (0.066) (0.125)

ROA 0.005 -0.001 0.006

(0.004) (0.003) (0.004)

Pronesi e huaj

strategjike

0.073 0.046 0.091 0.108

(0.056) (0.047) (0.057) (0.058)

Depozitat totale (ln) 0.646 *** 0.313 *** 0.645 *** 0.590 ***

(0.035) (0.031) (0.033) (0.026)

Kreditë totale (ln) 0.510 ***

(0.032)

Provigjonet e kredive

të këqia ndaj totalit të

kredive (ln)

-0.011 -0.003 -0.014

(0.013) (0.011) (0.013)

Rezervat për kreditë e

këqia ndaj kredive

totale (ln)

0.005 *** -0.004 ** 0.005 ***

(0.002) (0.002) (0.002)

Kreditë neto ndaj

aktiveve totale (ln)

0.270 *** 0.244 *** 0.219 ***

(0.059) (0.060) (0.042)

Kapitali i vet ndaj

aktiveve total (ln)

-0.018 -0.037 -0.004

(0.046) (0.037) (0.046)

Aktivet likuide ndaj

fondeve totale (ln)

-0.039 0.041 * -0.039

(0.032) (0.025) (0.032)

Shpenzimet për

interesat ndaj fondeve

totale

0.054 *** 0.045 *** 0.049 *** 0.042 ***

(0.009) (0.008) (0.010) (0.010)

Shpenzimet e tjera

(përjashtuar interesat)

ndaj aktiveve totale

0.038 *** 0.041 *** 0.038 *** 0.042 ***

(0.002) (0.002) (0.002) (0.002)

Periudha pas 2008 0.191 ** 0.082 *

(dummy=1) (0.077) (0.046)

γ 0.771 0.581 0.710 0.704

Numri i vëzhgimeve 471 470 471 595

Numri i grupeve 59 59 59 62

Shënim: Vlerat në kllapa tregojnë gabimin strandart. ***, ** dhe * tregojnë nivelin e

rëndësisë së variablit respektivisht në shkallët 1%, 5% dhe 10%.

Në ushtrime të ndryshme që u zhvilluan duke përfshirë variabla cilësorë për secilin

prej shteteve, këta nuk rezultuan të rëndësishëm dhe shpjegueshmëria e modelit nga

përfshirja e këtyre variablave ulej, duke ulur dhe cilësinë e vetë vlerësimit. Vetëm

përfshirja e variablit cilësor për të dalluar bankat në Serbi apo Malin e Zi respektivisht

(por jo të dy njëherësh) rezultonin të rëndësishëm nga grupimet e tjera të bankave në

tre shtetet e tjera. Në këtë aspekt, variabli cilësor që veҫon shtetin e Malit të Zi merrte


82

shenjë negative, kurse ai që veçonte Serbinë merrte shenjë pozitive, duke evidentuar

më dukshëm ndryshimin e sjelljes së funksionit të kostos së bankave në këto shtete

krahasuar me shtetet e tjera, në rastet kur respektivisht njëra nga këto konsiderohej

veçantë (Aneksin 4.2). Gjithsesi, vlerësimet empirike nga përfshirja e variablave

cilësorë që kontrollojnë për këto dy shtete nuk rritin efikasitetin e procesit të

vlerësimit të funksionit të kostove.

Duke patur parasysh lidhjen e zhdrejtë midis numri të variablave në dispozicion (pa

vlera të munguara) si dhe numrit të bankave në vëzhgim pa vlera të munguara të

variablave, u përzgjodh modeli 4 si modeli i përshtatshëm, mbi të cilin mund të

llogaritet niveli i efiçencës për shtetet pjesmarrëse në këtë studim. Kjo mund të arrihet

me anë të sakrificës së heqjes dorë nga disa prej variablave për të cilat haset më së

shumti mungesë të dhënash, ndërkohë që testet për cilësinë e modelit janë të

kënaqshëm. Për më tepër në këtë model, të gjithë variablat e marrë në shqyrtim janë të

rëndësishëm, që do të thotë se secili prej tyre është në mënyrë domethënëse i

ndryshëm nga zero. Pra, variablat në modelin 4 shpjegojnë mirë variancën në kostot e

bankave. Duke patur parasysh cilësinë e vlerësimit të funksionit të kostove sipas

modelit 4, pikërisht ky model është marrë në konsideratë edhe për të kryer vëzhgimin

e ecurisë së kosto- efiçencës përgjatë viteve në studim, sikurse do të vijojë në çështjen

4.3. Në seksionin në vijim do të ndalemi më hollësisht në shpjegimin dhe rolin e

secilit prej faktorëve duke u bazuar te koefiçentët e paraqitur në tabelën 4.1.

4.2 Koefiçentët e ekuacionit të kostove

Në këtë seksion do të vazhdojmë me interpretimin e variablave, të cilët shpjegojnë

funksionin e kostove të vlerësuar me funksionin translog në programin STATA11.

Koefiçentët individual të vlerësuar sipas teknikës së kufirit stokastik jepen nga

funksionet translog dhe janë rezultat i shumë lidhjeve të ndërsjellta midis çmimeve të

inputeve dhe outputeve, por jo gjithmonë dhe domosdoshmërisht të interpretueshëm

direkt sikurse në funksionin e thjeshtë Cobb-Douglas të kostos, ku të gjithë parametrat

kanë një kuptim të qartë specifik. Për më tepër në këtë studim, shumë prej variablave

shpjegues që lidhen me kostot janë pjestuar me totalin e aktiveve apo të fondeve të

njësisë përpara llogaritjes së logaritmit natyror (ln). Procesi i normalizimit të


83

variablave lejon më pas interpretimin direkt të elasticitetit të kostos lidhur sipas

koefiçentëve të vlerësuar.

Sikurse mund të vihet re në tabelën 4.1, vlerësimet e koefiçentëvë në funksionet

translog tregojnë se vlera e tyre lidhur me sasitë e produktit dhe çmimin e inputeve

është gjithmonë pozitive dhe në mënyrë domethënëse e rëndësishme dhe e ndryshme

nga zero, sipas secilit model të paraqitur. Kjo nënkupton se funksioni i kostos ëshë

rritës me rritjen e produktit si dhe me rritjen e ҫmimeve të inputeve, duke plotësuar

kështu edhe specifikimet teorike për vlefshmërinë e funksionit të kostos. Në këtë

aspekt, zbatueshmëria e koefiçentëve të vlerësuar do të ishte e përshtatshme për bazën

e të dhënave në dispozicion me qëllim llogaritjen e nivelit të (in)efiçencës. Për më

tepër, rezultatet empirike të funksioneve translog të paraqitura në tabelën 4.1 janë në

përputhje edhe me intuitën ekonomike përderisa variablat që përfaqësojnë çmimet e

inputeve dhe outputeve kanë shenjën që pritej, duke sugjeruar më tej se nuk ka

probleme të mulikolinearitetit në vlerësimin e funksioneve tona të kostove.

Gjithashtu, duke patur parasysh edhe literaturën përkatëse, termi i konstantes është

shtuar në vlerësimin e funksionit të kostove për të treguar ekzistencën e tyre edhe nëse

inputet e përdorura dhe outputi i prodhuar do të jetë zero, sikurse sugjeron edhe teoria

ekonomike mbi kostot e njësive prodhuese.

Vlera e koefiçentit pranë treguesit të kredive totale sugjeron se, mesatarisht, një rritje

prej 1% në volumin e kredive totale do të ҫojë në rritjen e kostove me rreth 51%. Po

kështu, elasticiteti i kostove lidhur me depozitat është pozitiv, i rëndësishëm dhe i

barabartë me 0.31, duke supozuar se 1% rritje e nivelit të depozitave do të rritë kostot

me rreth 31% (kolona e dytë në tabelën 4.1). Vërehet se koefiçenti pranë faktorit

depozitë është relativisht më i vogël krahasuar me rolin që kanë në nivelin e kostove

totale volumi i kredive, sipas këtij modeli ku vlerësohet pikërisht roli i kredive totale.

Gjithsesi kjo diferencë duket se paraqitet më e ngushtë nëse i referohemi zërave të

tjerë të lidhur me proceset kredituese, sikurse janë provigjonet e kredive të këqia si

dhe rezervat për kreditë e këqia, të matura këto në raport ndaj kredive totale. Ndërsa e

para nuk është e rëndësishme dhe duket se nuk ndikon kostot (në asnjë nga modelet e

provuara të vlerësimit të funksionit të kostove të bankave), roli që ka në funksionin e

kostove rezervat për kreditë e këqia paraqitet i diskutueshëm. Ky variabël është

negativ dhe i rëndësishëm në shkallën 95% të besueshmërisë kur variabli kryesor i

kontrollit lidhur me kreditë është pikërisht totali i kredive. Vlera shumë e vogël tregon


84

se ai ndikon vetëm me 0,4% në zvogëlimin e kostove të bankave. Ndërkaq, kur

kreditë vlerësohen me vlerën e tyre neto si raport ndaj totalit të aktiveve, ndikimi që

kanë në vlerësimin e modelit 1 është më modest. Përkatësisht, 1% rritje e tyre rrit

vetëm me 27% kostot totale të bankave, ndërsa roli i depozitave në rritjen e kostove

paraqitet relativisht më i madh (1% rritje e tyre, rrit kostot me 64%). Gjithsesi, roli i

“rezervat për kreditë e këqia” në këtë skenar vlerësohet pozitiv dhe i rëndësishëm,

por në vlerë mjaftueshmërisht të ulët. Normalisht, duke qënë se këto të fundit i zbriten

totalit të kredive për të përftuar kreditë neto, dhe përderisa kreditë teorikisht ndikojnë

pozitivisht funksionin e kostove, do të pritej që rezervat për kreditë e këqia të kishin

shenjë negative. Sikurse u parapri më lart, megjithëse multikolineariteti nuk pritet të

jetë problem në të tilla vlerësime të funksionit të kostove, koefiçenti pranë kredive

neto (në modelin 1) mund të jetë shumë më i ulët se i kredive totale (në modelin 2)

edhe për shkak të faktorëve përbërës në llogaritjen e të parit.

Në çdo rast, vlerësohet se aktivitetet që shoqërojnë grumbullimin e depozitave

shoqërohen nga kosto të konsiderueshme për bankat, krahas edhe atyre aktiviteteve që

shoqërojnë proceset kredituese. Përveҫ ndikimit të kategorive kryesore të produktit që

prodhojnë bankat mbi funksionin e kostove të tyre, është vlerësuar edhe ndikimi që

kanë ҫmimet e inputeve tek kostot. Përkatësisht, shpenzimet për interesa (të matura

përkundrejt fondeve totale) kanë shenjë pozitive dhe të rëndësishme, sikurse pritej.

Ato shkaktojnë një rritje prej rreth 5% (5,3% dhe 4,5% përkatësisht sipas modelit të

parë dhe të dytë) në kostot totale të bankave të vendeve të marra në shqyrtim.

Shpenzimet e tjera që nuk përfshijnë interesat, gjithashtu vlerësohet të kenë relativisht

të njëjtën peshë dhe drejtim në funksionin e kostove. Kategori të tjera të ҫmimit të

inputeve, shpenzimet për personelin dhe shpenzime të tjera (operative apo/edhe për

aktivet fikse), janë përfshirë në modelin e prezantuar në Aneksin 4.1. Sikurse vërehet,

të parat nuk janë të rëndësishme dhe për të dytat vlerësohet se 1% e rritjes së tyre

atribuon në 33% rritje të kostove.

Përsa i përket rolit që kanë shpenzimet e personelit, meqenëse këto janë të matura si

raport ndaj aktiveve totale dhe kanë vlerë shumë të vogël, përllogaritja e logaritmit

natyral e zvogëlon edhe më tej madhësinë përmes të cilave ato përfaqësohen.

Gjithsesi, edhe kur madhësia e palogaritmuar përfshihet në vlerësimin e funksionit të

kostos, pa cënuar cilësinë e modelit, vërehet se variabli lidhur me shpenzimet e


85

personelit ndikon në mënyrë mjaft modeste (vetëm rreth 6%), megjithëse pozitivisht

dhe i rëndësishëm në nivelin 99% të besueshmërisë, totalin e kostove të bankave.

Pavarësisht pritjeve që norma e likuiditetit të ndikojë pozitivisht funksionin e kostos,

vlerësimet e kryera tregojnë për mungesë të rëndësisë së këtij treguesi. Vetëm në një

rast (modeli i dytë) paraqitet ky variabël i rëndësishëm vetëm në nivelin 90% të

besueshmërisë, duke treguar se rritja prej 1% e normës së likuiditetit rrit kostot me

4%. Nga ana tjetër, treguesi norma e kapitalit të vet ndaj aktiveve totale nuk është i

rëndësishëm për funksionin e kostos së bankave, përveçse në një rast (modeli në

Aneks 4.1) ku variabli është pozitiv në nivelin 5% të rëndësisë. Elasticiteti i

funksionit të kostos edhe në këtë rast paraqitet relativisht i ulët, pavarësisht ndikimit

që mendohet të ketë niveli i kapitalit të vet në kostot e huamarrjes dhe për rrjedhojë

edhe në kostot e prodhimit ku treguesi në fjalë konsiderohet si input. Nga ana tjetër,

vlerësime të ndryshme të provuara për qëllimin e kësaj teme, tregojnë se funksioni i

kostove është totalisht i pandjeshëm ndaj normës së provigjoneve të kredive të këqia

ndaj kredive totale. Ndoshta ky variabël nuk ndikon direkt tek funksioni i kostove.

Kjo ndodh edhe në modelet ku nuk përfshihen variablat e kontrollit të nivelit

makroekonomik. Në të vërtetë, edhe një pjesë e literaturës empirike që i kushtohet

trajtimit të funksionit të kostove të bankave ka gjetur se dy treguesit e fundit të

trajtuar nuk kanë qenë të rëndësishëm në vlerësimin e funksionit të kostove të

bankave për vendet e Europës juglindore (Staikouras et al., 2008).

Gjithashtu edhe treguesi i fitimit të bankave, ROA, nuk paraqitet i rëndësishëm në

asnjë prej skenarëve të ndërtuar me qëllim vlerësimin e funksionit të kostove. Kjo

nënkupton se norma e fitimit, pavërisht nëse është e lartë apo e ulët, nuk ndikon direkt

në nivelin e kostove. Vetë ROA mund të mos jetë direkt e lidhur me kostot e bankave.

Kjo është një arsye pse gjenerohet koefiçent i parëndësishëm në të gjitha modelet e

vlerësimit të funksionit të kostos. Rezultate të ngjashme të mungesës së ndikimit të

këtij treguesi mbi efiçencën e bankave gjenden shpesh edhe në literaturën përkatëse.

Për shembull Ariff dhe Can (2008) nuk gjejnë ndonjë ndikim të rëndësishëm të këtij

treguesi mbi efiçencën, qoftë në terma të kostove apo edhe të përfitimeve për bankat

në Kinë. Po kështu edhe Fries dhe Taci (2004) për bankat në vendet e Europës

Juglindore.

Modelet e vlerësuar të kostove kontrollojnë edhe ndikimin e disa variablave të

mjedisit, të cilët matin në nivel agregat efektin e disa prej treguesve kryesorë


86

makroekonomikë mbi kostot e bankave. Sikurse u prezantuan edhe në çështjen 3.1.2,

këto janë norma e inflacionit, norma mesatare e interesit të depozitave si edhe PBB

për frymë. Sikurse edhe pritej, norma e inflacionit ka shenjë negative në nivelin 5%

dhe 1% të rëndësisë (në vartësi të modelit të vlerësimit). Megjithatë, ndjeshmëria e

funksionit të kostove ndaj këtij treguesi është relativisht shumë e vogël, duke qënë se

vlerësohet se rritja me një pikë përqindje e normës së inflacionit, do të ndikonte në

drejtim të kundërt nivelin e kostove, me ndryshimin prej rreth 0,5% të tyre. Duke

qënë se norma e inflacionit ka qënë në zbritje në shumicën e kohës së marrë në

konsideratë për vendet në analizë, duket se kjo ecuri mund të ketë ndikuar pozitivisht

në nivelin e kostove të bankave.

Ҫmimi i stokut të bankave pritet të lidhet me normën e interesit të depozitave, dhe kjo

e fundit pa dyshim ndikon edhe në nivelin e kostove të bankave. Sikurse pritej,

treguesi në fjalë ka shenjë pozitive dhe shpjegon në mënyrë domethënëse funksionin e

kostove në mënyrë të qëndrueshme. Konkretisht, rritja me 1% në normat e interesit të

depozitave do të shkaktojë rritje me rreth 15% në nivelin e kostove të bankave të

rajonit. Përsa i përket ndikimit që mund ketë niveli i zhvillimit ekonomik të vendit në

funksionin e kostove të bankave në rajon, ai është matur përmes variablit të produktit

të përgjithshëm bruto për frymë. Megjithëse pritjet lidhur me shenjën e lidhjes së

supozuar ishin të diskutueshme, rezultatet tregojnë se rritja e PBB për frymë me 1%

shkakton rritjen me rreth 50% në nivelin e kostove të bankave. Grigorian dhe Manole

(2002) gjithashtu kanë gjetur një lidhje pozitive dhe të fortë midis PBBs për frymë

dhe kostove të bankave, ndërsa Yildirim dhe Philippatos (2002) kanë zbuluar lidhje të

fortë pozitive midis rritjes së GDP reale dhe kostove.

Bankat me pjesë të kontrollit nga pronarë të huaj strategjik nuk janë shumë më

efiçente krahasuar me të tjerat që kanë pronësi të huaj, por jo të karakterit strategjik si

dhe ato me kapital vendas. Kjo tregon se bankat me kapital të huaj nga investitorë

strategjik, jo domosdoshmërisht kanë aftësitë e një menaxhimi më të mirë të rrezikut

dhe avantazhe në teknika operacionale që sigurohen përmes bankave mëmë jashtë

kufijve. Zhvillimi teknologjik mund të ketë bërë që edhe bankat homologe me kapital

më heterogjen të zhvillohen në mënyrë të ngjashme dhe të operojnë jo shumë ndryshe,

në përpjekje të arritjes së efiçencës përmes strukturës së kostove.

Një faktor tjetër mjedisi që është supozuar se ndikon tek performanca e sistemit

bankar dhe për të cilin është kontrolluar në modelet e vlerësimit të funksionit të


87

kostove të bankave, është indeksi i BERZH, si tregues i reformave në sistemin bankar.

Sikurse u parapri në çështjen 4.1.2, marrëdhënia midis reformave bankare dhe

efikasitetit të kostove nuk është lineare, për këtë arsye është përdorur edhe variabli që

mat vetë këtë tregues në katror. Sikurse pritej, shenja e variablit pranë indeksit është

pozitive, dhe e katrorit të tij është negative. Megjithatë, vetëm në modelin e tretë ku

kontrollohet edhe për ndikimin e krizës financiare botërore, indeksi me të dy variablat

e marrë në konsideratë është i rëndësishëm në nivelin 10% dhe 5% të rëndësisë. Ky

rezultat konfirmon lidhjen në formë këmbanore (e anasjellta e formës së shkronjës U)

midis funksionit të kostove të bankave dhe indeksit të reformave në sistemin bankar të

prodhuar nga BERZH.

Në modelin e tretë kontrollohet edhe për efektet që mund të ketë patur kriza botërore

financiare e viteve 2007-2008 në sistemin bankar të vendeve të rajonit. Variabli

cilësor i ndërtuar për këtë qëllim, i cili merr vlerën 1 për periudhat nga viti 2008 deri

në vitin e fundit për të cilin ekzistojnë të dhënat, 2013, është pozitiv dhe i

rëndësishëm në nivelin 95% të besueshmërisë. Kjo tregon se bankat e marra në

analizë në të vërtetë janë ndikuar nga fenomenet që prekën sistemin financiar botëror,

dhe përkatësisht në mënyrë pozitive mbi funksionin e tyre të kostove. Tendenca të

tilla janë gjetur edhe për bankat në Republikën Ҫeke (Repkova, 2015) apo për bankat

nga vendet e tjera të rajonit si Poloni, Rumani, Rusi dhe Hungari (Nitoi dhe Spulbar,

2015). Ndërkaq, Spulbar dhe Stojanovic (2016) vlerësojnë se efiçenca e bankave në

ekonomitë e Bashkimit Europian (EU-27 dhe Kroacia) gjithashtu është ndikuar nga

kriza financiare botërore.

Në tabelën 4.2 paraqiten vlerësime të funksionit të kostove duke kontrolluar vetëm

për faktorët që përbëjnë mjedisin e brendshëm bankar. Qëllimi këtu është të

vëzhgohet vetëm ndikimi i këtyre faktorëve, duke abstraguar nga efektet që sjellin

faktorët makroekonomikë të analizuar më lart. Të gjithë faktorët konsiderohen të

rëndësishëm, si dhe shpjegojnë në mënyrë të rëndësishme funksionin e kostove.

Gjithashtu, duke iu referuar vlerës së γ, dy modelet e para në këtë tabelë prodhojnë një

shpjegim më të mirë të funksionit të kostove, megjithë kufizimin e vëzhgimeve (rreth

50 më i vogël se në modelin e fundit). Konkretisht, vlera e γ e barabartë me 0,81

tregon se rreth 81% e devijimit në tetë variablat e marrë në konsideratë, bëhet shkak i

inefiçencës teknike të bankave, që do të thotë se këta e ndikojnë më së shumti

efiçencën e bankave të marra në shqyrtim.


88

Heqja dorë nga dy prej variablave shpjegues (për të cilët një pjesë e të dhënave

mungojnë), ka rritur mundësinë e numrit më të madh të vëzhgimeve për të cilat vlerat

janë të pranishme. Si rezultat, modeli i fundit bazohet në 595 vëzhgime me 62 grupe.

Ndërkohë, rezultatet lidhur me rëndësinë, sikurse edhe shenjën e të gjithë variablave

të analizuar mbeten të pandryshuar. Pronësia e huaj strategjike në këto modele që

kontrollojnë vetëm për faktorët mikroekonomikë të varësisë së funksionit të kostos,

ndryshe nga rezultatet e treguara në Tabelen 4.1, këtu është një faktor pozitiv që

ndikon në mënyrë të rëndësishme në nivelin e kostove të bankave. Duket se bankat që

operojnë nën pronësinë e investitorëve të huaj strategjikë kanë mundësinë të

përballojnë kosto më të larta në përmbushjen e qëllimeve të tyre. Gjithashtu, në

periudhat pas vitit 2008, edhe në këta skenarë vlerësimet tregojnë se bankat

përballojnë nivele më të larta të kostove krahasuar me periudhat e mëparshme.

Megjithatë, supozohet se ky fenomen ka ndikuar më së shumti vetë efiçencën e

operimit të aktiviteteve bankare, sikurse presim të konfirmohet në ҫështjen në vijim.

Tabela 4. 2 Funksionet e kostos me faktorë në nivel banke

Variablat Shpjegues M5 M6 M7

Konstantja -1.546 *** -1.749 *** -0.679 ***

(0.242) (0.231) 0.226

Pronësi e huaj strategjike 0.128 ** 0.146 *** 0.158 ***

(0.05) (0.05) 0.05

Depozitat totale (ln) 0.728 *** 0.741 *** 0.425 ***

(0.021) (0.0210 (0.027)

Kreditë totale (ln) 0.363 ***

(0.027)

Rezervat për kreditë e këqia ndaj kredive totale 0.035 * 0.041 **

(0.019) (0.019)

Kreditë neto ndaj aktiveve totale (ln) 0.381 *** 0.395 ***

(0.042) (0.042)

Shpenzimet për interesat ndaj fondeve totale 0.055 *** 0.06 *** 0.057 ***

(0.009) (0.009) (0.009)

Shpenzimet e tjera (përjashtuar interesat) ndaj

aktiveve totale

0.043 *** 0.043 *** 0.045 ***

(0.002) (0.002) (0.002)

Periudha pas 2008 (dummy=1) 0.100 *** 0.103 *

(0.040) (0.043)

γ 0.814 0.808 0.535

Numri i vëzhgimeve 546 546 595

Numri i grupeve 59 59 62 Shënim: Vlerat në kllapa tregojnë gabimin strandart. ***, ** dhe * tregojnë nivelin e

rëndësisë së variablit respektivisht në shkallët 1%, 5% dhe 10%.


89

4.3 Efiçenca e bankave në vite

Duke u mbështetur në rezultatet e marra nga vlerësimi i funksionit të kostove të

shpjeguara më lart, dhe përkatësisht tek vlerat e koefiçentëve të modelit 4, në vazhdim

do të shpjegohet mënyra e përllogaritjes së nivelit të efiçencës së bankave të Ballkanit

perëndimor si dhe ecuria që ka patur ky tregues i rëndësishëm i aktivitetit bankar ndër

vite. Rezultatet e përftuara nga funksioni i kostove sipas përshkrimit në çështjen 4.2,

jep mundësinë që të ruhet variabli i varur i vlerësuar si dhe të matet niveli i efiçencës

së aktivitetit të bankave. Sikurse u analizua edhe në kapitullin 4, kosto efiçenca

llogaritet si funksion eksponencial i vlerës negative të mbetjeve të vlerësuara nga

modeli. Konkretisht, kjo shprehet sipas ekuacionit CE = exp(-ûi), vlerësuar pa

variancën kohore. Duke qënë se ky tregues i llogaritur direkt (i prodhuar nga STATA

që vlerëson modelin) mund të nënvlerësojë nivelin e inefiçencës, është përllogaritur

më tej niveli i efiçencënsë bankave duke u bazuar në vetë kuptimin që merr funksioni

eksponencial, përkatësisht: E = 1- (1/CE), ku kufiza e dytë (1/CE) përfaqëson nivelin

e inefiçencës. Kuptohet që kjo përllogaritje lejon krahasim të drejtpërdrejtë të

niveleve të efiçencës/inefiçencës midis bankave (vendeve) duke qënë se merr vlera

nga 0 deri në 1, dhe shuma e të dy pikëve, pra të efiçencës dhe inefiçencës është e

barabartë me 1.

Duke përdorur vlerësimet e funksionit të kostove të bankave sipas modelit 4, për

arsyet e theksuara më lart, është llogaritur dhe niveli i efiçencës së bankave sipas

shteteve. Treguesit kryesorë statistikorë që lidhen me shpërndarjen e vlerave që merr

pikërisht niveli i efiçencës llogaritur sipas kostove, paraqiten në tabelën e mëposhtme

4.3. Sikurse vihet re, përgjithësisht nuk ka ndonjë ndryshim thelbësor midis nivelit të

efiçencës së kostove, sipas të cilit operojnë bankat e vendeve të marra në shqyrtim. Ka

një dallim të lehtë të Serbisë me prirje më pozitive, dhe nga ana tjetër të Maqedonisë

me prirje më negative krahasuar respektivisht me bankat në vendet e tjera. Megjithatë,

edhe pse bankat në Serbi dallojnë fare pak në nivelin e kosto efiçencës, këtu paraqitet

edhe një variancë më e lartë, pra ka një ndryshueshmëri relativisht më të lartë të kosto

efiçencës midis bankave të vetë këtij vendi, krahasuar me vendet e tjera. Gjithashtu,

ky vend paraqitet edhe me numrin më të lartë të vëzhgimeeve. Nga ana tjetër, Mali i

Zi duket se ka banka me variacion më të vogël të kosto-efiçencës, ndërkohë që


90

gjithsesi edhe numri i tyre është realisht më i vogël (duke patur parasysh edhe

përmasat e këtij vendi).

Mesatarja totale e nivelit të efiçencës për të gjitha bankat e marra në analizë është

rreth 89 pikë përqindje. Duke iu referuar vlerave më të ulta dhe më të larta që merr

kosto-efiçenca, vërehet se Serbia është vendi që ka banka me efiçencë më të ulët, por

edhe me efiçencë më të lartë me 2 pikë përqindje në secilin rast. Ndërkohë, nga

përllogaritjet duket se bankat më efiçente në të gjitha vendet, përjashtuar Serbinë,

arrijnë pothuajse të njëjtin nivel të kosto-efiçencës në pikë përqindje. Ndërsa, përsa i

përket ecurisë kohore të kosto-efiçencës, përsëri tre shtete,Shqipëri, Maqedoni dhe

Mal i Zi qëndrojnë më pranë, ndërsa Serbia dallon për nivel më të lartë në prirjen

kohor.

Tabela 4. 3 Niveli i efiçencës së bankave sipas shteteve

Vendet nr.vëzhgimesh mesatare devijimi

standart

Minimumi Maksimumi

Shqipëri 117 0.890 0.013 0.844 0.909

Mali i Zi 71 0.890 0.011 0.857 0.908

Maqedoni 137 0.888 0.013 0.852 0.907

Serbi 270 0.896 0.015 0.826 0.929

Figura 4.1 i referohet pikërisht prirjes kohore që ka ndjekur efiçenca sipas strukturës

së kostove të vlerësuara të bankave të katër vendeve të Ballkanit perëndimor. Është e

dukshme që, megjithëse bankat në Serbi për periudhën e fillimit të marrë në shqyrtim

fillojnë nga një nivel më i ulët i kosto-efiçencës, ato përparojnë më mirë për

periudhën në vazhdim, duke tejkaluar bankat homologe në vendet e tjera të Ballkanit

perëndimor. Bankat në Malin e Zi gjithashtu kanë përmirësuar tregues të kostove

duke rritur efiçencën më shpejt sesa vendet e tjera. Sikurse duket nga figura e

mëposhtme, në vitin 2003 fillojnë krahasimisht nga një pozicion më i pafavorshëm,

duke performuar relativisht njësoj me bankat në vendet e tjera në vitin 2007.

Përsa i përket ndikimit që supozohet të ketë patur kriza financiare botërore e vitit

2008, në këtë analizë mund të argumentohet se ky fenomen ka ngadalësuar disi ritmin

e rritjes së efiçencës së kostos së bankave që veprojnë në katër shtetet e marra në

studim. Kështu, ndërsa deri në 2008 vërehet rritje e vazhdueshme e kosto-efiçencës,

kjo prirje nuk përcillet më për periudhën pas 2008. Ecuria mbetet relativisht konstante

dhe me luhatje, me ndonjë trend të lehtë rritjeje me periodik 2-3 vjeҫar, por gjithsesi


91

pa iu larguar trendit relativisht të qëndrueshëm të kosto-efiçencës. Duke vënë re këtë

trend relativisht konstant në vazhdim pas vitit 2008, mund të argumentohet se edhe

për vitet në vijim për të cilat të dhënat nuk janë të disponueshme për qëllime të këtij

studimi, mund të mos ketë dallime të dukshme në ecurinë e efiçencës të vlerësuar

sipas strukturës së kostove. Gjithashtu vërehet se të gjitha bankat nga të katër vendet

më së shumti konvergojnë në nivelin e kosto-efiçencës në fund të periudhës së marrë

në shqyrtim.

Figura 4. 1 Efiçenca e bankave në vite

0.82

0.83

0.84

0.85

0.86

0.87

0.88

0.89

0.9

0.91

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Viti

pe

rqin

dje

Shqiperi Mali i Zi Maqedoni Serbi

Përsa i përket nivelit kosto-inefiçencë të matur në pikë përqindje, rezultatet e

shprehura më lart e konkretisht të paraqitura edhe në figurë përmes aspektit tjetër –

atij të efiçencës, konvergojnë me ato që gjenden në literaturën përkatëse për vendet e

rajonit. Për shembull, Kasman dhe Yildirim (2006) në analizë të bankave të disa

vendeve të Europës Juglindore për vitet 1995-2002 e vlerësojnë nivelin e inefiçencës

me rreth 0,2 pikë përqindje mesatarisht. Ndër to, Estonia performon më mirë, me

inefiçencë më të ulët (0,17). Ndërkaq, mund të vihet re nga figura e mësipërme se për

vitet 2000-2003 për bankat e vendeve të rajonit të Ballkanit perëndimor inefiçenca e

kostove vlerësohet me rreth 0,15-0,12 pikë përqindje. Tabela e mëposhtme paraqet

vlerat mesatare të kosto-inefiçencës në pikë përqindje sipas shteteve për vitet 2000-

2013, duke bërë dallmin midis bankave me investitor strategjike dhe jo. Këto janë

përllogaritur, sikurse edhe vlerat e kosto-efiçencës në figurën e mësipërme duke u

bazuar në përllogaritjet e koefiçentëve të përftuar nga modeli 4 i vlerësimit të kostove.


92

Rezultatet e paraqitura këtu tregojnë se ka një dallim të lehtë në nivelin e kosto-

inefiçencës duke avantazhuar qartë bankat me investitor strategjik. Këto kanë pikë

përqindje më të ulta të kosto-inefiçencës krahasuar me bankat e tjera homologe, duke

konfirmuar hipotezën rreth mundësisë për efiçencë më të madhe të llojit të parë të

bankave edhe në kushtet e pjekurisë së kushteve ekonomike dhe të tregjeve të

vendeve të Ballkanit perëndimor.

Tabela 4. 4 Kosto-inefiçenca mesatare në pikë përqindje sipas vendeve

Bankat me Shteti Mesatarja Devijimi

Standard

Investitor

strategjik

Shqipëri 0.108 0.013

Mali i Zi 0.108 0.012

Maqedoni 0.108 0.012

Serbi 0.101 0.013

Total 0.105 0.013

jo investitor

strategjik

Shqipëri 0.115 0.011

Mali i Zi 0.114 0.009

Maqedoni 0.117 0.013

Serbi 0.109 0.015

Total 0.113 0.014

Në çështjen tjetër do të fokusohemi më ngushtë në sistemin bankar shqiptar për të

treguar karakteristika të kosto-efiçencës në mënyrë më të aktualizuar, meqenëse të

dhëna të përditësuara për zërat me interes në vlerësimin e funksionit të kostove nuk

ishin të mundura për bankat nga vendet e tjera.

4.4 Efiçenca e bankave në Shqipëri – rezultate të përditësuara

Në këtë pjesë shtjellohet në mënyrë më të detajuar dhe të përditësuar funksioni i

kostos për bankat në Shqipëri. Për këtë janë shfrytëzuar të dhëna të sistemit bankar në

vend, lidhur me të njëjtët tregues të trajtuar edhe më lart, por të përditësuara deri për

periudhën Shtator 2016. Vlera e shtuar e kësaj analize është se këtu llogaritet dhe

analizohet ecuria në vite e kosto-efiçencës së secilës bankë deri në periudhën më të

fundit për të cilën ekzistojnë të dhëna. Duke iu referuar të njëjtës metodologji sikurse

edhe më lart për bankat nga vendet e Ballkanit perëndimor, është vlerësuar struktura e


93

kosto-efiçencës në bazë të së cilës është përllogaritur edhe niveli i efiçencës në pikë

përqindje.

Duke iu referuar vetëm bankave në Shqipëri, evidentohet se në 71 përqind të rasteve,

ato janë me pronësi të huaj strategjike. Ndër këto të fundit vërehet se ka nivele më të

larta të kostove (gati 3 herë) krahasuar me bankat nën pronësi thjesht të huaj apo

private vendase (Aneksi 4.3). Megjithatë, këto banka kanë nivele më të ulta të totalit

të kredive deri në katër herë, si dhe të kredive neto përkundrejt totalit të aktiveve.

Nga ana tjetër, bankat me investitor strategjik të huaj kanë grumbulluar më shumë

depozita sesa institucionet e tjera homologe, deri në 2,5 herë, ndërkohë që përballojnë

vetëm 1,2 herë më shumë shpenzime për interesat si raport ndaj fondeve totale. Për

më tepër, shpenzimet e tjera që përjashtojnë shpenzimet për interesat (të shprehura si

raport ndaj totalit të aktiveve) janë më të ulta për kategorinë e bankave me investitorë

të huaj strategjikë. Po kështu, edhe shpenzimet e personelit si raport ndaj totalit të

aktiveve janë pak më të ulëta sesa në bankat e tre shteteve të tjera.

Bankat me investitor të huaj strategjik shfaqen me më shumë epërsi edhe përsa i

përket treguesve të fitimeve të matur me normën e kthimit ndaj aktiveve të veta ROA

që është rreth 1,7 herë më e lartë për të parat krahasuar me homologet e tjera.

Gjithsesi, kjo shoqërohet edhe me një devijim standart më të lartë nëse i referohemi

edhe vlerave minimale që për bankat me investitor të huaj strategjik shkon deri në 5

herë më poshtë sesa për bankat e tjera (përkatësisht në vlera negative). Bankat me

investitorë strategjik janë më të favorizuara edhe në raportin e kapitalit të vet ndaj

totalit të aktiveve dhe gjithashtu mbajnë rezerva më të larta për kreditë e këqia si

raport ndaj totalit të kredive, sikurse kanë edhe provigjone më të ulta për kreditë. Në

raport me të gjitha bankat e tjera të Ballkanit perëndimor në këtë studim, këta tregues

për bankat në Shqipëri janë rreth dy herë më të vegjël. Këto raporte më të ulta të

rezervave për kreditë e këqia dhe të kapitalit të vet mund t’i vendosin bankat që

operojnë në Shqipëri në pozita më të pafavorshme financiare krahasuar me homologet

në vendet fqinjë. Kjo për më tepër në kushtet kur edhe norma e kredive të këqia është

relativisht më e lartë se në vendet e tjera.

Shpenzimet për interesa që kryejnë bankat në Shqipëri nuk ndryshojnë relativisht

shumë krahasuar me bankat e tjera të rajonit (si raport i fondeve totale). Ndërkohë,

shpenzimet e tjera përjashtuar ato për interesa gjithashtu janë pothuajse sa gjysma e

asaj që gjendet në vendet e tjera (si raport nga aktiveve fikse apo aktiveve totale). Për


94

më tepër, shpenzimet për personelin në raport me totalin e aktiveve janë më të larta në

rajon (duke përfshirë Shqipërinë) sesa në bankat që operojnë në vendin tonë. Duke

qënë se përllogaritjet tregojnë për raporte të ngjashme midis shpenzimeve për jo-

interesa (nointeta) dhe atyre për personelin (peta), këto diferenca në nivelin e

shpenzimeve për personelin tregojnë më së shumti për një vlerësim më të ulët të

kapitalit njerëzor apo edhe për përmirësimin e tij përmes proceseve të trajnimit sesa

mund t’i atribuohen ndonjë diference në nivel produktiviteti.

Statistikat përshkruese të bankave që operojnë në Shqipëri paraqiten të detajuara në

Aneksin 4.4. Për krahasime janë përdorur statistikat përshkruese të bankave në vendet

e tjera të rajonit të paraqitura në kapitullin e mëparshëm. Duke ndjekur të njëjtën

llogjikë metodologjie sikurse dhe në çështjen e parë të këtij kapitulli, nga vlerësimi i

funksionit të kostove për bankat që operojnë në Shqipëri u morën rezultate, të cilat

theksojnë ndikimin pozitiv të depozitave totale mbi kostot, si dhe të normës së

kapitalit të vet ndaj aktiveve, të shpenzimeve për interesa dhe të llojeve të tjera të

shpenzimeve mbi kostot e bankave. Struktura e funksionit të kostove të vlerësuar në

këtë rast paraqitet në Aneksin 4.5. Duke u nisur nga indeksi që tregon γ e barabartë

me 0,96, duket se rreth 96% e devijimit në të dhëna e marra në konsideratë bëhet

shkak i inefiçencëa teknike të bankave. Në këto kushte, nisur edhe nga vlera log

likelihood e modelit, ky paraqitet si një modelim i përshtatshëm, nga i cili mund të

llogariten nivelet e efiçencës së bankave si pikë përqindje. Duke vepruar njësoj

sikurse edhe në përllogaritjen e kryer në ҫështjen e mëparshme, u përftuan vlerat e

kosto-efiçencës në pikë përqindje sikurse në figurën e mëposhtme me ngjyrën e

theksuar.


95

Figura 4. 2 Kosto-efiçenca në pikë përqindje sipas bankave që operojnë në

Shqipëri

0.84

0.85

0.86

0.87

0.88

0.89

0.9

0.91

0.92

1

2

3

4

5

6

78

9

10

11

12

13

Shënim: Numrat rendorë 1-13 u referohen bankave përkatësisht sipas renditjes në

Aneksin 5.6

Figura 4.2 tregon se banka që operon në mënyrë më të suksesshme në termat e kosto-

efiçencës është ajo që ka dhe një histori më të gjatë në sistemin bankar shqiptar që

aktualisht është edhe nën pronësi të huaj strategjike. Duket se rreth gjysma e bankave

në tregun bankar shqiptar veprojnë me nivel të kosto-efiçencës që ndodhet më lart se

niveli mesatar prej rreth 89,6 pikë përqindje dhe me devijim standart prej 1,5%.

Figura e mësipërme gjithsesi paraqet një vlerësim mesatar ndër vite për periudhën nga

viti 2000 deri në periudhën më të fundit (viti 2015). Në këtë aspekt është me interes të

vërehet edhe ecuria ndër vite e efiçencës së bankave. Kështu, ndërsa përshkrimi i

mësipërm i kosto-efiçencës u bazua në një model të pasur me variabla, të cilët të

gjithë së bashku shpjegonin rreth 96% të kosto-inefiçencës, duhet pranuar se mungesa

e disa vlerave të këtyre variablave reduktojnë numrin e vëzhgimeve (në 103) madje

edhe në terma të periudhave (4-13). Për të përmirësuar këtë aspekt, u vlerësua një

model i ngjashëm por bazuar vetëm në variablat të cilët siguronin maksimumin e

vëzhgimeve (121) dhe të periudhave (6-14) duke qënë se për qëllime të këtij studimi u


96

sfidua edhe mundësia e sigurimit të të dhënave deri për periudhën shtator 2016.

Gjithsesi, duket patur parasysh edhe nevojën për mbylljen e bilancit vjetor për

konfirmimin e shumë prej treguesve financiarë, u mbështetëm deri në periudhën që

mbyllet në fund të vitit 2015.

Në aneksin 4.7 janë paraqitur rezultatet e vlerësimit të funksionit të kostove

mbështetur në maksimumin e mundshëm të vëzhgimeve dhe periudhave, me interes

përftimin e koefiçentëve për llogaritjen e kosto-efiçencës së sa më shumë bankave

deri për periudhën më të fundit. Ndër variablat e mjedisit theksohet sërish rëndësia që

kanë për funksionin e kostove norma e interesit të depozitave në nivel agregat, si dhe

pronësia e huaj strategjike. Faktorët që lidhen me nivelin e depozitave, kredive,

kapitalit të vet, shpenzimeve për interesa dhe kategori të tjera të shpenzimeve të

operimit të bankave, janë të gjitha pozitivisht të rëndësishme në nivelin 99% të

rëndësisë (përveç kredive totale në nivelin 90%). Vlera e γ e barabartë me 0,68 tregon

se rreth 68.1% e devijimit në të dhëna e marra në konsideratë bëhet shkak i

inefiçencës teknike të bankave. Treguesit Log likelihood dhe të statistikës Wald

konfirmojnë cilësinë e këtij modeli për t’u konsideruar më tej në analizë. Pas përftimit

të vlerës së parashikuar të kostove dhe efiçencës, kjo e fundit u përllogarit në pikë

përqindje dhe rezultatet jepen në tabelën në Aneksin 5.8. Për ta bërë më të

perceptueshme ecurinë ndër vite dhe mundësinë e krahasimit midis bankave, ky

informacion u organizua në grafikun e figurës 4.3.

Figura 4. 3 Kosto-efiçenca në pikë përqindje sipas bankave në vite në Shqipëri

0.78

0.8

0.82

0.84

0.86

0.88

0.9

0.92

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Viti

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13


97

Përsa i përket krahasueshmërisë midis bankave, figura e mësipërme konfirmon

pozicionet e figurës paraardhëse. Gjithsesi, është e dukshme se edhe bankat që dukej

se nuk performonin mirë krahasuar me të tjerat, ndër vite kanë përmirësuar në mënyrë

të vazhdueshme efiçencën në termat e kostove në pikë përqindjeje. Edhe në këtë rast

duket se rritja në efiçencë ka qënë me ritme më të mira në periudhën para vitit 2008,

krahasuar me periudhën që vijon më pas. Ky lloj trendi gjithsesi është i ngjashëm me

atë që gjendet edhe për bankat e tjera të rajonit sipas gjetjeve më herët në këtë

kapitull, apo sikurse konfirmohet shpesh edhe nga literatura. Megjithatë, përfshirja e

variablit cilësor (për vitin 2008 dhe më pas) që kontrollonte për këtë efekt nuk jepte

rezultat të rëndësishëm në funksionin e kostove të bankave në Shqipëri.

4.5 Përfundime

Ky kapitull u përqëndrua në vlerësimet empirike të funksioneve të kostove me

qëllimin final të analizës së efiçencës bazuar në kosto. Treguam se metoda e përdorur

është ajo që bazohet në Kufirin Stokastik të Kostos. Përshkrimi i kushteve për një

model sa më efikas, përvec të tjerash, nënkuptonte nevojën e një rezultati me vektorin

γ sa më të lartë pranë numrit 1, me qëllim që modeli i kufirit të konsiderohet si

shpjegues i ineefiçencës së njësisë prodhuese. Vlerësimet e përftuara përgjithësisht

treguan për ndikim me rëndësi dhe sipas pritjeve të variablave shpjegues mbi kostot e

bankave të marra në shqyrtim.

Duke u bazuar në formën logaritmike të funksionit të kostove, koefiçentët e përftuar

nga vlerësimi empirik me programin STATA 11 mund të interpretohen si elasticitete,

pra si tregues direkt të ndjeshmërisë së kostove ndaj secilit faktor të trajtuar. Përsa i

përket faktorëve të mjedisit, këta rezultuan përgjithësisht të rëndësishëm dhe sipas

shenjës që pritej. Sikurse edhe parashikohej nga literatura përkatëse, norma e

inflacionit ndikon në uljen e kostove të operimit të bankave, duke qënë se ky tregues

ndikon drejtpërdrejt te kostot e kredimarrësve. Sigurisht që norma kombëtare e

interesit të depozitave do të rriste nivelin e kostove, dhe kjo ndodh në mënyrë të

rëndësishme në të gjitha vlerësimet empirike të përftuara. Nga ana tjetër, pavarsisht se

PBB për frymë konsiderohet se reflekton rritjen e mirëqënies ekonomike të një vendi,

ky tregues gjithashtu do të ndikojënë rritjen e kostove të shërbimit bankar. Pavarësisht


98

pritjeve, indeksi bankar i llogaritur nga BERZH nuk ka ndonjë ndikim mbi

performancën e bankave. Ndërsa pronësia me investitor të huaj strategjik paraqitet si

faktor që rrit kostot në mënyrë të rëndësishme vetëm nëse merr pjesë si faktor mjedisi

krahas faktorëve në nivel banke. Në këtë aspekt, nga përllogaritjet e kosto-inefiçencës

duket se ky tregues shërben si kusht për një nivel më të ulët të inefiçencës.

Variablat e tjerë që ndikojnë në mënyrë të rëndësishme dhe konvergjojnë me gjetjet e

literaturës empirike mbi kosto-efiçencën e bankave, janë niveli i depozitave dhe

kredive, rezervat për kreditë e këqia dhe pa dyshim ato variabla që përfaqësojnë

çmimet e inputeve dhe outputeve të bankave. Këto janë shpenzimet për interesat, si

dhe kategoritë e tjera të shpenzimeve, shpenzimet e personelit dhe ato të kapitalit.

Duhet të tërheqim vëmendjen edhe lidhur me ecurinë në kohë të kosto-efiçencës së

bankave në vendet e Ballkanit perëndimor, që tregon për përmirësim të vazhdueshëm

dhe të dukshëm që nga viti 2000. Megjithatë vërehet se kjo prirje përparon më pak pas

vitit 2008, gjë që mund të jetë pasojë e performancës së sistemit financiar kudo në

botë pas krizës globale financiare të vitit 2008. Variabli cilësor i prezantuar për të

evidentuar këtë dukuri gjithsesi nuk rezulton i rëndësishëm.

Nëse do të krahasonim performancën e bankave sipas shteteve të marra në analizë,

duket se ato që operojnë në Serbi janë edhe më efiçente në terma të kostove, ndërsa

kosto-efiçenca e bankave në vendet e tjera nuk përbën ndonjë dallim të theksuar.

Përsa i përket bankave në Shqipëri, analiza empirike konfirmon heterogjenitetin midis

tyre në terma të nivelit të kosto-efiçencës dhe evidenton dukshëm ndonjë bankë në të

dy kahet e vlerësimit (kosto efiçente dhe inefiçente).

Në dritën e rezultateve të paraqitura këtu, në kapitullin pasues do të mundësohet një

përmbledhje e të gjithë studimit në nivelin e përmbushjes së objektivave të

përcaktuara në Hyrjen e punimit.

Kapitulli 5: Përfundime dhe Rekomandime B.Hoxha (Kurti)

99

KAPITULLI 5: PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME

Sektori bankar në vendet e Europës Juglindore ka kaluar përmes transformimeve të

shumta që pas ndërrimit të sistemeve ekonomike nga ai i centralizuar në ekonomi

tregu. Këto ndryshime kanë prekur gjithashtu Ballkanin perëndimor, megjithëse

ekonomitë e vendeve përkatëse kanë përparuar më dobët në terma të përgjithshëm të

reformimit apo edhe performancës. Megjithatë, proceset e liberalizimit, derregullimit

dhe inovacionit financiar mund të konsiderohen si faktorë që kanë përmirësuar

cilësinë e sektorit bankar. Jo vetëm strukturat drejtuese të bankave, por edhe

infrastruktura rregulluese e sektorit do të ishin të interesuara mbi analiza të efiçencës

së bankave, në terma të përfitimeve apo të kostove.

Pavarësisht studimeve ekzistuese mbi tematikën e përzgjedhur për këtë temë që

përfshijnë edhe Shqipërinë apo edhe vendet e tjera të analizuara këtu, ato

përgjithësisht janë kryer mbi një grupim të konsiderueshëm bankash pa lejuar shumë

të kontrollohet për heterogjenitetin midis tyre. Ndërkohë, pa dyshim që ka diferenca

në zhvillimin ekonomik të vendeve të Europës Juglindorë dhe madje atyre të

Ballkanit, të cilat i bëjnë më pak të përshtatshme analizat e bazuara në grupime të

gjera të njësive prodhuese. Në këtë aspekt, ky studim mundëson një analizë në terma

të një grupimi më të ngushtë të bankave që operojnë në katër vende të ngjashme për

nga e kaluara e sistemit ekonomik dhe ecurisë jo shumë entuziaste drejt procesve që

do të mundësonin hyrjen e tyre në Bashkimin Europian. Shqipëria, Mali i Zi,

Maqedonia dhe Serbia kanë gjithashtu një historik të ngjashëm të zhvillimit të sistemit

bankar gjatë dekadave të fundit. Madje, disa prej bankave me investitor të huaj

strategjik i gjejmë që operojnë njëherësh në të katër këto shtete. Edhe në këtë aspekt,

do të ishte me interes të vërehej shkalla e kosto-efiçencës midis bankave që mund të

kenë të njëjtë bankë mëmë. Për këto arsye dhe të tjera që përbëjnë vlerën e shtuar të

këtij punimi, ky studim përbën një kontribut modest në fushën e studimit të sistemit

bankar dhe përkatësisht të efiçencës së sektorit.

Rëndësia e një teme të tillë rritet nëse konsiderohet se zhvillimi ekonomik i një vendi

varet ndërmjet faktorëve të tjerë, shumë edhe nga zhvillimi i bankave tregtare. Një


100

sistem i shëndoshë bankar sjell një rritje të shpejtë në sektorë të ndryshëm të

ekonomisë. Banka merr para nga individët në formën e depozitave apo llogarive

rrjedhëse dhe i investon këto para në investime të tjera fitimprurëse. Ato ofrojnë

mundësi aksesi për kredi dhe shërbime financiare për individët, bizneset, qeveritë në

nivel kombëtar dhe ndërkombëtar duke ndikuar në zhvillimin ekonomik të shtetit si

dhe të gjithë rajonit gjeografik ku ajo operon.

Përmbledhje

Ky punim ka përdorur metodologji të ndërthurur teorike, përshkruese dhe empirike

për të realizuar qëllimin e parashtruar në hyrje të studimit dhe është orientuar drejt

gjetjes së përgjigjeve për shtatë pyetjet kërkimore të ngritura. Në këtë përmbledhje, në

vijim po orientohemi duke iu përgjigjur secilës prej këtyre pyetjeve.

Lidhur me pyetjen e parë, në kapitullin e parë treguam se ecuria e treguesve lidhur me

kreditë, aktivet dhe depozitat në bankat e katër vendeve paraqet një prirje të lehtë

rritës për vitet 2008-2015, ku dallohet Shqipëria dhe Maqedonia, e para sidomos për

rritjen e depozitave. Ndërsa në Malin e Zi, këta tregues kanë një formë të U-së ku

nivelet e kredisë për vitin 2015 nuk kanë arritur ende normat e atyre të vitit 2008. Në

Shqipëri vihet re një nivel konstant i kredive që nga viti 2011, me një rritje të lehtë për

2016. Këto ecuri lidhen pa dyshim me ambjentin ekonomik ku operojnë bankat, si dhe

ndikojnë në mënyrë të ndërsjelltë edhe strukturën e kostove të tyre. Pavarësisht

ngjashmërive, sistemet bankare në të katër vendet paraqesin edhe veҫoritë përkatëse.

Ndër këto spikat treguesi i likuiditetit, i cili sinjalizon për një efiçencë të mundshme

më të ulët në Shqipëri, për shkak të mos përdorimit të fondeve të përftuara nga

depozitat dhe nivelit të ulët të kreditimit krahasuar me to.

Pyetja e dytë paraqiti nevojën e shtjellimit të aspekte teorike që shpjegojnë efiçencën

e bankave, duke u nisur nga supozimi bazë se bankat si ndërmjetës financiarë

operojnë si çdo firmë në sektorë të tjerë. Në këtë aspekt, në kapitullin e dytë u ndalëm

në supozime lidhur me efiçencën, strukturën e kostos të paraprirë nga nevoja për të

përcaktuar mirë kategoritë e inputeve dhe outputeve të këtyre lloj firmave, u shtjelluan

më gjerë me qëllim krahasimin e modelve të ndryshme të ndjekura në literaturë për

analizën e efiçencës së bankave. Një vështrim mbi metodat e përdorura për matjen e

efiçencës mundëson përgjigjen për gjetjen e tretë që interesohet për metodat kryesore

të trajtuara në literaturën empirike dhe që mundësojnë matjen e efiçencës në sektorin

bankar. Kapitulli i dytë gjithashtu hedh dritë mbi faktin se ky mision mund të


101

realizohet duke përdorur modelet parametrike si dhe modelet jo parametrike, të cilat

nisen nga teknika të ndryshme për përpunimin e të dhënave. Të dyja janë modele

gjerësisht të përdorura në literaturë. Qëllimi i paraqitjes së këtyre modeleve ishte i

rëndësishëm në kuadrin e përzgjedhjes që u bë më tej lidhur me metodologjinë e

përdorur për matjen e efiçencës në sektorin bankar të vendeve të Ballkanit

perëndimor.

Ndër të tjera, evidenca nga rishikimi i literaturës lidhur me vlerësime të efiçencës së

bankave në vende të ndryshme dhe veçanërisht në vendet e Europës Juglindore,

krijuan bazën për hartimin e një metodologjie të përshtatshme për t’u zhvilluar më tej

në këtë punim. Po mbi këtë bazë u bë përcaktimi i variablave që shpjegojnë

funksionin e kostove të bankave për vendet e Ballkanit. Depozitat, kreditë,

shpenzimet për interesat, kostot e punës dhe shpenzimet e tjera përbëjnë përkatësisht

kategoritë e inputeve dhe outputeve, si dhe çmimeve të tyre që do shërbejnë si

komponentë kryesorë të kostove. Kjo analizë mundëson edhe përftimin e përgjigjes

për pyetjen e katërt kërkimore të këtij studimi.

Më tej, variablat e mjedisit konsiderohet se janë gjithashtu të rëndësishëm në

përcaktimin e kosto-efiçencës së bankave. Këto mund të grupohen në faktorë

agregatë, sikurse PBB për frymë, norma e inflacionit, norma kombëtare e interesit të

depozitave, karakteristikat e strukturës së tregut dhe displina e tij, si dhe reformat në

sistemin bankar kontrollojnë për ndikimet që kanë kushtet e përgjithshme të tregut,

faktorët institucionalë dhe zhvillimi i përgjithshëm ekonomik mbi performancën e

bankave. Edhe struktura e pronësisë së bankës si dhe madhësia e saj gjithashtu

konsiderohen si faktorë mjedisi, por në nivelin mikroekonomik. Këto i referohen më

së shumti mundësisë për performancë më të mirë të bankave me pronësi investitor të

huaj strategjik. Ndërsa, madhësia e bankës zakonisht vlerësohet si raport i depozitave

përkundrejt aktiveve, apo aktiveve ndaj kapitalit të vet. Gjithsesi, ky tregues mund të

interferojë me ndikimin e faktorëve të tjerë të përafërt sikurse për shembull treguesit e

përqëndrimit të tregut bankar. Për këto arsye në vazhdim ne u fokusuam vetëm te

struktura e pronësisë si variabël mjedisi mikroekonomik. Gjithsesi, variablat e

përdorur në analizën empirike tregojnë për divergjenca (por jo shumë të theksuara)

midis bankave të të katër vendeve.

Analiza empirike mundëson përgjigjen e pyetjes së pestë kërkimore. Kështu, përsa i

përket faktorëve të mjedisit, këta rezultuan përgjithësisht të rëndësishëm dhe sipas


102

shenjës që pritej. Sikurse edhe e parashikuar nga literatura përkatëse, norma e

inflacionit ndikon në uljen e kostove të operimit të bankave, duke qënë se ky tregues

ndikon direkt më shumë te kostot e kredimarrësve. Në të gjitha vlerësimet empirike të

përftuara, rezultatet tregojnë se norma kombëtare e interesit të depozitave do të rriste

në mënyrë të rëndësishme nivelin e kostove. Po kështu edhe PBB për frymë, sikurse

edhe në një pjesë të literaturës empirike, rezulton të ketë ndikim pozitiv tek kostot e

shërbimit bankar duke i rritur ato. Pavarësisht pritjeve, indeksi bankar i llogaritur nga

BERZH nuk ka ndonjë ndikim mbi performancën e bankave. Ndërsa pronësia me

investitor të huaj strategjik paraqitet si faktor që rrit kostot në mënyrë të rëndësishme

vetëm nëse merr pjesë si faktor mjedisi krahas faktorëve në nivel banke. Në këtë

aspekt, nga përllogaritjet e kosto-inefiçencës duket se ky tregues shërben si kusht për

një nivel më të ulët të inefiçencës.

Variablat e tjerë që ndikojnë në mënyrë të rëndësishme dhe konvergjojnë me gjetjet e

literaturës empirike mbi kosto- efiçencën e bankave, janë niveli i depozitave dhe

kredive, rezervat për kreditë e këqia dhe pa dyshim ato variabla që përfaqësojnë

çmimet e inputeve dhe outputeve të bankave. Këto janë shpenzimet për interesat, si

dhe kategoritë e tjera të shpenzimeve, shpenzimet e personelit dhe ato të kapitalit.

Duhet të tërheqim vëmendjen edhe lidhur me ecurinë në kohë të kosto- efiçencës së

bankave në vendet e Ballkanit perëndimor, që tregon për përmirësim të vazhdueshëm

dhe të dukshëm që nga viti 2000. Megjithatë vërehet se kjo prirje përparon më pak pas

vitit 2008, gjë që mund të jetë pasojë e performancës së sistemit financiar kudo në

botë pas krizës globale financiare të vitit 2008. Variabli cilësor i prezantuar për të

evidentuar këtë dukuri gjithsesi nuk rezulton i rëndësishëm.

Përgjigjen për pyetjen e gjashtë mund ta marrim nëse do të krahasonim performancën

e bankave sipas shteteve të marra në analizë. Duket se ato banka që operojnë në Serbi

janë edhe më efiçente në terma të kostove, ndërsa kosto- efiçenca e bankave në vendet

e tjera nuk shfaq ndonjë dallim të theksuar. Përsa i përket bankave në Shqipëri,

analiza empirike konfirmon heterogjenitetin midis tyre në terma të nivelit të kosto-

efiçencës dhe evidenton dukshëm ndonjë bankë në të dy kahet e vlerësimit (kosto

efiçente dhe inefiçente). Ky konfirmim shërben dhe si përgjigje për pyetjen e shtatë

kërkimore. Konfirmohet ajo çfarë predikohej edhe në literaturën e shtjelluar më herët,

sipas së cilës bankat e mëdha, apo/edhe ato me kapital nga investitorë të huaj

strategjik, kanë mundësi të rritin efiçencën e operimit të tyre krahasuar me homologet


103

e tjera. Gjithashtu, pavarësisht mungesës së rëndësisë të variablit cilësor për periudhat

pas krizës financiare të 2008s, konfirmohen pritjet teorike se një goditje e tillë patjetër

që ka sjellë efekte në performancën e bankave. Pas kësaj periudhe nuk vërehet më një

përmirësim i mëtejshëm i efiçencës. Por kjo mund të vijë pjesërisht edhe për arsye se

priten përmirësime më së shumti në vitet e para të veprimtarisë së firmave sesa pas

fazës së pjekurisë së tyre, megjithëse ekonomitë e shkallës do të ndikonin për të

kundërtën.

Rekomandime

Disa rekomandime modeste që rrjedhin nga studimi i kryer mbështetur në analizën

teorike, përshkruese si dhe atë empirike do të mund të jepen me qëllim përmirësimin

në nivel manaxherial por edhe në nivel politikash institucionale në nivel

mikroekonomik apo edhe qëndror, që kanë të bëjnë me sistemin bankar.

Vecanërisht strukturat drejtuese të bankave duhet të kujdesen që të organizojnë

strukturën e prodhimit dhe të kostove duke patur parasysh mundësinë e funksionimit

përmes inefiçencave që mund të shkaktohen për shkak se tregjet nuk janë perfekte.

Për këtë arsye, rekomandohet të rishikohen teoritë e firmës si të zbatueshme edhe për

firmat që shërbejnë në sektorin e parasë, bankat, me qëllim rritjen e efiçencës. Ndërsa

ekzistojnë metoda të ndryshme që japin një vlerësim të kënaqshëm të efiçencës sipas

fitimit apo kostove, përzgjedhja e modelit më të përshtatshëm duhet të marrë parasysh

avantazhet dhe disavantazhet e secilës prej tyre, duke vlerësuar edhe mundësinë e

variablave për të kryer vlerësimin e kërkuar.

Analiza përshkruese e sistemit bankar të vendeve të rajonit tregon se Shqipëria

paraqitet në disavantazh përsa i përket kapaciteteve në përdorimin e likuideteve, duke

rrezikuar kështu mundësinë për sigurimin e normave të kthimit. Jo vetëm strukturat

drejtuese të bankave, por edhe vendimmarrës në nivel të qeverisë qëndrore duhet të

kujdesen për krijimin e kushteve të favorshme që do të nxitnin investimet në ekonomi,

përmes përdorimit të mjeteve likuide tashmë ekzistuese. Kjo do të rriste

produktivitetin në ekonominë shqiptare në tërësi, duke mundësuar edhe punëzënie më

të madhe të faktorit njerëzor. Nga ana tjetër, vendet që përballen me likuiditete të

pamjaftueshme, do të duhet të kujdesen që sistemi bankar përkatës të mos prodhojë

mundësinë për ndonjë krizë financiare, të shkaktuar nga pamundësia e bankave për të


104

shlyer detyrimet ndaj depozituesve për shkak të niveleve të larta të huadhënieve.

Politikëbërësit edhe në këtë rast duhet t’i paraprijnë këtyre kushteve përmes politikave

monetare shtrënguese apo qoftë edhe ato fiskale. Rasti i Malit të Zi konfirmon se

masa të tilla kanë mundur të sjellin në ekuilibra të pranueshëm raportin e huave ndaj

depozitave pas vitit 2010, gjë që vihet re edhe në vendet e tjera ku ky raport nuk është

shumë poshtë vlerës 1, me përjashtim të Shqipërisë.

Analiza empirike mbi sistemin bankar të katër vendeve tregoi se bankat më të mëdha

shfaqen si më efiçente nga pikpamja e kostove krahasuar me bankat e vogla. Kjo

mund të sjellë sugjerimin se, në përgjithësi, bankat në rajon mund të përmirësojnë

kosto-efiçencën duke rritur përmasat e tyre. Për këtë mund të kryhen shkrirje apo

blerje të bankave më të vogla. Teorikisht, bankat me përmasa më të mëdha vërtet

rrisin mundësinë për përqëndrim më të madh të tregut, por nga ana tjetër, rritja e

përmasave përmes rritjes dhe të njësive të prodhimit krijon mundësitë për uljen e

kostove mesatare afatgjata, sidomos nëse firmat/bankat mund të përfitojnë nga

ekonomitë e shkallës. Në këtë aspekt, sikurse shprehen edhe Ross dhe Giustiniani

(2006), një politikë konkurruese që nxit rritjen e bankave dhe racionalizimin e

kostove, për shembull përmes shkrirjeve dhe blerjeve dhe/apo hyrjes së bankave

ndërkombëtare mund të ndihmojnë në përmirësimin e efiçencës së bankave.

Përgjithësisht, bankat e huaja me investitor strategjik paraqiten më efiçente,

megjithëse ky përfundim që vjen si rrjedhojë e rezultateve empirike konfirmohet për

bazën e të dhënave në përgjithësi nga të katër vende, por jo për Shqipërinë në veҫanti.

Në këtë aspekt, supozime të mundshme do të ishin se proceset liberalizuese dhe

rregulluese të cilat kanë mundësuar rritjen e investimeve të huaja në sektorin bankar, i

kanë bërë ato njëherësh më efiçente në termat e kostove. Në këtë kuadër, vazhdimësia

e proceseve reformuese në sistemet ekonomike të Ballkanit perëndimor do të mund të

krijonin një klimë më të favorshme edhe për performancën e sistemit bankar, si dhe

për rritjen e besueshmërisë nga investitorët e huaj në këtë fushë.

Konsolidimi i sektorit bankar mundet të kryhet përmes proceseve të orientuara nga

tregu më shumë sesa përmes masave rregulluese të tepërta, sikurse për shembull në

rastin e Shqipërisë, së fundmi, krijimi i një fondi me kontribute të vetë bankave.

Nisma të tilla do të duhet të konsiderohen të lidhura mirë me efektet që do të kishin në

strukturën e kostove të bankave si dhe mundësitë që ky fond të përmbushë mirë

funksionin për të cilin mund të krijohet.


105

Meqenëse gjetjet empirike përgjatë kësaj teme theksojnë rëndësinë e variablave të

mjedisit dhe veçanërisht të atyre makroekonomikë, kjo do të thotë se një stabilitet më

i lartë makroekonomik mbështet efiçencën e bankave të nivelit të dytë. Këtu do të

përfshihej edhe roli që ka progresi në reformat bankare në nxitjen e efiçencës së tyre i

matur me indeksin që prodhon BERZH. Përgjithësisht, këto gjetje empirike që

theksojnë rolin e faktorëve të mjedisit të brendshëm dhe të jashtëm në kosto-efiҫencën

e bankave gjithashtu konfirmojnë konsideratat për teori alternative ndaj asaj

tradicionale neoklasike mbi trajtimin e efiçencës së firmave dhe të bankave në mënyrë

të veçantë.

Lidhur me bankat që operojnë në Shqipëri, duke iu referuar strukturës së kostove dhe

nivelit të kosto-efiçencës, sugjerohet se këto mund të rishikojnë strukturën e çmimeve

të inputeve. Konkretisht, nivele relativisht të ulta të shpenzimeve për personelin

paraqesin rrezikun e shfaqjes së efiçencave që shpjegohen me teoritë manaxheriale të

firmës si dhe teoritë e sjelljes. Nëse menaxherët do të ndjekin interesat dhe

maksimizimin e dobisë së tyre më shumë sesa ato të bankave ku ata punojnë, kostot

mund të mos minimizohen. Për më tepër, ata mund të ndërmarrin veprime që

bashkëshoqërohen me fenomenin e rrezikut moral dhe eventualisht do të donin të

kontribuonin në rritjen e produkteve me kosto të lartë (si për shembull të kredive të

këqia). Megjithëse niveli i PBB për frymë në Shqipëri është sa 80% e mesatares së të

katër vendeve, shpenzimet për personelin (si raport ndaj totalit të aktiveve

përkatësisht) përafërsisht më pak se sa gjysma e mesatares mund të përcjellin

gjithashtu mesazhe mbi cilësinë e personelit të punësuar në banka. Për rritjen e

efiçencës së kostos është e rëndësishme ndërmarrja e proceseve rinovuese dhe hapja

ndaj rrugëve të reja të teknologjisë që duhet të pasqyrohet jo vetëm në aktivet

afatgjata materiale por edhe në përpjekje për të investuar në përmirësimin e

vazhdueshëm të kapitalit njerëzor.

Analiza e kryer, përveç vlerës së shtuar në këndvështrimin e studimit të kosto-

efiçencës së disa vendeve kryesore të Ballkanit perëndimor, shoqërohet edhe me

kufizime që rrjedhin kryesisht nga mos-plotësimi si duhet i kuadrit të faktorëve që


106

teorikisht dhe në mënyrë empirikie paraqiten me ndikim mbi strukturën e kostove të

bankave. Mungesa e të dhënave për variabla të ndryshëm në kohë të ndryshme

shkurtonte në mënyrë jo të rëndësishme edhe kampionin e studimit, por pa cënuar

përmbushjen e qëllimit kryesor dhe plotësimin e objektivave të studimit. Kjo krijon

edhe sfida për studime të mëtejshme në fushën e trajtuar.

Referencat B.Hoxha (Kurti)

107

REFERENCAT

Ariff, M. dhe Can, L. (2008), Cost and profit efficiency of Chinese banks: A non-

parametric analysis, China Economic Review, 19(2): 260-273

Aigner, D., Lovell, C., & Schmidt, P. (1976). Formulation and estimation of stochastic

frontier production function models: Rand Corp.

Altunba, Y., Gardener, E., Molyneux, P., & Moore, B. (2001). Efficiency in European

banking. European Economic Review, 45(10), 1931-1955.

Anayiotos, G., Toroyan, H., & Vamvakidis, A. (2010). The efficiency of emerging

Europe's banking sector before and after the recent economic crisis. Financial

Theory and Practice, 34(3), 247-267.

Augustine C. Arize and Ioannis N. Kallianotis and Krishna M. Kasibhatla and John

Malindretos and Luis Eduardo Rivera-Solis (2008) Archive Empirical evidence

on the relationships between concentration and protability in Latin American

banking, MPRA Munich Personal RePEc Paper, No. 34902, https://mpra.ub.uni-

muenchen.de/34902/

Barisitz, S. (2007). Banking in Central and Eastern Europe 1980-2006: From

Communism to Capitalism: Routledge.

Battese, G. E., & Corra, G. S. (1977). Estimation of a production frontier model: with

application to the pastoral zone of Eastern Australia. Australian Journal of

Agricultural and Resource Economics, 21(3), 169-179.

Berger, A. N. (1993). "Distribution-free"- estimates of efficiency in the US banking

industry and tests of the standard distributional assumptions. Journal of

Productivity Analysis, 4(3), 261-292.

Berger, A. N., & DeYoung, R. (1997). Problem loans and cost efficiency in commercial

banks. Journal of Banking & Finance, 21(6), 849-870.

Berger, A. N., & Humphrey, D. B. (1992). Measurement and efficiency issues in

commercial banking Output measurement in the service sectors (pp. 245-300):

University of Chicago Press.

Berger, A., & Humphrey, D. (1997). Efficiency of financial institutions: International

survey and directions for future research, European Journal of Operational

Research, 98(2), 175-212.

Berger, A., & Mester, L. (1997). Inside the black box: What explains differences in the

efficiencies of financial institutions? Journal of Banking & Finance, 21(7), 895-

947.

Berger, A.N. and Hannan, T.H. (1998). The efficiency cost of market power in the

banking industry: a test of the ‘quiet life’ and related hypotheses, Review of

Economics and Statistics 80, 454-465.

https://mpra.ub.uni-muenchen.de/34902/






108

Bokros, L. (2002). Financial Sector Development in Central and Eastern Europe.

Banking and Monetary Policy in Eastern Europe. The First Ten Years. Houdmills

and New York: Palgrave Publishing, 11-42.

Bonin, J., & Wachtel, P. (2003). Financial sector development in transition economies:

Lessons from the first decade. Financial Markets, Institutions & Instruments,

12(1), 1-66.

Bonin, J., Hasan, I., & Wachtel, P. (2005). Bank performance, efficiency and

ownership in transition countries. Journal of Banking & Finance, 29(1), 31-53.

Bonin, J., Hasan, I., & Wachtel, P. (2008). Banking in transition countries.

Bordeleau, Étienne and Christopher Graham, (2010), The impact of liquidity on bank

profitability, Bank of Canada Working Paper, No. 38.

Borovicka, J. (2007). Banking Efficiency and Foreign Ownership in Transition: Is

There Evidence of a Cream-Skimming Effect? CERGE-EI Working Paper.

Boyd, J. H., Levine, R. & Smith, B. D. (2001). The impact of inflation on financial

sector performance. Journal of monetary economics, 47, 221 – 248.

Brewster, D. (ed) 1997, Business Economics - Decision-making and the Firm, The

Dryden Press, London.

Charnes, A., Cooper, W., & Rhodes, E. (1978). Measuring the efficiency of decision

making units. European journal of operational research, 2(6), 429-444.

Cetkovic, P., (2011). Credit growth and instability in Balkan countries: the role of

foreign banks (No. 27).

De Haas, R., Van Lelyveld, I., (2006), Foreign banks and credit stability in Central and

Eastern Europe.A panel data analysis. Journal of banking and Finance, 30, 1927-

1952.

Demirguc-Kunt, A., & Levine, R. (2001). Financial structure and economic growth:

Perspectives and lessons. Financial structure and economic growth: A cross-

country comparison of banks, markets, and development, 3-14.

Demsetz, H. (ed) 1995, The Economics of the Business Firm: Seven Critical

Commentaries, Cambridge University Press, Cambridge; New York and

Melbourne.

Deprins, D., Simar, L., & Tulkens, H. (1984). "Measuring Labor-Efficiency in Post

Offices", in: Marchand, M.,Pestieau, P., & Tulkens, H. e.a. (eds), The

Performance of Public Enterprises: Concepts and Measurement. North Holland,

Amsterdam, 243-267.

Dobbs, L. (2000). Managerial Economics: Firms, Markets, and Business Decisions,

Oxford University Press, New York.

Escb, I.R.C., Ramon-Ballester, F., Pulst, D., Posch, M., Savelin, L., Manolov, S.,

Huljak, I., Kuhles, W., Jimborean, R., Papazoglou, C. and Oláh, Z., (2015).

Financial stability challenges in EU candidate and potential candidate countries


109

(No. 164). European Central Bank.

Farrell, M. J. (1957). The measurement of productive efficiency. Journal of the Royal

Statistical Society. Series A (General), 253-290.

Ferreira, C. (2012), Bank performance and economic growth: evidence from Granger

panel causality estimations, School of Economics and Management, Department

of Economics, University of Lisbon in its series Working Papers Department of

Economics, No. 2013/21.

Fries, S., & Taci, A. (2005). Cost efficiency of banks in transition: Evidence from 289

banks in 15 post-communist countries. Journal of Banking & Finance, 29(1), 55-

81.

Frisch, R. (1965). Theory of production: Rand, McNally & Company, Chicago.

Ghazouani, S. (2004), Does inflation impact on financial performance in the MENA

region? Journal of Banking and Finance, 423 – 442.

Goldberg, L. dhe Rai, A. (1996), The structure – performance relationship for European

banking, Journal of Bakning and Finance, 20: 745-771.

Goldsmith, R. W. (1969). Financial Structure and Development. New Haven, CT:Yale

University Press,.

Grigorian, D. and V. Manole (2002), “Determinants of commercial bank performance

in transition: An application of data envelopment analysis”, World Bank Policy

Research Working Paper 2850, June.

Grigorian, D., & Manole, V. (2006). Determinants of commercial bank performance in

transition: an application of data envelopment analysis. Comparative Economic

Studies, 48(3), 497-522.

Hasan, I., & Marton, K. (2003). Development and efficiency of the banking sector in a

transitional economy: Hungarian experience. Journal of Banking & Finance,

27(12), 2249-2271.

Hauvonen, J. J. (1970). Postwar Developments in Money and Banking in Yugoslavia

(Evolution de la monnaie et du système bancaire en Yougoslavie depuis la guerre)

(Evolución del sistema monetario y bancario de Yugoslavia en la posguerra). IMF

Staff Papers, 17(3), 563-601.

Havrylchyk, O. (2006). Efficiency of the Polish banking industry: Foreign versus

domestic banks. Journal of Banking & Finance, 30(7), 1975-1996.

Hermes, N., Nhung, V. T. H., 2010. The impact of financial liberalization on bank

efficiency: evidence from Latin America and Asia. Applied Economics, 42, 3351-

3365.

Hughes, J. dhe Mester, L. (2008) Efficiency in banking: Theory, practice and evidence,

Federal Reserve Bank of Philadelphia Research Department Working Paper, No.

08-1

https://ideas.repec.org/s/ise/isegwp.html





110

Huybens, E. & Smith, B. (1999). Inflation, financial markets and long run real activity.

Journal of Monetary Economics, 43, 283 – 315.

Isik, I., & Hassan, M. (2002). Technical, scale and allocative efficiencies of Turkish

banking industry. Journal of Banking & Finance, 26(4), 719-766.

Jemric, I., & Vujcic, B. (2002). Efficiency of banks in Croatia: A DEA approach.

Comparative Economic Studies, 44(2-3), 169-193.

Kasman, A. (2005). Efficiency and scale economies in transition economies: evidence

from Poland and the Czech Republic. Emerging Markets Finance and Trade,

41(2), 60-81.

Kasman, A., & Yildirim, C. (2006). Cost and profit efficiencies in transition banking:

the case of new EU members. Applied Economics, 38(9), 1079-1090.

Keren, M., & Ofer, G. (2002). Globalization and the role of foreign banks in economies

in transition: Leon Kozminski Academy of Entrepreneurship and Management.

Košak, M., Zajc, P., & Zorić, J. (2009). Bank efficiency differences in the new EU

member states. Baltic Journal of Economics, 9(2), 67-89.

Kraft, E. (2005). 22. Banking reform in South-East Europe: accomplishments and

challenges. European Economic Integration and South-East Europe: Challenges

and Prospects, 350.

Kraft, E., & Tirtiroglu, D. (1998). Bank Efficiency in Croatia: A Stochastic-Frontier

Analysis, Journal of Comparative Economics, 26(2), 282-300.

Kraft, E., Hofler, R., & Payne, J. (2002). Privatization, Foreign Bank Entry and Bank

Efficiency in Croatia: A Fourier-Flexible Function Stochastic Cost Frontier

Analysis.

Leibenstein, H. 1978, "On the Basic Proposition of X-efficiency Theory", The

American Economic Review, vol. 68, no. 2, pp. 328

Lovell, C. K. (1993). Production frontiers and productive efficiency. The measurement

of productive efficiency: techniques and applications,eds. H.O. Fried, C.A.K.

Lovell & S.S. Schmidt, Oxford University Press, New York; Oxford, 3-67.

Lucas, R. E. J. (1988). “On the mechanics of economic development”. Journal of

Monetary Economics, 22(1), 3-42.

Matousˇek, R., & Taci, A. (2004). Efficiency in banking: empirical evidence from the

Czech Republic. Economics of Planning, 37(3-4), 225-244.

McKinnon, R. I. (1973). Money and Capital in Economic Development. Washington,

D.C.: Brookings Institution Press.


111

Meeusen, W., & Van den Broeck, J. (1977). Efficiency estimation from Cobb-Douglas

production functions with composed error. International economic review, 435-

444.

Mehl, A., Vespro, C., & Winkler, A. (2006). 12. Financial sector development in

South-Eastern Europe: quality matters. Financial development, integration and

stability: evidence from central, eastern and south-eastern Europe, 186.

Mertens, A., & Urga, G. (2001). Efficiency, scale and scope economies in the

Ukrainian banking sector in 1998. Emerging Markets Review, 2(3): 292-308.

Nikiel, E., & Opiela, T. (2002). Customer type and bank efficiency in Poland:

Implications for emerging market banking. Contemporary Economic Policy,

20(3), 255-271.

Nitoi, M. Dhe Spulbar, C. (2015), An examination of banks’ cost efficiency in Central

and Eastern Europe, Procedia Economics and Finance, Other Essays. London:

Macmillan, 67-142.

Pagano, M. (1993). Financial markets and growth: an overview. European economic

review, 37(2), 613-622.

Pasiouras, F., Tanna, S. dhe Zopounidis, C. (2009), The impact of of banking

regulations on banks’ cost and profit efficiency: Cross-country evidence,

International Review of Financial Analysis, 18(5): 294-302.

Poghosyan, T. (2007). Banking Efficiency and Foreign Ownership in Transition: Is

There an Evidence of a Cream-Skimming Effect?

Poghosyan, T., & Kumbhakar, S. (2010). Heterogeneity of technological regimes and

banking efficiency in former socialist economies. Journal of Productivity

Analysis, 33(1), 19-31.

Radzic, J., & Yuce, A. Banking Development In The Former Yugoslavian Republics.

International Business & Economics Research Journal (IBER), 7(9).

Robinson, J. (1952). “The generalization of the general theory”, in The Rate of Interest,

Roselli, A. (2006). Italy and Albania: financial relations in the Fascist period (Vol.

29): IB Tauris.

Rossi, S., Schwaiger, M., Winkler, G., & Nationalbank, O. (2005). Managerial

behavior and cost/profit efficiency in the banking sectors of Central and Eastern

European countries: Oesterr. Nationalbank.

Samolyk, K. (1992). Bank performance and regional economic groqth: Evidence of a

regional credit channel, Federal Reserve Bank of Cleveland Working Paper, No.

9204.

Schumpeter, J. A. (1912). The Theory of Economic Development; translated by Redvers

Opie, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1934.


112

Sealey Jr, C., & Lindley, J. (1977). Inputs, outputs, and a theory of production and cost

at depository financial institutions. Journal of finance, 32(4): 1251-1266.

Šević, Ž., (Ed.) (2002). Banking Reforms in South-East Europe. Edward Elgar

Publishing.

Shaw, E. (1973). Financial Deepening in Economic Development. New York: Oxford

University Press.

Sherman, H. D., & Gold, F. (1985). Bank branch operating efficiency: evaluation with

data envelopment analysis. Journal of Banking & Finance, 9(2), 297-315.

Smirlockm M. (1985), Evidence on the (non) relationship between concentration and

profitability in banking, Journal of Money, Credit and Banking, 17(1): 69-83.

Staikouras, C., Mamatzakis, E., & Koutsomanoli-Filippaki, A. (2008). Cost efficiency

of the banking industry in the South Eastern European region. Journal of

International Financial Markets, Institutions and Money, 18(5), 483-497.

Tulkens, H. (1993). On FDH efficiency analysis: Some methodological issues and

applications to retail banking, courts, and urban transit. Journal of Productivity

Analysis, 4(1-2), 183-210.

Uchida, H. Dhe Satake, M. (2009), Market discipline and bank efficiency, Journal of

International Financial Markets Institutions and Money, 19(5): 792-802.

Wachtel, P. (2003). How much do we really know about growth and finance?

Economic review (Q1), 33-47.

Weill, L. (2003). Banking efficiency in transition economies. Economics of Transition,

11(3), 569-592.

Xu, Y., 2011. Towards a more accurate measure of foreign bank entry and its impact on

domestic banking performance: The case of China. Journal of Banking and

Finance, 35: 886–901.

Yiladirim, H. S., Philippatos, G. C., 2007. Efficiency of banks: recent evidence from

the transition economies of Europe, 1993–2000. European Journal of Finance,

13, 123-143.

Yildirim H.S. and G.C. Philippatos (2002), “Efficiency of banks: Recent evidence from

the transition economies of Europe, 1993 – 2003,” unpublished paper, University

of Tennessee, April.

Yildirim, H., & Philippatos, G. (2007). Efficiency of Banks: Recent Evidence from the

Transition Economies of Europe, 1993-2000. The European Journal of Finance,

13(2), 123-143.

Zajc, P., 2006. A Comparative Study of Bank Efficiency in Central and Eastern Europe:

The Role of Foreign Ownership. International Finance Review, 6, 117-156.

Bibliografi B.Hoxha (Kurti)

113

BIBLIOGRAFI

Allen, F. dhe Brealey, R. (1980). Principles of Corporate Finance, McGraw Hill.

Arun, T. G., & Turner, J. D. (2004). Corporate Governance of Banks in Developing

Economies: concepts and issues. Corporate Governance: An International

Review, 12(3), 371-377.

Berglof, E. dhe Roland, G. (1998). Soft Budget Constraints and Banking in Transition

Economies, Journal of comparative economics, 26(1): 18-40.

Bhattacharya, S. dhe Thakor, A.V. (1993). Contemporary Banking Theory, Journal of

Financial Intermediation, 3(1): 2-50.

Bikker, J. dhe Bos, J. (2008). Bank Performance: A Theoretical and Empirical

Framework for the Analysis of Profitability, Competition and Efficiency,

Routlege.

Boubakri, N., Cosset, J. C., Fischer, K., & Guedhami, O. (2005). Privatization and

bank performance in developing countries. Journal of Banking & Finance,

29(8), 2015-2041.

Boyd, J. H., & De Nicolo, G. (2005). The theory of bank risk taking and competition

revisited. The Journal of finance, 60(3), 1329-1343.

Brealey, R., Myers, S. C., Myers, S. (2003). Financing and risk management,

McGraw Hill.

Casu, B., Girardone, C. dhe Molyneux, P. (2006). Introduction to Banking, Prentice

Hall, London.

Choi, S., & Hasan, I. (2005). Ownership, governance, and bank performance: Korean

experience. Financial Markets, Institutions & Instruments, 14(4), 215-242.

Cook, W. D., Hababou, M., & Tuenter, H. J. (2000). Multicomponent efficiency

measurement and shared inputs in data envelopment analysis: an application to

sales and service performance in bank branches. Journal of productivity

Analysis, 14(3), 209-224.

Epure, M. dhe Lafuente, E. (2014). Monitorint bank performance in the presence of

risk, Graduate School of Economics, Barcelona University.

Fethi, M. D., & Pasiouras, F. (2010). Assessing bank efficiency and performance with

operational research and artificial intelligence techniques: A survey. European

Journal of Operational Research, 204(2): 189-198.

Fuentes, R. and C. Maquieria, (2000). Institutional Arrangements to Determine Loan

Repayment in Chile, IADB Working Paper R-374.

Galindo, A. and M. Miller, 2001, “Can Credit Registries Reduce Credit Constraints?

Empirical Evidence on the Role of Credit Registries in Firm Investment

Decisions,” mimeo, www.iadb.org/res/seminars?events.htm

Hart, O. D. (1988). Incomplete Contracts and the Theory of the Firm. Journal of Law,

Economics, & Organization, 4(1), 119-139.

Hays, F., De Lurgio, S. dhe Gilbert, A. (2009). Efficiency ratios and community bank

performance, Journal of Finance and Accountancy, 1(1): 1-15.

Bibliografi B.Hoxha (Kurti)

114

Holmstrom, B. R., & Tirole, J. (1989). The theory of the firm. Handbook of industrial

organization, 1, 61-133.

Laffont, J. J., & Martimort, D. (2009). The theory of incentives: the principal-agent

model. Princeton university press.

Levine, R., 2003. The Corporate Governance of Banks: A Concise Discussion of

Concepts and Evidence, Discussion Paper No. 3, Global Corporate Governance

Forum.

Micco, A., Panizza, U., & Yanez, M. (2007). Bank ownership and performance. Does

politics matter?. Journal of Banking & Finance, 31(1), 219-241.

Mullineaux, D. J., & Pyles, M. K. (2010). Bank marketing investments and bank

performance. Journal of Financial Economic Policy, 2(4), 326-345.Pi, L., &

Timme, S. G. (1993). Corporate control and bank efficiency. Journal of Banking

& Finance, 17(2), 515-530.

Dabla-Norris, E. dhe Floerkemeier, H. (2007). Bank efficiency and market structure:

What determines banking spreads in Armenia?, IMF Working Paper, No. 134.

Rhoades, S. A. (1998). The efficiency effects of bank mergers: An overview of case

studies of nine mergers. Journal of Banking & Finance, 22(3), 273-291.

Ross, K. and A. Giustiniani, (2006). Financial Intermediation in FYR Macedonia,

IMF Selected Issues SM/06/345, (Washington: International Monetary

Fund).

Stiglitz, J. and A. Weiss, (1981). Credit Rationing in Markets with Imperfect

Information, American Economic Review, 71, 393–410.

Stankevičienė, J., & Mencaitė, E. (2012). The evaluation of bank performance using a

multicriteria decision making model: a case study on Lithuanian commercial

banks. Technological and Economic Development of Economy, 18(1), 189-

205.Tobin, J. dhe Golub, S. (1998). Money, Credit and Capital, McGraw-Hill,

Boston.

Williamson, O. E. (2002). The theory of the firm as governance structure: from choice

to contract. The Journal of Economic Perspectives, 16(3), 171-195.

Yeh, Q. J. (1996). The application of data envelopment analysis in conjunction with

financial ratios for bank performance evaluation. Journal of the Operational

Research Society, 47(8), 980-988.

Anekse B.Hoxha (Kurti)

115

ANEKSE

Aneks 3.1 Variablat e përfshirë në modelin e kosto-efiçencës së bankave

Analiza e Kufirit Stokastik

Te perbashkata Modeli 1

Modeli

2 Variabla kontrollues

Variabl

a

Dummy

Outpu

t Inputet Inputet

Karakteri

stika të

bankave

Karakteri

stika të

Shteteve

Emri i bankës

Shteti D1

Viti

Pronësia D2

Aktivet (A)

Kapitali i vet (E)

Kosto totale (TC)

Depozita totale Y1

Kreditë totale (TL) Y2

Shpenzime për interesa/Fonde totale

Çmimi i

fondeve

(P1)

Çmimi i

fondeve

(P1)

Shpenzime totale jo interesa/Aktive

totale

Çmimi i

Inputev

e Jo-

Financi

are

(P2)

Shpenzime personeli/Aktive totale

Çmimi i

Punës

(P2)

Shpenzime të tjera operative/Aktive

afatgjata materiale

Çmimi i

Kapitalit

(P3)

Kapitali i vet/Aktive totale BSV1 Z1

Depozita totale/Fonde totale BSV2 Z2

Aktive likuide/ Fonde nga klientë dhe

fonde të tjera afat shkurtëra BSV3 Z3

Provigjone për kredi/Kredi totale BSV4 Z4

Kthimi nga aktivet (ROA) BSV5 Z5

PBB për frymë CSV1 Z6

Indeksi i BERZH CSV2 Z7

Inflacioni CSV3 Z8

Depozita/ km katror CSV4 Z9

Norma e interesit të depozitave CSV5 Z10


116

Aneks 3.2 Statistika Përshkruese mbi variablat në modelet e kosto – efiçencës

I gjithë kampioni prej 638 bankash për të katër shtetet

summarize inflrate depintrate gdp_c ebrd_index roa foreignstra domestpriv foreign tc

tc_ta td tl td_ta e_ta llp_gl ril_gl inte_totf nointe_ta pe_ta oe_fa

Variable | Obs Mean Std. Dev. Min Max

-------------+--------------------------------------------------------

inflrate | 638 6.902331 10.12937 -2.167 111.959

depintrate | 637 6.657582 6.206443 2.62 78.7

gdp_c | 638 4435.821 1588.193 870.1365 7335.897

ebrd_index | 638 2.782539 .341696 1 3

roa | 634 .4923111 4.64032 -43.477 28.735

-------------+--------------------------------------------------------

foreignstra | 638 .5971787 .4908502 0 1

domestpriv | 638 .2210031 .4152481 0 1

foreign | 638 .7257053 .4465082 0 1

tc | 632 62996.45 144900.2 283.3525 1648594

tc_ta | 632 9.931743 8.603881 1 82.47294

-------------+--------------------------------------------------------

td | 601 425058.1 589308.4 925.3084 3292927

tl | 629 365553.7 501909.3 0 3455613

td_ta | 601 65.54297 21.48395 .4382455 94.09019

e_ta | 634 21.38994 15.73308 2.839351 150.7123

llp_gl | 599 3.662097 8.121065 -61.08083 70.34319

-------------+--------------------------------------------------------

ril_gl | 576 9.77669 12.63345 .2819067 99.47

inte_totf | 633 3.360184 2.141034 .0168875 37.76224

nointe_ta | 631 7.360885 8.323624 .4154482 79.19852

pe_ta | 610 2.306009 2.452718 .012298 36.81419

oe_fa | 635 204.0727 381.7832 2.857143 4337.288

Kampioni prej 638 bankash i ndarë sipas shteteve: (1) Shqipëria; (2) Mali i Zi; (3)

Maqedonia; (4) Serbia.

. by country, sort : summarize inflrate depintrate gdp_c ebrd_index roa foreignstra

domestpriv foreign tc tc_ta td tl td_ta e_ta llp_gl ril_gl inte_totf nointe_ta pe_ta

oe_fa

--------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------------------------

-> country = 1


-------------+--------------------------------------------------------

inflrate | 118 2.770881 .7372493 1.681 4.03

depintrate | 118 6.20517 1.145039 4.2 8.54

gdp_c | 118 3552.187 1052.728 1193.5 4460.3

ebrd_index | 118 2.821525 .2449756 2.33 3

roa | 118 .6061038 1.517789 -5.517 2.875

-------------+--------------------------------------------------------

foreignstra | 118 .7033898 .458711 0 1

domestpriv | 118 .1355932 .343816 0 1

foreign | 118 .8644068 .343816 0 1

tc | 118 31258.03 32743.18 469.0568 152614

tc_ta | 118 6.322874 4.132943 2.743902 46.7145

-------------+--------------------------------------------------------

td | 118 471604.7 600828 2345.284 2715279

tl | 118 265127 295747.1 0 1284791

td_ta | 118 84.3488 7.581866 52.82879 94.09019

e_ta | 117 12.90874 9.154186 4.670457 85.65766

llp_gl | 115 1.553817 1.821764 -4.733728 8.438819

-------------+--------------------------------------------------------

ril_gl | 112 4.449424 3.80376 .2819067 18.5894

inte_totf | 118 3.339472 .7495939 .5898149 4.833331

nointe_ta | 118 3.13985 1.730721 .9146342 16.15237

pe_ta | 118 1.150522 .6485038 .5226992 6.399267

oe_fa | 118 100.7393 53.55307 2.857143 306.247


117

-> country = 2


-------------+--------------------------------------------------------

inflrate | 78 3.828641 2.286492 .5 8.8985

depintrate | 77 4.01948 .772632 2.9 5.08

gdp_c | 78 5758.073 1561.377 2783.712 7335.897

ebrd_index | 78 2.766538 .3210042 2 3

roa | 77 .8253377 2.308384 -11.29 4.097

-------------+--------------------------------------------------------

foreignstra | 78 .5641026 .4990834 0 1

domestpriv | 78 .1666667 .3750902 0 1

foreign | 78 .8076923 .3966644 0 1

tc | 77 22868.51 21357.38 1641.829 102150.2

tc_ta | 77 7.793283 2.268282 3.457844 15.05376

-------------+--------------------------------------------------------

td | 72 238002.3 271108.1 4672.897 1245694

tl | 77 247935.9 264954.5 6567.315 1350080

td_ta | 72 43.90113 34.09511 .4382455 92.05977

e_ta | 77 16.73052 9.46969 4.057349 39.47368

llp_gl | 74 2.819471 4.511781 -5.700483 32.14286

-------------+--------------------------------------------------------

ril_gl | 70 5.381371 4.787026 1.11 26.19

inte_totf | 77 2.937272 1.083219 .5154639 5.873309

nointe_ta | 77 5.390248 2.562113 1.686233 12.90323

pe_ta | 77 2.057199 1.947214 .012298 6.521739

oe_fa | 77 126.2257 60.83851 37.79528 310

-> country = 3


-------------+--------------------------------------------------------

inflrate | 163 2.602129 2.394217 -2.167 6.667

depintrate | 163 6.626503 1.953974 4.4 11.18

gdp_c | 163 3558.345 1174.671 1664.309 4940.953

ebrd_index | 163 2.841718 .1502327 2.7 3

roa | 162 .348648 4.097442 -31.946 5.673

-------------+--------------------------------------------------------

foreignstra | 163 .4907975 .5014559 0 1

domestpriv | 163 .2822086 .4514613 0 1

foreign | 163 .6319018 .4837745 0 1

tc | 159 21403.63 24973.1 283.3525 102071.7

tc_ta | 159 7.028549 3.354559 1 19.78915

-------------+--------------------------------------------------------

td | 140 311041.9 399855.2 1005.157 1645622

tl | 156 217585.1 305981.3 424.2281 1213400

td_ta | 140 69.27899 13.94115 9.949484 88.57104

e_ta | 161 24.29002 22.06632 2.839351 150.7123

llp_gl | 155 3.591762 8.203378 -10.49672 70.34319

-------------+--------------------------------------------------------

ril_gl | 135 11.35476 12.86346 1.67 99.47

inte_totf | 160 3.177562 2.970344 .0168875 37.76224

nointe_ta | 158 4.803576 3.238944 .4154482 19.24006

pe_ta | 162 2.555098 3.788184 .2419375 36.81419

oe_fa | 162 103.2404 128.9654 15.59792 933.6539

-> country = 4


-------------+--------------------------------------------------------

inflrate | 279 12.0213 13.52961 6.5 111.959

depintrate | 279 7.595161 9.071248 2.62 78.7

gdp_c | 279 4952.53 1514.11 870.1365 6701.774

ebrd_index | 279 2.73595 .4423032 1 3

roa | 277 .4352816 6.090579 -43.477 28.735

-------------+--------------------------------------------------------

foreignstra | 279 .6236559 .4853385 0 1


118

domestpriv | 279 .2365591 .425733 0 1

foreign | 279 .6989247 .4595497 0 1

tc | 278 111371.4 206583 717.1591 1648594

tc_ta | 278 13.71633 11.29398 1.443969 82.47294

-------------+--------------------------------------------------------

td | 271 513389.4 699159.8 925.3084 3292927

tl | 278 523791.2 645699.3 2465.277 3455613

td_ta | 271 61.17427 17.00526 6.855237 92.58661

e_ta | 279 24.55898 13.13997 5.031711 91.44022

llp_gl | 255 4.900169 10.1671 -61.08083 60.77954

-------------+--------------------------------------------------------

ril_gl | 259 12.44575 15.21171 .68 97.95

inte_totf | 278 3.59122 2.170813 .1509701 20.51191

nointe_ta | 278 11.15181 11.03356 1.30501 79.19852

pe_ta | 253 2.76116 1.771788 .4245483 13.84327

oe_fa | 278 328.254 542.276 5.832113 4337.288


119

Aneks 4. 1 Stata output mbi rezultatet e funksionit të kostove

xtfrontier lntc inflrate lndepintrate ln_gdp_c ebrd_index indexsqr roa foreignstra

lntd lnllp_gl ril_gl lnnl_ta ln_e_ta lnla_cstf inte_totf ln_pe_ta ln_oe_fa, tvd cost

Iteration 0: log likelihood = -280084.08 (not concave)



Iteration 3: log likelihood = -194.83811









Time-varying decay inefficiency model Number of obs = 453

Group variable: bank Number of groups = 59

Time variable: year Obs per group: min = 1

avg = 7.7

max = 13

Wald chi2(16) = 1208.92

Log likelihood = -168.59841 Prob > chi2 = 0.0000

------------------------------------------------------------------------------

lntc | Coef. Std. Err. z P>|z| [95% Conf. Interval]

-------------+----------------------------------------------------------------

inflrate | .0095645 .0063737 1.50 0.133 -.0029277 .0220567

lndepintrate | .1159401 .0612976 1.89 0.059 -.0042009 .2360812

ln_gdp_c | .549804 .1370379 4.01 0.000 .2812147 .8183934

ebrd_index | -.2815457 1.550891 -0.18 0.856 -3.321237 2.758145

indexsqr | .0052165 .2956269 0.02 0.986 -.5742016 .5846346

roa | .0028684 .0041413 0.69 0.489 -.0052484 .0109851

foreignstra | .0227087 .0654779 0.35 0.729 -.1056256 .151043

lntd | .5721266 .0427644 13.38 0.000 .48831 .6559432

lnllp_gl | -.0046504 .0147539 -0.32 0.753 -.0335675 .0242667

ril_gl | .0033135 .002281 1.45 0.146 -.0011572 .0077842

lnnl_ta | .0998285 .0783144 1.27 0.202 -.053665 .253322

ln_e_ta | .104653 .0521112 2.01 0.045 .0025169 .2067891

lnla_cstf | -.0883913 .0377358 -2.34 0.019 -.1623521 -.0144304

inte_totf | .0631204 .0110962 5.69 0.000 .0413722 .0848685

ln_pe_ta | .0238561 .0200779 1.19 0.235 -.015496 .0632081

ln_oe_fa | .3277587 .026342 12.44 0.000 .2761293 .379388

_cons | -4.164603 2.262812 -1.84 0.066 -8.599633 .270427

-------------+----------------------------------------------------------------

/mu | 1.056396 .236934 4.46 0.000 .5920135 1.520778

/eta | -.0169331 .0095615 -1.77 0.077 -.0356733 .001807

/lnsigma2 | -1.079671 .2109502 -4.12 0.000 -1.493126 -.6662158

/ilgtgamma | 1.104364 .3038432 3.63 0.000 .5088418 1.699885

-------------+----------------------------------------------------------------

sigma2 | .3397074 .0716614 .2246693 .5136486

gamma | .7510768 .0568067 .6245349 .8455198

sigma_u2 | .2551463 .0723327 .1133769 .3969158

sigma_v2 | .084561 .0063343 .072146 .0969761

------------------------------------------------------------------------------


120

Aneks 4. 2

xtfrontier lntc inflrate lndepintrate Serbia ln_gdp_c ebrd_index indexsqr roa

foreignstra lntd lntl lnllp_gl ril_gl lnnl_ta ln_e_ta lnla_cstf inte_totf nointe_ta,

ti cost



Iteration 2: log likelihood = 4.4272208










Time-invariant inefficiency model Number of obs = 470


Obs per group: min = 1

avg = 8.0

max = 14

Wald chi2(17) = 8720.32

Log likelihood = 10.742964 Prob > chi2 = 0.0000

------------------------------------------------------------------------------


-------------+----------------------------------------------------------------

inflrate | -.0053565 .0020815 -2.57 0.010 -.0094363 -.0012768

lndepintrate | .1190988 .0338638 3.52 0.000 .052727 .1854707

Serbia | .3689412 .0598306 6.17 0.000 .2516754 .4862069

ln_gdp_c | .279718 .0748136 3.74 0.000 .133086 .42635

ebrd_index | .2448922 .2871821 0.85 0.394 -.3179743 .8077587

indexsqr | -.0628385 .0645828 -0.97 0.331 -.1894185 .0637416

roa | -.0002979 .0028607 -0.10 0.917 -.0059047 .005309

foreignstra | .0076728 .0384249 0.20 0.842 -.0676386 .0829841

lntd | .160324 .0335412 4.78 0.000 .0945845 .2260636

lntl | .7039904 .0381407 18.46 0.000 .629236 .7787447

lnllp_gl | .0051428 .0103511 0.50 0.619 -.0151449 .0254305

ril_gl | -.0116251 .0016953 -6.86 0.000 -.0149477 -.0083024

lnnl_ta | -.4803636 .061414 -7.82 0.000 -.6007328 -.3599943

ln_e_ta | -.0674292 .0343512 -1.96 0.050 -.1347564 -.0001021

lnla_cstf | -.0193827 .0242322 -0.80 0.424 -.066877 .0281115

inte_totf | .041733 .0075384 5.54 0.000 .026958 .056508

nointe_ta | .0412559 .0016801 24.56 0.000 .037963 .0445488

_cons | -2.20238 12.13122 -0.18 0.856 -25.97913 21.57437

-------------+----------------------------------------------------------------

/mu | .7967384 12.10913 0.07 0.948 -22.93672 24.5302

/lnsigma2 | -2.633639 .0989921 -26.60 0.000 -2.82766 -2.439619

/ilgtgamma | -.536094 .2770516 -1.93 0.053 -1.079105 .0069171

-------------+----------------------------------------------------------------

sigma2 | .0718166 .0071093 .0591511 .0871941

gamma | .3690967 .0645154 .2536754 .5017293

sigma_u2 | .0265073 .0068295 .0131217 .0398928

sigma_v2 | .0453093 .0032129 .0390122 .0516065

------------------------------------------------------------------------------


121

. xtfrontier lntc inflrate lndepintrate Mali i Zi

ln_gdp_c ebrd_index indexsqr roa foreignstra lntd lntl

lnllp_gl ril_gl lnnl_ta ln_e_ta lnla_cstf inte_totf

nointe_ta, ti cost modeli 2 vjeter Iteration 0: log likelihood = -23.10263





Iteration 5: log likelihood = -.99595103







avg = 8.0

max = 14

Wald chi2(17) = 7823.52

Log likelihood = -.99284282 Prob > chi2 = 0.0000

------------------------------------------------------------------------------


-------------+----------------------------------------------------------------

inflrate | -.0030135 .0020904 -1.44 0.149 -.0071106 .0010836

lndepintrate | .133389 .0341034 3.91 0.000 .0665476 .2002304

Mali i Zi | -.2723886 .0883275 -3.08 0.002 -.4455074 -.0992698

ln_gdp_c | .4586762 .0804318 5.70 0.000 .3010328 .6163196

ebrd_index | .590744 .2876519 2.05 0.040 .0269566 1.154531

indexsqr | -.1704951 .0649417 -2.63 0.009 -.2977784 -.0432118

roa | .0002715 .0029008 0.09 0.925 -.0054139 .0059569

foreignstra | .0072079 .0411976 0.17 0.861 -.0735378 .0879536

lntd | .1433131 .0343852 4.17 0.000 .0759193 .2107068

lntl | .7313155 .0393414 18.59 0.000 .6542077 .8084233

lnllp_gl | .0103333 .0106367 0.97 0.331 -.0105142 .0311807

ril_gl | -.0114696 .0017629 -6.51 0.000 -.0149249 -.0080144

lnnl_ta | -.5205141 .0627548 -8.29 0.000 -.6435112 -.3975171

ln_e_ta | -.0228273 .033969 -0.67 0.502 -.0894053 .0437507

lnla_cstf | -.0246793 .024637 -1.00 0.316 -.072967 .0236085

inte_totf | .0406528 .0076674 5.30 0.000 .025625 .0556806

nointe_ta | .0422742 .001727 24.48 0.000 .0388894 .0456591

_cons | -3.647301 .8703447 -4.19 0.000 -5.353145 -1.941457

-------------+----------------------------------------------------------------

/mu | .7119765 .5354938 1.33 0.184 -.3375721 1.761525

/lnsigma2 | -2.466898 .1199119 -20.57 0.000 -2.701921 -2.231875

/ilgtgamma | -.1603985 .2836482 -0.57 0.572 -.7163388 .3955418

-------------+----------------------------------------------------------------

sigma2 | .0848477 .0101742 .0670766 .107327

gamma | .4599861 .0704579 .3281997 .597616

sigma_u2 | .0390288 .0102262 .0189857 .0590718

sigma_v2 | .0458189 .0032902 .0393702 .0522676


122

Aneks 4. 3

. summarize foreignstra tc tl td nlta intetotf nointeta

peta oefa eta llpgl roa rilgl gdpc ebrdindex depintrate

inflrate roa

Variable | Obs Mean Std. Dev. Min

Max

-------------+-------------------------------------------------------

-

foreignstra | 155 .7096774 .4553826 0

1

tc | 152 40106.17 125679 469.0568

1532575

tl | 151 640778.1 2339808 713

1.82e+07

td | 152 584096.6 686441.5 2345.284

2715279

nlta | 151 44.92379 16.20536 .313

87.505

-------------+-------------------------------------------------------

-

intetotf | 124 3.261809 .8229767 .4587954

4.833331

nointeta | 152 2.961072 1.607727 .9146342

16.15237

peta | 152 1.089375 .6008422 .4117481

6.399267

oefa | 152 113.6646 69.27318 2.857143

360.6813

eta | 152 12.93148 8.223498 4.670457

85.65766

-------------+-------------------------------------------------------

-

llpgl | 115 1.553817 1.821764 -4.733728

8.438819

roa | 152 .1706155 3.85248 -42.36234

2.875

rilgl | 149 5.768952 5.329127 .0240477

36.2162

gdpc | 143 3680.235 1003.877 1193.5

4589.6

ebrdindex | 143 2.852727 .2325401 2.33

3

-------------+-------------------------------------------------------

-

depintrate | 143 5.426643 2.003936 1.4

8.54

inflrate | 143 2.593455 .7755203 1.6

4.03

roa | 152 .1706155 3.85248 -42.36234

2.875


123

Aneks 4. 4 Statistika përshkruese mbi bankat në Shqipëri 2000-2016

. summarize foreignstra tc tl td nlta intetotf nointeta peta oefa eta llpgl roa rilgl

gdpc ebrdindex depintrate inflrate roa


-------------+--------------------------------------------------------

foreignstra | 155 .7096774 .4553826 0 1

tc | 152 40106.17 125679 469.0568 1532575

tl | 151 640778.1 2339808 713 1.82e+07

td | 152 584096.6 686441.5 2344.284 2715279

nlta | 151 44.92379 16.20536 .313 87.505

-------------+--------------------------------------------------------

intetotf | 124 3.261809 .8229767 .4587954 4.833331

nointeta | 152 2.961072 1.607727 .9146342 16.15237

peta | 152 1.089375 .6008422 .4117481 6.399267

oefa | 152 113.6646 69.27318 2.857143 360.6813

eta | 152 12.93148 8.223498 4.670457 85.65766

-------------+--------------------------------------------------------

llpgl | 115 1.553817 1.821764 -4.733728 8.438819

roa | 152 .1706155 3.85248 -42.36234 2.875

rilgl | 149 5.768952 4.329127 .0240477 36.2162

gdpc | 143 3680.235 1003.877 1193.5 4589.6

ebrdindex | 143 2.852727 .2325401 2.33 3

-------------+--------------------------------------------------------

depintrate | 143 4.426643 2.003936 1.4 8.54

inflrate | 143 2.593455 .7755203 1.6 4.03

roa | 152 .1706155 3.85248 -42.36234 2.875


124

Aneks 4. 5 Stata output i modelit të vlerësimit të kostove për bankat në Shqipëri

xtfrontier lntc inflrate lndepintrate lngdpc ebrdindex roa foreignstra lntd lnnlta

lnllpgl rilgl lneta intetotf nointeta, ti cost

Iteration 0: log likelihood = 86.489658 (not concave)





















avg = 7.9

max = 13

Wald chi2(13) = 9609.47


------------------------------------------------------------------------------


-------------+----------------------------------------------------------------

inflrate | .0087158 .0141889 0.61 0.539 -.019094 .0365256

lndepintrate | .0086276 .0794966 0.11 0.914 -.1471829 .1644382

lngdpc | -.1001607 .1098589 -0.91 0.362 -.3154801 .1151588

ebrdindex | .3712378 .1493823 2.49 0.013 .078454 .6640216

roa | -.0027585 .011213 -0.25 0.806 -.0247354 .0192185

foreignstra | -.0130244 .0455808 -0.29 0.775 -.1023612 .0763124

lntd | .9453649 .0204865 46.15 0.000 .9052121 .9855177

lnnlta | -.0674726 .0377296 -1.79 0.074 -.1414212 .0064761

lnllpgl | -.016641 .0138877 -1.20 0.231 -.0438604 .0105784

rilgl | -.0052456 .0036253 -1.45 0.148 -.0123511 .00186

lneta | .107794 .0396357 2.72 0.007 .0301095 .1854785

intetotf | .1082973 .0182535 5.93 0.000 .072521 .1440736

nointeta | .0751126 .01042 7.21 0.000 .0546897 .0955354

_cons | -2.954028 .5518951 -4.35 0.000 -4.035723 -1.872334

-------------+----------------------------------------------------------------

/mu | -1.972407 23.32705 -0.08 0.933 -47.69259 43.74778

/lnsigma2 | -1.574262 10.2095 -0.15 0.877 -21.58451 18.43599

/ilgtgamma | 3.269562 10.57419 0.31 0.757 -17.45547 23.99459

-------------+----------------------------------------------------------------

sigma2 | .2071604 2.115004 4.23e-10 1.02e+08

gamma | .9633697 .3731472 2.63e-08 1

sigma_u2 | .1995721 2.114824 -3.945408 4.344552

sigma_v2 | .0075883 .0011647 .0053055 .0098711

------------------------------------------------------------------------------


125

Aneks 4. 6 Lista e Bankave që operojnë në Shqipëri – pjesë e modelimit të

kosto-efiçencës

Numër Banka

1 Raiffeisen Bank Albania

2 Banka Kombetare Tregtare Sh.S.-National Commercial Bank

3 Intesa Sanpaolo Bank Albania

4 Tirana Bank SA-Banka e Tiranes Sh.A.

5 Credins Bank Sh.A

6 ProCredit Bank (Albania) Sh.A

7 Banka Societe Generale Albania Sh.A

8 Emporiki Bank - Albania SA

9 Italian-Albanian Bank-Banca Italo Albanese/ Banka Italo Shqiptare

10 Union Bank Sh.A.

11 National Bank of Greece

12 International Commercial Bank-Banka Tregtare Nderkombetare

13 Veneto Banka Sh.A.


126

Aneks 4. 7 Stata output i modelit të vlerësimit të kostove për bankat në Shqipëri

xtfrontier lntc lndepintrate foreignstra lntd lntl lneta intetotf lnpeta lnoefa,

ti cost










avg = 9.3

max = 14

Wald chi2(8) = 11138.38


------------------------------------------------------------------------------


-------------+----------------------------------------------------------------

lndepintrate | .1142498 .0392358 2.91 0.004 .0373489 .1911506

foreignstra | .0816039 .033586 2.43 0.015 .0157765 .1474313

lntd | .9098799 .0171365 53.10 0.000 .8762929 .9434669

lntl | .0176653 .0105077 1.68 0.093 -.0029293 .03826

lneta | .1201481 .0241523 4.97 0.000 .0728105 .1674858

intetotf | .0987113 .0137967 7.15 0.000 .0716702 .1257524

lnpeta | .3483572 .0324441 10.74 0.000 .2847679 .4119465

lnoefa | .110579 .0151514 7.30 0.000 .0808827 .1402752

_cons | -3.345618 .201161 -16.63 0.000 -3.739886 -2.951349

-------------+----------------------------------------------------------------

/mu | .147365 .0790674 1.86 0.062 -.0076042 .3023342

/lnsigma2 | -4.06839 .4774593 -8.52 0.000 -5.004193 -3.132587

/ilgtgamma | .7873965 .7147694 1.10 0.271 -.6135257 2.188319

-------------+----------------------------------------------------------------

sigma2 | .0171049 .0081669 .0067098 .0436048

gamma | .687272 .1536248 .3512554 .8991956

sigma_u2 | .0117557 .0081698 -.0042569 .0277683

sigma_v2 | .0053492 .0007308 .0039169 .0067814

------------------------------------------------------------------------------


127

Aneks 4. 8 Kosto efiçenca sipas bankave që operojnë në Shqipëri në pikë përqindje

Banka 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

1 0.914 0.914 0.913 0.913 0.914 0.914 0.913

2 0.892 0.893 0.896 0.899 0.901 0.903 0.906 0.909 0.909 0.91 0.911 0.912 0.912 0.912

3 0.906 0.908 0.908 0.907 0.907 0.907 0.907 0.900

4 0.882 0.887 0.89 0.893 0.896 0.896 0.9 0.904 0.905 0.905 0.905 0.905 0.905 0.906

5 0.897 0.9 0.901 0.903 0.904 0.905 0.906

6 0.862 0.874 0.88 0.886 0.894 0.894 0.897 0.899 0.902 0.902 0.901 0.9 0.9 0.9

7 0.894 0.9 0.901 0.902 0.901 0.902 0.903 0.903

8 0.858 0.866 0.867 0.877 0.883 0.89 0.896 0.897 0.895 0.897 0.897 0.896

9 0.881 0.882 0.883 0.884 0.886 0.887

10 0.864 0.881 0.882 0.891 0.893 0.893 0.896 0.897

11 0.882 0.885 0.901 0.9 0.9 0.9

12 0.835 0.856 0.864 0.867 0.876 0.876 0.881 0.882 0.884 0.884

13 0.872 0.876 0.882 0.885 0.889 0.892 0.891 0.889 0.887

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË … · i universiteti i tiranËs fakulteti i ekonomisË departamenti i kontabilitetit disertacion pËr mbrojtjen e gradËs shkencore

Documents