UNIVERSITETI "HASAN PRISHTINA" PRISHTINËS FAKULTETI EKONOMIK PËR TË GJITHA DEP. Dr.sc. Armand Krasniqi – Prof. asoc. Një pjesë e leksioneve plotësuese për vitin akademik 2013 – 2014 semestri pranveror (Këto të dhena duhet t’i trajtoni vetëm si informata plotësuese dhe nga ju kërkohet që lidhur me literature që duhet të përdorët gjithësesi t’i përmbaheni programit të lendës) Prishtinë, Shkurt - 2014
191
Embed
UNIVERSITETI HASAN PRISHTINA PRISHTINËSarmandi.info/ekonomik/2014/02.2014/Ligjerata.pdf · 2. E drejta biznesore ndërkombëtare si disiplinë shkencore - Lënda E drejta biznesore
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
UNIVERSITETI "HASAN PRISHTINA"
PRISHTINËS
FAKULTETI EKONOMIK
PËR TË GJITHA DEP.
Dr.sc. Armand Krasniqi – Prof. asoc.
Një pjesë e leksioneve plotësuese për vitin akademik 2013 – 2014 semestri pranveror
(Këto të dhena duhet t’i trajtoni vetëm si informata plotësuese dhe nga ju kërkohet që lidhur
me literature që duhet të përdorët gjithësesi t’i përmbaheni programit të lendës)
Prishtinë, Shkurt - 2014
2
HYRJA
1. Lënda e drejta biznesore ndërkombëtare është disipline mësimore -
E drejta biznesore ndërkombëtare është emërtimi për një lëndë të veçantë e cila, në përputhje me
programin mësimor, ligjërohet në Fakultetin Ekonomik të UP – së me qëllim të mësimit dhe edukimit të
ekonomistëve të cilët studiojnë në këtë institucion. Lënda E drejta biznesore ndërkombëtare studion
aspektet dhe pikëpamjet juridike ndërkombëtare lidhur me tregtinë, rregullimit të marrëdhënieve juridike
ndërkombëtare, institucioneve të rëndësishme ndërkombëtare, marrëdhënieve biznesore ndërkombëtare,
aktet e rëndësishme juridike ndërkombëtare, etj, të gjitha këto analizuar nga aspekti i akteve juridike të
cilat kanë rëndësi të veçantë rregullative ndërkombëtare.
2. E drejta biznesore ndërkombëtare si disiplinë shkencore -
Lënda E drejta biznesore ndërkombëtare gjithnjë e më shumë është duke u ndarë ne vete si
disiplinë e veçantë shkencore. Kjo lëmi është e kombinuar nga lëmi të caktuara juridike dhe zbatohet nga
norma juridike të shumë degëve të së drejtës: drejtës materiale biznesore (tregtare), drejtës
ndërkombëtare publike, drejtës ndërkombëtare private, etj,. Kjo pozitë e lëndës, natyrisht i ka edhe
dobësitë e veta pikërisht nga pikëpamja e ndarjeve të normave të saja juridike në të drejtën
ndërkombëtare apo në të drejtën e brendshme - të ndonjë vendi të caktuar, mendimtarët e ndarjes së e
drejta biznesore ndërkombëtare konsiderojnë se autonomia e një ndarje të këtillë është pikërisht nevojë
e jetës praktike biznesore ndërkombëtare.. Kështu, zbatimi për qëllim të realizimit të punëve të cilat i lidh
shteti në cilësi të tregtarit (punët ex iure gestionis), me ndërmarrje dhe korporata multinacionale në një
anë dhe marrëdhëniet e caktuara juridike - tregtare në mes të ndërmarrjeve dhe korporatave
multinacionale në anën tjetër, në një formë paraqesin bazën e hulumtimit ndërkombëtar të kësaj lënde.
Më tutje, konsiderojmë se është e nevojshme që shqyrtimi i gjithanshëm i karakterit të nocioneve të së
drejtës ndërkombëtare publike me të cilat rregullohet tregtia ndërkombëtare (regjimi i përgjithshëm i
shtetit, në cilësi të tregtarit, lidhur me lidhjen e kontratave ndërkombëtare , dhe rregulloret në bazë te të
cilave shteti i përcakton mënyrën e pjesëmarrjes së subjekteve ekonomike në tregtinë ndërkombëtare)
dhe ajo duhet të jetë lëndë shqyrtimi nga lëndë e drejta biznesore ndërkombëtare.
3. Kuptimi i lëndës
Kuptimi i lëndës e drejta biznesore ndërkombëtare konkretisht përfshinë ne vete marrëdhëniet
biznesore që zhvillohen dhe rregullohen juridikisht në planin ndërkombëtare. E drejta biznesore
ndërkombëtare studiojnë aspektet e së drejtës së zhvillimit të biznesit ndërkombëtar dhe atë në
pikëpamje të qarkullimit të lirë të njerëzve, mallrave, shërbimeve dhe kapitalit që bazën e vet e fitojnë në
kuadër të akteve – konventave ndërkombëtare në ekonomi dhe turizëm. Edhe më sipër kemi potencuar
se e drejta biznesore ndërkombëtare nuk është lëmi e pavarur në kuadër të një sistemit të caktuar
juridik. Por, çdo veprimtari individuale ekonomike apo çdo veprimtari tregtare me mallra të caktuara
automatikisht përmban në vete edhe një numër të madh marrëdhëniesh juridike të cilat kanë efekte të
ndryshme të cilat janë në interakcion të vazhdueshëm. Konsiderojmë se në të drejtën tonë thuhet se e
drejta biznesore ndërkombëtare së bashku me të drejtën biznesore janë lëmë dinamikë të rregulluara me
akte juridike konkrete ndërkombëtare që shërbejnë për përmbushjen e nevojave praktike të tregtisë dhe
sferës së shërbimeve ndërkombëtare. Nevojat bashkëkohore të ekonomisë në kushtet bashkëkohore
kërkojnë ndryshime të shpejta dhe cilësore në rregullimin e këtyre çështjeve.
3
E drejta biznesore ndërkombëtare në pikëpamje juridik i rregullojnë këto aspekte: shitjen
ndërkombëtare të mallrave, transportin e mallrave, sigurimin e mallrave nga humbja dhe shkatërrimi,
financimin dhe pagesën e mallrave, zgjedhjen e kontesteve eventuale që lindin nga këto marrëdhënie,
etj,. Karakteristikë e të drejtës biznesore ndërkombëtare është standardizimi respektivisht unifikimi i
normave dhe rregullave juridike në planin ndërkombëtar. Pasi që ekzistojnë shumë marrëdhënie juridike
të cilat në këtë raste kombinohet në punë të caktuara ekonomike automatikisht ekziston nevoja e
harmonizimit ndërkombëtar dhe unifikues të së drejtës. Ekskluzivisht funksionalizimi dhe unifikimi i të
drejtës materiale mund t’i përmbush nevojat e pritura në planin e ambientit të së drejtës gjë që në
kuadër të këtij aktiviteti e drejta biznesore ndërkombëtare ka rol të rëndësishëm.
4. Lënda
Lëndë e e drejta biznesore ndërkombëtare mund të shqyrtohet si në kuptim të ngushtë ashtu dhe
në atë të gjerë. Në kuptim e ngushtë, lënda e drejta biznesore ndërkombëtare trajton të gjitha ato
marrëdhënie juridike të cilat i referohet rregullave të së drejtës ndërkombëtare private. Në këtë kuptim e
drejta biznesore ndërkombëtare nuk është lëmi e pavarur nga e drejta ndërkombëtare private por vetëm
një pjesë e zhvilluar e së drejtës së përditshmërisë, e themeluar nga nocionet dhe kuptimet të cilat janë
të ndërlidhura me tregtinë ndërkombëtare të mallrave dhe shërbimeve e që në instancë të fundit janë të
rregulluara me normat juridike të së drejtës ndërkombëtare private. Në kuptimin e gjerë, e drejta
biznesore ndërkombëtare i studiojnë tërësinë e marrëdhënieve juridike që janë të rregulluara me të
drejtën ndërkombëtare publike. Në këtë kuptim lëndën e drejta biznesore ndërkombëtare e përbëjnë
normat juridike që:
Rregullojnë kuptimin e tregtisë së lirë në mes të shteteve duke e liberalizuar tregtinë. Formalisht
është e bazuar në norma nacionale (regjimin e investimeve të huaja, regjimin e tregtisë me
jashtë, doganave, etj,) dhe kontrata ndërkombëtare (kontrata bilaterale për trajtimin e
investimeve të jashtme, investime të jashtme, marrëveshjeve të përgjithshme për dogana dhe
tregtinë, etj), dhe
Rregullimin e organizatave ndërkombëtare dhe atë: organizatave ndërkombëtare të karakterit
ndërkombëtar të cilat i formojnë shtetet (Fondi Monetar Ndërkombëtar) dhe organizatave jo
qeveritare ndërkombëtare – asociacioneve të përfaqësuesve të profesioneve. Konsiderojmë se
doktrina jonë shkencore lidhur me lëndën konventat në ekonomi dhe turizëm e përdorë që t’i
operacionalizojë veprimet dhe aktivitete për pjesëmarrje në proceset ekonomike – tregtare të
Kosovës me vendet tjera në regjin dhe me gjerë.
4
DISA INFORMACIONE THEMELORE SE CKA ËSHTË BIZNESI NDËRKOMBËTAR DHE
KUADRI NORMATIV I RREGULLIMIT TË TIJ
Biznesi ndërkombëtar ose sic shpesah përdoret edhe termi tregtia e jashtme, si këmbim i mallrave,
shërbimeve, kapitalit dhe të drejtave intelektuale personale ndërmjet rezidenteve në vende të ndryshme,
mund të definohet në shumë aspekte. Varësisht e nga përfshirja e këmbimit dallohet tregtia e jashtme në
kuptim më të gjere dhe më të ngushtë. Tregtia e jashtme në kuptimin më të ngushtë, përfshin
qarkullimin e mallrave ndërmjet rezidenteve prej shteteve të ndryshme, gjersa tregtia e jashtme në
kuptim ma të gjere , përveç qarkullimit të mallrave përfshin dhe qarkullimin e shërbimeve me kapital, me
force punuese, bartje të informatave etj. Në baze kësaj, varësisht prej mjetit të këmbimit në tregtinë e
jashtme dallohen : këmbimi ndërkombëtar i mallit, këmbimi ndërkombëtar i shërbimeve, lëvizjet
ndërkombëtare të kapitalit (dobive) dhe lëvizja ndërkombëtare e forcës punuese.
Këmbimi ndërkombëtar i mallit- paraqitet si një nga llojet më të vjetra të këmbimit në tegetin e jashtme.
Sipas disa autoreve, tregtia e jashtme me mallra është më e vjetër se sa tregtia e brendshme e mallrave.
Fiset në bashkësinë primitive , më pare ndërmjet veti i kanë këmbyer prodhimet e natyrës dhe tepricat
prej prodhimit të tyre, dhe me pastaj ka filluar këmbimi ndërmjet anëtareve të fisit. Me paraqitjen e
kapitalizmit janë krijuar kushte për zhvillimin e tregtisë bashkëkohore, dhe në kornizën e tyre edhe tregtia
bashkëkohore e jashtme. Vlera e këmbimit të mallit shënon rritje permanente edhe pse në dekadat e
fundit të shek. XX arrin deri në zvogëlimin relativ në pjesëmarrjen e saj në tregtinë botërore.
Këmbimi i shërbimit ndërkombëtar – përfshin këmbimin e shërbimeve transportuese, shpedicionit,
sigurimit, shëndetësisë, arsimimit, bankare, turistike dhe lloje të tjera ndërmjet rezidenteve të vendeve të
ndryshme. Në kushte bashkëkohore është vërejtur rritje e shpejte në tregtinë e shërbimeve botërore, për
çka dhe pjesëmarrje e tyre në tregtinë botërore në mënyre rapide rritet.
Lëvizja ndërkombëtare e kapitalit - analizohet si lëvizje ndërkombëtare e kapitalit në të holla (para) dhe
transferi ndërkombëtar i teknologjisë. Lëvizja ndërkombëtare e kapitalit në para përfshinë marrjen e
kredive nga jashtë dhe dhënien e kredive personave të jashtëm; investimet e pronës vendore jashtë dhe
investimet e jashtme të pronës në vend,etje. Me transfer ndërkombëtare të teknologjisë nënkuptojmë
mbartjen e diturive dhe aftësive të lidhura me veprime të caktuara prodhuese prej një vendi në tjetrin.
Lëvizja ndërkombëtare e forcës punuese- përfshinë punësimin rezidenteve prej një vendi në tjetrin.
Varësisht nga kahja e lëvizjes se mjetit të tregtisë në tregtinë e jashtme, dallohen tri transaksione
kryesore : importi,eksporti dhe transporti.
Import i- paraqet transaksionin ku subjekti vendas blen mallra, ose furnizohet me shërbime, kapital dhe
të drejta prej pronës intelektuale, përderisa partneri i jashtëm paraqitet si shitës ose ofrues i të njëjtave.
Eksporti - paraqet transaksion ku subjekti vendas ( në rolin e shitësit) subjektit të jashtëm (blerësit), i
shet ose i ofron shërbime, kapital dhe të drejta nga prona intelektuale.
Transiti - përgjithësisht paraqitet si transaksion neutral në tregtinë e jashtme. D.m.th. Nuk bëhet fjale
për këmbim direkt ndërmjet subjekti të brendshëm dhe të jashtëm. Transporti (mbartja) është
transaksion me të cilën një mall, në rrugën e vet prej të shitësi në njërën deri të blerësi në vendin e dytë
kalon nëpër territorin e vendit të vet.
5
Zhvillimi i prodhimit botëror , në kushte të mundësive të kufizuara për mbrojtjen e gjithanshme në të
gjitha kushtet e nevojshme të ekonomisë individuale nacionale ( si në anenë e ofertës, ashtu edhe në
anën e kërkesës, në thelb ndikon në zhvillimin më të shpejtë të tregtisë së jashtme.
Tregtia e jashtme paraqet veprimtari komplekse e cila karakterizohet me specifika signifikative në
raport me tregtinë e brendshme. Specifikimi i tregtisë së brendshme në raport me atë të jashtmen nuk
buron vetëm në dallimet e madhësisë së tregut dhe në preferencat e hargjuesëve, por edhe nga dallimet
në sistemet ekonomiko- shoqëror ndërmjet vendeve të ndryshme. Në atë kornize theksohen dallimet e
politikes nacionale të vendeve partnere në sferën e sistemit të tregtisë se jashtme, sistemi valutor,
sistemi i marrëdhënieve kreditore me vendet e jashtme, sistemi fiskal etj. Njëkohësisht; këmbimi në
përgjithësi, kryhet në bazë jo ekuivalente ku ndodh ndarja jo proporcionale e tepricës se vlerës
ndërmjet subjekteve në këmbim, gjegjësisht derdhjen e të ardhurave (njëri fiton,tjetri humb ose njëri
fiton më shumë se tjetri nga rezultatet e mundit të bëre, të tanishëm dhe të kaluar). Ndarja jo e drejtë në
tepricën e vlerës ka efekte të ndryshme ndaj ekonomisë nacionale gjatë këmbimit të mallrave dhe
shërbimeve në tregtinë e brendshme dhe atë të jashtme.
Ndarja e tepricës së vlerës ndërmjet subjekteve të tregtisë së brendshme kryhet në kornizën e ekonomisë
nacionale. Jo suksesi i veprimtarisë së një subjekti vendore paraqet veprimtari të suksesshme të subjekt
tjetër vendore.,d.m.th. teprica e vlerës mbetet në kornizën e ekonomisë nacionale. Demet e shkaktuara
nga realizimi jo i suksesshëm i punëve të tregtisë se jashtme, ndikojnë jo vetëm në subjektin ekonomik
të vendit por edhe jo sukses i ekonomisë nacionale. Jo suksesi i tregtisë jashtme, përveç se sjelle
zvogëlimin e të hyrave të subjektit të vendit, por shkakton dhe derdhje të përhershme jashtë vendit të
një pjese të tepricës të vlerës i realizuar në ekonominë nacionale. Pasojat në ketë situate sjellin prishjen
e marrëdhënieve të pozitave në bilancin tregtar por dhe dobësimin e fuqisë ekonomike të vendit, por
edhe negativisht ndikon mbi pamjen e shtetit në bote.
Subjektet të cilët merren me tregtinë e jashtme e paraqesin ekonominë nacionale në nivel
ndërkombëtar dhe botëror, pra nga këtu del obligimi i ekonomik dhe moral i tyre, për të ruajtur
autoritetin e vendit të tyre. Nga specifikat e tregtisë se jashtëm , shikohet edhe kampaktiteti prej kryerjes
efikase të saj. Subjektet të cilat merren me tregtinë e jashtme, me qellim qe të kryejnë pune efikase dhe
rentabile duhet të mbërrin konkurrim ndërkombëtar, për paraqitje (debutim) në treg. Ata duhet mire ti
njohin dispozitat për rregullimin e tregtisë se jashtme dhe atë si ato nacionale ashtu dhe ata qe zbatohen
në vendet e partnereve afarist. Ky lloj kompaktiviteti kushtëzohet për të arritur shkalle të lartë të
pajisjes teknike dhe ekipimit kadrovike nga ana e subjekteve në tregtinë e jashtme. Realizimi i dobive
potenciale nga tregtia e jashtme në çdo ekonomi nacionale, si dhe mos lejimi i pjesës se tepricës se
vlerës, gjithmonë të derdhet në vendet e jashtme , paraqet sfide për qeverinë e shtetit, me çka
arsyetohet involvimi i saj në rregullimin e rrjedhave në ketë sfere. Shteti nëpërmjet sjelljes se masave
dhe instrumenteve të politikes mbrojtëse është i tenton të ndikoj në përmirësimin e pozitës se subjekteve
vendore dhe në tregtinë e jashtme por edhe në tregun e vendit, si dhe në tregjet ndërkombëtare.
DOBITË NGA TREGETIA E JASHTME
Shpërndarja jo proporcionale e resurseve natyrore dhe disponimi jo i njëjte me të gjitha resurset e
domosdoshme në vendet e ndryshme, nuk mundësojnë organizimin e prodhimit vendor për plotësimin e
nevojave të kërkesës vendore. Nga ky aspekt meqenëse resurset nacionale prodhuese janë të kufizuara
ndikojnë jo vetëm në pamundësinë të organizojnë prodhimtari vendore por edhe në pamundësinë për
6
përdorim racional të tyre. Parakushte themelore për përdorim racional të resurseve prodhuese vendore
paraqet importi të inputeve prodhuese të cilat janë mungojnë në ekonominë nacionale.
Ekzistenca dhe zhvillimi i një numri të madhe të degëve ekonomike të ekonomive nacionale është i
kushtëzuar nga plasmani i prodhimeve të tyre në tregjet e jashtme. Subjektet ekonomike duke i përcjelle
principet ekonomike të ekonomizimit tentojnë të arrin shpenzime me të ultë për njësi produkti. Çmimi me
i ulet i prodhimit për njësi produkti realizohet nëpërmjet përdorimit racional të shpenzimeve variabile, por
edhe me zvogëlimin e shpenzimeve fikse për njësi produkti, që arrihet vetëm ndërmjet shkalles se
angazhimit gjegjësisht me realizimin e vëllimit me të madhe të prodhimtarisë. Por , tregjet e vendit në
përgjithësi janë të kufizuar ta absorbojnë vëllimin e zmadhuar të prodhimtarisë, dhe vetëm me plasman
në tregjet e jashtme shikohet fitimi i vëllimit me të madhe prodhues. Kjo posaçërisht vlen për vendet e
vogla, të cilat ballafaqohen faktorë prodhues të kufizuar dhe fuqi absorbuese të kufizuar në tregun e
vendit janë të detyruara një pjese të madhe prej bruto produktit vendore ta këmbejnë me vendet e
jashtme dhe në të njëjtën kohe tregtinë e jashtme ta llogaris si dege kryesore e zhvillimit ekonomik të
tyre.
Pasuritë natyrore gjatë kohe llogariteshin si force lëvizëse të zhvillimit ekonomik të një vendi. Por sot
duke mos e nënçmuar rolin e tyre në kushte të internacionalizimit të prodhimtarisë rendësi me të madhe
për zhvillimin fiton dijenia, për parimin tekniko-teknologjik , informatat etj. Parakushtet bashkëkohore të
zhvillimit detyrojnë investime të mëdha për arsim, për hulumtime shkencore ,për marketing etj, qe mund
të jenë racionale vetëm për prodhimtari masovike dhe orientuar për eksport. Duke pasur parasysh se
vetëm vendet e zhvilluara mund të ndajnë mjete për investim në shkence dhe hulumtime zhvillimore,
subjektet e tyre në tregjet ndërkombëtare në përgjithësi paraqiten si eksportues të shpikjeve tekniko-
teknologjike, ndërsa subjektet ekonomike prej vendeve në zhvillim paraqiten si importues të tyre. Tregtia
e jashtme në vendet e vogla në zhvillim përmes furnizimit me komponentë të ndryshëm të imputeve
prodhuese për prodhimtarinë vendore të cilat nuk janë të kapshme në vend (lënda e pare, teknika dhe
teknologjia etj ) jo vetëm qe u mundësojnë të organizojnë prodhimtari vendore , por edhe në mënyre
indirekte ndikojnë në realizimin e përparimit qe është i arritur në prodhimtari në vendet e zhvilluara. Kjo
mundësohet sidomos me importimin e lendeve të para kualitative , dhe gjysmë produkteve , me importin
e pajisjeve bashkëkohore me çka zmadhohet shkalla e automatizimit dhe mekanizimit të procesit të
prodhimit, si dhe përmes importit të të arriturave tekniko-teknologjike me qellim të modernizohet procesi
i prodhimit (licenca, patenta, know-how etj.).Modernizimi i proceseve të prodhimit paraqet mundësi reale
për përmirësimin e konkurrencës të subjekteve vendore qe paraqet parakusht kryesore për plasmanin e
produkteve të gatshme në tregjet ndërkombëtare. Ndikimi në baze shikohet ndërmjet krijimit të kushteve
për prodhimtari masovike nga njëra anë por edhe ndërmjet mundësisë për prodhimtari standarde të
produkteve të gatshme me kualitet të lartë nga ana tjetër. Vëllimi i zmadhuar i prodhimtarisë vendase
d.m.th. Shfrytëzim me të madh të resurseve prodhuese të vendit sidomos me angazhimin me të madhe
të kapaciteteve prodhuese dhe punësim me të madhe, gjegjësisht formohen kushte për efektimin e
përparësive që produktojnë vëllimin ekonomik. Çmimi i prodhimit i ulët për njësi produkti nga ana e vet e
bene produktin me konkurrent në tregjet e huaja që pozitivisht ndikon në plasmanin e suksesshëm, por
edhe me realizimin e neto produktit me të madhe. Në atë mënyre arrin deri të zmadhimi reali neto fitimit
të subjekteve ekonomike si dhe fitimin nacional të vendit. Përdorimi racional ekonomik gjegjësisht
investimi i neto fitimit të realizuar për qëllime prodhimi në mënyre plotësuese dhe multiplikative
pozitivisht ndikon rritjen ekonomike dhe në zhvillimin e ekonomisë nacionale.
Me gjithë që zënshëm është promovuar dobia prej tregtisë së jashtme, e njëjta mund të provokoj efekte
të pa dëshirueshme në rritjen ekonomike dhe zhvillimin e ekonomisë nacionale.
7
Subjektet vendase me paraqitjen në tregjet ndërkombëtare , ballafaqohen me konkurrence të fortë e cila
bazohet në çmime të ultë dhe norma të larta për kualitet etj. Seleksionimi ekonomik i subjekteve në
tregjet ndërkombëtare është i pa mëshirshëm, gjegjësisht me të fuqishmit i largojnë subjektet me pak
konkurrues. Në kushte kur subjektet vendore janë konkurrues inferior në raport me të huajit ( pa marre
parasysh tregun e vendit ose tregjet e huaja ) vjen deri të korrigjimi i dobive nga tregtia e jashtme
gjegjësisht paraqiten efekte negative në zhvillimin e ekonomisë nacionale. D.m.th. të larguar nga lufta
konkurruese subjektet vendore nuk kanë mundësi ti shesin produktet e tyre ose do ti shesin me kushte
relative të këqija të këmbimit, që në mënyre retroaktive ndikon në zvogëlimin e prodhimtarisë vendase.
Gjendja e këtillë do të rezultojë me zvogëlimin e aktivitetit ekonomik të vendit, zvogëlimin e punësimit si
dhe ngecjen ose zvogëlimin e zhvillimit ekonomik.
ZAKONET DHE RREGULLAT TREGTARE NDËRKOMBËTARE.
Zakonet tregtare ndërkombëtare janë "rregulla të pashkruara" që përdoren në mardhënie afariste
ndërmjet partnerëve në tregtinë e jashtme dhe në mardhënie ekonomike ndërkombëtare, në përgjithësi.
Zakonet tregtare, sikur rregulla për rregullimin e mardhënieve të pjesëmarrësve në tregtinë e jashtme,
nuk janë të miratuara nga ana e pushtetit shtetëror ligjdhënës, institucione juridike ose disa të tjera, por
rrjedhin nga praktika shumëvjeçare e punës të tregjeve ndërkombëtare, me sjellje stihike të
qëndrueshme të njerëzve. Por, me kalimin e kohës, ajo si dhe është modifikuar nëpërmjet formimit të
kuptimeve te caktuara për sjellje korrekte ose jo korekte të njerëzve në raste të njëjta shoqërore. pastaj
sjellja korrekte ka kaluar në shprehi dhe është pranuar moralisht, në realitet i zakonshëm, sjellje normale,
sjellje që llogariten të obligueshme. Ashtu është krijuar vetëdija shoqërore se çdo sjellje ndryshe është në
kundërshtim me moralin e qeverisë në shoqëri. Në atë mënyrë, kah praktika shumëvjeçare janë ndërtuar
zakonet afariste të mira, të cilat në bazën e vet e kanë moralin tregtar dhe afariste të pjesëmarrësve në
tregti dhe në punime afariste, në përgjithësi. Përveç tjerash, në zakonet tregtare marrin pjesë: nderi,
lojaliteti me konkurrencën, dhënia e të dhënave të vërteta për vete dhe për pjesëmarrësit tjerë në
këmbimet tregtare, respektimi i fjalës së dhënë, mos tradhtimi i fshehtësive afariste të rëndësishme për
interesat e partnerit, realizimi i detyrave të marra nga kontrata etj. Norma e rëndomtë nderi është në
normat morale në përgjithësi, kurse në kuadër të zakoneve të mira afariste nga ajo kuptohet se sjellja me
të cilën secili nga partnerët afarist juridik jep të dhënat e sakta për vete dhe për firmën e vet;
për llojin, sasinë,cilësitë dhe kualiteti i mallit që është lëndë për shitblerje;
i respekton afatet e marrëveshjes për dorëzim-porositje të mallit dhe të pagesës;
nuk e bëjnë në dyshim partnerin e vet; në tërësi e respekton fjalën e dhënë dhe konsekuent përmbahet ndaj premtimeve që i ka
dhënë etj. Me zakonet tregtare rreptësishtë dënohet praktika jo lojale e konkurrencës në tregun
ndërkombëtar, si dhe lëndimi i autoritetit të ndërmarrjes dhe vendi në fitimin me tregtinë e jashtme. Nga
konkurrenca jo lojale në tregun ndërkombëtar nënkuptohen në veçanti këta aktivitete të subjektit e
tregtisë së jashtme të caktuara; reklama jo lojale kur nxjerrën publikisht; jo të vërteta për mallin ose
shërbimet që punon ndërmarrja e vet ose për ndonjë ndërmarrje tjetër, kurse për qëllim të gjejë interes
për vete; shenja të rrejshme për prejardhjen e mallit; nxjerrja e informacioneve të rrejshme për
ndërmarrjen e vet ose ndonjë ndërmarrje tjetër; keqpërdorimi i shenjave mbrojtëse tregtare për
ndërmarrjen e vet apo të huajën; lëndimi apo shfrytëzimi i fshehtësive afariste dhe të ngjashme. Si
lëndim i autoritetit në punën e jashtme tregtare nënkuptohet secila sjellje në kundërshtim me zakonet e
mira afariste, e cila nxitë ose mund të nxisë lëndime më të rënda të obligimeve të marrëveshjes. Në rast
8
të mosrespektimit të normave të lartpërmendura dhe zakoneve tjera, përdoren sanksionime të ndryshme;
përqeshje publike, bojkoti, shpallje publike e emrit dhe të firmës të atij që sillet në kundërshtim me
normat morale afariste, shpallje e ashtuquajtur "lista të zeza"; dënimi nga ana e gjyqeve të nderit të
komoreve dhe asociacioneve të tjera afariste etj
RREGULLAT TREGTARE NDËRKOMBËTARE.
Nga kjo nënkuptohen ato zakone dhe rregulla tregtare ndërkombëtare, të cilat, në mënyrë
përkatëse, janë formuluar dhe oficijalizuar nga ana e organeve dhe institucioneve të autorizuara, bursat,
komoret tregtare dhe të zhvillimit ekonomik, organizatave profesionale, bile edhe nga komora tregtare
ndërkombëtare. Me rregullat tregtare në mënyrë unitare rregullohen numri i madh problemesh praktike
në sferën e tregtisë së jashtme ose jepen shpjegime të termeve tregtare, për veprat, të parimeve në
zgjedhjen thelbësore të marrëdhënieve dhe kontesteve (kundërshtimeve) të rëndësishme, jepen
udhëzime të njëanshme për shpjegimin e termeve profesionale gjatë punës me valuta, deviza ose gjatë
përdorimit të instrumenteve për pagesë jo të gatshme në pagesën e fitimit ndërkombëtar, gjatë
përdorimit të masave dhe sistemeve matëse etj. Me një fjalë, funksioni i rregullave ndërkombëtare është
që ta barazon dhe të bëhet e njëllojtë praktika në marrëdhëniet afariste ndërkombëtare. Varësisht nga
ajo kush e kodifikon dhe çfarë është ndikimi i tyre dallojmë tregtare të përgjithshme dhe të veçanta.
Rregullat e përgjithshme tregtare i pranojnë dhe i shpallin asociacionet më të gjëra të subjekteve të
zhvillimi ekonomik, tregtarë ose oda tjera. Rregullta e përgjithshme ndërkombëtare i miraton dhe i shpall
oda tregtare ndërkombëtare në Paris. Si më të rëndësishme vlen t'i cekim këta përmbledhje të rregullave
të përgjithshme ndërkombëtare:
Rregulla dhe zakone të njëllojta për punë me akreditiv dokumentues të miratuara në vitin 1933, kurse të
rishqyrtuara në vitin 1963 dhe 1984. Me këta rregulla tërësisht rregullohet materia për pagesën me
akreditim; llojet dhe notifikimet akreditiv, obligime dhe përgjegjësi të bankave dhe fletëdhënësve;
Aktet e unifikuara më përpara, karakterizohen me zbatimin e tyre vullnetar. Kjo nënkupton se këto akte
janë zbatuar vetëm në ato kontrata në të cilat palët janë thirrur në to ose ato nuk janë përjashtuar.
Detyrueshmerinë e zbatimit të rregullave të unifikuara mund të sigurojnë vetëm aktet të cilat i kanë
miratuar organet kompetente shtetërore përmes konventave ndërkombëtare. Koncepti për unifikimin
zyrtar fillon nga ligji, jurispodencë dhe doktrinë shkencore dhe rezultate e para janë arritur në fund të
shek. XIX dhe në fillim të shek. XX. Të arriturat më të rëndësishme në këtë lëmin janë arritur lidhur me
pasurinë industriale, komunikacion, të drejtës kambialore dhe çekore. Tendencave për të qëndruar dhe
vazhduar më tutje në këtë drejtim i kanë kontribuar edhe organizatat (shtetërore) ndërkombëtare.
Lidhja e Kombeve, gjatë kohës sa ka funksionuar, ka kryer unifikimin e rregullave në lëmin e shenjave më
vlerë dhe të arbitrazhës tregtare ndërkombëtare.
Organizata e Kombeve të bashkuara ka vënë në dukje gjithashtu rëndësinë e aktiviteteve për unifikimin e
të drejtës tregtare dhe këtë si në planin botëror po ashtu edhe në planin regjional. Më rëndësi të veçantë
në kuadrin e veprimtarisë së OKB-së lidhur me unifikimin e së drejtës, hap të rëndësishëm ka paraqitur
themelimi i komisionit të veçantë në OKB-së për të drejtën tregtare ndërkombëtare (UNCITRAL) në vitin
1966. Përafërsisht, për tri dekada puna e UNCITRAL ka dhënë rezultate të rëndësishme, duke sjellë këto
Konventa dhe rregullore:
Konventa e OKB mbi pa parashikueshmerinë para shitjes ndërkombëtare;
Konventa e OKB mbi kontratat për shtijën ndërkombëtare;
Konventa e OKB mbi trasimin kambialit personal ndërkombëtar;
25
Konventa për çeqet ndërkombëtare;
Rregullorja për arbitrazhin UNCITRAL;
Konventa për transportin e mallrave; dhe
Rregullat uniforme mbi klauzolat për shumën e kontraktuar për shkak të mos përmbushjes.
Metoda dytë, lidhur me natyrën uniforme te të drejtës kontraktore, karakterizohet me efekte të rregullimit
të marrëdhënieve të caktuara. Me miratimin e ligjeve të ngjashme rregullohen marrëdhëniet e caktuara
nëse ato e kanë karakterin ndërkombëtar, ndërsa ligji nacional, nëse edhe më tutje qëndron në fuqi
rregullon vetëm marrëdhëniet e karakterit të brendshëm. Kjo nënkupton se me miratimin e konventës në
praktikë ekzistojnë dy lloje dispozitash:
rregullat e ngjashme ligjore të miratuara në konventë, e cila zbatohet në marrëdhënie
kontraktore me palët të të cilët njëra i përket shtetit të huaj me të cilin është nënshkruar
konventa;
rregullat ligjore nacionale të cilat edhe më tutje zbatohen në marrëdhënie kontraktore të cilat
kanë element të huaj.
Ligjet uniforme si burime të së drejtës tani për tani janë mjaft të rrallë, sepse janë rezultat i një pune të
gjatë, të vështirë dhe të koklavitur. Shembull ilustrativ është ligji uniform mbi shitjen ndërkombëtare për
sjelljen e saj iniciativa është ndërmarrë qysh në vitin 1929. Që atëherë janë ofruar katër projekt-ligje,
janë mbajtur dy konferenca ndërkombëtare dhe janë bashkangjitur një seri vërejtjesh dhe sugjerimesh të
qeverive nacionale. Ligji ka hyrë në fuqi në vitin 1972 dhe vetëm në 10 shtete. Është tërësisht e qartë se
procedurat e tilla të gjata dhe të komplikuara nuk i konvenojnë nevojave dinamike të tregtisë
ndërkombëtare.
26
4. BURIMET E TË DREJTËS BIZNESORE NDËRKOMBËTARE
1 . Kuptimi
Burimet formale të së drejtës biznesore ndërkombëtare janë;
I. Kontratat ndërkombëtare (traktatet, konventat, protokollet, etj,) dhe doket (zakonet);
II. E drejta e brendshme private dhe publike e vendit të caktuar; dhe
III. Rregullat (parimet) e formuluara në bazë të dëshirës (vullnetit) autonom të cilat e përbëjnë të
drejtën ndërkombëtare ekonomike autonome.
Gjithmonë është shtruar pyetja se a ekziston edhe e drejta transnacionale e pavarur e tregtarëve (lex
mercatoria) si burim formal i së drejtës ndërkombëtare biznesore. Çështja ka të bën me atë se a do ta
pranoj gjykata e rregullt veprimin e vendimit të arbitrazhit të marr në bazë të lex mercatoria. Deri vonë
në disa legjislacione gjykatat e rregullta e kanë pranuar veprimin e vendimit të tillë kështu që në ato
sistemi lex mercatoria është burim formal i së drejtës ndërkombëtare ekonomike. Në shumicën e
legjislacioneve kjo nuk ndodhë. Atje rregullat e lex mercatorit aplikohen si tradita biznsore ose si pjesë e
së drejtës ndërkombëtare ekonomike e autonome. Burimet formale të konventave ndërkombëtare
ekonomike duhet dalluar nga kuptimi i së drejtës së njëllojshme të unifikuar e cila shfaqet në secilën nga
këto burime.
A. Kontrata ndërkombëtare dhe doket (zakoni) ndërkombëtare.
1. Kuptimi
Kontratat ndërkombëtare të lidhura në mes shteteve sipas rregullave të së drejtës ndërkombëtare
publike janë burime të së drejtës biznesore ndërkombëtare. Kontratat ndërkombëtare ekskluzivisht janë
ato kontrata të cilat janë lidhë në formë të shkruar në mes shtetesh dhe për të cilat është kompetente e
drejta ndërkombëtare. Kontratat ndërkombëtare dy paleshe dhe shumë paleshe rregullojnë fusha të
ndryshme të së drejtës biznesore ndërkombëtare, p.sh. liberalizimin e tregtisë në mes shteteve
(marrëveshjet gjeneralë mbi doganat dhe tregtinë, kontratat e ndryshme dypalëshe mbi tretmanin e
investimeve të huaja, kontrata mbi fondin monetar ndërkombëtar), marrëdhëniet juridike - materiale të
shitjes ndërkombëtare të mallit (Konventa e KB mbi shitjen ndërkombëtare të mallit në literaturën juridike
e njohur si kontrata e Vjenës); ose raporti në mes gjykatave të rregullta dhe kontratës së arbitrazhit
(Konventa e Nju Jorkut mbi njohjen dhe zbatimin e vendimeve të arbitrazhit të jashtëm nga viti 1958).
Pas lidhjes së kontratës ndërkombëtare shteti nuk mund të thirret (mbështetet) në sovranitetin e vet ose
në rregullat e së drejtës së brendshme (interne) e me këtë ta revokojë (tërheqë) pëlqimin e vetë për
kontratën e lidhur. Rregulla e më sipërme është parim i përgjithshëm juridik dhe konkretizim i parimit
,,pacta sunt servanda”, sipas nenit 46 të Konventës së Vjenës mbi të drejtën kontraktuese pas lidhjes së
kontratës ndërkombëtare, shteti nuk mund të thirret në ato se pëlqimi për lidhjen e kontratës
ndërkombëtare është dhënë në kundërshtim me rregullat e së drejtës interne e cila i rregullon autorizimet
për lidhjen e kontratave me përjashtim nëse është fjala për shkelje të qenësishme të rregullave të së
drejtës interne. Shkelje konsiderohet evidente nëse objektivisht do të ishte e dukshme për cilin do shtet i
cili do të vepronte konform me praktikën e rregullt për atë çështje.
Parimet themelore të konventave ndërkombëtare publike i aplikojnë arbitrazhet tregtare ndërkombëtare
të cilat i zgjedhin kontestet e së drejtës private.
27
Përveç kontratave ndërkombëtare doket ndërkombëtare janë, po ashtu, burime të së drejtës
ndërkombëtare ekonomike. Kështu, ,,e drejta e shtetit që ta bën eksproprimin, në të vërtet është doke
ndërkombëtare. Po ashtu, Konventa e cituar e Vjenës mbi të drejtën kontraktuese e vitit 1969 paraqet
kodifikim të së drejtës ndërkombëtare dokeve publike dhe parimet e saj (pacta sunt servanada,
ndërgjegje dhe ndershmëri, rendi ndërkombëtar publik etj.) aplikohen në kontrata ndërkombëtare
tregtare në të cilat shteti është njëra ndër palët kontraktuese.
2. STANDARDET NDËRKOMBËTRAE
a) Kuptimi
Në tregtinë ndërkombëtare aplikohen standarde të sjelljes në mes shteteve, përveç standardit të trajtimit
(tretmanit) minimal vetëm kur janë të parapara në kontrata ndërkombëtare që i kanë lidhë shtetet. Me
rastin e shqyrtimit se a është proceduar në harmoni me standardin duhet aplikuar parimi themelor i së
drejtës ndërkombëtare kontraktuese pacta sant seranada (dispozitat e kontratës janë të obligueshme për
palët dhe duhet të plotësohen me besim të mirë) dhe rregullat e interpretimit të kontratave
ndërkombëtare. Përveç në rastet kur nuk është paraparë ndryshe me kontratë ndërkombëtare. Në
standarde të sjelljes në mes shteteve kontraktuese do të aplikohen rregullat e interpretimit të kontratave.
Ne atë rast duhet pasur kujdes për praktikën e më vonshme të plotësimit të kontratës ngase vetë
praktika paraqet pëlqimin e palëve kontraktuese për implementimin e tyre. Ky rregull paraqet aplikimin e
parimit të ndalimit të qëndrimit kundërthënës në aplikimin e dispozitave të kontratës. (venire contra
factim proprium)
Standardi minimal
Standardi minimal është norma minimale (më e vogël) sipas të cilës duhet të sillen të gjitha shtetet në
mënyrë që të mund të marrin pjesë në marrëdhëniet ekonomike ndërkombëtare. Për dallim nga
standardet tjerë të sjelljes i cili e obligon shtetin nuk është e paraparë në kontratë ndërkombëtare.
Standardi minimal (tretmani) paraqet standardin ndërkombëtar civilizues që obligon çdo shtet si burim i
së drejtës ndërkombëtare. Këto janë parime të përgjithshme të pranuara nga kombet e civilizuara me
neni 38.1 c të Statusit të Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë. Të drejtat që rrjedhin nga ky standard
janë të drejta të shprehura në Deklaratën Universale mbi të Drejtat e Njeriut e të cilat janë me ndikim në
tregtinë ndërkombëtare. Praktika bashkëkohore kontraktuese gjithnjë e më shumë e thekson nevojën e
harmonizimit të transmetimit të shteteve vetanake dhe te të huajve. Edhe pse në shtetin vetanak (të
vendit) nuk aplikohet tretmani minimal, standardi minimal duhet të aplikohet në të gjitha rastet te të
huajt.
Standardi i trajtimit të drejtë është i lidhur me standardin minimal. Sipas tij shtetet i aplikojnë ligjet e veta
ndaj të gjithë njerëzve në mënyrë të drejtë, të kuptueshme dhe të barabartë. Ka mendime që shteti
duhet të aplikoj tretmanin e drejtë jo vetëm në individ por edhe në shtete tjera (vendet në zhvillim) të
cilat kanë të drejtë të kërkojnë trajtim të drejtë nga shtetet e ndryshme. Pa principin e drejtësisë nuk
ekziston barazia në mes shteteve, ngase bashkësinë hoteliere e përbëjnë vendet me nivele të ndryshme
zhvillimi. Rendin e ri ekonomik ndërkombëtar do të duhej ta zhvillojnë KB dhe Organizatat
Ndërkombëtare. Shtetet duhet të veprojnë në harmoni me parimin e drejtshmërisë. Që do të thotë se
zhvillimi duhet të shërben balancë e drejtë mes interesave kundërshtare, në veçanti të interesave të
shteteve të zhvilluara dhe atyre në zhvillim. Parimi është element integral i rregullave plotësuese të
28
interpretimit të cilat i zbatojnë gjykatat ndërkombëtare dhe mund të aplikohet në mënyrë që të
plotësohet e drejta.
Kuptimi i transmetimit minimal në raportet në mes shteteve është verifikuar në praktikën e arbitrazhit
ndërkombëtar. Në një rast tribunali i arbitrazhit ka vërtetuar se në mungesë të cilitdo qoftë standardë të
sjelljes në mes shteteve të aplikohet standardi i sjelljes minimale si burim i së drejtës.
Standardi i kombit më të favorizuar
Kuptimi
Standardi i favorit më të madhe është dispozitë në kontratën ndërkombëtare sipas së cilës një shtet
obligohet ndaj shtetit tjetër që t’i jap tretmanin e kombit më të favorizuar në sferën e marrëdhënieve të
ndërsjellat që janë paraparë me atë kontratë. Tretmani i kombit më të favorizuar ka të bën me
prerogativa (konsecione) ose privilegje të cilat shteti i ka dhënë për njerëz, mall ose shërbime që kanë
origjinë nga një vend i tretë. Kontraktimi i kombit më të priveligjuar, prerogativat e njëjta dhe privilegjet
që iu janë dhënë vendeve të treta do të vlejnë për palën tjetër kontraktuese. Sipas kësaj klauzole, shteti
shfrytëzues merr të drejtën sipas tretmanit të kombit më të favorizuar vetëm nëse shteti dhënës u ofron
shteteve të treta tretman i cili është në lëndën (sfera e marrëdhënieve). Dhe anasjelltas dhe përkundër
asaj që ekziston klauzura e kombit më të favorizuar ajo nuk i jep asfare prerogativash dhe privilegjesh
shtetit shfrytëzues nëse këto prerogativa dhe privilegje nuk i janë dhënë shtetit të tretë konkretisht.
Klauzola e kombit më të favorizuar mundëson që dispozitat ekzistuese të ndryshohen në mënyrë
kontituele (përshtatja, fleksibiliteti). Çdo sjellje (prerogativë ose privilegj) ndaj shtetit të tetë, e obligon
shtetin kontraktues i cili ia ka dhënë statusin e të favorizuarit më të madh vendit të caktuar. Kur është
fjala për distancën (ose qarkun) e klauzolës së favorit më të madh në rend të parë mendohet në fushën e
doganave. Klauzola e kombit më të favorizuar që nuk do të thotë se tretmani i shtetit tjetër kontraktues e
favorit më të madh është më i miri gjegjësisht më favorizues se tretmani i vendit (shtetit) të tretë.
Llojet
Në doktrinën juridike bëhet ndarja e klauzolave të kombit më të favorizuar; sipas asaj se a i japin shtetet
njëra tjetrës statusin e kombit më të favorizuar në të një anshme dhe reciprokisht sipas asaj se a është
lidhur klauzola e kombit më të favorizuar me kushte apo jo të kushtëzuara dhe pakushtëzuara andaj edhe
a është me kohëzgjatje të kufizuar (e përkohshme) ose e përhershme në aspektin kohor
Klauzola reciproke e kombit më të favorizuar ka domethënie që shteti i jep shtetit tjetër statusin e kombit
më të favorizuar pasi të ketë marrë nga shteti tjetër statusin e kombit më të favorizuar.
Efektet e klauzolës së kombit më të favorizuar mund të janë objekt kushtesh ose kompensimesh. Nëse
nuk ka të tillë (kushte) atëherë shteti shfrytëzues merr të drejtën e tretmanit të kombit më të favorizuar
pa obligim që të bën çfarëdo kompensimi shtetit dhënës.
Klauzola e kombit më të favorizuar sipas rregullit është e paraparë në kontratën e caktuar ndërkombëtare
dhe sipas vetive të saj është reciproke (qe të dy palët kontraktuese i japin njëra tjetrës cilësinë e kombit
më të favorizuar) dhe e parevokueshme (pala kontraktues e të cilës i është dhënë statusi i kombit më të
favorizuar automatikisht është e autorizuar për të njëjtat preferenca të cilat i janë dhënë shtetit të tretë)
klauzolat e kombit më të favorizuar janë të formuluara në kontratat dy paleshe të cilat i kanë lidhë
29
shtetet. Kontrata shumë paleshe e cila paraqet klauzolën e kombit më të favorizuar është marrëveshje e
përgjithshme mbi doganat dhe tregtinë (GATT 1947)
Përjashtimet
Klauzola e kombit më të favorizuar nuk aplikohet në; unionet doganore, zonat e tregtisë së lirë dhe sipas
dispozitave të marrëveshjes së përgjithshme mbi doganën dhe tregtinë (GATT) në vendet në zhvillim, kur
ekziston mundësia që shtetet kontraktuese e përjashtojnë aplikimin e rregullave të GATT – i ( e në këtë
edhe klauzola e favorizimit më të madh) në mënyrë që të mbrohen interesa të caktuara të shtetit të cilin
nuk e lidhin matej obligimet e dhënies së statusit të kombit më të favorizuar. Në këtë rast fjala është për
rregullat e GATT – it dhe dispozitën e kontratës ndërkombëtare kështu që me përjashtim nuk shkelet
rregulli gjenial i kontratës ndërkombëtare e drejt kjo sipas së cilës shteti nuk mund të thirret në të drejtën
e vet interne në mënyrë që ta arsyetojnë mos përmbushjen e kontratës ndërkombëtare.
Tretmani i njëjtë (barabartë)
Rregulla e trajtimit të njëjtë (barabartë) në marrëdhëniet ekonomike ndërkombëtare kanë përmbajtje të
dyfishtë. Në një anë, kanë të bëjnë me tretmanin e ndërsjellët të dy shteteve palët kontraktuese duhet
t’i sigurojnë njëra tjetrës tretman të njëjtë. Nga ana tjetër, ka të bën me tretmanin nacional të cilin në
vendin nikoqir e gëzon i huaji i cili merret me veprimtari ekonomike. Standardi i tretmanit nacional kërkon
që personi i cili e ka kombësinë e palës tjetër kontraktuese të trajtohet në mënyrë të njëjtë si edhe
personi që është i nacionalitetit të vendit. Por tretmani nacional, sipas përmbajtësit së vetë nuk mund të
lëshohet nën nivelin e tretmanit minimal sepse në atë rast të huajt do të gëzonin pozitë më të favorshme
se subjektet vendase.
Tretmani preferencial
Tretmani preferencial do të thotë që shteti tjetër kontraktues ( dhe subjekteve të tij) t’i japësh lehtësire
më të mëdha se sa ato që iu janë dhënë shteteve të treta (dhe subjekteve të tyre). Standardi i tretmanit
preferencial është e kundërta e tretmanit të kombit me të favorizuar. Tretmani preferencial në
marrëdhëniet e ndërsjella ekonomike krijohet në mes shteteve të cilat janë të lidhura shumë fortë
ekonomikisht ose politikisht. Marrëveshja formale (e përgjithshme) mbi doganat dhe tregtinë lejon
mundësinë e dhënies së tretmanit preferencial të kontratat tregtare me vendet në zhvillim brenda
unioneve të doganave dhe brenda zonave të tregtisë së lirë. Nga sistemi preferencial të afarizmit i cili
krijohet në kuadër të një shteti siç janë zonat e lira dhe zonat doganore të cilat ekzistojnë brenda një
shteti.
30
B. BURIMET E TË DREJTËS SË BRENDSHME
1. Ligji.
Burimet e Konventave ndërkombëtare në ekonomi dhe turizëm janë norma të së drejtës biznesore, të së
drejtës biznesore ndërkombëtare dhe të së drejtës publike që janë formuluar nga ana e ligjdhënësit,
gjegjësisht janë ligje dhe akte të tjera nënligjore. Me norma të së drejtës private rregullohen veprimet
juridike me të cilat behët qarkullimi i mallit dhe shërbimeve, ndërsa me norma të karakterit juridik –
publik rregullohet regjimi i investimeve të huaja dhe rregullat me të cilat zhvillohet e tregtia.
2. Doket biznesore
a. Kuptimi
Doket biznesore janë burimi i dytë plotësues i së drejtës menjëherë pas normave ligjore. Në pikëpamje të
bazës juridike për pranimin e veprimeve të dokeve, ekzistojnë dy botëkuptime: subjektive dhe objektive.
Botëkuptimi subjektiv është i orientuar me qëllimin e palëve kontraktuese. Qëllimi i tyre është që ta
inkorporojë doken e caktuar si rregull e sjelljes e cila i obligon. Pasoja e teorisë subjektive është që doket
të aplikohen para normës dhe dispozitës së ligjit vetëm nëse këtë e parashohin palët. Sipas teorisë
objektive mbi doket normative, norma i detyron palët kontraktuese edhe po që se nuk janë të
vetëdijshëm për ekzistencën e saj.
Për të dy teoritë (botëkuptimet) është e nevojshme që doket biznesore të jenë të shpërndara gjerësisht.
Nga sa u tha rrjedh se, për doket ndërkombëtare biznesore nuk është e thënë se duhet të ekzistojë
vetëdija mbi detyrimin e rregullës mbi atë se gjykata do ta zbatojë, gje që është në kundërshtim me
doket biznesore, sepse doket juridike janë rregulla të sjelljes që janë përgjithësisht të pranuara në
veprimtari biznesore. Si të këtilla nuk janë të parapara me norma juridike, pavarësisht se a është
formuluar kjo rregull ne dokumentin e caktuar apo jo. Me ligje uniforme të Hagës mbi Shitblerjen
Ndërkombëtare, është dhënë definicioni i dokeve biznesore. Aty thuhet se doket biznesore janë cilado
sjellje e subjekteve biznesore të cilat janë të përhapura gjerësisht në punët e llojit të njëjtë, si edhe puna
për të cilën është fjala dhe sëkëndejmi është normale që pala tjetër duhet të konsiderojë se ka pasur
kujdes mbi doket dhe interpretimin e tyre në kontratë ose konventa.
b. Llojet
Sjellja (veprimi) e caktuar ne rastin konkret mund të detyrojë palët kontraktuese dhe kështu behët burim
i së drejtës edhe nëse aplikimi i saj nuk është kontraktuar në mes të palëve. Dallohet tri raste në të cilat
veprimi i tillë detyron dhe ka prioritet (përparësi) në implementimin në raport me normat dispozitave të
së drejtës kompetente.
o Rasti i parë është rregulla e krijuar në marrëdhëniet e ndërsjella (reciproke) të palëve
kontraktuese. Nëse ajo rregull e sjelljes, të cilën palët kontraktuese e kanë përcaktuar (doket në
mes të dy palëve) atëherë kjo rregull paraqet praktikë të krijuar (marrëdhënie të përkohshme
biznesore) dhe si e tillë i detyron palët kontraktuese. Pasojë e kësaj është se do të aplikohet para
31
normës dispozitave të ligjit përkatës. Doket në marrëdhënie reciproke të palëve kontraktuese
kështu behën doke biznesore si burime formale të së drejtës.
o Rasti i dytë është aplikimi i kontraktuar i dokeve biznesore që do të thotë se palët kontraktuese
janë thirr në kontratë për aplikimin e dokeve të caktuara të cilat me këtë behën pjesë përbërëse
e kontratës së tyre. Thirrja ne doke paraqet kontraktim të aplikimit të akteve të caktuara të
shkruara në të cilat janë fokusuar rregullat e sjelljes. Për shembull, aplikimin e kontraktuar të
dokeve biznesore e paraqet thirrja në kontratë në rregullat të cilat i ka formuluar Oda
Ndërkombëtare Ekonomike me seli në Paris (Incoterms rregullat mbi kalimin e rrezikut dhe
shpenzimeve. Rregullat uniforme dhe doket për akreditivat dokumentare. Rregullat uniforme për
garancinë të pavarura bankare).
o Rasti i tretë është aplikimi plotësues i dokeve biznesore. Rregulla e caktuar paraqet doke
biznesore e cila në përgjithësi është e njohur dhe e pranueshme nga subjektet ekonomike në
tregtinë ndërkombëtare (në këtë rast fjala është për doket normative). Doket e këtilla biznesore i
detyrojnë palët në kontratë edhe që nuk e kanë paraparë aplikimin e saj. Baza juridike e aplikimit
të saj qëndron në Konventën e Kombeve të Bashkuara mbi Kontratat në Shitjen e Ndërkombëtare
të Mallit (neni 9). Ato rregulla aplikohen në lidhjen e të gjitha kontratave në tregtinë
ndërkombëtare për të cilën kompetente është vendi që e ka ratifikuar Konventën e përmendur.
Argumentimi i dokeve biznesore është çështjeje faktike. Ekzistenca e dokeve biznesore mund të
vërtetohet në dy mënyra:
i. Ekzistenca e praktikës së caktuar, dhe
ii. Ekzistencës së përmbledhjes (bultenit),
të shpallur të rregullave e të cilat i kanë hartuar organizatat për unifikimin e së drejtës ndërkombëtare
ekonomike (që paraqesin publikime të Odës Ekonomike Ndërkombëtare me seli në Paris). Konflikt në mes
të dokeve biznesore ndërkombëtare është i evituar sipas definicionit, sepse në të njëjtën kohë nuk mund
të ekzistojnë dy rregulla kundërthënëse gjegjësisht të pranuara të cilat i plotësojnë kushtet që të
konsiderohen doke ndërkombëtare biznesore.
C .Konventat ndërkombëtare në ekonomi – autonomia
1. Kuptimi
Praktika biznesore ndërkombëtare, societes mercatotum, i ka formuluar rregullat unike të cilat janë të
aplikueshme në lëmin e konventave në ekonomi. Këto janë kushtet e përgjithshme të biznesit, format e
standardizuara të kontratave dhe klauzolave tjera kontraktuese, praktika e arbitrazheve dhe rregullat e
sjelljes. Emërtimi e drejta biznesore ndërkombëtare – autonomia, shfrytëzohet ngase ajo krijohet me
aplikimin e parimeve të autonomisë së vullnetit të palëve në suazë të sistemeve të caktuara nacionale.
Fjala është për punët të cilat për nga natyra janë të llojllojshme. Se a do të vije deri të vetë rregullimi apo
jo, kjo varet nga vlerësimi i subjekteve biznesore se a u është e nevojshme rregulla, andaj shfrytëzohet
emërtimi konventat ndërkombëtare në ekonomi dhe turizëm – autonomia. Njëkohësisht kështu aplikohet
e drejta. Në doktrinë (teori) tërhiqet vërejtja në atë se, për dallim nga unifikimet zyrtare të cilat behën
nga organe shtetërore, këtu interesat janë me homogjene dhe qëllimisht më konkrete. Sëkendejmi
thuhet, një subjekt inicion, shkruan dhe shfrytëzon rregullat.
32
Mungesat e mundshme ne aplikimin Konventave ndërkombëtare në ekonomi janë:
1) Rregullat nuk janë transparente (rregullat iu destinohen anëtarëve të bashkësisë, nuk njihen në
mënyrë të mjaftueshme ne përmbajtje dhe rëndësia e rregullave);
2) Nuk ka organe për unifikimin e uniformuar të rregullave (kjo mungesë plotësohet – zgjidhet me
interpretimin unik të vet tekstit të rregullave).
Në burime të Konventave Ndërkombëtare në ekonomi numërohen:
Kushte e përgjithshme të biznesit dhe terminet standarde,
praktika e arbitrazhit,
rregullat e sjelljes,
udhëzuesit e ndryshëm juridik.
2. Kushtet e përgjithshme të biznesit
Kuptimi
Kushtet e përgjithshme të biznesit (terminët standarde dhe dispozitat e kontratave) janë dispozita
kontraktuese që janë formuluar në mënyrë që të shfrytëzohen në marrëdhënie të shumë numërtua
kontraktuese të cilat do të lidhen me vonë. Tregtia ndërkombëtare që zhvillohet me lidhjen e shumë
punëve, kërkon aplikimin e terminëve standarde kontraktore që janë bërë kushte të përgjithshme të
biznesit. Këto kushte janë rezultat i revolucionit industrial të Shek. XIX dhe krijohen njëkohësisht me
standardizimin në qarkullimin e mallit dhe të shërbimeve. Kontribuojnë në racionalizim dhe zhvillim të
punëve masive në mënyrë që e lehtësojnë vlerësimin e shpenzimeve të biznesit dhe e thjeshtësojnë
procedurën e lidhjes së kontratave. Me rastin e formulimit të tyre, njëra nga palët kontraktuese ka
insistuar që sa më shumë të rëndojë palën tjetër, sëkëndejmi vije deri të një – anshmëria e kushteve të
përgjithshme dhe dominimi i tyre në anë e një pale kontraktuese. Përgjigja në një – anshmërinë e
kushteve të përgjithshme është në rregullat e llojllojshme të së drejtës së detyrimeve në biznes të cilat i
bëjnë shtetet në mënyrë që të kontrollohet përmbajtja e tyre.
Mënyra e aplikimit të kushteve të përgjithshme. – Në mënyrë që kushtet e përgjithshme të biznesit të
aplikohen gjegjësisht të inkorporohen në kontratë, është e nevojshme që pala kontraktuese të pranojë
aplikimin e tyre. Për këtë është e mjaftueshme që kushtet standarde të jenë të shtypura (daktilografuara
– ose që është shtypur thirrja në aplikimin e kushteve të përgjithshme të biznesit) në ofertë që i janë
dërguar palës tjetër e të cilët nuk janë përcjellë me kundërshtim të palës të cilës i janë dërguar në kuptim
të aplikimit të kushteve.
Interpretimi. – Përveç rregulloreve të përgjithshme të interpretimit, rregull e veçantë për interpretim të
termineve standarde është që ato të interpretohen në harmoni me rregullin “in dublo contra stipulatorm”
që do të thotë interpretimin në favor të palës e cila iu është qasur atyre.
Kontrolli i përmbajtjes.- Për të gjitha legjislacionet kontrollohet përmbajtja e kushteve të përgjithshme të
cilat janë në kundërshtim me besimin e mirë. Në legjislacionet nacionale janë të përcaktuara standardet
juridike të cilat i epin të drejtë gjyqtarit që të mos aplikojë kushtet e përgjithshme. Kontrolli i përmbajtjes
është preventiv, administrativ e, më në fund, gjyqësor dhe është objektiv i studimit të konventave
ndërkombëtare në ekonomi dhe turizëm.
33
3. Praktika e arbitrazheve tregtare ndërkombëtar
Arbitrazhet tregtare ndërkombëtare zgjedhin konteste nga marrëdhëniet biznesore ndërkombëtare. Është
e përhapur praktika e shpalljes së vendimeve të arbitrazheve ndërkombëtare të cilat në procedurë të
caktuar i nxjerrin arbitrazhet e njohura të përhershme. Shpallja e vendimeve të arbitrazhit për opinionin,
përkundër parimit që procedura e arbitrazhit është sekrete, është në interes të arbitrazhit. Praktika
garanton homogjenitetin dhe koherencën e vendimeve të arbitrazhit të cilat i nxjerrin institucionet e
ndryshme. Publikimi i vendimeve të arbitrazhit ndërkombëtar është një kontribut i rëndësishëm për
stabilizimin dhe konsolidimin e së drejtës. Thirrja reciproke në vendime të tjera të arbitrazhit është
gjithnjë më e shpeshtë. Në mënyrë kritike analizohen, pranohen dhe modifikohen ose i refuzojnë
kategoritë juridike, institucionet ose botëkuptimet në kontekst të arbitrazheve ndërkombëtare tregtare.
4. Burimet tjera të së drejtës autonome
a) Rregullat e sjelljes.- Rregullat e sjelljes të cilat i kanë formuluar organizatat
ndërkombëtare paraqesin njërin nga burimet të Konventave ndërkombëtare në ekonomi dhe
turizëm (p.sh. UNCTAD dhe OECD, rregullat mbi biznesin e ndërmarrjeve multinacionale).
Rregullat u janë dedikuar rregullimit të sjelljes së kompanive të ndryshme ose grupeve të
kompanive të ndryshme në fusha të caktuara te tregtisë ose janë formuluar në atë mënyrë
që të jenë të natyrës së përgjithshme.
b) Ciceronët juridikë.- Ciceronët (udhërrëfyesit) juridikë i kanë formuluar organizatat
ndërkombëtare zyrtare si modele që i shfrytëzojnë subjektet biznesore me qëllim që t’u
gjenden pran – ndihmë në sajimin e versioneve punuese të kontratave. Pjesëmarrësit në
tregtinë ndërkombëtare i shfrytëzojnë rregullisht dhe ata në këtë mënyrë behën instrument
me të cilët behët vet – rregullimi andaj i përvetësojnë (pranojnë) edhe organizatat oficiele
(zyrtare) për unifikimin e rregullave . P.sh. të tilla janë ciceroni UNCITRAL për lidhjen e
kontratave për mbikëqyrjen e punëve investuese, pastaj ciceroni UNCITRAL për lidhjen e
punëve kompensuese, etj,.
c) Modelet e kontratave .- Në kuadër të tregtisë ndërkombëtare modelet e kontratave të
cilat j kanë formuluar asociacionet ekonomike paraqesin njërin nga burimet e Konventave
ndërkombëtare në ekonomi dhe turizëm.. P.sh. modele të tilla janë ato që i ka përpiluar
FIDK organizata e inxhinieringut konselting. Oda ekonomike ndërkombëtare me seli në Paris
e cila e ka përpiluar modelin e kontratës mbi shitblerjen e mallit, Komisioni Ekonomik i
Kombeve të Bashkuara – modelin e kontratës mbi “shitjen e lidhur”, ORGALIME asociacioni
– modelin e kontratës mbi dorëzimin e pajisjeve, etj,. Modelet e kontratave i aplikojnë
pjesëmarrësit në punë tregtare ndërkombëtare.
d) Të kuptuarit e doktrinës juridike.- Doktrina juridike i ka formuluar gjykimet (kuptimet) e
veta juridike në bazë të rregullave të praktikës, por edhe nga nevojat dhe interesat e
tregtisë ndërkombëtare dhe pjesëmarrësve të saj. Gjykimet, botëkuptimet e doktrinës
juridike mund të jenë të lidhura me sistem më të fortë rregullash. Shembull për këtë mund
të jenë parimet e UNDROIT – it për kontrata ne tregtinë ndërkombëtare.
34
5. E drejta transnacionale e tregtarëve (lex mercatoria)
1. Kuptimi
Lex mercatoria është termin i cili shfrytëzohet në tri domethënie: si sistem juridik i pavarur – autonom i
cili aplikohet ne veprimin e caktuar juridik në tregtinë ndërkombëtare, si doke biznesore në tregtinë
ndërkombëtare dhe si e dejtë e përgjithshme autonome ndërkombëtare ekonomike.
Sipas të drejtës ndërkombëtare private, përzgjedhja e palëve kontraktuese që të aplikohet lex
mercatoria, e drejta transnacionale e tregtarëve mund të vështrohet si:
1) Përzgjedhje e së drejtës e cila i zëvendëson normat imperative të së drejtës së rregullt të
brendshme. Në këtë rast rregullat e lex mercatoria aplikohen si sistem i pavarur juridik. (kjo
është i ashtuquajturi veprim juridik koliziv).
2) Kontraktimi i aplikimit të lex mercatoria në kontratë si grup e posaçme e së drejtës së caktuar
nacionale e cila do të ishte kompetente sipas rregullave mbi konfliktin e ligjeve. Në këtë rast,
kontraktimi lex mercatoria ka veprim identik me kontraktimin e aplikimit të kushteve të
përgjithshme të biznesit (i ashtuquajturi veprim juridik – material). Rrjedhojë është se atëherë lex
mercatoria nuk është sistem i rëndësishëm juridik.
Se a ekziston sistemi i pavarur juridik, varet nga ajo se gjykatat vendore dhe ligjdhënësi do të pranojë
ose jo lex mercatoria – n si burim të veçantë të së drejtës. Ne disa legjislacione (franceze, holandeze,
etj,) është pranuar se arbitrazhet ndërkombëtare mund të marrin vendime në bazë të rregullave juridike.
Kjo do të thotë se palët, në harmoni me parimet e autonomisë së vullnetit, mund të zgjedhin rregullat
juridike (lex mercatoria) si të plotfuqishme (por edhe kompetente) si dhe që tribunali i arbitrazhit mund
të marr vendime në bazë të rregullave juridike. Vështirësitë rreth aplikimit të konceptit lex mercatoria
krijohen në përcaktimin e përmbajtjes së këtyre rregullave juridike.
UNIDROIT (Instituti për unifikimin e së drejtës private) i ka formuluar Parimet (rregullat) për
kontrata në tregtinë kombëtare si dhe tekstin i cili paraqet ofertë për palët kontraktuese, gjyqit dhe
arbiterat si dhe ligjdhënësve të sistemit të formuluar të rregullave “lex mercatoria”. Bazë e aplikimit të
tyre është të bindurit dhe fuqia e argumenteve. Parimet e UNIDROIT - it, e plotësojnë kërkesën e
praktikës biznesore ndërkombëtare që marrëdhëniet kontraktuese të izolohen nga legjislacionet e
caktuara nacionale. Përveç kësaj, parimet janë zgjedhje nëse palët kontraktuese nuk mund të arrijnë
marrëveshje se cilën të drejtë ta aplikojnë si kompetente, pasi që udhëzojnë (orientojnë) ne aplikimin e
parimeve të përgjithshme juridike të së drejtës kontraktuese. Parimet aplikohen ne kontratën
ndërkombëtare në tregti. Kjo është në përputhje me botëkuptimin se parimet e përgjithshme të së
drejtës kontraktuese përbëjnë një element të kodifikimit të së drejtës ndërkombëtare ekonomike.
Qëndrimi ndaj unifikimit.- E drejta e unifikuar ose e drejta uniforme ndërkombëtare e tregtisë
ka vend të posaçëm në suaza të shqyrtimeve të së drejtës transnacionale. Ekzistojnë dy botëkuptime mbi
kuptimin e së drejtës së unifikuar. Sipas njërit, e drejta e unifikuar është ajo që është rezultat i
aktiviteteve të organit i cili është i autorizuar për unifikim (p.sh. aktiviteti i UNIDROIT – it),. Sipas
botëkuptimit tjetër me të gjerë, të drejtën e uniformuar e përbëjnë rezultatet tjera spontane të unifikimit.
Unifikimi mund të jetë i kontrolluar dhe spontan. Shembuj të unifikimit të kontrolluar janë:
35
1) Konventat ndërkombëtare të Kombeve të Bashkuara mbi shitblerjen ndërkombëtare të mallrave –
Konventa e Vijenes, konventat ndërkombëtare me të cilat rregullohet transporti i mallit;
2) Modelet e ligjeve që paraqesin ciceronë (udhëzues) për ligjdhënës nacionalë dhe mundësojnë
barazimin e rregullave të së drejtës ekonomike ndërkombëtare (shembull UNCITRAL,
UNIDROIT);
3) Botëkuptimet juridike të formuluara nga ana e doktrinës (teorisë), praktikës biznesore dhe te
arbitrazhit si dhe të organizatave ndërkombëtare (p.sh. OECD).
Shembuj të unifikimit spontan janë burimet e të drejtës ekonomike autonome (kushte e përgjithshme të
bzinesit, terminet standarde kontraktuese, rregullat e prodhimit dhe standardet, parimet e përgjithshme
dhe praktika e arbitrazhit.
Unifikimi i rregullave të së drejtës ndërkombëtare biznesore sipas modelit monist dhe modeli dualist;
Sipas modelit monist unifikimi ka të bëjë me “situatën ndërkombëtare” – qëndrimi juridik – civil me
element të jashtëm (p.sh. shitblerja ndërkombëtare), dhe kështu rregulli i formuluar si i unifikuar, nuk
aplikohet në raport identik juridik – qytetar pa element të jashtëm (p.sh. shitblerja e brendshme). Modeli
dualistë më së shumti është shfrytëzuar për shkaqe juridike – politike: disa shtete i aprovojnë rregullat e
unifikuara të tregtisë ndërkombëtare sepse me këtë nuk preket në të drejtën e tyre të brendshme, me ç’
gjë mundësojnë ekzistimin e dy modeleve të pavarura të cilat rregullojnë marrëdhëniet e caktuara
juridike – civile.
Sipas modelit monist, unifikimi i rregullave behët në mënyrë të njësuar të “situatës ndërkombëtare” dhe
“situatës së brendshme”. Modeli monist do të thotë se raporti i caktuar juridik – civil rregullohet në
mënyrë të njëjtë si raport identik me element të jashtëm, kështu që çështja e ndarjes së kufijve të tyre
as që diskutohet. Mangësia e modelit monist qëndron në atë se aplikimi i tij do të thotë se rregullat e të
drejtës së brendshme duhet të zëvendësohen me rregulla uniforme ne të cilën gjë disa shtete, kuptohet,
nuk mund të japin pëlqimin. Shembull të aplikimit të modelit monist paraqesin Konventat mbi Kambialin
dhe Çekun me të cilat është themeluar sistemi i Gjenevës i të drejtës së Kambialit dhe Çekut të vendeve
kontinentale.
36
Kapitulli III
SUBJEKTET E TË DREJTËS NDËRKOMBËTARE BIZNESORE
I. SHTETI
a. Shteti si subjekt që e krijon të drejtën ndërkombëtare biznesore
Shteti është subjekt i cili krijon rregulla në sferën e të drejtës ndërkombëtare biznesore. Në këto raste
shteti paraqitet si bartës i pushtetit publik dhe kryen aktivitete të cilat janë objekt i së drejtës
ndërkombëtare biznesore.
Konfrom me parimin e ndarjes së pushtetit shteti, nëpërmjet organeve të veta ligjdhënëse, krijon të
drejtën interne (të brendshme)e që është e plotfuqishme për punën e caktuar të së drejtës
ndërkombëtare biznesore, ndërsa nëpërmes pushtetit gjyqësor në territorin e caktuar, i kryen
kompetencat gjyqësore. Në të drejtën e brendshme nacionale, shteti i rregullon parimet që aplikohen në
të drejtën ndërkombëtare ekonomike. Në harmoni me rregullat e së drejtës ndërkombëtare publike shteti
lidh kontrata ndërkombëtare të cilat janë relevante për zhvillimin e tregtisë ndërkombëtare.
Përveç lidhjes së kontratave ndërkombëtare, shteti mund të sillet në mënyrë të caktuar në tregtinë
ndërkombëtare në atë mënyrë që gjithmonë mund të jenë të plotësuara kushtet qe më atë sjellje formon
doke ndërkombëtare. Doket ndërkombëtare të krijuara kështu janë p.sh. e drejta e shtetit që të bëjë
eksproprimin.
b. Shteti si tregtarë
Shteti merr pjesë në tregtinë ndërkombëtare në atë mënyrë që lidh punë të caktuara juridike që për
objekt kanë qarkullimin e mallit, kryerjen e shërbimeve e që për nga përmbajtja e vet janë objekt i së
drejtës ndërkombëtare. Punët e këtilla janë mund të jenë të natyrave të ndryshme: cedimi i të drejtave
për shfrytëzimin e pasurive natyrore (shitja koncesionit për eksploatimin e minierave), blerja e
prodhimeve (produkteve) dhe shërbimeve të ndryshme që janë të nevojshme për shtetin për ushtrimin e
pushtetit publik (lidhë kontrata për ndërtimin e zyrave për administratë ose shfrytëzuesit e të cilave janë
nëpunësit e saj), ushtrimi i të drejtës të anëtarëve të shoqërisë të parapara me të drejtën e kompanive
në ndërmarrje me pronë shtetërore.
Në të gjitha rastet e këtilla, shteti nuk paraqitet si bartës i të drejtës publike (ex iure amperi), por si
bartës i autorizimeve juridike – private, ngase fjala është për punë të së drejtës private (ex iure
gestionis). Për punë në të cilat paraqitet si bartëse e pushtetit publik, shteti gëzon imunitet. Çështja se a
paraqitet shteti si pjesëmarrës në tregtinë ndërkombëtare reduktohet në përcaktimin e kushteve se a
mund të jetë palë në procedurë gjyqësore civile e cila mund të ushtrohet me rastin e atij kontesti.
c. Imuniteti i shtetit
Imuniteti i shtetit nga ushtrimi i procedurës është çështje veçanërisht e rëndësishme për të drejtën
ndërkombëtare biznesore po ashtu edhe për konventat ndërkombëtare të cilat e rregullojnë ekonominë
dhe turizmin. Kjo paraqet një nga çështjet e cila mjaft shpesh shtrohet në konteste gjyqësore dhe të
arbitrazhit për shkak të pjesëmarrjes së madhe dhe aktive të shtetit në tregtinë ndërkombëtare sepse
shtetet mund të jenë drejtpërdrejtë ose tërthorazi pronarë të avio – kompanive, bankave, anijeve, etj,.
37
Në fillim ka mbretëruar teoria e imunitetit absolut sipas të cilës shteti ka gëzuar imunitet nga ushtrimi i
procedurës gjyqësore para gjykatës së shtetit tjetër. Kjo praktikë është tejkaluar në favor të imunitetit
restriktiv. Sipas teorisë së imunitetit restriktiv, shteti gëzon imunitet nga ushtrimi i procedurës civile
gjyqësore para gjykatës së shtetit tjetër vetëm për veprimet nëpërmjet të cilave shprehet sovraniteti i
shtetit ose ushtrohet pushteti publik (iure amperi). Shteti nuk gëzon imunitet kundruall aktiviteteve që
kanë karakter juridik – privat, gjegjësisht punëve të natyrës komerciale (iure gestionis). Është rregull që
shteti të gëzojë imunitet në raport me kompetencën e gjyqit të shtetit tjetër. Imuniteti nga ushtrimi i
procedurës gjyqësore ka të bëjë me shtetin dhe në veçanti me pasurinë (pronën) e tij. Kur fillon
procedura para gjyqit të shtetit tjetër, gjykata vendase do të shpallet jokompetente.
Procedura e filluar kundër shtetit tjetër konsiderohet procedura ne të cilën shteti tjetër është emëruar si i
paditur – akuzuar ose kur procedura prodhon ndonjë veprim në pronë, të drejtë, interes ose veprimtari të
shtetit tjetër. Shteti tjetër mund të heq dorë nga imuniteti në procedurën e filluar para gjyqit të rregullt të
shtetit të huaj në mënyrë eksplicite (shprehimisht) ose heshtazi. Heqja dorë shprehimisht mund të ketë
formën e:
Kontratës ndërkombëtare;
deklarimit para gjyqit; ose
korrespondencës me shkrim në procedurë të posaçme.
Heqja dorë heshtazi konsiderohet të filluarit e procedurës nga ana e shtetit ose marrja pjesë në proces
ose ndërmarrja e çfarëdo aktiviteti që kanë të bëjnë me “meritumin” e kontestit, përveç nëse shteti
deklaron se pikërisht ndërmarrja e veprimeve të këtilla konsiderohet si bazë për vënie në dukje të
imunitetit. Kështu p.sh. nuk konsiderohet heqje dorë nga imuniteti, nëse shteti kërkon nga gjyqi padinë
në mënyrë që të njihet me përmbushjen e saj ngase kundër saj ka filluar procedura për të cilën gjë nuk
iu është dërguar asgjë me shkrim sipas rregulloreve që e obligojnë.
Në të kaluarën koncepti i imunitetit gjyqësor është aplikuar pa përjashtim (imuniteti absolut). Tash është
i pranuar rregulli nga të gjithë se në disa raste të caktuara duhet të ekzistojnë përjashtime nga rregullat e
imunitetit absolut, (imuniteti restriktiv). Në të drejtën anglo – saksone dhe kontinentale, në mënyra të
ndryshme janë caktuar përjashtimet nga imuniteti gjyqësor. Në të drejtën kontinentale është çështja e
praktikës gjyqësore të vlerësojë në bazë të çështjes konkrete juridike që e ka lidhur shteti ose se a gëzon
shteti imunitet apo jo. Kjo qasje mund të shkaktojë pasiguri për shkak të vlerësimeve të ndryshme nga
gjyqet. Me qëllim të konkretizimit dhe parashikimit, disa shtete evropiane e kanë nxjerrë konventën e
veçantë e cila përcakton se për cilat veprime (punë) shteti nuk gëzon imunitet. (Konventa evropiane mbi
imunitetin e shtetit e vitit 1972). Disa shtet nuk janë palë të kësaj konvente ndërkombëtare, ngase
konsiderojnë që nuk ekzistojnë burime të veçanta lidhur me imunitetin e shteteve të tjera andaj
mbështetja në të drejtën ndërkombëtare publike dhe në dispozita të Ligjit mbi procedurën kontestimore,
mund të kërkohet vetëm në teori dhe në praktikën e varfër.
Në vendet anglo – saksone, në të cilat vendimet e gjyqeve më të larta kanë karakter detyrues, është
formuluar ligji i veçantë i cili numëron përjashtimet nga rregullat e imunitetit gjyqësor të shtetit tjetër.
Që të dy sistemet juridike, kontinental dhe anglo – sakson, janë të një mendimi se shteti nuk gëzon
imunitet nga ushtrimi i procedurës gjyqësore për këto lloje veprimesh (punësh);
38
I. E para, për punët e natyrës komerciale të cilat shteti i ka lidhur me personin e jashtëm juridik i
ose fizik e për të cilat është kompetent gjykata e rregullt e shtetit tjetër sipas rregullave të së
drejtës ndërkombëtare private mbi kompetencat e gjykatës për konteste me elementë të
jashtëm.
Janë evidente qëndrimet ndryshme mbi kriteret për përcaktimin e se a është një punë konkrete
e natyrës komerciale apo jo. Sipas një botëkuptimi, kjo është natyra e kontestit ose e veprimit
juridik të lidhur. Veprimi juridik është komercial nëse, përveç shtetit, mund të lidhin edhe
subjektet e të drejtës private. Nëse punën mund të lidhë vetëm shteti, atëherë kjo nuk është
punë komerciale. Kriter i dytë është qëllimi i punës juridike. Nëse qëllimi i punës është plotësimi i
interesit publik, atëherë shteti gëzon imunitet dhe anasjelltas, nëse kjo nuk qëndron, shteti nuk
gëzon imunitet. Me shfrytëzimin e natyrës së punës si kriter, zgjerohet qarku i punëve me të cilat
gëzohet imuniteti e më kriterin e qëllimit të punës ngushtohet qarku i punëve për të cilat shteti
nuk gëzon imunitet. Sipas qasjes së tretë, e cila përpiqet t’i merr parasysh që të dy pikëpamjet e
mësipërme, niset nga natyra e punës, por që në raste të caktuara duhet marrë në konsideratë
edhe qëllimin e punës. Sipas kësaj, prioritet duhet të ketë natyra e kontratës ose e punës, por,
nëse sipas praktikës së krijuar e cila vazhdon në shtetin i cili e ka lidhur punën, kriteri relativ për
vlerësimin e karakterit tregtar është qëllimi i tij, atëherë ai kriter do të aplikohet. Andaj, sipas
kësaj qasjeje, vlerësimi se a ka puna karakter komercial, përcaktohet sipas praktikës së krijuar e
cila vazhdon në shtet i cili e ka lidhur punën juridike konkrete e jo sipas praktikës së gjyqit të
shtetit i cili e ka iniciuar procedurën.
II. E dyta, nëse është palë ndërmarrja në pronësi të shtetit ose subjektit juridik (agjencion ose
instrumentalitet i shtetit, siç thotë e drejta anglosaksone) që ka aftësinë e vet palës (që të padisë
ose të jetë e paditur) e të cilën e ka themeluar shteti. Në atë rast shteti nuk gëzon imunitet.
III. E treta, për konteste mbi pronësinë mbi pjesën në ndërmarrje ose subjekt tjetër juridik, në të
cilët shteti është pronar i pjesës. Nga ky përjashtim është e mundur marrëveshja e kundërt e
palëve.
IV. E katërta, për konteste komerciale të krijuara me shfrytëzimin e anijeve të cilat janë pronë e
shtetit.
V. E pesta, nëse shteti ka lidhur kontratë arbitrazhi, shteti nuk gëzon imunitet në konteste mbi
vlefshmërinë dhe interpretimin e kontratës mbi arbitrazhin, procedurën e arbitrazhit, anulimin e
vendimit, përveç nëse është paraparë diçka tjetër me kontratë të arbitrazhit.
1. Aplikimi i teorisë mbi imunitetin restriktiv në praktikë
Është e natyrshme që shtetet nuk dëshirojnë të paditën. Në jetën praktike ndodhin konflikte rreth asaj se
si të dallohet komercial nga ai jo komercial. Gjyqi mund të vërejë se në raste të caktuara është e vështirë
të diferencohet qëllimi i punës (shkaku për të cilin shteti tjetër lidh një punë komerciale) nga natyra e
punës (forma e jashtme e punës që e lidhë shteti).
39
Në doktrinë (teori) theksohet se koncepti i imunitetit restriktiv (vlerësimi i aktit ex iure gestionis) kërkon
shqyrtim që është i bazuar në supozimin politik në sferën e aktiviteteve të shtetit.
Në vetë praktikën gjyqësore, të shqyrtimi i akteve të shtetit të cilat, sipas natyrës së vet, paraqesin punë
komerciale, mund të jenë të ndryshme.
2. Heqja dorë nga imuniteti në procedurën e arbitrazhit
Nëse është shteti palë e kontratës mbi arbitrazhin, nuk mund të thirret në të drejtën e vetë të brendshme
në mënyrë që ta konteston aftësinë që të jetë palë në procedurën e arbitrazhit ose kontestit të
arbitrazhit.
Rregulla është vërtetuar në praktikën e arbitrazheve ndërkombëtare tregtare. Në të vërtetë, nëse merret
se ekziston përgjegjësia e shtetit për dëmin e shkaktuar (përgjegjësia kontraktuese ose jashtë
kontraktuese) ekzistenca e përgjegjësisë mund të konsiderohet si zëvendësim për pëlqimin eksplicit të
shtetit që kontestin e caktuar ta zgjedh nëpërmjet arbitrazhit tregtar. Nuk mund të konsiderohet se
shteti sovran ka hequr dorë nga imuniteti në rastin kur nuk e ka shprehur pëlqimin në mënyrë të
padyshimtë që të arbitron. Nuk ekziston heqje dorë nga imuniteti për kontratën e arbitrazhit.
3. Imuniteti nga ekzekutimi i vendimit të gjyqit
Nëse nuk ekziston imuniteti i shtetit nga ushtrimi i procedurës gjyqësore civile, kjo nuk do ë thotë që
vendimi i gjyqësor i kontestit nuk mund ekzekutohet kundër shtetit në pronën e tij. Është e mundur që
imuniteti gjyqësor të mos ekzistojë dhe që vendimi gjyqësor i marrur në procedurë të mos mund të
ekzekutohet.
Sipas të drejtës ndërkombëtare, gjyqi nuk është i autorizuar të zaptojë (konfiskojë) pronën e huaj ose ta
ekzekutojë vendimin e gjyqit në pronën e shtetit tjetër e cila shfrytëzohet për shërbime publike (p.sh.
zaptimin (konfiskimin) e ambasadës së shtetit tjetër). Prona që shërben për qëllime publike ka imunitet
nga ekzekutimi. Ekzekutimi në pronën e shtetit tjetër është i mundur nëse ajo nuk kryen funksione të
shërbimeve publike, gjegjësisht, pronën e cila mund të shfrytëzohet për qëllime komerciale. Konventa
Evropiane mbi arbitrazhet ndërkombëtare e vitit 1961 nuk parasheh imunitetet nga ekzekutimi i vendimit
gjyqësor.
Disa shtete respektojnë parimin sipas të cilit në pronën e shtetit tjetër nuk mund të caktohet ekzekutimi
me përjashtim kur vet shteti tjetër jep pëlqimin që të caktohet ekzekutimi me kusht që ky pëlqim të jetë
eksplicit (shprehimisht i dhënë).
40
I. ORGANIZATAT NDËRKOMBËTARE
1.1 C' janë organizatat ndërkombëtare?
“Kërkesa për siguri ndërkombëtare përfshin dorëzimin pa kushte të të gjithë shteteve, në një masë të caktuar të lirisë së tij të veprimit, sovranitetit të tij,
dhe le të jetë e qartë përtej cdo dyshimi, se asnjë rrugë tjetër nuk mund të cojë në një siguri të tillë.”
( Albert Einstain)
Organizatat ndërkombëtare janë një formë institucioni i cili referohet në një sistem formal me rregulla
dhe objektiva, me një instrument racional administrativ dhe që mbart një formë teknike dhe organizim
material si kushtetutë, kapituj lokal, makineri, mjete pune, emblema, logo, një staf, një hierarki
administrative etj.1 Gjithashtu organizatat ndërkombëtare janë bashkësi e përhershmë me karakter
qeveritar ose jo qeveritar të krijuar mbi bazë të një marrëveshje ndërkombëtare me qëllim bashkëpunimi
në zgjidhjen e problemeve ndërkombëtare të parashikuara në ato dokumente. Nga ky përkufizim del që
organizatat ndërkombëtare krijohen me vullnetin e shteteve, pra themelues te organizatave
ndërkombetare janë shtetet sovrane në rastin kur organizatat janë shtetërore dhe ato krijohen bazuar në
një traktat ndërkombëtar. Gjithashtu veprimtaria e tyre është e shtrirë brënda kompetencave që janë
përcaktuar në marrëveshje.
Organizatat ndërkombëtare janë klasifikuar në dy kategori kryesore: organizata ndërqeveritare (IGO) dhe
Organizatat jo qeveritare (INGO). Një organizatë ndërqeveritare (IGO) është një organizatë e përbërë
kryesisht nga shtete sovrane shpesh të referuara si shtetet anëtare, ose organizata të tjera
ndërqeveritare. Organizatat ndërqeveritare janë quajtur shpesh organizatat ndërkombëtare, edhe pse ky
term mund të përfshijë edhe organizata ndërkombëtare joqeveritare të tilla si organizatat ndërkombëtare
jo-fitimprurëse (OJQ) ose korporatat multinacionale.1
Në nje aspekt tjetër organizatat klasifikohen mbi bazë të shtrirjes gjeografike dhe antarësisë. Në këtë
klasifikim kemi dy tipe organizatash ato globale dhe rajonale. Organizata rajonale mbledh ne vetvete
vende të një mjëdisi të ngjashëm për të zgjidhur probleme me të cilat nuk mund të merreshin në nivel
kombëtar dhe që do të trajtoheshin në mënyrë ineficente nga insitucionet më të gjëra. Organizata
rajonale ka në përbërje një numër të kufizuar antarësh shumë prej të cilëve janë afër gjeografikisht,
ekonomikisht dhe politikisht të ngjashëm. Kjo do të sillte në një mënyrë siguri kundër kërcënimeve të
jashtme. Ndërkoh organizatat globale kanë në përbërje të tyre shtete nga anembanë botës. Ato përbëjnë
bazën për sigurinë kolektive për cështjen e paqes dhe prosperitetit.
Qëllimet dhe objektivat e organizatatve ndërkombëtare janë shpesh të shumëfishta dhe në interes të
publikut, por ato mund të jenë krijuar për një qëllim të veçantë. Organizatat ndërkombëtare i
përshkruajnë dhe i përcaktojnë qëllimet e tyre në statutet ose dokumente të tjera themeluese. Por ndodh
dhe që organizatat kanë dhe qëllime të tjera përvec atyre të përcaktuara në status. Ajo cka i dallon dy
llojet kryesore të organizatave është që organizatat ndërqeveritare janë organizata ndërkombëtare,
anëtare të të cilave janë shtetet. Ndërsa organizatat jo qeveritare janë shoqatat që përbehen nga anëtarë
të tillë si individë ashtu dhe grupe. Ato janë organizata
1 http://www.intergovernmentalorganizations.org/
41
transnacionale të përbëra nga qytetarë privatë që mbajnë një status konsultativ. Ato përfshijnë shoqata
profesionale, fondacione, koorporata multinacionale ose grupe aktive ndërkombëtare të vecanta në
shtete të ndryshme që bashkohen së bashku për të punuar në lidhje me interesa të përbashkëta.
OJQ-të kryejnë një sërë funksionesh. Ato japin informacion dhe ekspertizë teknike për qeveritë dhe
organizatat ndërkombëtare (të tilla si agjencitë e specializuara të OKB-së) çështjet të ndryshme
ndërkombëtare. Ato mund të ofrojnë ndihmë humanitare lehtësim dhe zhvillim (p.sh., Kryqi i Kuq, Oxfam,
dhe CARE). OJQ-të gjithashtu mund të monitorojnë të drejtat e njeriut apo zbatimin e rregulloreve
mjedisore (p.sh., Bashkimi Ndërkombëtar për Ruajtjen e Natyrës, Amnesty International, Human Rights
Watch, dhe Transparency International). Organizatat ndërkombëtare jo qeveritare kanë luajtur role
qendrore në fushatat globale kundër skllavërisë, tregtisë në fildishit, gjueti balenash, e në fushata
sensibilizuese kundër dhunes së ushtruar ndaj grave.
Në trendin e politikave botërore vihet re nje rritje e numrit të organizatave joqeveritare. OJQ janë shumë
të tilla si Amnesty International, Federata Ndërkombëtare e Kryqit të Kuq dhe Gjysmëhënës, Oxfam
International, CARE, Save the Children etj.
Edhe organizatat ndërqeveritare si OKB, Banka Botërore, Organizata Botërore e Tregtisë (OBT) etj lujnë
rol të rëndësishëm në cështje të ndryshme globale. Konkretisht funksionet e këtyre organizatave
konsistojne së pari mënyrën e bashkëpunimit. Në përmjet organizatave qeveritare shtetet hyjnë në
ndërveprime dhe bashkë veprime të rregullta midis tyre. Shumë organizata të tjera përpunojnë procedura
për të vendosur rregulla dhe për të zgjidhur mosmarrveshje. Organizata të tjera si Organizata Botërore e
Shëndetsisë ( OBSH ) kryejnë veprimtari operacionale që veprojnë për të zgjidhur probleme madhore
ndërkombë tare të tilla si pabarazia ekonomike, përhapja e armëve, sëmundjet infective etj.
Shumë organizata të tjera shërbejnë si arenë për negocim dhe krijimin e koalicioneve dhe marrjen e
vendimeve. Në këtë aspect organizatat ndërkombëtare mundësojnë vende pikëtakimesh për të diskutuar,
bashkëpunuar , argumentuar etj. Organizatat ndërkombëtare njihen shpesh si Regjime ndërkombë tare.
Kjo për arsye se së bashku me shtetet organizatat ndërqeveritare udhëheqin krijimin e rregullave dhe
parimeve ndërkombëtare. Në kartat e këtyre organizatave janë të përfshira norma, rregulla dhe procese
vendimmarrëse të regjimeve. Kështu parimet e regjimit ndërkombëtar përcaktohen në një sërë traktatesh
ndërkombëtare. Organizatat I institucionalizojnë këto parime dhe rregulla të cilat më pas do të diktojnë
mënyrën se si shtetet do të veprojë në përputhje me këto norma dhe parime.
Organizatat ndërkombëtare mund të përdoren dhe si instrumente nga ana e shteteve në lidhje me
politikën e tyre të jashtme. Roli i tyre si instrument përbën rolin më të përhapur të organizatave. Në këtë
rast organizatat ndërkombëtare janë instrumente të politikave të qeverive individuale, mjete për
diplomacinë e një numri shtetesh të kufizuar dhe sovrane. Nëse do ta ilustronim me një shembull për
këtë rol do të përmendnim Organizatën e Kombeve të Bashkuara e cila u përdor si instrument gjatë
Luftës së Ltohtë për të realizuar diplomacinë e saj.
Nga shpjegimi më sipërm dalin në pah rolet dhe funksionet e shumta të të dyja ndarjeve të organizatave
ndërkombëtare IGO dhe INGO. Sot vërehet nje rritje e numrit të organizatave jo qeveritare dhe rënie e
numrit të organizatave qeveritare. Gjithësesi ajo cka është e rëndësishme për tu përmendur janë rolet
dhe funksionet e organizatave ndërkombëtare: ato ekzistojnë me objektiva të ndryshme, duke nxitur
arsimin, kujdesin shëndetësor, zhvillimi ekonomik, mbrojtjen e mjedisit, të drejtat e njeriut, përpjekjet
humanitare, bashkëpunimin, vendosjen e Pra këto forma institucionesh kanë në fokus të tyre aspekte të
42
ndryshme. Për realizimin e funksioneve dhenormve dhe parimeve midis shteteve antare, kontakte
ndërkulturore dhe zgjidhjen e konflikteve, etj., roleve të tyre ato kanë krijuar një rrjet kompleks
organizatash që mbështesin dhe bashkëpunojnë më njëra- tjetrën në trajtimin e cështjeve të axhendës
globale.
2.2 Historiku i krijimit të organizatave ndërkombëtare.
Shtetet kanë krijuar organizatat ndërkombëtare për të bërë gjëra të cilat ato nuk mund ti arrin vetëm,
ose për të parandaluar të ndodhnin gjëra të cilat nuk ishin në interes të shteteve. Organizatat
ndërkombëtare ndërqeveritare nuk e kanë krijuar vetë veten e tyre, ato u disenjuan, suportuan dhe u
operuan nga shtetet të cilat i krijuan ato. Hapat e para të krijimit të organizatave ndërkombëtare datojnë
në vitin 1648 me Vastfalinë.2 Nocioni tradicional i organizatave ndërkombëtare qeveritare bazohet në
pikpamjen e shtetit Sovran në marëdheniet ndërkombeëtare e cila përmban tre elemente kryesorë:
1) Vetëm shtetet sovrane janë subjekt i së drejtës ndërkombëtare.
2) Këto shtete janë të barabarta në pozitën e tyre në lidhje me ligjet ndërkombëtare.
3) Këto shtete sovrane janë me kushtetutë vetfunksionuese dhe e drejta ndërkombetëtare nuk
mund të ndërhyje në autoritetin e brëndshëm të qeverive të tyre.
Traktati i Vastfalisë hodhi bazat e sovranitetit të shteteve. Pikërisht ky traktat përcakton fillesën e
sistemit të sotëm që nga viti 1648 vit në të cilin u mbajt ky traktat i cili shënon fundin e sundimit të
autoritetit fetar në Europë dhe lindjen e autoriteteve laike. Nga kjo fillesë e re e autoritetit laik lindi parimi
që qëndron në themel të marëdhënieve ndërkombëtare që nga ajo kohë: nocioni i integritetit territorial të
shtetit si sovranë dhe të barabartë në një sistem ndërkombëtar.3
Pra karakteristike e kësaj marrëveshje ishte se ajo përbën themelimin dhe kristalizimin e sovranitetit dhe
të shtetit modern. Shteti i modelit Vastfalian ka si atribut kryesore sovranitetin, integritetin territorial dhe
parimin e mospërzierjes në punët e brëndshme të një shteti.4 Paqja e Vastfalisë u forcua dhe nga traktati
i Utrechtit me vitin 1713 ku përsëritej parimi se sovraniteti kombëtar i cdo shteti duhej respektuar nga të
Paqja e Vastfalisë u forcua dhe nga traktati i Utrechtit me vitin 1713 ku përsëritej parimi se sovraniteti
kombëtar i cdo shteti duhej respektuar nga të gjitha shtetet. Gjithësesi një numër i konsiderueshëm i
organizatave ndërkombetare nuk u shfaqën përpara shekullit të 19. Arsyeja më e rëndësishme që nuk ka
pasur organizata në shek e 19 ështe se këto vende duhet të krijonin shtete sovrane relativisht të
fuqishme.5
Përpjekja e parë serioze për krijimin e organizatave ndërkombëtare daton me Kongresin e Vienës në vitin
(1814-1815) sepse vendosi një përfaqsim diplomatik te shteteve për tu siguruar një kompromis midis
fuqive të mëdha të asaj kohe. Qëllimi kryesor i Kongresit të Vjenës ishte barazpeshimi i forcës, në mënyrë
që të shmangej ndonjë hegjemoni dhe që revolucionet apo kryengritjet e mundshme të shuhen, në rast
nevoje edhe nga ushtritë e vendeve të tjera. Për diplomacinë kongresi ishte i rëndësishëm sepse
normalizoi dhe rregulloi një sistem diplomatik të raporteve midis shteteve. Fuqitë e mëdha vendosën
ambasadat në vendet e tjera dhe shkëmbyen ambasadorët midis tyre. Diplomacia ishte bërë pjesë
2 Klas Dickam ,The History of International Organization –whats new?, Toronto University Press, fq 79 3 Karen Migs,” Bazat e Marëdhenieve Ndërkombëtare ” ,AIIDS fq 38 4 Karen Migs,” Bazat e Marëdhenieve Ndërkombëtare ” ,AIIDS fq 38 5 Alexander Thompson and Duncan Snidal, “International Organization – 9800”,University of Chicago,1999,fq 693
43
përbërese e politikës së cdo shteti. Risia kryesore ishte se përfaqsuesit e shteteve duhet të takoheshin
rregullisht për të diskutuar për cështje që i përkisnin aspekteve të ndryshme jo vetëm diplomatike.
Konkretisht që nga viti 1815 deri ne 1907 kishte një sërë takimesh në nivele të larta apo konferenca
paqësore midis shteteve të fuqishme europiane të kësaj kohe, si psh Kongresi i Berlinit në vitin 1878 i cili
ishte përcaktues për fatin e Ballkanit dhe sidomos të shqiptarëve. Konferencë tjetër mund të përmendim
atë të Hagës në vitin 1907 ku u themelua organi i arbitrit ndërkombëtar për zgjidhjen e cështjeve të
konflikteve midis shteteve dhe u hartua dokumenti i njohur si Konventa për zgjidhjen paqësore të
konfliketeve dhe përplasjeve ndërkombëtare. Pikërisht këto zhvillime i dhanë diplomacisë një dimension
të ri duke krijuar një mekanizëm i cili i parapriu formimit te organizatave ndërkombëtare.
Gjatë viteve 1800 fuqitë e mëdha vazhduan të marrin përgjegjësi për zgjidhjen e cështjeve politike të
cilat mund të arrinin në një konflikt të hapur. Kjo përgjegjësi realizohej në një numër konferencash që
merreshin me trajtimin e cështjeve që rrezikonin paqen. Kjo përgjegjësi e shteteve për paqen në botë e
cila realizohej nëpërmjët konferencave u njoh si Koncerti Europian. Koncerti i Evropës ishte i pari forum
shumëpalësh për menaxhimin e krizave në kohë paqeje.6
Megjithatë Koncerti Europian ishte i kufizuar sepse nuk kishte një marrëveshje midis shteteve për tu
takuar rregullisht ose për të mos u takuar fare.Me përfundimin e Luftës së Parë Botërore u zhvillua
konferenca e Paqes së Versajës në vitin 1919. Pikërisht në ketë traktat mendohet të ketë filluar dhe
ngritja e organizatave ndërkombëtare. Në ketë konferencë u krijiua Lidhja e Kombeve. Wdroo , Willson
ishte iniciatori i konceptimit të një organizate botërore universale e cila do të ruante paqen dhe sigurinë
në botë nëpërmjet sigurimit kolektiv dhe jo aleancave.14Përfaqsuesit e shteteve fituese ishin mbledhur
për të nënshkruar një traktat paqeje në mënyrë që të siguronin mirëqënien publike, të përcaktonin
shkaqet, ligjet e luftës dhe të paqes. Përfaqsuesit ishin të interesuar që të krijonin një organizatë
botërore të përhershme e cila do të merrej me problemin e paqes sigurisë si edhe me cështjet ekonomike
dhe sociale. Lidhja e Kombeve ishte organizim i vërtetë me organet, përfaqsuesit dhe institucionet e saj
ligjore. Institucionete e saj politike ishin asambleja, këshilli dhe sekretariati i përhershëm.7
Traktati i Versajës i dha fund Luftës së Parë Botërore. Në ketë traktat u vendosën sanksione për shtetet
humbëse, sanksione të cilat konsistonin në dëmshpërblime materiale territoriale, gjë e cila coi në ngritjen
e fashizmit dhe nazizmit. Kriza e madhe ekonomike e viteve 20- 30 si dhe politikat gjithnjë e me
nacionaliste të Gjermanisë dhe Italisë por edhe politikat izolacioniste të ShBA-së i përmbysën të gjitha
përpjekjet e Lidhjes së Kombeve për të qënë nje organizatë fuqiplotë dhe efektive për ruajtjen e paqes
në botë. Lidhja e Kombeve si organizatë dështoi. Lidhja nuk parandaloi asnjë luftë të madhe dhe rezultoi
jo efektive në ruajtjen e rendit botëror. Tërheqja e disa shteteve nga lidhja si Gjermania, Austria,Italia,
Japonia si edhe fillimi i Luftës së Dytë Botërorë i japin fund Lidhjes si një organizatë. Shkaqet e këtij
dështimi janë dobësitë ligjore, politike dhe strukturore.8
Pavarsisht dështimit Lidhja e Kombeve është një pjesë shumë e rëndësishme e historisë së organizatave
ndërkombëtare. Ajo është e rëndësishme për vetë faktin se ajo krijoi konceptin e sigurisë kolektive dhe
përgjegjësisë së shteteve në shmangien e luftës dhe ruajtjes së paqes pavarsisht se liga e kombeve nuk
6 Henry Kisinger, “Diplomacia”, Tiranë 1999, leart, fq 30 7 Hans J. Morgenthau.: "Politika ndërmjet kombeve. Lufta për pushtet dhe paqe." Instituti i Studimeve Ndërkombëtare, Tiranë 2008 8 Ass.prof.dok Bekim Baliqi, “Hyrje në Diplomaci dhe Politikë të Jashtme”, Prishtinë 2010, fq 12
44
arriti të shmangë dot fillimin e luftës së dytë botërore.9
2. Organizatat deri në themelimin e OKB-së Para themelimit të Organizatës së Kombeve të Bashkuara (OKB) në botë ekzistonin shumë organizata
ndërkombëtare, që ishin bazë për bashkëpunimin ekonomik ndërkombëtar në formë multilaterale.
Organizatat ndërkombëtare themelohen që nga gjysma e dytë e shekullit XIX, pikërisht nga viti 1865 kur u themelua Unioni Ndërkombëtar i Telekomunikacionit, pastaj në vitin 1875 u formua Unioni Postal
Botëror, në vitin 1878 Organizata Meteorologjike Botërore dhe në vitin 1890 u firmos Konventa për bartjen e mallit me komunikacion hekurudhor. Qëllimi i të gjitha këtyre organizatave ndërkombëtare ishte
zhvillimi i bashkëpunimit ndërkombëtar në formë multilaterale për çështjet që ishin objekt i veprimtarisë
së përhershme të tyre.
Në periudhën midis dy luftërave botërore po ashtu u themelua një numër i madh i organizatave ndërkombëtare, nga të cilat posaçërisht dallohen: Lidhja e Kombeve, pastaj Organizata Ndërkombëtare e
Punës dhe Oda Tregtare Ndërkombëtare.
Nga të gjitha këto organizata, të themeluara në periudhën midis dy luftërave botërore, përkah rëndësia,
posaçërisht dallohet Lidhja e Kombeve ose siç quhet edhe ndryshe Liga e kombeve. Kjo organizatë u themelua më 14 shkurt të vitit 1919 me seli në Gjenevë. Në kohën kur ajo ishte më e fortë, në radhët e
veta kishte 60 vende anëtare. Parimet kryesore, që u aprovuan nga vendet anëtare të kësaj organizate dhe në bazë të të cilave duhej të realizohej bashkëpunimi ndërkombëtar, ishin: respektimi i pavarësisë
dhe integritetit territorial të vendeve të botës; zgjidhja e konflikteve ndërkombëtare në
mënyrë paqësore etj. Lidhja e Kombeve, ndaj disa vendeve agresore, në disa raste ndërmorri sanksione ekonomike (si, për shembull, sanksionet ekonomike ndaj Italisë, pas agresionit në Etiopi).
Mirëpo, në këtë pikëpamje, nuk tregoi vendosmëri të duhur e as që ekzistoi një mekanizëm për jetësimin e këtyre sanksioneve, kështu që në veprimtarinë e vet kjo organizatë kishte mjaft dobësi të cilat rrodhën
nga marrëdhëniet e atëhershme ndërkombëtare. Në atë kohë, dy fuqi të mëdha - Franca dhe Britania e Madhe, insistonin që këtë organizatë ta shndërronin në instrument për realizimin e interesave dhe
qëllimeve të veta, kështu që në asnjë moment nuk e njohën si institucion të përshtatshëm për ruajtjen e
paqes në botë.
Prej vitit 1934 në këtë organizatë u kyç Bashkimi Sovjetik. Mirëpo, në vigjilie të Luftës së Dytë Botërore: Gjermania, Japonia dhe Italia tërhiqen nga Lidhja e Kombeve, sepse përgatiteshin për luftë dhe për
pushtimin e territoreve të huaja, kështu që kjo organizatë me shpërthimin e Luftës së Dytë Botërore
ndërpreu aktivitetin e vet dhe u shua. Krahas themelimit të Lidhjes së Kombeve, në vitin 1919 u krijua edhe Organizata Ndërkombëtare e Punës (ILO), gjithashtu me seli në Gjenevë. Me
themelimin e kësaj organizate u bë një hap para drejt zbatimit të standardeve internacionale me anë të rekomandimeve dhe të konventave në fushën e rregullimit të marrëdhënieve të punës. Qëllimet kryesore
të kësaj organizate janë: hartimi i rekomandimeve dhe të konventave ndërkombëtare nga fusha
e marrëdhënieve të punës, si dhe informimi i opinionit botëror me problematikën e punës dhe të marrëdhënieve në të. Në vitin 1919 u themelua edhe Oda Tregtare Ndërkombëtare me seli në
Paris. Aktiviteti i saj kryesor ishte i drejtuar në zhvillimin e tregtisë ndërkombëtare, në zgjidhjen e problemeve të kësaj fushe si dhe në zhvillimin e bashkëpunimit ndërmjet vendeve anëtare. Në periudhën
midis dy luftërave botërore duhet përmendur edhe disa aksione në konferencat e posaçme ekonomike, rreth zgjidhjes së problemeve kyçe ekonomike ndërkombëtare. Kështu, për shembull, në vitin 1920 në
Bruksel u mbajt Konferenca financiare ndërkombëtare kushtuar problemeve monetare, me synim të
sigurimit të mundësive për formimin e sistemit monetar ndërkombëtar në kushtet e mbarimit të standardit të arit, që ndodhi gjatë Luftës së Parë Botërore. Një konferencë e ngjashme u mbajtë edhe në
vitin 1922 në Gjenovë, kur u vendos që, pos arit, si valuta botërore, të jenë dollari amerikan dhe sterlina
9 Alexander Thompson and Duncan Snidal,” A Brief History of International Organization, 9800”, University of Chicago ,fq 696
45
britanike, kështu që definitivisht u bë kalimi në standardin ari-deviza. Pa marrë parasysh faktin se organizatat ndërkombëtare në periudhën midis dy luftërave botërore nuk korrën suksese të mëdha në
zgjidhjen e problemeve kyçe ekonomike ndërkombëtare, meqenëse një numëri i madh i vendeve ishin koloni, prapëseprapë mund të thuhet se përvoja e tyre ndikoi mjaft në themelimin e mëvonshëm të një
numri të madh të organizatave të reja, në krye me Organizatën e Kombeve të Bashkuara.
3. Organizata e Kombeve të Bashkuara (OKB) Gjatë Luftës së Dytë Botërore fuqitë e mëdha të botës ndërmorën iniciativën që, në kushtet e reja, të
zhvillojnë dhe të përsosin aso forma të organizatave ndërkombëtare, që ekzistonin brenda Lidhjes së kombeve. Prandaj, gjatë luftës lindi ideja për themelimin e Organizatës së Kombeve të Bashkuara.
Vendimi definitiv për themelimin e Organizatës së Kombeve të Bashkuara u muar në takimin e përbashkët
të Ruzveltit, Çerçilit dhe Stalinit më 11 shkurt të vitit 1945 në Jalltë, ku njëkohësisht u vendos edhe mbajtja e Konferencës në San Francisko, më 25 prill të vitit 1945. Në Konferencën e San Franciskos u
themelua Organizata e kombeve të bashkuara dhe u miratua Karta e OKB-së, të cilën e firmosën 51 vende. Sot kjo organizatë përfshinë 186 vende, me një tendencë të përhershme të rritjes së këtij numri.
Qëllimet dhe parimet e Organizatës së Kombeve të Bashkuara janë theksuar në nenin 1 të Kartës, dhe
ato janë: a) Të ruajnë paqen dhe sigurinë ndërkombëtare dhe për këtë qëllim të ndërmarrin masa kolektive të
përshtatshme për pengimin dhe për evitimin e tërë asaj, që rrezikon paqën dhe për pengimin e agresionit ose të çrregullimeve të tjera të paqës, që edhe me mjete paqësore dhe në formë të
parimeve të së drejtës ndërkombëtare, të veprojnë në rregullimin dhe në zgjidhjen e kontesteve ndërkombëtare dhe të situatave të ngjashme, që rrezikojnë paqën;
b) Të zhvillojë marrëdhëniet miqësore ndërmjet kombeve të bazuara në respektimin e parimeve të
barazisë dhe të vetëvendosjes së popujve, si dhe me qëllim të forcimit të paqes në botë të ndërmarrë masa tjera të përshtatshme.
c) Të realizojë bashkëpunimin ndërkombëtar duke zgjidhur problemet ndërkombëtare të natyrës ekonomike, shoqërore, kulturore dhe humanitare, duke përkrahur dhe duke zhvilluar respektimin
ndaj të drejtave të njeriut dhe ndaj lirisë elementare për të gjithë, pa marrë parasysh racën,
gjininë, gjuhën ose fenë; dhe d) Të jetë qendër ku do të harmonizohen qëndrimet e kombeve drejt realizimit të këtyre qëllimeve
të përbashkëta.
Organet kryesore të kësaj Organizate, siç theksohet në nenin 7 të Kartës, janë: Kuvendi i Përgjithshëm, Këshilli i Sigurimit, Këshilli Ekonomik dhe Social, Këshilli i Kujdestarisë, Gjyqi Ndërkombëtar
i të Drejtës dhe Sekretariati. Për këtë fushë posaçërisht është i rëndësishëm Këshilli Ekonomik dhe Social
(ECOSOC), i cili shqyrton çështjet ekonomike dhe sociale në botë. Ky Këshill qëllimet e veta i realizon nëpërmjet komiteteve (Komiteti ekonomik, Komiteti social, Komiteti koordinues, Komiteti i ndihmës
teknike dhe Komiteti i organizatave joqeveritare), komisioneve (Komisioni i statistikës, Komisiioni i popullsisë, Komisioni social, Komisioni për të drejtat e njeriut, Komisioni për të drejtat e gruas, Komisioni
për mjetet narkotike dhe Komisioni i tregtisë ndërkombëtare të lëndëve të para) dhe komisioneve
ekonomike rajonale (Komisioni ekonomik për Evropë, Komisioni ekonomik për Amerikë Latine, Komisioni ekonomik për Azi dhe Lindje të Largme dhe Komisioni ekonomik për Afrikë).
Në nenin 57 të Kartës është paraparë mundësia e themelimit të agjencive të specializuara të OKB-së.
Kështu u themelua një numër i madh i agjencive të tilla. Organizatat ndërkombëtare të themeluara para
OKB-së morën statusin e agjencive të specializuara, kurse ndër të rejat duhet përmendur këto: Fondi Monetar Ndërkombëtar, Banka Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim me afilacionet e veta,
Marrëveshja e Përgjithshme për Dogana dhe Tregtia (Organizata Botërore e Tregtisë), Konferenca e KB për Tregti dhe Zhvillim, Organizata Ndërkombëtare për Ushqim dhe Bujqësi etj. Në vazhdim do të
prezantohet veprimtaria e agjencive kryesore të OKB-së.
46
A. Agjencitë e Specializuara të Kombeve të Bashkuara dhe Organizatat
ndërkombëtare financiare
1. Kuptimi dhe historiani
Ideja e formimit të organizatave ndërkombëtare financiare të karakterit universal, anëtarë të te cilave do
të ishin shtete, e të cilat do t’i zgjedhin çështjet e stabilitetit monetar, është iniciuar në vitet e tridhjeta të
Shekullit XX, me daljen në skenë të krizës së njohur botërore financiare. Mirëpo, përpjekjet e para nuk
kanë pasur sukses. Megjithëse nuk u themeluan organizatat e këtilla ndërkombëtare, ishte themeluar
banka e posaçme, anëtarë të së cilës u bënë bankat qendrore të disa shteteve.
Bankat ndërkombëtare për pagesa (BIS = Bank for International Settlement). Organizatat ndërkombëtare
financiare anëtarë të së cilëve janë shtetet, Fondi Monetar Ndërkombëtar, Banka Ndërkombëtare për
rindërtim dhe zhvillim ose Banka Botërore janë themeluar më vonë, në vitin 1944 nën ndikimin e
rrethanave tani më te reja. Qëllimet themelore të formimit të këtyre institucioneve ndërkombëtare
financiare kanë qenë:
1. afirmimi i stabilitetit financiar;
2. rindërtimi i vendeve të rrënuara në Luftën e Dytë Botërore;
3. Zgjerimi i sistemit tregtar me tregti të hapur – lirë dhe me qasje në treg për të gjitha vendet.
Shkenca e të drejtës biznesore ndërkombëtare, tradicionalisht e studion Fondin monetar ndërkombëtar
(FMN) dhe Banka botërore (BB) si institucione ndërkombëtare financiare të karakterit universal. FMN dhe
BB kryejnë funksione të ndryshme por komplementare në marrëdhënie ndërkombëtare financiare.
Autorët e akteve themelore të FMN dhe BB kanë qenë të inspiruar me teorinë funksionale të organizatave
ndërkombëtare. Sipas asaj teorie, organizatat e specializuara ndërkombëtare themelohen më qëllim të
ushtrimit të funksioneve të veta të veçanta në kuadër të juridiksioneve të veta. Teoria funksionale e ka
potencuar karakterin jopolitik të këtyre organizatave të cilat janë të parapërcaktuara që të realizojnë
qëllimet e veta në mënyrë objektive dhe profesionale. Rregullat sipas të së cilave janë formuar këto
organizata, janë orvatje që të pamundësojnë çfarëdo forme të ndikimit politik ne vendimmarrje. Për këtë
qëllim, kontrata mbi formimin e FMN dhe BB e ka sanksionuar në mënyrë eksplicite se anëtarët e
organeve të këtyre institucioneve, të drejtat e tyre të votimit t’i sendërtojnë në suaza me qëllimet e
parapara me kontratën e themelimit.
2. Fondi monetar ndërkombëtar (FMN)
FMN është organizatë ndërkombëtare financiare e karakterit universal me seli në Uashington. Kjo
organizatë promovon bashkëpunimin monetar ndërkombëtar, përkrah ekspansionin e tregtisë
ndërkombëtare, promovon stabilitetin e kursit dhe eviton çrregullimet për shkak të jo stabilitetit të
marrëdhënieve në mes të valutave. Kontrata mbi themelimin e FMN (1944). Fondi Monetar
Ndërkombëtar (FMN) është një institucion ndërkombëtar i themeluar më 22 Korrik 1944 në konferencën e
Breton Woods, që sot ka 188 vende anëtare. Roli i FMN është të “nxisë bashkëpunimin monetar
ndërkombëtar, të garantojë qëndrueshmërinë financiare, të lehtësojë shkëmbimet ndërkombëtare, të
kontribojë për një nivel të lartë punësimi, qëndrueshmëri ekonomike dhe ulje të varfërisë”. FMN ka
kështu për funksion të sigurojë qëndrueshmërinë e sistemit monetar ndërkombëtar, të mbështesë
bashkëpunimim monetar global dhe rritjen ekonomike, dhe të menaxhojë krizat monetare dhe financiare.
Për këtë ai u jep kredi vendeve që janë në vështirësi financiare duke vënë si kusht për organizmat
qeveritare të vendit, qëndrueshmërinë e sistemit të tij financiar (bankat, tregjet financiare) dhe/ose
ekuilibrimin e flukseve te shkëmbimeve të tregëtisë nderkombëtare me vendet e tjera.
FMN vepron kryesisht duke dhënë hua financiare të kushtëzuara dhe këshillime vendeve anëtare që
ndodhen në vështirësi ekonomike. Kushtëzimet përfshijne zbatimin e reformave ekonomike që synojnë në
mënyrë të përgjithshme të përmirësojnë menaxhimin e financave publike dhe të arrijnë një rritje
ekonomike të ekulibruar për një periudhë afatgjatë. Ndërhyrja e Fondit bëhet e domosdoshme në kushtet
kur vendi nuk mund të rimbursojë më kreditorët e vet, ose nuk mund të paguajë shpenzimet e veta të
zakonshme. Po ashtu FMN mbikqyr sistemin monetar dhe financiar boteror si dhe situatën
makroekonomike dhe politikat përkatëse të vendeve anetare.
Gjatë viteve 1980 FMN ndërmorri një rol të ri kundrejt shpërthimit të krizës së borxhit në vendet e botës
së tretë dhe imponoi politikat e tij ekonomike të rregullimeve strukturale dhe të luftës kundër varfërisë në
shumë vende të Afrikës dhe Amerikës Latine. Me rënien e sistemit komunist, në vitet 1990 FMN
angazhohet në reformimin e sistemit monetar të vendeve të Evropës lindore nëpërmjet integrimit te tyre
në sistemin financiar botëror dhe një tranzicioni sa më të shpejtë drejt ekonomisë së tregut.
Ndërhyrjet e FMN kanë qënë shpesh burim kritikash dhe analizash kontroversiale. Gjate krizës financiare
aziatike, e cila preku së pari Indonezinë në 1997, FMN imponoi një politikë të rreptë monetare dhe
buxhetore. Shumë banka u mbyllën, gjë që provokoi, sipas disa analistëve një rëndim të mëtejshëm të
krizës. Vendet e Azisë përzgjodhën strategji të ndryshme kundrejt politikave të FMN. Disa syresh, si Kina,
evituan krizën duke adaptuar politikat e zgjerimit ekonomik (në kundërshtim me rekomandimet e FMN).
Malajzia nuk ndoqi këshillat e Fondit dhe morri masa për kontrollin e lëvizjeve të kapitaleve, që ngjalli
mjaft reagime nga FMN. Megjithatë disa vende patën një rimbëkëmbje të shpejte duke adaptuar
pjesërisht masat e propozuara nga FMN, siç ishte rasti i Koresë së Jugut. Gjatë krizës aziatike disa vende
u treguan tepër kritike kundrejt menaxhimit të krizës nga FMN. Japonia duke bërë kritika të hapura,
propozoi krijimin e nje Fondi monetar aziatik duke deklaruar se do të kontribuonte në nivelin e 100
miliard dollarë.
Qysh prej viteve 2005 kreditet e akorduara prej FMN janë reduktuar në mënyrë drastike prej faktit të
shëndetit të mirë të ekonomisë në botë dhe të vendeve të Amerikës Latine në veçanti. FMN që përnjë
kohë të gjatë kishte këshilluar një liberalizim shumë ideologjik (gjatë viteve 1990), ka kaluar në një
situatë të “pragmatizmit absolut”. Por në kohën kur mendohej se FMN po kalonte ditë të qeta, ridel në
pah me rolin e saj në shpëtimin, kësaj rradhe, të vendeve të zhvilluara anëtare të Bashkimit Evropian.
Burimet e mjeteve financiare të FMN – së janë depozitimet (derdhjet) – kuotat (kuotat quhen depozitimet
e shteteve anëtare).
Me rregulla të FMN, është paraparë që qëllimi i dhënies së mjeteve të jetë dhënia e kredive të
përkohshme shteteve anëtarë të cilat FMN – së, ia paraqesin vështirësitë e veta rreth pagesës së importit
dhe borxheve të jashtme. Mirëpo, FMN kushtëzon që ato shtete të pranojnë që të bëjnë reforma të
caktuara të brendshme në mënyrë që ta korrigjojnë debalansin (jo proporcionalitetin) që është thelbi
(esenca) i problemit nga i cili krijohen vështirësitë me pagesa.
Marrëdhënia juridike në mes të FMN – së dhe shtetit anëtar, sipas natyrës juridike nuk është mënyra
punës si kredi klasike. Fjala është për aranzhmanin financiar i cili shprehet në këmbimin e një mase
parash me një tjetër. Kur lidhet kontrata e aranzhmanit në mes të FMN – së, në një anë dhe anëtarëve të
tij (shtetit të caktuar) në anën tjetër, anëtari me valutë të vet ne të vërtetë e blen valutën e fortë nga
48
FMN – ja e pastaj me te, e blen valutën vet. Në këtë mënyrë shtetit anëtarë valuta e fortë i shërben si
balans me të cilën e paguan mallin ose shërbimet e blera.
BANKA BOTËRORE (BB)
Banka Botërore (BB) grupon dy institucione ndërkombëtare (Bankën ndërkombëtare për rindërtim dhe
zhvillim (BIRD) dhe Shoqatën ndërkombëtare të zhvillimit (IDA), të krijuara për të luftuar varfërinë duke
dhënë ndihma, financime dhe këshilla për shtetet që janë në vështirësi. Grupi i Bankës Botërore është në vetvehte i përbërë prej pesë institucioneve. Selia e saj është në Washington. Presidenti zgjidhet për 5 vjet
prej Këshillit të Administratorëve të Bankës, me një mandat të rinovueshëm. Sipas një rregulle të pranuar në heshtje, drejtori i FMN caktohet prej qeverive evropiane, ndërsa presidenti i BB caktohet prej qeverisë
amerikane, meqënëse Shtetet e Bashkuara janë aksioneri kryesor i BB. Ajo bën pjesë në institucionet e
specializuara të sistemit të Organizatës së Kombeve të Bashkuara.
Ajo është krijuar në 27 dhjetor 1945 me emrin e Bankës ndërkombëtare për rindërtim dhe zhvillim pas
nënshkrimit të marrëveshjes Bretton Woods. BB ka qënë krijuar fillimisht për të ndihmuar Evropën dhe Japoninë për rindërtimin e tyre, të nesërmen e luftës së dytë botërore, por me lëvizjen e dekolonializimit
të viteve gjashtëdhjetë, ajo fiksoi një objektiv suplementar, atë të inkurajimit të rritjes ekonomike të vendeve afrikane, aziatike dhe të Amerikës latine në rrugën e zhvillimit. Pas viteve 1990 ajo filloi të
financojë edhe vendet që sapo dolën nga sistemi komunist. Shqipëria është bërë anëtare e BB qysh prej
15 tetorit të vitit 1991.
Objektivat e BB kanë ndryshuar në vite. Kohët e fundit ajo e ka vënë theksin mbi reduktimin e varfërisë.
Ajo favorizon gjithashtu krijimin e ndërrmarjeve shumë të vogla. Ajo ka mbështetur idenë që uji i pijshëm, edukimi dhe zhvillimi i qëndrueshëm janë faktorët kyesorë të rritjes ekonomike dhe kanë filluar
të investojnë masivisht në projekte të tilla. Në përgjigje të kritikave, sidomos të atyre të bëra nga
organizatat jo qeveritare, BB ka adaptuar një sërë politikash në favor të mbrojtjes së mjedisit dhe të aspekteve të ndryshme sociale. Në shkurt 2009 një raport i auditimit të brëndshëm ka treguar që
punonjësit e bankës kishin autorizuar financimin e forndeve në një projekt imobiliar në Shqipëri, por që informacionet që ata kishin përdorur ishin jo të plota ose të gabuara me dashje.
Sot roli i BB kryesisht është orjentuar drejt vendeve në rrugën e zhvillimit dhe në veçanti të vendeve më
pak të zhvilluara, në drejtimet si edukimi, bujqësia industria, shëndetësia, etj. Ajo u akordon hua me norma preferenciale vendeve anëtare që ndodhen në vështirësi. Këto hua ajo i kushtëzon me
ndërmarrjen e politikave të rregullimit struktural, si për shëmbull kufizimin e korrupsionit, mbajtjen e një ekuilibri buxhetor ose lehtësimin e një situate emergjente. Me huat e akorduara, ajo gjithashtu financon
projektet e organizatave jo qeveritare dhe kryerjen e kërkimeve në raport me zhvillimin e çdo vendi. BB mat treguesin e zhvillimit njërzor (IDH) në vende të ndryshme e zona gjeografike dhe bashkë me
UNICEF-in kryhen studime tematike mbi ujin dhe pastrimin.
Në BB punojnë rreth 10 000 punonjës, nga të cilët rreth gjysma punojnë për projektet e IDA-s. Ajo funksionon në cikle tre vjecare dhe shpërndan fonde në formë dhuratë deri në 20% të vlerës së projektit,
pjesa tjetër jepet në formën e huave pa interes, por me një komision prej 0,75%. Huatë u jepen vendeve që kanë PBB/frymë më të ulët se 1085 dollarë. Për ciklin 2005-2008 BB ka derdhur 17,7 miliard dollarë në
vendet në zhvillim. Dhënësit më të mëdhenj të këtyre fondeve ishin Shtetet e Bashkuara (13,8% të
totalit), Mbretëria e Bashkuar (13,2%), Japonia (12,2%), Gjermania (8%) dhe Franca (7,1%). Në ciklin 2008 – 2011 duhet të jenë derdhur 41,6 miliard dollarë. Për herë të parë Kina është bërë tashmë
kontribuese dhe Mbretëria e Bashkuar ka kaluar Shtetet e Bashkuara duke u bërë kontribuesi Nr.1.
Ndarja: Duke mbajtur nje distance minimale ndermjet dy aeroplaneve ose ndermjet aeroplanit me
terrenin per te evituar perplasjet, normalisht duke I kerkuar aeroplanit qe te fluturoje ne nivele te
caktuara, duke I drejtuar ne drejtime te tjera, ose duke menaxhuar shpejtesine e fluturimit.
Leje per vepruar: Leja e dhene nga Kontrolli I Trafikut Ajror (ATC) per nje aeroplan per te proceduar
sipas rregullave qe permban kjo e fundit.
Informacioni I Trafikut: Informacion qe jepet nga Kontrolli I Trafikut Ajror
Klasa C e aeroportit eshte kur veprimet e aeroplaneve mund te behen nepermjet: • Rregullave te
Fluturimit me ane te Instrumentave (Instrumet Flight Rules “IFR”, gje qe do te thote qe piloti mund te
kontrolloje aeroplanin vetem duke u bazuar ne te dhenat qe I ofrojne instumentat) • Rregullave te
Fluturimit Special me Pamje (Special Visual Flight Rules “SVFR”, gje qe do te thote qe piloti mund te
veproje duke u bazuar ne pamjen qe ka pasi ka marre leje nga Kontrolli I Trafikut Ajror dhe duke u
drejtuar nga ky I fundit) • Rregullave te Fluturimit me Pamje (Visual Flight Rules “VFR”, gje qe do te
thote qe piloti ne rrethana te ndryshme te motit eshte ne gjendje te operoje aeroplanin vetem me pamje
visuale). Te gjitha fluturimet kane nevoje per konfirmimin e Kontrollit te Trafikut Ajror.
Aeroplanet qe operojne me sistemin IFR dhe SVFR jane te vecuar nga njeri tjetri dhe gjithashtu jane te
vecuar nga aeroplanet qe operojne me VFR.
7. Fondi Nderkombetar per Zhvillimin e Bujqesise (IFAD)12
Për me shumë ju lutem hapeni linkur http://www.fao.org/home/en/
8. Organizata Botërore e Punës (ILO)13
ILO eshte formuar pas luftes se parë Botrore ne kuader te liges se popujve .Pas Luftes II Botrore fiton statusin e instutucionit te OKB-se me seli ne Gjeneve. Qellimi i org. eshte qe me marrveshje
nderkombëtare të sigurojë kushte më të mira të punes dhe pozite me te mire te punëtorëve.Organi me i
larte i saj eshte konferenca e pergjithshme e cila bjen rekomandime :bashkimin e lire ne sindikata, kohzgjatja e punes dhe caktimin e meditjeve minimale mbrojtja e grave ne pune dhe pengimi i punes se
femijeve te mitur,te drejta ne pushim dhe mbrojtje shendetsore.
9. Organizata Ndërkombëtare Detare (IMO)14
Organizata Ndërkombëtare Detare (InternationalMaritimeOrganization - IMO) është Kombet e Bashkuara
janë përgjegjëse për sigurinë e lundrimit detar dhe parandalimin e ndotjes detare nga anijet, një agjenci
e specializuar, me seli në Londër. Organizata u themelua në 6 janar 1959, e njohur dikur si "organizatë
12
http://www.fao.org/home/en/ 13
http://www.ilo.org/global/lang--en/index.htm 14
http://www.imo.org/Pages/home.aspx
54
ndërqeveritare Konsultativ Detare", në maj 1982 për emrin e tij të tashme, deri në tetor të vitit 2006, më
shumë se 167 anëtarë të plotë.
IMO (Organizata Ndërkombëtare Detare - IMO) është e Kombeve të Bashkuara përgjegjës për sigurinë e
lundrimit detar dhe parandalimin e ndotjes detare nga anijet, një agjenci e specializuar, Organizata
Ndërkombëtare Detare është një Qeveritë kontribuar dhe industrisë kombëtare të anijeve për të
përmirësuar sigurinë detare dhe parandalimin e ndotjes detare detar dhe bashkëpunimi teknik në
organizatat ndërkombëtare. Me seli në Londër. Organizata u themelua në 6 janar 1959, e njohur dikur si
"organizatë ndërqeveritare Konsultativ Detare", në maj 1982 për emrin e tij të tashme, ekzistuese 170
anëtarë të plotë dhe tre anëtarë të asociuar. (Shtator 2012)
Qëllim; Organizata ka për qëllim të nxisë bashkëpunimin midis vendeve në teknologji të anijeve, Shtetet
inkurajohen për të promovuar sigurinë detare, efikasitetin e lundrimit të anijeve për të parandaluar dhe
kontrolluar ndotjen e anijes detare të miratojë një standard uniform për t'u marrë me çështjet ligjore.
Organizatë; Organizata Ndërkombëtare Detare ka Kuvendin dhe Këshillin, si dhe sigurinë detare, ligjit,
mbrojtjen e mjedisit detar, bashkëpunim teknik, transporti i përshtatshëm dhe pesë të tjerë komitete dhe
një sekretariat. Kuvendi është autoriteti më i lartë, i cili mblidhet çdo dy vjet, misioni i të cilit është që të
zgjedhë anëtarë, të zhvillojnë planet e punës dhe buxhetet financiare, brenda kompetencave të
Organizatës për të diskutuar çështjet teknike dhe ligjore.
Kuvendi shtyu, ushtrimi i këtyre kompetencave nga Këshilli. Këshilli përbëhet nga 24 anëtarë të përbëra,
mblidhet dy herë në vit. Në pajtim me dispozitat amendimin e Konventës në vitin 1979, u rrit në 32
anëtarë, të ndara në tri kategori:
ofrimin e shërbime ndërkombëtare të anijeve brenda zonave me interes të madh në vend;
në kuadër të marrëdhënieve ndërkombëtare të tregtisë detare me interes më të madh të kombëtare
16 përfaqësues rajonalë të vendit.
Nëntor 1983 Takimi i Organizatës Ndërkombëtare Detare në mbledhjen e tij të trembëdhjetë,
amendamenti të hyjë në fuqi kushteve. Prandaj, përveç plotësimit të 24 që rregullojnë zgjedhjet e
planifikuara, por edhe tetë drejtorë zgjedhjeve. Kjo tetë drejtorë në nëntor 1984, kur amendamenti hyri
në fuqi në punën e Këshillit. Quite lloje të drejtën e anëtarëve mund të rizgjidhen. Kina ka në takimin e
nëntë, dhjetë, njëmbëdhjetë dhe trembëdhjetë zgjedhur katër herë si anëtarë të klasës së dytë.
Sekretariati është përgjegjës për mbajtjen e zhvillimit të konventave të Organizatës Ndërkombëtare
Detare, rregullat, protokolleve dhe regjistrimeve, dokumenteve etj, dhe është përgjegjës për trajtimin e
çështjeve të përditshme. Sekretariati i pajisur me Divizionin Ligjor, Divizioni i Administratës, Konferenca
Sekretari, Divizioni për Bashkëpunim Teknik, Divizioni i Sigurisë Detare, Divizioni Teknik Detare dhe
Marrëdhënieve me Jashtë Division. Sekretari i Përgjithshëm i kreut Administrativ të Organizatës
Ndërkombëtare Detare s.
Anëtar: Këshilli i Organizatës Ndërkombëtare Detare, një total prej 40 anëtarëve, të ndarë në A, B, C
kategori. Përfshirë 10 Klasa A drejtor i vendeve më të mëdha detare, 10 B klasë drejtori i tregtisë detare
në vendet më të mëdha, 20 Class C drejtor i përfaqësuesve rajonalë. Këshilli është një e rëndësishme
organi vendimmarrës i organizatës. Takimi Organizata mbahet çdo dy vjet, Këshillin dhe zgjedhjes së
Presidentit. Kryetari dhe anëtarët e zgjedhur afat prej 2 vitesh.
55
Aktivitetet kryesore: Formulimi dhe rishikimi i sigurisë detare përkatëse, parandalimi i ndotjes detare
nga anijet e detit, transporti i përshtatshëm, për të përmirësuar efikasitetin e lundrimit detar dhe
përgjegjësitë që lidhen me këtë Konventë; këmbimit të përvojës praktike dhe raportimin përkatës detar;
ofrojnë shtetet anëtare të Organizatës inteligjencës dhe teknologjike probleme raportuar; me UNDP dhe
organizata të tjera ndërkombëtare për të siguruar fondet dhe kontributet e donatorëve, për të siguruar
një ndihmë teknike për vendet në zhvillim. Deri në fund të 1984, Organizata Ndërkombëtare Detare për
të zhvilluar dhe të përgjegjshëm për ruajtjen e konventave, rregullat, dhe një total prej 30 protokollit, i
cili ka qenë në fuqi aty 24.
Dita Botërore Detare; "Dita Botërore Detare" është aktivitetet e rëndësishme të Organizatës
Ndërkombëtare Detare, së pari u shfaq në vitin 1978. 17 mars 1978, kur "Konventa e Organizatës
Ndërkombëtare Detare" vjetorit të hyrjes në fuqi të njëzetë. Nëntor 1977 Organizata Ndërkombëtare
Detare dhjetë Kongresi miratoi një rezolutë më 17 mars të çdo viti pas kësaj si "Ditën Botërore Detare",
17 mars 1978 për t'u bërë i pari Detare Dita Botërore. Nëntor 1979, Organizata Ndërkombëtare Detare e
Kongresit të Njëmbëdhjetë të bëjë ndryshime në këtë rezolutë, të marrin në konsideratë shtator klima
është më e përshtatshme për aktivitetet detare, dhe për këtë arsye ardhmja e Ditës Botërore Detare
ndryshuar në shtator dita e fundit e javës. "Dita Botërore Detare" është themeluar nga Organizata
Ndërkombëtare Detare, në javën e fundit të shtatorit të çdo viti, i zgjedhur nga festimet qeveritë ditë, në
mënyrë që të tërheqë vëmendjen për sigurinë e anijeve, mjedisit detar dhe rëndësinë e Organizatës
Ndërkombëtare Detare. Oceans Dita çdo vit janë Organizata Ndërkombëtare Detare Sekretarit të
Përgjithshëm të përgatisë një deklaratë të veçantë, i nënshtrohet nevojës për vëmendje të veçantë.
Kineze "Dita Detar" ; 25 prill 2005, Këshilli i Shtetit miratoi vendimin "që nga viti 2005, çdo vit më 11
korrik për 'Ditën Detar', si dhe 'Ditën Botërore Detare' në datën tonë të implementimit", "Dita" me vela që
nga qeveria dominuese, pjesëmarrja universale në aktivitetet kombëtare statutore. Për 2013, datë vela
në Shanghai, Qingdao, Shandong, Jiangsu Taicang mbajtur tri festimet detare ditë.
Dita Botërore marinar - 21 qershor 2010 në 25, Organizata Ndërkombëtare Detare (IMO) të mbajtur
në Manila,, detarët Filipinet 'Trajnim Certification dhe Konventa Watchkeeping Ndërkombëtar mbi
Standardet "(referuar Konventës STCW) thekson konferencë diplomatike, Asambleja e Përgjithshme
miratoi reviduar STCW Konventës 2010 rasti, dhe për të përcaktuar qershor 25 vjetor si Dita Botërore e
detarëve.
10. ORGANIZATA E KOMBEVE TE BASHKUARA PER ZHVILLIM INNDUSTRIAL15
11. SHOQATA BOTERORE E POSTES16
12. ORGANIZATA BOTERORE PER PRONESI INTELEKTUALE17 WIPO
Organizata Botërore për mbrojtjen e pronës intelektuale = World intellectual Property Organization mbron
të drejtat e krijuesve në tërë botën- të drejtën e autorit. Duke siguruar stabilitetin e tregut për tregti me
prodhime intelektuale, WIPO e avancon tregtinë e këtillë ndërkombëtare. Kujdeset për më se njëzetenjë
B. ORGANIZATAT TREGTARE NDËRKOMBËATER TË KARAKTERIT UNIVERSAL
1. MARRËVESHJA E PËRGJITHSHME MBI DOGANAT (GATT)
1.1 GATT, pararendës i OBT
Idetë e hedhura me kohë për krijimin e institucioneve ekonomike ndërkombëtaretë qëndrueshme kristalizohen në vitin 1944 e më tej. Dy momentet më të rëndësishme tëasaj periudhe lidhen me;
1) krijimin i institucioneve ekonomike në sistemin e BrettonWoods (Banka Botërore dhe Fondi Monetar Ndërkombëtare); dhe
2) krijimin eMarrëveshjes së Përgjithshme mbi Tregtinë dhe Tarifat (më poshtë GATT).
Duhettheksuar se GATT nuk i përket sistemit të Bretton Woods, por u krijua më vonë.
Në atë periudhë (1946) u zhvilluan bisedime, për krijimin e një Organizate Ndërkombëtare për Tregtinë,
(ITO), e cila do të plotësonte sistemin e institucioneve ekonomike të krijuara. Ndërsa dy të parat (FMN BB) do të adresonin problemet monetare dhe bankare, kjo efundit do te mbulonte problemet e tregtisë,
duke plotësuar kështu kuadrin institucional qëlidhej me ekonominë botërore.
Jo pa qëllim OBT-ja e krijuar më vonë u quajt si këmba emunguar e “stolit” të krijuar në sistemin e
Bretton Woods-it. Draft i parë i ITO-s u propozua nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës në 1946 dheu
pasua nga një sërë raundesh diskutimesh, ku më i fundit daton më 1948 në Havana. Ndërkohë bashkë me idenë e krijimit të ITO-s u ndërthur dhe ideja e krijimit të GATT, si pjesë integrale e saj. ITO do të
përfshinte një traktat për krijimin e insitucioneve ndërkombëtare për tregtinë, ndërsa në GATT do të përfshiheshin, së pari, negocimi për reduktim gradual të tarifave dhe, së dyti, një klauzolë e përgjithshme
që lidhej mëdetyrimet tarifore. Përpjekjet e para për krijimin e kësaj organizate dështuan dhe ITO
nuk hyri asnjëherë në fuqi.
Dështimi erdhi më shumë si rezultat i mosmiratimit të saj nëKongresin Amerikan, ndërkohë që GATT
vazhdoi të ekzistojë, si rezultati i vetëm inegociatave dhe të aplikohet nën disa kushte të veçanta. GATT nuk hyri asnjëherë në fuqi si një traktat ndërkombëtar dhe aplikimi i tij u bë i mundur nëpërmjet
Protokollit Provizor (PPA). Aplikimi i GATT nëpërmjet këtij protokolli parashikonte;
1) aplikimin e pjesës së parë dhe të tretë të GATT pa përjashtime;
2) aplikimin e pjesës së dytë, për sa kohë që kjo e fundit nuk binte ndesh melegjislacionin ekzistues
të vendeve anëtare të GATT.
Pra, Palët Kontraktuese të GATT kishin të drejtën e të ashtuquajturës “grand father clause”, e cila, në një
farë mënyre, i bindi ata për të rënë dakord për ekzistencën e GATT. Një nga sukseset e OBT-së ishte pikërisht eleminimi i këtyre klauzolave.
Megjithë. vështirësitë e themelimit dhe aplikimit të tij nga pikpamja e së drejtës ndërkombëtare, GATT
vazhdoi të ekzistojë për një kohë relativisht të gjatë dhe tëshërbente si dokument bazë për raundet e negociatave lidhur me marrëdhëniet tregtare.GATT ofroi gjithashtu dhe një sistem zgjidhjeje konfliktesh,
që ndonëse nuk ishte shumëi suksesshëm, ndihmoi në një farë mënyre në zbatimin praktik të kësaj marrëveshjeje.21
21 Kjo pjesë është marrë nga Aida Gugu (LL.M.) Analiste e Politikave tregtare (ACIT) DISA REFLEKTIME MBI ORGANIZATËN BOTËRORE TË
TREGTISË DHEMEKANIZMAT MBROJTËS NË KUADËR TË SAJ, http://www.scribd.com/doc/12336527/OBTGATT
60
2. ORGANIZATA BOTËRORE E TREGTISË22
Gjatë viteve të ekzistencës së GATT u zhvilluan tetë raunde të fokusuarakryesisht në reduktimin e tarifare
dhe në diskutimin e çështjeve të tjera jo tarifore qëlidheshin me tregtinë deri në krijimin e vetë OBT-së. Raundi i Uruguajit (1986-1993) u pasua me nënshkrimin e Marrëveshjes së Marrakeshit, e cila sanksionoi
dhe krjimin evetë organizatës në 15 Prill të 1994. OBT - ja u krijua si një organizatë ndërkombëtare dhemarrëveshjet shumëpalëshe pjesë përbërëse e saj përfshinë më shumë sesa tregtia në produkte. Për
më tepër në kuadër të OBT-së u projektua mekanizmi më efikas i zgjidhjessë konflikteve, i cili nuk ishte
hasur më parë nën ombrellën e organizmave ndërkombëtarë.
Nga një vështrim i përgjithshëm, skema e traktateve të themeluara në Raundin eUruguajit është: Trakti që krijoi OBT-në dhe tre Anekset. Në aneksin I “Marrëveshja shumëpalëshe për tregtinë në mallra”
përfshihen marrëveshjet e rëndësishme si GATT94 dhe Marrëveshjet Specifike , Marrëveshja e Përgjithme
për Tregtinë dhe Shërbimet(më poshtë GATS), dhe Marrëveshja mbi Aspektet Tregtare të të Drejtave të PronësisëIntelektuale (më poshtë TRIPs). Në të dytin u përfshi Marrëveshja për Zgjidhjen e Konflikteve
(më poshtë DSU) dhe në të tretin Mekanizmat e Rishikimit të PolitikaveTregtare. Pranimi i këtyre traktateve si një “sigle undertaking”, pra si një “paketë evetme”, shënon një hap të rëndësishëm të
negociatave.
Çmimi i futjes në OBT është pikërisht anëtarësimi në marrëveshjen që krijoi OBT-në dhe marrëveshjet
shumëpalëshetë përmendura më sipër. Paketa e vetme ligjore pranohet jo vetëm nga vendet anëtarënë momentin e krijimit të OBT-së por dhe nga vendet që do të hyjnë më vonë. Përveç marrëveshjeve
plurilaterale të cilat janë opsionale, gjithçka tjetër është edetyrueshme për palët. Ky pranim i marrëveshjeve si një paketë e vetme, sjell disavështirësi gjatë zbatmit praktik të tyre dhe konkretisht në
rastet kur ato normojnë fusha tënjejta.Kështu shumë nene të GATT 47 janë plotësuar nga marrëveshje të
veçanta të cilat në rast konflikti kanë përparësi mbi nenet e tij. Megjithatë pavarësisht nga ky rregulli përgjithshëm, duke ju referuar jurisprudencës së Jurisë dhe Trupit të Apelit në OBT,mund të themi që
marrrëdhëniet midis tyre karakterizohen nga: konflikti, shmangie ngadetyrimet, përsëritje dhe komplementariteti . Në rastin e konflikteve midis marrëveshje që bëjnë pjesë në anekse të
ndryshme,rregulli i ndjekur është që marrëveshjet sepcifike (lex specialis) të kenë prioritet për çështjet që lidhen me spektrin e tyre të rregullimit.
Institucionet kryesore të OBT
Për të forcuar parimin e mbizotërimit të ligjit dhe të rregullit në marrëdhëniettregtarë brenda OBT-së, themeluesit e saj krijuan mekanizmat kushtetues për marrjen evendimeve, përpunimin e agendave,
drejtimin e liberalizimit të tregut, rishikimit të politikave tregtare dhe zgjidhjen e konflikteve.Konferenca
Ministrore është organi më i lartë vendim-marrës për të gjitha çështjetqë lidhen me marrëveshjet, për pranimin e anëtarëve të rinj dhe për fillimin e raundevetregtare. Ajo përbëhet nga përfaqësues të të
gjithë vendeve anëtare dhe mblidhet të paktën një herë në 2 vjet.
Në intervalin e kohës midis dy konferencave, aktiviteti iorganizatës udhëhiqet nga Këshilli i Përgjithshëm
që përbëhet gjithashtu nga përfaqësuestë shteteve anëtare. Nën varësinë e tij janë dy trupa të specializuar, Trupi i Rishikimit tëPolitikave Tregtare dhe Trupi i Zgjidhjes së Konflikteve (më poshtë DSB)
të cilëtoperojnë sipas procedurave përkatëse dhe përbehen nga përfaqësues të shteteve anëtarë.Lidhur me marrëveshjet e veçanta, OBT-ja parashikon një këshill të posaçëm për secilënmarrëveshje, si Këshilli i
Produkteve, i Shërbimeve dhe i Pronësisë Intelektuale.Konferenca Ministrore është ngarkuar gjithashtu
22 Po ashtu kjo pjesë që tërësish i takonë OBT -së është marrë nga: nga Aida Gugu (LL.M.) Analiste e Politikave tregtare (ACIT) DISA
REFLEKTIME MBI ORGANIZATËN BOTËRORE TË TREGTISË DHEMEKANIZMAT MBROJTËS NË KUADËR TË SAJ,
http://www.scribd.com/doc/12336527/OBTGATT
61
për krijimin e Komiteteve specifike, siKomiteti për Zhvillimin dhe Komiteti i Tregtisë dhe Ambientit. (shih aneksin I)
Parimet mbi të cilat funksionon sistemit tregtar i OBT-së
Duke qenë se marrëdhëniet tregtare janë komplekse dhe mbulojnë një fushë tëmadhe aktivitetesh dhe
vendesh, është e rëndësishme të përcaktohen që në fillim disa parime që do të shërbejnë dhe si themele të qendrueshmërisë të vete sistemit shumëpalështregtar. Ndaj dhe marrëveshjet e OBT-së janë të
mbështetura dhe të qeverisura nga këto parime. Në vija të përgjithshme ato mund të përmblidhen në (1) Parimin emosdiskriminimit dhe këtu futen :
A. Parimi i Kombit më të favorizuar dhe
B. TrajtimitKombëtar, (2) Tregtia e lirë; e cila duhet të realizohet gradualisht nëpërmjet negociatave,
(3) Parashikueshmëria; e cila realizohet nëpërmjet detyrueshmërisë dhe trasparencës, (4) Promovimi i një konkurence të drejtë (reciprociteti),
(5) Inkurajimi i zhillimit dhe ireformave. Secili nga këto parime gjen pasqyrim konkret në nenet e
marrëveshjeveduke pasur një rëndësi të njejtë zbatueshmërie. Megjithatë më poshtë do të fukusohem nëdisa prej tyre.
Parimi i Kombit më të Favorizuar
I pari detyrim që rrjedh nga antarësimi në OBT dhe në marrëveshjet përkatëseështë ai i aplikimit të
Kombit më të Favorizuar (MFN), në bazë të së cilit çdo vend anëtar në OBT duhet ti akordojë të gjithë
vendeve të tjera anëtare, të njëjtin trajtim, privilegj,avantazh që i ka akorduar një vendi konkret për marrëdhëniet tregtare në mallra, për pronësinë intelektuale dhe për shërbimet. Ky detyrim redukton në
mënyrë progresivenivelin e diskriminimit midis vendeve në marrëdhëniet tregtare. Realizimi i këtij detyrimi në vetvete mbështetet në parimet e “menjëhërshmërisë”, dhe “pa kushte”, çka dotë thotë që
trajtimi jo diskriminues do t’u akordohet të gjitha vendeve në të njejtën kohë,dhe nga ana tjetër, ky
trajtim do t’u akordohet vendeve anëtarë të OBT-së pa pritur ndonjë përfitim në këmbim dhe pa kërkuar realizimin e ndonjë kushti konkret nga palatjetër. Megjithatë përjashtime nga aplikimi i këtij parime bëhen
ndër të tjera në dy raste: 1) Në krijimin e një bashkimi doganor dhe një zonë të tregtisë së lirë ;
2) nëmarrëdhëniet preferenciale të vendosura midis një vendi të zhvilluar dhe një vendi nëzhvillim
Trajtimi Kombëtar (NT)
Ndërsa MFN lidhet me regjimin tregtar midis shteteve, shpesh i njohur si “normëe zbatuar në kufi”,
Trajtimi Kombëtar, lidhet me regjimin tregtar brenda vendit. Ky parimsanksionon detyrimin e çdo shteti anëtarë të trajtojë njësoj si produktin dhe shërbiminvendas dhe atë të vendeve të tjera . Ky parim, ashtu
si dhe ai i sipërpërmendur sanksionon dhe plotëson parimin e mosdiskriminimit në marrëdhëniet tregtare
brenda dhe jashtë territorit të një shteti. Në bazë të këtij parimi, të gjitha taksat, rregullat dhe ligjet enjë vendi, nuk duhet t’u akordojnë një trajtim më të favorshëm produkteve aposhërbimeve vendase me
qëllim që të realizojnë mbrotjen e tyre përkundrejt prodhimeve po shërbimeve të huaja. Plotësimi i këtyre kritereve , pra i atij të dhënies së favoreve nga njëra anë dheqëllimi për mbrojtje nga ana tjetër, përbën
kusht për shkeljen e këtij parimi. Të dy elementët duhet të ekzistojnë njëkohësisht, ndaj shpesh është e
vështirëvërtetimi praktik i tyre. Një ndihmë të madhe kanë dhënë Juria dhe Trupi i Apelit në OBT,në vërtetimin e tyre rast pas rasti, duke krijuar kështu një jurisprudencë të pasur.
Parimi i reciporcitetit
Parimi i reciprocitetit ka ekzistuar në marrëdhëniet tregtare që nga koha e GATT,dhe ai duhet kuptuar më
shumë në një kontekst politik sesa juridik. Ky parim gjen zbatimmë tepër në negociatat midis palëve dhe
62
në disa raste ai është i sanksionuar dhe në vetëmarrëveshje, si për shembull neni XXVIII i GATT, i cili parashikon zhvillimin erinegociatave për reduktimin e tarifave në një reciprocitet midis palëve.
Reciprociteti në kuptimin e hershëm të tij ka konsistuar kryesisht në balancat tregtare që lidheshin metarifat. Por aktualisht në kushtet e një negocimi më të sofistikuar nga ana e shteteve anëtarë
të OBT-së ai ndërthuret me parimin e një tregtie të ndershme “fair trade” e cila përkthehet në një reciporcitet në aksesimin e tregjeve, e siguar kjo dhe me nxjerrjeligjesh dhe normash adekuate, në
mënyrë që pala tjetër të realizojë këtë të drejtë.
Procesi i vendim-marrjes në OBT
OBT-ja është institucioni i vetëm i sistemit tregtar ndërkombëtar që lindi sirezultat i negocimit të
vazhdueshëm të vendeve anëtare të saj. Në OBT, çdo shtet anëtar ka të drejtën e një vote . Në
kundërshtim me organizata të tjera si FMN apo Banka Botërore, ajo nuk aplikon peshën në votim, si për shembull; përqindjen e peshës së njëvendi në tregtinë botërore, apo kontributin e paguar. Pra, ajo
parashikon mundësi të njejtëvotimi për të gjithë vendet, pavarësisht nga niveli i tyre ekonomik. Zakonisht preferohet votimi maxhoritar për marrjen e një vendimi, por në rastet e çështjeve që kanë të bëjnëme
GATT, shpesh është preferuar marrja e vendimeve me konsensus. Kjo parashikohetdhe në nenin IX të marrëveshjes që krijoi OBT-në .
Ky është i vetmi nen që parashikonmarrjen e vendimeve me konsensus, dhe prezumohet të shtrihet në të gjitha marrëveshjete Raundit të Uruguajit, por ky mbetet veçse një interpretim. Nga ana tjetër, ideja
ekonsensusit mund ti japë të drejtën e vetos çdo shteti. Megjithatë duhet pranuar që nuk kaunanimitet në marrjen e vendimeve, shtetet jo prezente dhe ato që abstenojnë nuk mundtë pengojnë marrjen e
vendimeve me konsensus.Vendimet e zakonshme merren me konsesus si në Konferencën Ministrore dhe
nëKëshillin e Përgjithshëm, dhe në rastet kur nuk arrihet konsensus, vendimet do të merrenme votim maxhoritar të të gjithë të pranishmëve. Interpretimit i marrëveshjes së OBT-së dhe anekseve të saj bëhet
nga Konferenca Ministrore, dhe ai miratohet me ¾ e shteteve anëtare në OBT. Po në bazë të marrëveshjes së OBT-së, Konferenca Ministrore mund tëvotojë përjashtimin e një vendi nga një obligim i
marrrëveshjeve të Aneksit të I. të marrëveshjes së OBT-së. Kërkesa për përjashtimin e përkohshëm nga obligimi i OBT-së bëhet pranë Këshillave përkatës. Për marrjen e një vendimi të tillë kur nuk
arrihetkonsensus, kërkohet ¾ e vendeve anëtare të OBT-së
. II.Zgjidhja e konflikteve
Pjesë e suksesit të Raundit të Uruguajit është dhe Memorandumi për Rregullatdhe Proçedurat që
Drejtojnë Zgjidhjet e Mosmarrëveshjeve (më poshtë DSU), si pjesë integrale e marrëveshjes që krijoi
OBT-në. Mekanizmi i zgjidhjes së konflikteve isanksionuar në këtë marrëveshje shënon arritje jo vetëm në terma absolut, domethënë nëefikasitetin e treguar brenda sistemit të tregtisë ndërkombëtare, por dhe në
termakrahasimor, duke i referuar kështu mekanizma të tjerë të zgjidhjes së konflikteve (si për shembull Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësise). Karakteristikë thelbësore të tij është detyrueshmëria për
konformitet e cila realizon një element të rëndësishëm të pa- ndeshur më parë nga ligjet
ndërkombëtare: fuqinë detyruese. Suksesi i tij lidhet mesanksionimin e disa elementëve në nenin 3.2 të DSU, siç janë: siguria dhe parashikueshmëria e marrëdhënieve shumëpalëshe tregtare, sigurimi i të drejtave dhedetyrimeve që lidhen me marrëveshjet për të gjitha palët, si dhe interpretimi imarrëveshjeve mbi bazën e normave të interpretimit të së drejtës ndërkombëtare.
Megjithatë, avantazhet e sjella nga ky sistem duke e krahasuar me sistemin e aplikuar nëepokën e GATT-it, mund të përmblidhen në:
1) Vendosjen e afateve dhe procedurave për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve që ngakonsultimet e
deri në adoptimin e rekomandimit të Jurisë/Trupit të Apelit. 2) Krijimin i një Trupe Apeli i cili rishikon interpretimin ligjor që i bënmarrëveshjeve Juria. Trupi i
Apelit nuk mund të konsiderohet si gjykatë, ai përbënnjë mekanizëm quasi-gjyqësorë 3) Adoptimin e menjëhershëm të rekomandimeve të Jurisë dhe Trupit të Apelit dhedhënien e
autorizimit për kundra përgjigje në rast së nuk arrihet konsensus për tëadoptuar raportin
63
4) Autoritetin e palës paditëse për të kërkuar autorizim për t’u kundërpërgjigjur dhenë sektorë që nuk janë objekt konflikti, në rastet kur nuk zbatohet raporti i Jurisëapo kur nuk arrihet një
zgjidhje e kënaqshme e situatë.
Duke u nisur nga sa më sipër arrijmë në konluzionin se OBT-ja sot konsiderohet sinjë organizatë me “dhëmbë”, por kjo nuk do të thotë domosdoshmërisht se, Juria apoTrupi i Apelit mund t’i imponohen
një shteti që të ndryshojë apo shfuqizojë një ligj qëshpallet në kundërshtim me ndonjë detyrim të
marrëveshjes. Megjithatë, rekomandimet etij ndiqen nga palët dhe detyrimi për konformitet krijon mundesinë e zgjidhjes sëkonfliktit pa kundrapërgjigje si një masë e parë në rast shkeljeje.
Procedurat për zgjidhjen e konflikteve
Çdo vend anëtar në OBT duhet të njoftojë për nxjerrjen e një rregulli i cili prek një detyrim të marrëveshjeve. Ky njoftim në të shumtën e rasteve shoqërohet mekonsultime të cilat janë të
domosdoshme për zgjidhjen e problemeve që lindin nga zbatmi i tij, pasi mund të ndodhë që ky rregull bie ndesh me marrëveshjet duke u shkaktuar dëmeanëtarëve në OBT. Palët e interesuara duhet të
përpiqen për një zgjidhje të kënaqshme të situatës. Në rast se një konsultim i tillë nuk është i sukseshëm atëherë, pala e prekur mundtë depozitojë një kërkese për krijimin e Jurisë (në formën e një
padie) për zgjidhjen e mosmarrëveshjes.
Një kërkesë e tillë mund të bëhet nga një shtet ose disa shtete së bashku .Trupi i Jurisë caktohet nga
Sekretariati i OBT-së dhe duhet të aprovohet nga palëtnë konflikt. Numri i antëreve të saj shkon nga tre deri në pesë kur palët e kërkojnë këtë tëfundit. Ata zgjidhen nga fusha e tregtisë ndërkombëtare, juristë,
ku një kujdes i veçantë ikushtohet konfliktit të interesave. Pasi formohet Trupi i Jurisë zhvillohet seanca
dëgjimore për pretendimet e palëvenë proces dhe e palëve të treta. Mbarimi i seancës dëgjimore shoqërohet me paraqitjen enjë raporti të ndërmjetëm nga ana e jurisë, me komentet dhe konkluzionet e
tij. Dhe vetëm pasi palët kanë shprehur objeksionet apo sugjerimet e tyre shtesë për draftin e parëtë rekomandimit, Juria bën raportin përfundimtar që i dërgohet DSB. Raporti duhet të miratohet nga DSB-ja
brenda një afati të caktuar për sa kohë qëkjo e fundit bie dakord, apo pala e pakënaqur nuk apelon çështjen. Në qoftë se çështjashkon në apel, ajo dëgjohet nga tre nga shtatë anëtarët e e përhershëm të
Trupit të Apelittë zgjedhur nga vetë DSB. Trupi i Apelit ka juridiksion vetëm për çështje që kanë të bëjnë
më ligjin, dhe me interpretimin e marrëveshjeve dhe në këtë rast është i detyruar tëndjekë interpretimet e bëra nga Konferenca Ministrore.
Raportet e Trupit të Apelit janëautomatikisht të adoptueshme nga DSB përveç rasteve kur nuk arrihet
konsensus për timiratuar ato. Monitorimi i zbatimit të rekomandimit të Jurisë apo Trupit të Apelit për të
sjellërregullin, objekt i konfliktit me marrëveshjet e OBT-së, në përputhje me marrëveshjenrespektive bëhet nga DSB. Në rast se shteti në fjalë nuk e sjell ligjin në konformitet merekomandimet e Jurisë dhe
Trupit të Apelit, atëherë pala tjetër mund të kërkojëautorizimin nga DSB për kundërpërgjigje.
Megjithatë një mundësi tjetër i ofrohet palës së pakënaqur nga zbatimi irekomandimit, e cila pasi
shterron mundësinë e konsultimit, kërkon përsëri krijimin e njëJurie të re për të shqyrtuar përputhjen e rregullit të rregullit të ri me rekomandimet eJurisë apo Trupit të Apelit. Nga një vështrim i përgjithshëm
që i bëjmë sistemit të zgjidhjes së konfliketevenë OBT, vëmë re se ai është i shoqëruar me negocime dhe këshillime të vazhdueshmedhe me një tendence për zbatim të rezultateve të
tij. Ky sistem unik kushtëzohet ngavetë natyra e marrëdhënieve tregtare të cilat mbartin në vetvete një interes të madhekonomik. Në të shumtën e rasteve është e nevojshme të mbahen parasysh kushtet
eveçanta që kanë disa vende dhe sektorët të cilat janë përfshirë në konflikt.
Llojet e të drejtave të përdorura në OBT
Sistemi i tregtisë shumëpalëshe është i bazuar ndër të tjera në konceptin e të drejtave dhe detyrimeve
reciproke për palët të mbështetura në traktatet e OBT-së. Nërastet e shkeljes së këtyre detyrimeve apo
64
të drejtave që rrjedhin nga marrëveshjet, çdoshtet anëtarë i OBT-së mund të kërkojë ndalimin e akteve nëpërmjet mëkanizmit tëzgjidhjes së konflikteve. Mekanzmi aktual i ofruar nga OBT-ja parashikon në
mënyrë eksplicite heqjendorë nga aktet apo ligjet që janë në kundërshtim me marrëveshjen dhe sjelljen e situatësnë përputhje me rekomandimet e dhëna nga trupat e zgjidhjes së konflikteve në OBT. Kjo e
drejtë na çon në përfundimin se nocioni i restituimit, status quo ante , i njohur ngae drejta ndërkombëtare aplikohet deri diku në kontekstin e ligjeve të OBT-së. Pra e drejtae pretenduar në kuadër
të OBT-së është perspektive dhe nuk synon të kthejë në gjendjen emëparshmë palët në konflikt, duke
qenë kështu në përputhje të plotë me konceptimin ekëtij mjeti në kuadër të së drejtës ndërkomëbtare publike. Neni 3 (7) i DSU parashikon në mënyrë hireakike të drejtat që mund të përdorennga palët në
mekanzimin e zgjidhjes së konflikteve.Së pari, kërkohet heqja e masës e cila është në kundërshtim me një nen tëmarrëveshjes.Së dyti, kërkohet kompensim, i cili realizohet vetëm kur shfuqizimi i
ligjit praktikisht nuk është e mundur, ose kur shërben si masë e përkohshme, deri nëshfuqizimin e ligjit jo
konform marrëveshjes.Së treti, vendi pretendues mund të pezullojë aplikimin e koncesioneve apodetyrime të tjera reciproke që rrjedhin nga marrëveshja pasi kjo është autorizuar nga DSB.
Në rastet e pretendimeve pa shkelje të marrëveshjes , mjeti i parë i përdorur është kompensimi. Sheti që
ka penguar arritjet e “kënaqshme” nga zbatimi i marrëveshjes nuk është i detyruar të shfuqizojë ligjin që ka
sjellë këtë pengesë, por vetëm tëkompensojë palën tjetër.
65
C. ORGANIZATAT NDËRKOMBËTARE TË FORMURA ME QËLLIM TË
UNIFIKIMIT TË RREGULLATIVËS
Organizatat të caktuara ndërkombëtare janë themeluar me qëllim të unifikimit të rregullave të së drejtës
ndërkombëtare biznesore në mënyrë që kështu të realizohet tregti më e mirë ndërkombëtare këto
organizata janë:
UNICITRAL,
UNIDROIT dhe
Konferenca Ndërkombëtare e Hagës mbi të drejtat ndërkombëtare biznesore.
1. UNICITRAL
a). Kuptimi. – Është Komisioni i Kombeve të Bashkuara për të drejtën ndërkombëtare tregtare
(United Nation Commission International Trade Law) që është themeluar me vendim të Asamblesë së
Përgjithshme të Kombeve të Bashkuara në vitin 1966. Kjo organizatë ka status të organit të Kombeve të
Bashkuara (KB). Selia e UNICITRAL – it është në Vjenë të Austrisë.
Me rastin e themelimit të këtij organi, është filluar nga fakti se dallimet në mes të legjislacioneve
nacionale paraqesin pengesë për zhvillimin (mbarëvajtjen) e tregtisë ndërkombëtare. Për këtë arsye,
UNICITRAL – i ka këto objektiva:
a) Harmonizimin progresiv (barazimin) e rregullave;
b) Formulimin e ri të së drejtës ndërkombëtare të tregtisë; dhe
c) Koordinimin e rregullativave të institucioneve të tjera të cilat merren me formulimin e së drejtës
unifikuese në masën e asaj që është e mundëshme.
b). Lënda e rregullimit. – UNICITRAL – i ka formuluar rregulla uniforme në formë të konventave
ndërkombëtare dhe modeleve të ligjeve me të cilat janë rregulluar fusha të ndryshme të qarkullimit të
mallrave dhe të shërbimeve.
Së pari, është rregulluar materia e shitblerjes së mallrave dhe punët tjera me të cilat këmbehen mallrat.
Në këtë lëmë janë nxjerrë:
1) Konventa mbi parashikimin e së drejtës me shitjen ndërkombëtare të mallrave (NewYork 1974 e
cila ka hyrë në fuqi me 01.08.1988). Kjo Konventë përmban rregullat uniforme të cilat i
rregullojnë afatet e p[parashikimeve për realizimin e së drejtës nga kontratat e shitblerjes
ndërkombëtare.
2) Konventa mbi kontratat për shitjen ndërkombëtare të mallrave (Vjenë 1980, e cila ka hyrë në fuqi
me 01.01.1988); dhe
3) Ciceroni (Udhëzuesi) juridik mbi punët e kompensuese ndërkombëtare i nxjerrë në vitin 1992.
Qëllimi i tij është që tu ndihmojë palëve të cilat janë duke negociuar për lidhjen e punëve –
veprimeve kompensuese. Në udhëzues identifikohen çështjet themelore dhe formulohen
zgjedhjet e mundshme juridike.
E dyta, materia e transportit ndërkombëtar të mallrave UNICITRAL e ka hartuar Konventën mbi
transportin e mallit nëpër qarkullimin detar të njohura si rregullat e Hamburgut. Përveç kësaj, është
66
nxjerrë edhe Konventa mbi përgjegjësitë e operatorëve të terminaleve transportuese në tregtinë
ndërkombëtare që është nxjerrë me 19.04.1991, por që akoma nuk ka hyrë në fuqi (më mungesë të pesë
instrumenteve për ratifikim).
E treta, materia e arbitrazheve ndërkombëtare tregtare dhe procedurës së zgjedhjes të kontesteve siç
janë:
1) Rregullat e Arbitrazhes të UNICITRAL – it të aprovuara me 1976 të cilat përmbajnë zgjedhje që
mund t’i pranojnë palët në kontest;
2) Rregullat e UNICITRAL – it mbi pajtimin e vitit 1980 kur palët dëshirojnë që kontestin ta zgjedhin
miqësisht, nëpërmjet pajtimit, duke i aplikuar këto rregula;
3) Modeli i Ligjit të UNICITRAL – it mbi arbitrazhin ndërkombëtar të tregtisë të vitit 1987. Ky model
ka për synim ndihmën e shteteve që t’i përsosin në mënyrë bashkëkohore rregullat e veta
nacionale mbi procedurën e arbitrazhit;
4) Shënimet – skicat UNICITRAL – it mbi organizimin e procedurës së arbitrazhit (e nxjerrë në vitin
1996) të cilat mund t’i shfrytëzojnë arbitërat e ku përfshihet lisat e çështjeve mbi të cilat arbitrat
dëshirojnë të marrin vendim me rastin e procedurës së arbitrazhit. Burimi themelor i së drejtës
ndërkombëtare të arbitrazheve tregtare është Konventa mbi pranimin dhe ekzekutimin e
vendimeve të jashtme – juaja të arbitrazhit, e njohur si Konventa e Nju Jorkut e vitit 1958. Ajo
është formuluar nën patronazhin e Kombeve të Bashkuara para formimit të vet UNICITRAL – it
por që është pjesë e programit sipas të cilit punon vet UNICITRAL – i.
E katërta, materia e lidhjes së kontratave UNICITRAL – i e ka hartuar në vitin 1994. Modelin e ligjit mbi
furnizim me mall , vërtetimet dhe shërbimet.
E pesta, materia e punëve ndërkombëtare të ndërtimit. Ky organ e ka formuluar Udhëzuesin juridik të
kontratave ndërkombëtare mbi kryerjen e punëve investuese (1988).
E gjashta, formulimi i materies së pagesave ndërkombëtare:
I. UNICITRAL – i ka bërë Konventën mbi kambialin e trasuar ndërkombëtar dhe vetanak (1988),
duke u orvatur që t’i tejkalojnë dallimet të cilat ekzistojnë në mes të drejtës kontinentale (të
Gjenevës) dhe asaj anglo – saksone të çekut dhe të kambialit. (Kjo konventë nuk ka hyrë në
fuqi ngase për këtë kërkohen dhjetë depozita mbi ratifikimin).
II. UNICITRAL – i e ka bartur udhëzimin juridik mbi transferin elektronik të mjeteve (viti 1987). Ky
organ e ka sajuar Modelin e Ligjit mbi transferin e ndërkombëtar të mjeteve (1992) e që ka
të bën me transaksionin që fillon me instruksione për bankën që shfrytëzuesit t’i len në
dispozicion të hollat e caktuara, i rregullon obligimet e dërguesit ose bankës pranuese, kohën
e pagesës së bankës pranuese dhe përgjegjësinë e bankës ndaj dërguesit ose urdhërdhënësit
në rastet kur vonohet transferi i të hollave ose kur vije deri të gabimet të tjera eventuale.
III. Konventa e UNICITRAL – it mbi ganecit e pavarura dhe akreditivin stand bay (New York 1995) që
të lehtësohet përdorja e garancive të pavarura dhe stand bay akreditivave. Konventa i ven
bazat e parimeve themelore, karakteristikave të kufijve të pavarur dhe stand bay
akreditivave.
67
IV. Tregtia elektronike UNICITRAL e ka nxjerrë modelin e Ligjit mbi tregtinë elektronike në vitin
1996 në mënyrë që të lehtësohet përdorja e mjeteve moderne të komunikimit. (EDI Posta
elektronike me përdorimin e internetit ose pa te).
V. Materia e falimentimit. UNICITRAL – i e ka themeluar sistemin e grumbullimit dhe të shpalljes së
vendimeve gjyqësore dhe të arbitrazhit të marra me aplikim të konventave dhe modeleve të
ligjeve të cilat i ka sajuar ky organ. Kjo veprimtari ka për qëllim sigurimin e interpretimit dhe
të aplikimit unik të rregulloreve.
2. KONVENTA E HAGËS MBI TË DREJTËN NDËRKOMBËTARE PRIVATE
a). Kuptimi. – Takimi i parë i Konferencës së Hagës mbi të drejtën ndërkombëtare private
(Konferenca e Hagës) është mbajtur në vitin 1893. Mirëpo, prej 15.07.1955, kur është aprovuar statuti,
sesionet janë mbajtur në mënyrë të rregullt. Konferenca e Hagës kështu është bërë organizatë e
përhershme ndërkombëtare qëllimi i së cilës është unifikimi progresiv i së drejtës ndërkombëtare private.
Konferenca e Hagës e shfrytëzon metodën e negocimit dhe formulimit të konventave mbi fusha të
ndryshme të së drejtës ndërkombëtare private. Veprimtarinë hulumtuese – kërkimore e ushtron
Sekretariati, ndërsa versionet preliminare të dokumenteve i përpilon Komisioni i veçantë i ekspertëve.
b). Objekti i rregullimit. – Në mesin e konventave të cilat janë formuluar në kuadër të
veprimtarisë së Konferencës së Hagës e të cilat janë ratifikuar nga shumica e vendeve duhet përmendur:
Konventën mbi procedurën civile, dërgimi i shkresave dhe pranimi – marrja e provave jashtë vendit;
Konventën mbi përcaktimin e të drejtës kompetente për shitblerjen ndërkombëtare, pranimin dhe
ekzekutimin e vendimeve gjyqësore të jashtme, bashkëpunimin administrativ dhe gjyqësor në mes të
pushteteve (autoriteteve) të shteteve të ndryshme. Konventat e Hagës kombinojnë shumë aspekte të së
drejtës ndërkombëtare private. Përveç kësaj, Konferenca e Hagës mbi të drejtën ndërkombëtare private e
zhvillon dhe e avancon shkencën e së drejtës.
3. UNIDROIT (Unidruat)
a). Kuptimi. – Instituti ndërkombëtar për unifikimin e së drejtës private (UNIDROIT) është
organizatë e pavarur ndërkombëtare me seli në Rromë. Si qëllim të vetin e ka hulumtimin e mënyrave të
harmonizimit dhe koordinimit të së drejtës private të shteteve ose grupeve të shteteve në mënyrë që ato
t’i pranojnë gradualisht rregullat uniforme të së drejtës private. Është formuar në vitin 1926 si organ
ndihmës i Ligës së Kombeve. Pas shpërndarjes serish është themeluar në vitin 1940 në bazë të një
kontrate multinacionale, gjegjësisht statutit. Anëtarë janë shtetet të cilat e pranojnë këtë statut.
UNIDROIT e ka Sekretariatin si organ ekzekutiv dhe Këshillin drejtues i cili kujdeset për realizimin e
qëllimeve të përcaktuara. Gjatë ekzistencës së vet i ka përgatitur mbi shtatëdhjetë studime nga lëmi i të
drejtës ndërkombëtare private. Shumica e këtyre studimeve kanë rezultuar si tekste konventash. Tekstet
e konventave do të duhej t’i aprovonin shtetet anëtare në konferenca diplomatike të organizuara nën
përkujdesjen e UNIDROIT – it.
b). Objektivi i rregullimit. – UNIDROIT i ka nxjerrë këto konventa:
68
Konventa ligjin uniform mbi lidhjen e kontratave për shitblerjen ndërkombëtare dhe Konventën
mbi ligjin uniform për shitjen ndërkombëtare të mallit (Hagë, 1964);
Konventën mbi agjenturën – agjencinë tregtare në shitjen ndërkombëtare të mallit (Gjenevë,
1983);
Konventën mbi lizingun ndërkombëtare dhe Konventën mbi faktoringun ndërkombëtar (Otavë,
1988);
Konventën mbi objektet kulturore të vjedhura ose të ekspozuara ilegalisht (Romë, 1995);
Përveç sa u tha në sipër, UNIDROIT i ka shpallur Parimet për kontratat lidhur me tregtinë ndërkombëtare
(1994). Udhëzimet për kontratën master franshizingut ndërkombëtar (1988). Aktivitetet e UNIDROIT – it
kanë qenë bazë për tekstet të cilat i kanë nxjerrë dhe organizatat tjera ndërkombëtare.
69
C. ORGANIZTAT NDËRKOMBËTARE ME KARAKTER TË KUFIZUARE TERRITORIAL
Organizatat ndërkombëtare me karakter të kufizuar territorial të cilat i studion e drejta biznesore dallojnë
sipas kritereve të ndryshme: Ekzistojnë organizata ndërkombëtare anëtare te të cilave janë shtetet që i
përkasin regjionit unik ekonomik (si p.sh. Unioni Evropian, vendet e ASEAN – it) ose organizatat
ndërkombëtare anëtare te të cilave janë shtete që kanë sistem të ngjashëm ekonomik (OECED).
Ekzistojnë edhe institucione të specializuar të Kombeve të Bashkuara që kanë qëllime të caktuara
ekonomike
1) Unioni Evropian
UE bën pjesë në projektet më të rëndësishme të paqes në gjithë historinë. Pas luftrash të panumërta,
brenda një periudhe shumë të shkurtër kohore, u arrit, që në kontinentin e vogël të vendosej paqja përmes integrimit. Ata, që dikur ishin armiq, bashkëpunojnë tani ngushtë me njëri tjetrin në pothuaj të
gjitha fushat. Konfliktet zgjidhen me anë bisedimesh. Kjo është një arsye, që BE ka gjetur në mbarë botën vlerësimin e një shembulli për bashkëpunimin rajonal dhe të modelit për politikën e shekullit XXI.
Edhe ata, që nuk dinë shumë rreth BE, dinë të paktën që ai është në një farë mënyre i komplikuar. Mes mësuesve/eve të politikës tema e Evropës shkakton zakonisht reflekse mbrojtjeje. Për asnjë temë tjetër
nuk është aq e vështirë të rekrutosh dhe motivosh pjesëmarrës. E nëse kemi parasysh, se sa e madhe është rëndësia e BE për të gjithë qyetarët/et, atëherë ky është natyrisht një fakt shqetësues.
Kompleksiteti i sistemit të BE është me siguri një arsye kyçe, pse është kaq i vështirë përçimi i UE. Por ka edhe probleme të tjera: UE ndryshon vazhdimisht. Sa arrijmë të informohemi rreth ndryshimeve
kontraktuale, vendeve në parlament dhe ponderimit të votave në Këshillin e BE, ka ndryshuar sërish çdo gjë. Libri im metodik në fakt sapo është botuar, por ja që nuk është më aktual. UE është delja e zezë. Të
gjitha vendimet e papëlqyeshme i atribuohen BE. Por që në këtë proces vendimmarrjeje kanë marrë
pjesë të gjitha shtetet anëtare me qeveritë e tyre, kjo anashkalohet. Ndaj BE ka një imazh të keq. E kush nuk i njeh të gjitha legjendat e paragjykimet për "ata të Brukselit". UE është krejt ndryshe nga gjithçka
tjetër, që ne njohim. Nuk e fusim dot në ndonjë nga sirtarët tanë. Nuk e vendosim dot në një kategori të njohur për ne. Ai nuk është as një organizatë ndërkombëtare "normale", as nuk funksionon si sistemi ynë
politik kombëtar.
Thelbi dhe struktura: Këto probleme në përçim formojnë sfondin, i cili bën të dallueshëm thelbin e
këtij kompleksi tematik. Në qendër gjejmë problemin, se si të përçojmë një ide bazë dhe të pavarur rreth BE, që do të ndihmojë jo vetëm për të kuptuar zhvillimin e deritanishëm të UE, por, krahas kësaj, edhe të
kategorizojmë dhe vlerësojmë eventet e ardhshme.
VEREJTJE:
Materali per Unionin evropian do jetë ankes I poscëm I këtyre leksioneve;
Banka qëndrore evropiane (BQE, BCE, akronimi në anglisht)) është banka qëndrore e ngarkuar me vënien në jetë të politikës monetare për 17 vendet e Bashkimit evropian, që kanë aderuar në euro dhe që
formojnë të ashtuquajturën “zona euro“. Duke u nisur nga 1 janari 2011, ato janë: Austria, Belgjika, Qipro, Estonia, Finlanda, Franca, Gjermania, Greqia, Irlanda, Italia, Luksemburgu, Malta, Vendet e Ulta,
Portugalia, Sllovakia, Spanja.
BQE është formuar, në bazë të Traktatit të Bashkimit evropian dhe të “statutit të sistemit evropian të bankave qëndrore dhe të Bankës qëndrore evropiane“, më 1 qershor 1998, ndërsa ka filluar të
funksionojë më 1 janar 1999, kur të gjitha funksionet e politikës monetare dhe normave të këmbimit të 11 bankave qëndrore kombëtare u transferuan në BQE. Në të njëjtën datë u sanksionuan në mënyrë të
parevokueshme edhe normat e kthimit të monedhave nacionale kundrejt euros. Në kuptimin e së drejtës
publike ndërkombëtare, BQE, në bazë të Traktatit të Lisbonës, është person juridik autonom.
BQE është organi qëndror i Eurosistemit dhe i Sistemit europian të bankave qëndrore. Eurosistemi grupon
BQE dhe bankat qëndrore kombëtare të Shteteve anëtare të Bashkimit evropian, që kanë adaptuar euron. Në kuadrin e Eurosistemit, BQE-s i janë besuar misionet që më parë kryheshin prej bankave qëndrore
kombëtare: emetimin e monedhës dhe politikën monetare. Ndërsa Sistemi evropian i bankave qëndrore përfshin BQE dhe bankat qëndrore të 27 Shteteve anëtare të BE. Bankat qëndrore të Shteteve, antare të
BE, por që nuk marrin pjesë në zonën euro, kanë një status të veçantë: ato kanë të drejtë të zbatojnë një
politikë monetare kombëtare autonome, por nuk marrin pjesë në marrjen e vendimeve të politikës monetare të zonës euro dhe as në zbatimin e tyre.
Në përputhje me traktatet dhe statutet, objektivi kryesor i BQE është të ruaj qëndrueshmërinë e çmimeve. Pa paragjykuar këtë objektiv, ajo u jep mbështetjen e vet objektivave ekonomike të BE,
domethënë, mbajtjen e një niveli të lartë të punësimit dhe nxitjen e një rritje joinflacioniste. Ajo vepron
në përputhje me parimin e një ekonomie të tregut të hapur. Misionet themelore të Eurosistemit konsistojnë në :
- të përcaktoj dhe zbatoj politikën monetare të zonës euro; - të drejtoj politikën e shkëmbimit të zonës euro;
- të mbaj dhe të menaxhoj rezervën e shkëmbimit të Shteteve anëtare; - të siguroj funksionimin e mirë të sistemit të pagesave.
Gjithashtu Eurosistemi kontribon në drejtimin e politikave të autoriteteve kompetente që lidhen me kontrollin e ndërmarjeve të kreditit dhe stabilitetin e sistemit financiar. BQE luan një funksion konsultativ
pranë BE dhe autoriteteve kombëtare në fushat e kompetencës së saj, në veçanti për çështjet që lidhen me të drejtën komunitare ose kombëtare. Së fundi, për të kryer misionet eSistemit europian të bankave qëndrore, e asistuar nga bankat qëndrore kombëtare, BQE mbledh informacione statistikore të
Banka Europiane për Rindërtim dhe Zhvillim (www.ebrd.com) u themelua në vitin 1991, me qëllim të
financimit të projekteve strukturore në vendet ish-socialiste nga Evropa Qendrore dhe Lindore, duke i mbështetur ato në fazën e tranzicionit drejt ekonomisë së tregut. Banka është në pronësi të 60 shteteve
dhe 2 institucioneve ndërqeveritare (Bashkësisë Evropiane dhe Bankës investuese Evropiane), me kapital
të shënuar prej një shume më të madhe se 20 miliardë Euro. Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim nuk e shfrytëzon direkt këtë bazë të fortë kapitale për financim të projekteve, por huazon nga tregjet
ndërkomëtare të kapitalit, duke u bazuar vazhdimisht në principet e shëndosha bankare.
Banka promovon financimin dhe investimet direkte nga jashtë, e mobilizon kapitalin vendas dhe
mundëson ndihmë teknike; punon me banka, industri dhe biznese si dhe me ndërmarrje publike. Ajo, punon me 27 vende nga Evropa Qëndrore deri tek Azia Qëndrore, në të cilat respektohen principet
demokratike.
Strukturën udhëheqëse të Bankës e udhëheq Bordi i guventarorëve (të cilit i janë ndarë të gjitha
kompetencat), Bordi i drejtorëve (përgjegjës për punën dhe politikën e përgjithshme), dhe kryetari (përfaqësuesi ligjor i Bankës Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim, i zgjedhur nga ana e Bordit të
guvernatorëve, i cili udhëheq me punën e Bankës sipas udhëzimeve nga Bordi i drejtorëve).
Pjesmarrja e Bankës Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim në zgjidhjen e sfidave komplekse të
tranzicionit bazohet në strategji, politikë dhe procedurë. Dallimi midis vendeve të rajonit në të cilat funsionon Banka është i madh, por ajo i rregullon produktet e saja dhe i drejton punën e sektorëve të saj
drejt plotësimit të nevojave konkrete të tregut për çdo vend. Zhvillohen dhe ndiqen strategji veçmas për 27 vendet ku ajo punon. Gjithashtu, Banka ka edhe politikat e saja sektoriale, në të cilat vendoset
zyrtarisht strategjia për sektorët në vijim: bujqësi; energjetikë; infrastukturë komunale dhe ajo e mjedisit
jetësor; resurset natyrore; pronësisë; transportit; telekomunikacionit; informatikës dhe publikimeve. Financimi i projekteve është veprimtari thelbësore e Bankës Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim. Banka
siguron financim me kredi dhe kapital aksionar, garanci, leasing, mbështejtje të tregut dhe gjithashtu, e financon zhvillimin professional përmes programeve për mbështetje. Vendimet konkrete krijohen sipas
nevojave të klientit dhe projektit, si dhe në bazë të gjendjes specifike të vendit, rajonit dhe sektorit. Deri më tash, Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim ka ndarë më shumë se 22.7 miliardë Euro për
projekte në sektorët privat dhe ato shtetëror.
Projetet e mëdha të Bankës varojnë nga 5 milion Euro deri më 250 milion Euro (më shumë se 20 miliardë
Euro janë siguruar për më shumë se 800 projekte të mëdha). Këto projekte duhet t’i plotësojnë kushtet primare, siç janë: të jenë fitimprurëse dhe të rëndësishme për ekonominë lokale, ti kënaqin standartet
për mbrojtje të mjedisit jetësor, të kenë financim shtesë nga donatorë dhe nga bashkë-financierë tjerë.
Projektet e vogla, thuajse çdoherë janë të financuara përmes ndërmjetësve financiarë, siç janë bankat
komerciale, bankat për biznese të vogla, fondet kapitale dhe institucionet që punojnë me leasing; të cilat në këtë mënyrë u mundësojnë sipërmarrësve dhe ndërmarrjeve të vogla me qasje më të madhe deri tek
mjetet financiare.
Programi për lehtësim të tregtisë mundëson lehtësime kreditore në formë të garancioneve nga Banka
Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim, dhënë për përfitim të bankave komerciale ndërkombëtare. Banka,
poashtu, mundëson financim direkt të bankave në rajon me qëllim të ardhshëm për huamarrje të ndërmarrjeve lokale për aktivitete tregtare.
Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim është aktive në programet vijuese për mbështetje zhvillimore
të biznesit:
Program për menaxhimin e ndryshimeve organizative – TAM (shkëmbimin e menaxhimit „know-how“ dhe i zhvillojnë aftësitë për biznes);
Program për biznesin e shërbimeve këshillore – BAC (zhvillohet kapaciteti profesional për konsultantët lokal të cilët do t’ju ndihmojnë MSP këshilltarëve ekspert rreth performancës në
biznes);
Instituti i përbashkët i Vienës (zbaton seminari për udhëheqës të ndërrmarjeve, sipërmarrës dhe nënpunës shtetëror).
Në të gjitha këto aktivitete Banka vepron në pajtueshmëri më politikat e saja korporative, procedurat dhe strategjitë, siç janë: politika për informacione publike, politika për mjedis jetësor, mekanizmi i pavarur për
resurse, etj.
2) Bashkësia e shteteve të pavarura
Me ndërprerjen e ekzistencës së Bashkimit Sovjetik, në bashkësinë ndërkombëtare paraqitet Bashkësia e
Shteteve të Pavarura (BSHP). Aktet e themelimit konsiderohen tri dokumente që për nga forma dhe fuqia
janë të ndryshme: Marrëveshja në mes të Bellorususë, Rusisë dhe Ukrainës mbi BSHP; Protokolli i
shefave të shteteve i nënshkruar në Alma Ata dhe Deklarata e Alma Atës e datës 21.12.1991. Këto akte e
kanë proklamuar qëllimin mbi formimin dhe zhvillimin e aktiviteteve të përbashkëta të palëve
nënshkruese për zhvillimin e hapësirës ekonomike, për politikën e përbashkët doganore dhe të migrimit,
për zhvillimin unik të sistemit të transportit e lidhjeve, etj,.
BPSH konsiderohet organizatë ndërkombëtare e tipit regjional. Anëtarët e saj janë akorduar që të
realizojnë reforma radikale ekonomike dhe t’i transformojnë marrëdhëniet pronësore dhe liritë
ndërkombëtare, t’i evitojnë mundësitë e aktiviteteve që do të dëmtonin njëri tjetrin, t’i ndërtojnë
marrëdhëniet ekonomike në bazë të njësisë ekzistuese rublës, me mundësi të futjes edhe të valutave
vetanake, krijimin e hapësirës së përbashkët ekonomike, koordinimin e veprimtarisë së tregtisë së
jashtme, lirinë e transitit të mallit, njerëzve etj,.
Vendet anëtare të BPSH kanë lidhur kontratë mbi themelimin e Unionit Ekonomik (1993).
BPSH i ka organet e veta siç janë Këshilli i shefave të shteteve, Këshilli i ministrave të jashtëm, etj,.
Kontestet në mes të shteteve anëtare zgjidhen me marrëveshje ndërsa vendimet merren me konsensus.
3. NAFTA (North American Free Trade Agreement) Zona e Amerikës veriore për tregti të lirë.
NAFTA është kontratë shumëpalëshe mbi liberalizimin e tregtisë së përbashkët e lidhur në mes të SHBA,
Kanadës dhe Meksikës. Kontrata ka shumë dispozita të cilat mund të radhitën në katër grupe: 1. rregullat
mbi eliminimin e doganave që paguhen për mall me origjinë nga vendet kontraktuese: 2. rregullat mbi
73
konstatimin e origjinës së mallrave; 3. zvogëlimi i barrierave në tregti e shërbime dhe 4. rregullat mbi
mënyrat e posaçme të zgjedhjes së kontesteve nga kontratat.
4. EBRD – Banka Evropiane për Ndërtim dhe Zhvillim
EBRD e kanë formuar në vitin 1991 shtetet e zhvilluara. Anëtarët janë vendet që, sipas mendimit të
bankës, promovojnë demokracinë, pluralizmin dhe ekonominë e tregut. Ajo i shërben transicionit të
vendeve të Evropës qendrore, Evropës lindore dhe Bashkësisë së shteteve të pavarura. Parasëgjithash
është e dedikuar për investime në aktivitete të sektorit privat dhe zhvillimit të infrastrukturës të nevojshme
për përkrahje të sektorit privat. Sipas tekstit të akteve të themelimit, Banka ka për qëllim mundësimin e
financimeve shtesë të jashtme në investime private dhe publike.
5. ASEAN – Asociacioni i shteteve të Azisë juglindore
ASECAN – i është integrim regjional i Republikës Popullore të Kinës dhe Japonisë. Zona e lirë e ASEAN –
it është formuar me kontratë në vitin 1992 por fillimisht ka qenë kontrata mbi tregtinë preferenciale (1977).
ASEAN – i inicion ndërmarrje të përbashkëta ku pjesëmarrja e të huajve mund të jetë maksimalisht 49%.
Organet e ASEAN – it janë Samiti i Shefave të vendeve anëtare dhe këshillit ministror me sektor të
posaçme. Ndërkaq ky organizim nuk ka zhvilluar tregti të përbashkët.
Si kundërpeshë e Kinës dhe ASGAN – it para pak kohësh është formuar AREK-u (Asia Pacific
Economic Corporation) nga 18 vende të pacifikut aziatik duke i përfshirë këtu edhe ShBA – të. Kjo
organizatë e ka themeluar planin që anëtarëve të vetë t’i sigurojë tregti të lirë deri me 2010 ndërsa vendeve
në zhvillim deri me 2020.
6. ANCON ose Cartagona Agreement.
Këtë organizatë e përbëjnë Bolivia, Çile, Kolumbia dhe Ekuadori. Njihet edhe si grupa e Andeve.
Ekziston si kundërpeshë e fuqisë Ekonomike të Argjentinës, Brazilit dhe Meksikës. Në lëmin e tregtisë e ka
përcaktuar liberalizimin e tregtisë së Jashtme të përbashkët dhe programin e sektorit të zhvillimit industrial.
Me ndryshime të mëvonshme flaket baza e tregtisë multilaterale në favor të tregtisë bilaterale. Me vendim
të vitit 1991 plasojnë investime të huaja është kufizuar në 40% të kapitalit themelor ndërmarrja e cila e ka
nacionalitetin e ANCON-it.
74
D. ORGANIZATAT NDËRKOMBËTARE ANËTARE TË TE CILAVE JANË SHTETET
ME SISTEM TË NGJASHËM EKONOMIK
OCED (Organization for Economic Corporation and Development) – Organizata për
bashkëpunim ekonomik dhe zhvillim është një organizatë ndërkombëtare anëtarë të së cilës janë
vendete e Evropës Perëndimore dhe Botë Perëndimore të cilat i kanë pranuar politikat dhe
obligimet e caktuara në mes vete. Kjo është organizatë me karakter të kufizuar ngase e përbëjnë
shtetet me sistem të njëjtë ekonomik. Këshilli i OCED-së vendosë se a do të fiton ndonjë vend
që ti bashkëngjitet OCED-së. Rregullisht një herë në vit e shqyrton situatën ekonomike në
shtetet anëtare dhe jap rekomandime.
OECD ka sajuar një numër të madh rregullash të veprimit në fusha të ndryshme. Në këto
rregulla janë përfshirë fusha të llojllojshme të jetës ekonomike me qëllim të arritjes së efikasitetit
dhe përparimit ekonomik të anëtarëve të vetë. Rregullat e këtilla e formulojnë tregtinë
ndërkombëtare. OECD zhvillon bashkëpunim dhe konsultime në lëmine e energjisë nëpërmes
komitetit përkatës. E ka edhe agjencionin për energji nukleare si trup të veçantë të organizatës.
Janë themeluar edhe qendra bashkëpunimi me joanëtarët të cilat realizojnë programe të
caktuara, si p.sh për lëmin e investimeve, testimin, ekologjinë etj.
OECD sot e parqet vetën si organizatë e cila jep përgjigje në atë se si globalizimi ndryshon
ekonominë botërore. Sipas OECD-së globalizimi duhet të kapë perspektiva të reja për rritjen
ekonomike ose të ndërprerje rezistencën e shprehur në protekcionzëm.
Komonvelti - është asociacion i veçantë të cilinë e përbëjnë 54 vende të zhvilluara dhe vende
në zhvillim shtete sovrane nga kontinente të ndryshme. Komonvelti nuk e ka funksionin të cilin e
ka pasur atëherë kur këtë organizatë e ka pat themeluar Britania e Madhe si fuqi koloniale nga
shtetet nën ndikimin e saj. Veprimtaria e asociacionit të komonveltit është e natyrave të
ndryshme; promovimin e demokracisë, menaxhimi i mirë, reformat ekonomike, ofrimi i ndikimeve
teknike, masat në lëmin e shëndetit, menaxhimi i borxheve, këshillime se si të negociohet për
aranzhmane më të mira tregtare etj.
OSE !!!!!!
Organizata e Kooperimit dhe Zhvillimit Ekonomik (në anglisht OECD – Organisation for Economic Co-operation and Development) është një organizatë ndërkombëtare e studimeve ekonomike, vendet
anëtare të së cilës, shumica e vendeve të zhvilluara, kanë të përbashkët një sistem të qeverisjes demokratike dhe një ekonomi të tregut. Ajo luan kryesisht një rol të asamblesë konsultative. OCDE ka
zëvëndësuar Organizatën europiane të bashkëpunimit ekonomik (OECE), që rezultoi prej Planit Marshall
dhe Konferencës së të Gjashtëve dhe që ka ekzistuar prej 1948 deri 1960. Qëllimi i saj ishte vendosja e një organizate të përhershme të ngarkuar me vënien në zbatim të programit të rimëkëmbjes të
përbashkët (Plani Marshall) dhe, në veçanti, të një mbikqyrësi të rishpërndarjes.
Në 2010 OCDE kishte 34 vende anëtare, përfshin disa qindra ekspertë në qëndrat e saj të kërkimit (selia
është në Chateau de la Muette) dhe publikon periodikisht studime ekonomike – analiza, parashikime dhe rekomandime të politikës ekonomike – dhe statistika, kryesisht që kanë të bëjnë me vendet anëtare.
Më 14 dhjetor 1960 njëzet vende kanë firmosur Konventën e Organizatës së kooperimit dhe të zhvillimit
ekonomik. Qysh atëhere, 14 vende të tjera kanë adheruar në OCDE, duke përfshirë kështu pothuaj të
gjitha vendet e zhvilluara dhe demokratike të botës. Bashkësia e formuar prej këtyre vendeve përfaqëson tani 80 % e PNB botërore. Struktura e brëndëshme e OCDE ndahet në 12 degë ku punojnë rreth 2500
persona. Fushat e studimit janë ndarë në gjashtë tema të mëdha:
Ekonomia,
Shoqëria (Migrimet, Edukimi, Punësimi, etj)
Qeverisja (Lufta kundër korrupsionit, Menaxhimi publik, etj),
Financat publike (Fiskaliteti, pensionet, etj),
Inovacioni (Bioteknologjia, Teknologjitë e informacionit dhe të komunikimit, etj),
Qëndrueshmëria (Zhvillimi i qëndrueshëm, Energjia, Mjedisi, etj),
Si një klub i vendeve të pasura dhe një instrument në shërbim të liberalizmit, OCDE inkurajon shkëmbimin e lirë, konkurrencën, burimet e inovacionit dhe rritjen e produktivitetit. Për të luftuar kundër
papunësisë OCDE rekomandon sidomos derregullimin e tregut të punës. Konceptimi pragmatik i OCDE
në këshillimin e politikave ekonomike që, sipas pikpamjes së saj, kanë dhënë rezultatet më të mira në vendet anëtare, i përqaset argumenteve të liberalizmit ekonomik dhe është shpesh në kundërshti me
disa parime keyneziane.
Për të realizuar studimet e veta ekonomike OCDE mbështetet në bazën e të dhënave ekonomike, një
nga më të pasurat në botë. OCDE përbën një zyrë studimesh të vendeve të industrializuara, që mbështet doktrinën neoliberale, gjykon politikat e vendeve anëtare dhe propozon marrëveshje të
orjentuara drejt venitjes së pushteteve publike dhe një autonomie të aktorëve privat.
OCDE dallohet prej organizatave, si OKB, sepse, në kundërshtim me këtë të fundit, kjo nuk është një organizatë demokratike dhe universale. Ndërsa OKB grumbullon praktikisht të gjitha vendet e botës,
OCDE llogarit veçse 34 vende, më të pasurat dhe më të industrializuarat. Ndërsa e para është bazuar mbi vlerat universale të të drejtave të njëriut, OCDE reklamon vlerat e liberalizmit, politik dhe ekonomik.
COMESA (Common Market for Eastern and Sour then Africa) – Fjala është për tregun e
përbashkët të Afrikës lindore dhe juglindore si organizatë tregtare regjionale. Sekretariati gjeneral
( i përgjithshëm) i COMESA – it jep informacione mbi programin e zi shteteve të cilat e kanë lidhë
kontratën e Llomës (1996) me UE-në dhe ndihmon shtetet e këtyre vendeve që ta realizojnë
zhvillimin e vetë nëpërmes rregullave të konventës së Llomes. Konventa parasheh instrumente të
shumë numërta nëpërmes të të cilave vendet anëtare të COMESA-së dhe Unionit Evropianë mund
të bashkëpunojnë në forma të ndryshme nga lëmit e tregtisë, kulturës, zhvillimit të përgjithshëm
etj.
76
E. AGJENCIONET E SPECIALIZUARA DHE TRUPAT PRANË ORGANIZATËS SË
KOMBËVE TË BASHKUARA
1) Komisioni Evropian për Evropë (ECE). Është formuar nga Këshilli ekonomik social i Kombeve
të Bashkuara. Ky është njëri nga pesë Komisionet e KB qëllimi i të cilit është zhvillimi i Evropës.
Komisionet regjionale ekonomike paraqesin organe ndihmëse të KB të sajuara në bazë regjionale.
ECE është formuar për dialog për kuptim më të mirë të politikës së përbashkët. Qëllimi themelor
ka qenë harmonizimi i politikës dhe praktikës së anëtarëve të vetë në atë mënyrë që të
lehtësojnë kombinimin e investimeve, integrimin e rrjetit të transportit etj. Më shumë se dyzet
vite ECE ka qenë instrument i dialogut ekonomik në mes sistemeve të ndryshme ekonomike dhe
formulimit të standardeve si p.sh udhëzimin mbi transportin e mallrave të rrezikshme TIR, lëmin
e tregtisë ekonomike, konventën mbi ndotjen etj. ECE vepron në kushtet e ekzistencës së Unionit
Evropian dhe në arritje të organizatave me karakter regjional dhe shërben për unifikimin e
veprimtarive dhe lehtësimin në mes shteteve anëtare. Komisionet tjera regjionale janë ato të
Amerikës latine dhe karaiveve për Afrikën, për Azinë Perëndimore.
2) Konferenca e KB mbi tregtinë dhe zhvillimin (UNCTAD). Si organizatë e specializuar e KB
ka për qëllim që vendet ne zhvillim të rrisin (shtojnë) tregtinë, investimet e njëkohësisht të
ndihmon që të ballafaqohen me provokimet e globalizimit në mënyrë që në baza të njëjta të
integrohen në ekonominë botërore. Ka 188 anëtarë por ka edhe vende me status vëzhguesish.
Sekretariati gjendet në Gjenevë. Qëllimet e veta i realizon nëpërmes konsultimeve dhe analizave
politike, bisedimeve ndërkombëtare, bashkëpunimit teknik me sektorin afarist.
3) Grupa 77 (G –77) ka lindur me nënshkrimin e deklaratës së shtatëdhjetë e shtatë vendeve në
fund të sesionit të parë të UNCTAD-it në vitin 1964 numri i anëtarëve është shtuar në 133 por
emërtimi ka mbetur i nyejt që nga fillimi. G-77 është koalicioni më i madh i vendeve të botës së
tretë në KB. Afirmon kooperimin ekonomik dhe teknik në mes anëtarëve, interesat kolektive të
anëtarëve etj.
4) Organizata e KB për zhvillim industrial UNIDO. Ka për objektiv ndihmën në zhvillimin
industrial dhe modernizimin industrial.
77
F. ORGANIZATAT NDËRKOMBËTARE TË KARAKTERIT JOQEVERITAR
Organizatat ndërkombëtare me karakter joqeveritar kanë vend të rëndësishëm për shkencën e të
drejtës ndërkombëtare. Përkundër FMN, Bankës Botërore etj këto nuk i themelojnë shtetet por tregtarët e
shteteve të ndryshme (asocies moratorium). Janë të rregulluara me të drejtën nacionale të vendeve në
të cilat i kanë selitë por kanë karakter ndërkombëtarë ngase anëtarët janë nga vende të ndryshme.
Ndahen në organizata universe ngase i përfshijnë të gjitha aktivitetet ekonomike (Oda ekonomike
ndërkombëtare në Paris) dhe të veçanta sipas veprimtarive të posaçme (aerotransporti, transporti i mallit,
konsalting inxhinierët etj.).
1) Oda Ekonomike ndërkombëtare (International chamber of commerce) me seli në Paris
është themeluar në vitin 1919. aktualisht ka anëtarë nga më shumë se 130 vende. Kombet e
bashkuara ia kanë dhënë kësaj ode statusin konsultativ të nivelit më të lartë pranë KB ashtu si
edhe agjencioneve të reja të specializuara. Anëtarë janë komitetet nacionale të vendeve anëtare.
Meqë ka numër të madh anëtarësh OEN ka autorizime të formulojë rregulla të afarizmit. Aplikimi
i tyre është i vullnetshëm dhe në shumë raste edhe aplikohen. Këto janë kodifikime private në
formë të rregullave autonome. Shembujt më të rrënjësishëm të rregullave të këtilla janë rregullat
Incoterms (International Commercial Terms) dhe rregullat uniforme e doket për akreditivat
dokumentare. Ka edhe rregulla të arbitrazhit që i aplikon edhe gjyqi i arbitrazhit për shkak të
kualitetit të tyre të lartë. OEN i ka sajuar edhe modelet e njohura të kontratave mbi shitjen
ndërkombëtare të mallrave, mbi agjenturën, mbi distribuimin etj. Përveç tjerash OEN është vendi
ku shqyrtohen çështje të ndryshme të tregtisë dhe investimeve.
Asociacionet e veprimtarive të veçanta
IATA.- asociacioni ndërkombëtarë për aerotransport është organizatë e kompanive ajrore e cila
formulon rregullat për aerotransport. IATA i ka komitetet e veta. Një komitet i veçantë i shqyrton
të gjitha çështjet juridike që kanë të bëjnë me transportin ajror ndërkombëtarë. Aktivitetin e vetë
e ushtron në grupe të veçanta siç është p.sh grupi mbi kushtet transportit, grupi mbi çështjet
juridike të transportit kargo etj.
FIDIC - është organizatë ndërkombëtare e inxhinierëve konsalting e formuar për të mbrojtur
interesat e profesioneve të inxhinierëve konsalting. FIDIC në veçanti është i rrënjësishëm sepse i
ka themeluar modelet e kontratave për ndërtime siç janë, pushtetet e kontratave për kryerjen e
punëve të vitit 1987, kushtet e kontratave për kryerjen e punëve (libri i verdhë) i vitit 1987,
kushtet e kontratave mbi ndërtimet sipas sistemit ,,çelësi në dorë” (libri i portokalltë) etj. Në vitin
1999 FIDIC e ka hartuar setin e ri të kontratave me versione të ndryshuara të atyre paraprake.
IMO – (International Maritime organization) është organizatë për komunikacion ndërkombëtarë
detarë dhe për promocion të sigurisë së transportit në det. I ka formuluar masat që duhet
ndërmarr me qëllim të evitimit të mundësisë së shkaktimit të dëmtimit gjatë lundrimit. IMO e ka
hartuar legjislacionin komplet në lëmin e transportit detar duke i përpiluar dhjetëra konventa dhe
protokolle me norma të cilat rregullojnë lëmit e sigurisë së transportit, të ndotjes, përgjegjësive,
kompensimin e dëmit etj.
78
I. KORPORATAT TRANSNACIONALE / SHUMËKOMBËSHET
1. Nocioni dhe përkufizimi i korporatave transnacionale
Përkundër pranisë relativisht të gjatë të togfjalëshit fillimisht si korporata multinacionale ose
shumëkombëshe e me vonë si korporata transnacionale, në transaksionet biznesore, midis subjekteve të
nduarduarta biznesore, në botë, ende ka dilema, dallime dhe mungesë konsensusi, përkitazi me
legjitimitetin e tyre ekzistencial. Kundërshtarët e tyre si argument fondamental e përmendin dhe e
përdorin faktin e përkatësisë nacionale të këtyre formacioneve biznesore tejet relevante dhe me ndikim.
Përcaktimi i selisë qendrore, reale dhe autentike i këtyre korporatave, merret si një veshtersi tjetër
serioze, parësisht nga shkaku i shtrirjes së tyre të gjerë, nëpër vende të shumta të globit tokësor. Pra
faktin tejet relevant dhe notor per më shumë se një shekull, se korporatat transnacionale ekzistojnë,
veprojnë me sukses, zgjerohen dhe gjithnjë e më tepër zhvillohen, askush tashmë nuk mund ta mohoj.
Mirëpo, përkundër prevalences dominante dhe të pakontestueshme të këtij fakti relevant dhe
notor, vështirësitë e përcaktimit të nocionit “transnacional” dhe definimit të korporatave të tilla, ende nuk
janë tejkaluar. Nocioni transnacional nënkupton shtrirjen e këtyre korporatave mbi dhe jashtë kufijve të
shteteve nacionale të prejardhjes së tyre. Ndërkaq, përkufizimi i plotë i tyre akoma përcillet me dallime
josimbolike të pikëpamjeve të ndryshme të anëtarëve të ndryshëm. Dallimet vijnë kryesisht për shkak të
nderduarsisë se kritereve nga të cilat anëtarët relevantë, nisen kur i definojnë korporatat transnacionale.
Në kuptimin më të gjerë, korporatat transnacionale janë tërësi konglomerative të fuqishme
ekonomike, që përbëhet nga disa pjesë të domiciluara anë e kënd botës.
Sipas një pikëpamje tjetër tregtare, të cilat disponojnë me mjete, kushte, mundësi dhe rrethana
e resurse për sendërtimin e profitit në përmasa botërore- në tregun botëror. Ajo që bie në sy nga
përkufizimet e mësipërme, është gjithsesi mungesa (vijes) qartësisë dalluese në mes të shoqërive
tregtare dhe korporatave transnacionale, ngase edhe shoqëritë tregtare të llojeve të ndryshme zhvillojnë
aktivitetet e tyre biznesore në shumë vende të botës.
Sipas një përkufizimi tjetër, më rekapitulues, multidimensional dhe më gjithëpërfshirës, korporata
transnacionale përfshinë në vete grupacionin e ndërmarrjeve, rrjedhimisht të shoqërive, të cilat veprojnë
në një formë të caktuar në më shumë vende, me ç’rast, pjesët e bashkuara e kanë mbajtur mëvetësinë
dhe subjektivitetin juridik.
2. Historiku i zhvillimit të korporatave transnacionale
Besohet se në lashtësinë e shtresore, dikund rreth 2500 vjet, para epokës së re, tregtarët
summer, kishin njerëzit e tyre, jo vetëm për shitje të mallrave në vendet e tjera, por edhe për detashim,
depozitim dhe pranim të mallrave të tyre. Kjo ecuri është vazhduar edhe nga tregtarët romak e grek, për
të arritur shekujt XV, XVI e sidomos XVII, kur shumë firma evropiane nga Anglia, Franca, Danimarka dhe
Gjermania, kishin dërguar përfaqësuesit e tyre tregtar në Amerikë dhe Indi për të zhvilluar aktivitete
biznesore.
Ekzistojnë mendime dhe qëndrime të ndryshme lidhur me korporatat e para transnacionale të
kohës së re. Disa thonë se korporata “Singer” për prodhimin e makinave qepëse ishte e para; të tjerët
mendojnë për standard O, cl; ndërsa të tjerët për Royal Duch- shell. Sidoqoftë, me e rëndësishme se sa
79
renditja sipas primatit të paraqitjes së tyre, sigurisht që është vet dukuria dhe rëndësia e paraqitjes dhe
veprimtarisë së tyre vazhdimisht të shtuara e të zhvilluara në botë .
Është interesant këtu të përmendet ecuria zhvillimore e korporatës Standard Oil e cila nën veprimin e
fuqishëm të ligjeve anti monopoliste dhe anti trustore të SHBA-ve, por edhe me vendimin e Gjykatës
supreme amerikane të v. 1911., aktiva e saj, do të ndahet në 36 filiale, të cilat e fituan madje edhe
entitetin juridik. Ky veprim i gjykatës ishte një përpjekje për ta shkatërruar monopolin e kësaj corporate.
Por pa sukses Rockfeller-I I parë dhe sidomos i dyti do ta perballojnë këte sfidë; madje do të zgjerohen e
zhvillohen edhe më shumë, duke pasur në dispozicion zhvillimor 200 filiale të mëdha në shumë vende të
botës dhe duke kontrolluar mbi 15% të prodhimit, përpunimit dhe qarkullimit të naftës dhe duke
poseduar me 20% të flotës tankeriste për transportin e derivateve të naftës.
Tepër specifike dhe interesante është rasti i korporatës amerikane ITT e cila për shkak të
veprimtarisë së saj po ashtu specifike e karakteristike në shumë vende të botës, është bërë shembull me
eklatant I një korporate deformuese dhe ka ndikuar keq në famën negative edhe të korporatave të tjera
relevante e të njohura të shekullit XIX e XX. ITT-ja është themeluar në vitet e 60-ta dhe vetëm deri në
vitin 1969, në 93 vende ka zhvilluar 331 korporata, gjegjësisht kompani të bashkangjitura ose të
integruara në 93 vende të botës dhe rreth 708 filiale me reparte prodhuese në 27 vende e me kompani
në 70 vende të ndryshme. Këto kompani dhe filialet e tyre kanë afruar një asortiman të gjerë prodhimesh
ose shërbimesh nga elektronika, telekomunikimet, farmaceutika, kozmetika, ushqimet, sigurimet etj.
Mjetet moderne të informimit të cilat ITT-ja i prodhonte u bënë instrumente adapte për keqpërdorime të
ndryshme, aktivitete mallverzuese, ndërhyrje politike, intriga, shantazhe, shpiunime dhe operacione të
tjera të ngjajshme. Kjo korporatë, kishte furnizuar me armë Hitlerin dhe nacistët në njërën anë, por edhe
aleatët në anën tjetër. Për më tepër, njëri nga perfaqsuesit e kësaj kompanie e zhvilloi njërin nga
shërbimet informative me efikase private e cila ishte në lidhje të ngushtë me CIA-në. Perveq ITT-së, IBM-
it; Westinghause; Texaco, kishte edhe shumë e shumë korporata të tjera amerikane dhe evropiane të
hershme, relevante, të mëdha, me zhvillim dhe efekte zhvillimore, të cilat me punën dhe veprimtarinë e
tyre e shënuan fondin e shek. XIX dhe shek XX. Këto kompani kryesisht amerikane, do të zhvillohen e
zgjerohen me kohë edhe në Evropë e më gjerë për tu bërë mbi 200 sosh të mëdha e të njohura, sidomos
pas luftës së dytë botërore e deri me sot. Janë të njohura nga kjo kohë edhe korporata gjermane të
Volksvagenit, Thyssen-it, Fiati Italian, Nippan Steal Yawata, Fudi japonezë etj.
3. Disa nga specifikat kryesore e të përbashkëta të korporatave transnacionale:
o Korporatat e para TU themelohen në SHBA në shekullin XIX, pastaj në Angli dhe Evropë;
o Shumë korporata karakterizohen me zhvillime të hovshme, shpeshherë me shumë se sat ë hyrat
nacionale të disa shteteve të zhvilluara e shumë të zhvilluara;
o Shtohet ndikimi reciprok i KTN dhe bashkësive regjionale ekonomike, sidomos organizatave
regjionale ndërkombëtare;
o Paraqitja e hovshme dhe avancimi dinamik i KTN-ve, do të shkaktojë dukurinë e dominimin e të
ashtuquajturit “kapitalizëm anacional”;
o Fenomeni i KTN-se do të shkaktojë edhe disa tronditje politike dhe eskalacionin e formave dhe
modaliteteve të caktuara të sjelljeve “pirateske”;
o Fuqizimi i KTN-ve do të përcillet me një ecuri intenzive zhvillimore të legjislacioneve antitrustore,
rrjedhimisht me harmonizimin dhe unifikimin gjithnjë e më të madh të legjislacioneve nacionale
të ndërlidhura me regjimin e doganave, politikave fiskale etj;
80
Në ndërkohë, në zhvillim e sipër, do të shtohen nevojat dhe aktivitetet e sinkronizuara për rregullim-
(normim) ndërkombëtar të sjelljeve dhe veprimeve të KTN-ve. Kjo do të ndodhë nder të tjera edhe me
formimin e organizatave të veçanta të OKB-së siç janë: UNTCTC (UN centre on Transnational
Corporations) dhe te Komisionit të veçantë për korporatat transnacionale (Commision on transnational
Corporations) ; si dhe puna në kodeksin e sjelljes së KTN-ve Brenda kornizave te Keshillit ekonomik e
social dhe të komisionit të KTN- ve.
Në këtë kontekst, vlen të përmendet në mënyrë të veçantë aktiviteti ndërkombëtar 30 vjeçar në suaza të
GATT-it, përmes 28 marrëveshjeve multilaterale të raundit të Urugvajit, të miratuara në mbledhjen
ministrore të prillit të v. 1994 në Marakesh e të cilat hyjnë në fuqi me 1. 1. 1995., etj.
4. Veçoritë kryesore të KTN-se janë:
Në parim janë grupacione të organizatave të cilat përbëhen nga një numër i madh i pjesëve;
Këto grupacione më së shpeshti paraqiten te organizuara në forma të caktuara organizative (si truste,
holdingje, kartele dhe /ose koncerne);
Këto grupacione e sigurojnë dhe legalizojnë aktivitetin e tyre afarist- biznesor në shumë vende;
Secila pjesë e grupacionit e mbanë (e ruan) entitetin e saj juridik;
Cilësinë e personit juridik, pjesët e grupacionit i fitojnë në bazë të regjistrimit, në bazë të dispozitave
ligjore të vendit në të cilin e kanë selinë; dhe
Tërësia e ka selinë e saj në qendrën- ku edhe merren të gjitha vendimet relevante dhe nga e cila qendër
“buron” vartësia ekonomike dhe juridike e ndërmarrjeve, shoqërive dhe filialeve.
5. Llojet e korporatave transnacionale
Korporatat transnacionale ndahen në lloje të ndryshme, pikërisht duke u bazuar në kritere dhe
veçori të ndryshme.
Kriteri i parë- mund të jetë ndarja e tyre bazuar në llojin e veprimtarisë të KTN-së. Këto
veprimtari apo fusha mund të jenë nga më të ndryshmet si: bujqësia, industria, shërbimet,
xehetaria etj.
Kriteri i dytë i KTN-ve, ka të bëj me formën organizative dhe funksionale të tyre,pra të
korporatave transnacionale.
Këto forma janë:
KTN-et në formë të trusteve
a. Trustet janë shoqata (bashkime) të veçanta, te fuqishme të kapitalit, në të cilat
aksionarët, me marrëveshje i bartin në trustis-in, ang. trustees (një si titullar kryesor i
trustit) të drejtën e tyre të votës me letrat e tyre me vlerë,në zëvendësim për certifikatat
e pjesëmarrjes në letrat e reja të përbashkëta me vlerë, të cilat gjinden në duart e
trustees. Në fakt, trustet krijohen me bartjen e të drejtës së udhëheqjes me organizatën
rrjedhimisht shoqërinë, ndërmarrjen, e jo me bartjen e së drejtës së pronësisë në letrat
me vlerë.
81
Formë më shpesh e pranishme sot e trusteve aktualisht është Holdingu. Kjo formë e
trusteve është shfaqur si shmangie pasojave të ligjeve antitrustore. Kjo është në të
vërtetë shoqëri aksionare, në të cilën në vend me marrëveshje, bashkimi bëhet apo
realizohet me aksione.
Trustet më tutje, janë bashkime të veçanta e të fuqishme me veçori të caktuara në
përputhje me të drejtën dhe ekonominë e vendeve në të cilat themelohen. Trustet e tilla
në të vërtetë janë asociacione komplekse të kapitalit, të krijuara me marrëveshje të
aksionarëve të shoqërive të të ndryshme që i bartin në trustees të drejtat e tyre të votës,
me letrat e tyre me vlerë në këmbim të certifikatës së pjesëmarrjes në letra të reja me
vlerë, që gjinden të trustees. Si një modalitet i trusteve, që i shmanget pasojave të
ligjeve antitrustore jo rrallë paraqitet holdingu. Këto holdingje, në fakt janë shoqëri
aksionare, të cilat I substituojnë efektet e shoqërive të anëtarësuara me efektet pa të
drejtë vote ose të votës së pjesërishme. Në vend të marrëveshjes, bashkimi te këto
forma trustore, realizohet me aksione.
b. KTN-et si koncerne- janë shoqëri të mvetsishme juridiko-civile, të cilat përbëhen nga
disa shoqëri me administratë të përbashkët. Kryesisht krijohen me shkapërderdhjen –
shtrirjen (degëzimin) e një shoqërie amë në më shumë shoqëri të anëtarësuar. Degëzimi
bëhet në dy mënyra:
shoqëria amë krijon një ose më shumë shoqëri (filiale) të reja, që i përgjigjen
kësaj. Pra kështu zhvillohet procesi i filializimit të shoqërisë.
Një shoqëri ekzistuese i nënshtrohet një tjetre më të madhe- amzës (adoptimi i
shoqërisë. Koncernet drejtojnë kapitalin dhe vendosin për shoqëritë e
anëtarësuara. Te koncernet shpesh ekziston përqendrimi i mundësive të mëdha
ekonomike në duar të individëve ose grupeve të vogla. Kështu ka ndodhur osh.
Me Standard Oil Company, e cila kishte mbi 500 sipërmarrje në 52 vende, me
kapital prej 20 miliardë dollarë.
c) KTN-ët si kartele
Kartelet janë organizata (shoqata) biznesore, të cilat krijohen me kontratë me qëllim të ndikimit
monopolistik në prodhimin dhe plasmanin e mallrave. Kontrata në mes të firmave apo kompanive të
caktuara, anëtare të grupacionit të caktuar, për të dominuar në treg, përmes monopolizimit; përkatësisht
rritjes së çmimeve të produkteve të ndërmarrjeve apo kompanive anëtare të karteleve.
Funksionet apo qëllimet kryesore të karteleve janë:
o Përjashtimi (eliminimi) i konkurrencës së lirë,
o Barazimi (njëjtësimi) i kushteve të shitjes, prodhimit dhe furnizimit, dhe
o Racionalizimi i prodhimit.
Pikërisht për shkak të qëllimeve a funksioneve të mësipërme kartelet edhe mbyllen ose ndalohen. Prandaj
ato modifikojnë organizimin e tyre për të shpëtuar nga ndalesat eventuale.
82
II. GJYKATAT NDËRKOMBËTARE GJYKATA NDËRKOMBËTARE E DREJTËSISË24
Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë që njihet ndryshe dhe si gjykata botërore, është një gjykatë e përhershme e OKB-së me seli në Hagë. Ajo e ka filluar punën në vitin 1946, kur zëvendësoi Gjykatën e
Përhershme Ndërkombëtare të Drejtësisë që kishte funksionuar që nga viti 1922.
GJND-ja ka dy funksione: Merr vendime në raste mosmarrëveshjesh, kur një shtet e kërkon një gjë të tillë.
Jep opinione kur i kërkohet nga organizma apo agjensi të OKB-së- si është prëshëmbull kërkesa e
Ansamblesë së përgjithshme e vitit 2003 për ligjshmërinë e barierës që Izraeli ka ndërtuar në
Bregun Perëndimor. Gjykata përbëhet nga 15 gjykatës, të kombësive të ndryshme, që zgjidhen për një mandat 9
vjeçar nga Asambleja e Përgjithshme dhe Këshilli i Sigurimit. Anëtarët e GJND-së nuk përfaqësojnë qeveritë e vendeve nga vijnë, por janë gjykatës të pavarur.
Kush mund t'i drejtohet GJND-së?
Vetëm shtetet e njohura ndërkombëatrisht mund të aplikojnë dhe të paraqiten para Gjykatës, përkatësisht vendet anëtare të OKB-së.
Gjykata mund të dëgjojë një çështje para saj vetëm në rast se shtetet e përfhsira në të, e kanë
pranuar juridiksionin e saj. Një çështje nis me paraqitjen dhe shkëmbimin me me shkrim të argumenteve nga palët, e pasuar
nga disa seanca dëgjimore.
A janë të detyrueshme vendimet e GJND-së?
Pas seancave dëgjimore, anëtarët e gjykatës e shqyrtojnë çështjen dhe pastaj gjykata shpall
vendimin publikisht. Vendimi është i formës së prerë dhe nuk apelohet.
Nëse një nga shtetet e përfshirë nuk e zbaton atë, atëherë pala tjetër mund ta çojë çështjen në
KS të OKB-së. Kjo, në një farë mënyre, do të thotë se një mosmarrëveshje e caktuar mund të mbetet e
pazgjidhur nëse një nga pesë anëtarët e përhershëm të KS që kanë të drejtën e vetos, vendos që të bllokojë marrjen e masave të mëtejshme.
Që nga viti 1946, gjykata ka dhënë të paktën 93 vendime në raste mosmarrëveshjesh që variojnë nga mosmarrëveshjet kufitare dhe sovraniteti territorial, deri tek mospërdorimi i forcës, mosndërhyrja në
çështjet e brendshme të shteteve, raste pengmarrjesh, të të drejtës së azilit politik e kombësisë.
Çfarë janë këshillat e GJND-së?
Këshillat e gjykatës kanë karakter konsultativ, nuk janë të detyrueshme për palët e përfhsira.
Që nga formimi Gjykata ka dhënë të paktën 25 këshilla të tilla, në çështje si anëtarësia në OKB dhe reparacionet për lëndimet e marra nga personat që punojnë për OKB-në, deri tek statusi i
raportuesve të OKB-së për të drejtat e njeriut apo ligjshmërinë e kërcënimit apo prëdorimit të
armëve bërthamore.
24
marrë ne - http://www.bbc.co.uk/albanian/news/2009/04/090417_gjnd_qanda.shtml
83
A ka qenë e sukseshme GJND-ja?
GJND-ja, pavarësisht nga vendimet e marra, nuk ka arritur që të bëhet organizmi që donin të ngrinin
theemluesit e tij në ditët e mbushura me optimizëm të pas Luftës së Dytë Botërore, që ajo të shërbente si një forum për zgjidhjen e mosmarrëveshjeme me natyrë ndërkombëtare.
Kjo ka ndodhur kryesisht ngaqë qeveritë nuk ia kanë lënë në dorë asaj vendimarrjen në rastet e
mosmarrëveshjeve që kanë lidhje me to.
Në vitin 1984, Shtetet e Bashkuara braktisën një çështje të shtruar para gjykatës nga qeveria sandiniste e
Nikaraguas. Sandinistët ishin ankuar për aktivitetet e rebelëve Kontra që mbështeteshin nga SHBA, por administrata e Reganit u indinjua nga këmbëngulja e gjykatës se kishte juridiskion në këtë rast dhe
refuzoi të merrte pjesë në procedimet e mëtejshme të gjykatës.
Nga ndryshon GJND-ja prej gjykatave të tjera ndërkombëtare?
GJND-ja është gjykatë që vlerëson dhe merr vendime në mosmarrëveshjet mes shteteve, por jo individëve.
GJND-ja nuk duhet ngatërruar me Gjykatën Ndërkombëtare Penale, e cila po ashtu është me seli në Hagë, e cila është formuar për të ndjekur penalisht dhe për të nxjerrë para drejtësisë ata që
janë përgjegjës për krimet më të rënda: krime kundër njerëzimit e krime lufte që mund të jenë kryer në botë.
Gjykatat Ndërkombëtare për Krime në ish-Jugosllavi dhe në Ruandë, gjykojnë rastet e individëve
për krime kundër njerëzimit, por vetëm ato të kryera në këto territore për një periudhë të caktuar kohe.
GJYKATA E PËRHERSHME E ARBITRAZHIT NË HAGË
Në konferencat e paqës që janë mbajtur në Hagë në vitin 1899 dhe 1907 është shfaqur aspirata e krijimit
të një gjykate të përhershme dhe të obligueshme në formë të Arbitrazhit por aspirata e tillë nuk është
kurorëzuar me sukses. Prapësëprapë u formua Arbitrazhi i Përhershëm Gjyqësor kompetenca e të cilit
është fakultative.
Secili shtet nënshkrues i Konventëes së Hagës i emëron më së shumti 4 persona për anëtar gjykate për
periudhën kohore 6 vjeçar. Personat e tillë rradhiten në regjistrin e anëtarve të gjykatës dhe e fitojnë
cilësinë e gjyqatarëve, e a do të gjykaojnë vërtetë mvaret nga ajo se a do t’i drejtohen shtetet gjykatës
dhe a do t’i zgjedhin nga regjistri i përmendur 1 deri 5 persona që do të jenë gjykatës (arbitra) në
kontestin konkret. Ajo që me të vërtetë është e përhershme është sekretariati i gjykatës që e udhëheq
administratën gjyqësore. Sekretariati i mbledh të gjitha të dhënat mbi gjyqësinë ndërkombtare të
zgjedhur dhe e mban arkivin e gjykatës. Veprimtaria e kësaj gjykate është kritikuar shumë në shkencën
juridike. Mirëpo ajo sigurisht se i ka arritur disa rezultate që janë të rëndësishme për të drejtën
ndërkombtare në përgjithësi e posaqërisht për të drejtën ndërkombtare tregtare (ekonomike, afariste).
Kështu që në vitin 1902 ajo e ka zgjedhur kontestin midis SHBA-ve dhe Meksikës për dedikimin e të
ardhurave të fondacioneve të Kalifornisë, kurse deri në vitin 1914 ajo i ka zgjidhur edhe 14 konteste
tjera. Për të drejtën ndërkombatre tregtare janë me interes të gjitha vendimet e nxjerra nga Gjykata e
përhershme e arbitrazhit. Kontesti për tretmanin preferencial të shteteve në Venezuelë është zgjidhur nga
kjo gjykatë në vitin 1904, kontesti për taksat e banimit në Japoni, kontesti për anijet e peshkimit në
84
Atlantikun Verior janë zgjidhur me 1910, kontesti lidhur me ekspropiimin e pasurive të kishave është
zgjidhur më 1920, kontesi lidhur reklamimet e Norvegjisë kundër SHBA-ve në vitin 1922 etj.. Praktika e
Gjykatës së përhershme të arbitrazhit në Hagë përkundrejt vërejtjeve të pësuara mund të thuhet se i ka
kontribuar afirmimit të disa parimeve të së drejtës ndërkombtare tregtare. Mund të konstatohet se
shtetet nënshkruese të Konventës në fjalë nuk janë ngutur shumë që kontestet tregatre të tyre t’ia
besojnë për zgjidhje arbitrazhit ndëkombtar.
GJYKATA E DREJTËSISË E BASHKËSISË EKONOMIE EVROPIANE
Nga vet emri i saj shifet se kemi të bëjmë me një gjykatë me kompetencë regjionale. Kjo gjykatë është
kompetente për zgjidhjen e kontesteve të llojeve të caktuara në suaza të Bashkësisë Ekonomike
Evropiane dhe lidhet me Tregun e përbashkët të BE. Kjo është gjykatë e 3 bashkësive: 1)e Bashkësisë
Evropiane për Qymyr e Qelik; 2) Bashkësisë Ekonomike Evropiane dhe 3)Euroatomit. Në Konventën e
Romës mjaft detalisht është rregulluar vendi dhe roli i gjykatës (neni 164 deri neni 188) kurse puna e saj
është rregulluar me Statut dhe Rregullore Pune. Gjykata e Drejtësisë (LA COUR DE JUSTICE) e siguron
respektimin e së drejtës gjatë interpretimit dhe zbatimit të Konventave të Romës. Gjykata përbëhet nga 7
gjyqtar dhe vepron në plenum, por me qëllim të hetimit të rasteve konkrete apo me qëllim të gjykimeve
të kontesteve të caktuara ajo mund të formoj trupa gjykues (kolegje) prej 3 deri 5 gjyqtar. Gjykatës i
ndihmojnë 2 avokat publik (mbrojtës të së drejtës). Gjykata e emëron sekretarin dhe ia cakton statusin.
Ajo që është qenësore në këtë gjykatë dhe që dallon nga gjykatat ndërkombtare paraprake është fakti se
në të si palë ndërgjygjëse mund të paraqiten sikurse Shtetet Anëtare si persona juridik ashtu edhe
personat fizik dhe personat juridik. D.m.th. palë ndërgjygjëse në Gjykatë të Drejtësisë mund të jenë:
Komisioni i Bashkësisë Ekonomike Evropiane; Shtetet Anëtare të Konventës; personat juridik të tyre dhe
personat fizik me shtetësi të Shteteve Anëtare. Këta dy subjektet e fundit për të pasur të drejtë
paraqitjeje si palë nevojitet që vendimi i ardhshëm t’iu dërgohet atyre nga shkaku se prek interesat e
tyre. Mirëpo kur është në pyetje padia me të cilin iniciohet procedura me rregullat e gjykatës është
paraparë se duhet të paraqitet padia brenda afatit 2 mujor dhe atë qoftë nga dita e shpalljes së aktit
juridik (në formë të ndonjë vendimi apo të dispozitave juridike) përkatës apo njoftimit të paditësit për
aktin e tillë apo në mungesë të kësaj nga dita kur paditësi ka marrë dijeni për ekzistimin e aktit të tillë.
Afati i përmendur 2 mujor është i natyrës prekluzive që d.m.th. se pas kalimit të tij mund të paraqitet
padia e poqëse paraqitet ajo hudhet poshtë.
Aktiviteti dhe praktika e kësaj gjykate është shumë i frytshëm, ajo i ka krye diku rreth 500 lëndë pa i
marr parasysh nja 50 sosh që janë në procedim e sipër. Kjo gjykatë me vendimet e saja në masë të
madhe e ka njëjtësu (unifikue) praktikën e shteteve lidhur me qështjet e këmbimit të tregtisë së jashtme
dhe të unifikimit të tregut evropian. 150 vendime të saj kanë të bëjnë me zbatimin e Konventave të
Romës. Disa vendime tjera kanë të bëjnë me zbatimin e së drejtës së BE në garancionin për zbatim
uniform të së drejtës së BE (e drejta e Bashkësisë) me cënimin e së drejtës së qarkullimit të lirë të
mallrave më shkeljen e rregullave lidhur me konkurencën andaj në lëndët e natyrës fiskale, me
përgjegjësinë e Bashkësisë për dëmin e shkaktuar.
Vendimet e Gjykatës së Drejtësisë në suaza të Bashkësisë Ekonomike Evropiane që përmbajnë
(parashohin) detyrime në të holla jo për shtetin por për subjektet tjera e kanë fuqinë e titullit
(dokumentit) ekzekutiv TITULLUS EXECUSIONIS. Ekzekutimi i detyrimeshëm i vendimeve në fjalë
rregullohet me rregullat procedurale civile të shtetit në të cilin kërkohet ekzekutimi (përmbarimi) i
vendimit me detyrim në të holla. Urdhëri ekzekutiv jepet pa kurfarë verifikimi (kontrolli) paraprak përveq
verifikimit të autenticitetit nga pushteti i shtetit të caktuar që me parë gjë për të cilën duhet njoftuar
85
Komisioni i Bashkësisë Ekonomike Evropiane dhe Gjykatës së Drejtësisë. Po qenë të plotësuara këto
formalitete me kërkesën e palës së intersuar , e kjo mund të kërkoj ekzekutim të dhunshëm duke iu
drejtuar drejpërsëdrejti pushtetit kompetent sipas rregullave interne të shtetit. Ekzekutimi i detyrueshëm
mund të shtyhet vetëm në bazë të vendimit të Gjykatës së Drejtësisë. Mirëpo kontrollin e rregullësisë së
masave të ekzekutimit e siguronë Gjykata e Shtetit në të cilin bëhet ekzekutimi. Kjo është paraparë në
nenin 192 të Konventës së Romës. Nëse shteti i caktuar zakonisht nëpërmjet gjykatës së tij nuk e
ekzekuton vendimin e Gjykatës së Drejtësisë eventualisht mund të krijohet problemi i matyrës politike.
Pa marrë parasysh se këtu kemi të bëjmë me një Gjykatë të kaarkterit regjional duhet pranuar se për
herë të parë në planin ndërkombtar është realizua gjyqësia tregtare (ekonomike, afariste) ndërkombtare
në një formë autoritative dhe efikase. Ajo me vendimet e saja i ka kontribuar forcimit të raporteve
ekonomike dhe unifikimit të shumë rregullave në suaza të Bashkësisë Ekonomike Evropiane.
ARBITRAZHI TREGTAR NDËRKOMBËTAR NOCIONI I ATN-së
Në përdorim aktual tash është termi Arbitrazh Tregtar Ndërkombëtar. Zyrtarisht kjo shprehje do të mund
të vlente vetëm për arbitrazhin që është organizuar në pajtim me Konventën mbi Arbitrazhin Tregtar
Ndërkombëtar të Europës e cila është nënshkruar në Gjenevë me 21 prill të vitit 1961, mirëpo në praktikë
me nocionin Arbitrazh Tregtar Ndërkombëtar nënkuptohet çdo arbitrazh për zgjidhjen e kontesteve
ndërkombëtare tregtare i cili nuk i takon një sistemi juridik intern. Ekziston edhe një pikëpamje tjetër
sipas të cilës është ATN ai arbitrazh në të cilin si arbitra mund të marrin pjesë edhe shtetasit e shteteve
tjera e jo vetëm ata që janë shtetas të shtetit ku ndodhet selia e arbitrazhit.
Këtu bëjmë fjalë për të gjitha arbitrazhet që merren me zgjidhjen e kontesteve tregtare ndërkombëtare
qofshin ato nacionale apo ndërkombëtare. Kemi të bëjmë këtu me një mënyrë tjetër të zgjidhjes së
kontesteve tregtare ndërkombëtare nga mënyra e zgjidhjes së tyre në gjykatat shtetërore nacionale apo
ndërkombëtare.
Sipas Konventës Europiane mbi ATN-në me shprehjen ose termin “Arbitrazh” kuptohet vetë zgjidhja e
kontesteve jo vetëm nga ana e arbitrave të emëruar për rastet e caktuara (ARBITRAZHI AD HOC – I
KOHËPASKOHSHËM) veç se edhe nga ana e arbitrazheve të përhershme ( neni 1, pika 2, germa B e
Konventës). Ky definicion është jo i plotë kështu sipas një pikëpamjeje shkencore: Arbitrazhet e tregtisë
së jashtme janë institucione që formohen nga organizatat profesionale private apo nga personat e
organizatave gjysmë publike (siç janë psh: Odat Ekonomike) me qëllim shqyrtimet e kontesteve nga
qarkullimi i tregtisë së jashtme për zgjidhjen e të cilave është kontraktuar kompetenca e tyre nga palët
në kontest. Në literaturën juridike bëhen tentime për caktimin e elementeve që i përmban nocioni i ATN-
së. Elemente të tilla do të ishin:
a) Se për funksionimin e tyre nevojitet marrëveshja (kontrata) me shkrim e palëve me të cilin i
besohet kontesti për zgjidhje Arbitrazhit,
b) Se i zgjidhin raportet juridike kontestuese me element ndërkombëtar,
c) Se janë insitucione të së drejtës ndërkombëtare
ARBITRAZHI TREGTAR NDËRKOMBËTAR HISTORIKU I ATN-së
86
Arbitrazhi është institucion i origjinës shumë të vjetër, zhvillimi i tij sidomos në epokën e mesjetës i ka
treguar karakteristikat themelore të arbitrazhit tregtar të cilat ai i ka ruajtur në esencë gjer në ditët e
sotme. Kjo ka të bëj sidomos me përbërjen e arbitrazhit në qendrat mesjetare tregtare në të cilat bëhej
tregtia ndërkombëtare, mandej me shkurtësinë dhe shpejtësinë e procedurës e para së gjithash me
ekspertësinë e arbitrave si dhe me zbatimin e të drejtës materiale (lex mercatoria) që nënkuptohej dhe
manifestohej në zakonet (adetet) tregtare (uzansat). Midis dy luftërave botërore kemi zgjerim të
arbitrazhit dhe rritje të autoritetit të tij. Mirëpo vetëm pas Luftës së dytë Botërore kemi zhvillim të
vrullshëm të arbitrazhit të paparë më herët. Të shumëfishta janë shkaqet e zhvillimit të gjyqësisë së
arbitrazhit. Arsyeja për prosperitetin e tij qëndron në karakteristikat (veçoritë) e tij në të drejtën që e
zbaton mandej në përbërjen në të cilën vepron dhe në procedurën që zhvillohet me rastin e zgjidhjes së
kontesteve tregtare. Mirëpo themeli për zgjerimin e arbitrazhit ndodhet në intensifikimin e këmbimit
tregtar ndërkombëtar mandëj në zhvillimin e tregtisë në përmasa botërore, kohët e fundit praktikisht e
gjithë bota bëhet “fqinje”, sepse mjetet e komunikacionit bashkëkohor e kanë ofruar një shtet me shtetin
tjetër edhe kur nuk ndodhen në fqinjësi direkte.
Europës e cila konsiderohet si djep i ATN-së dhe Amerikës ku arbitrazhi është zhvilluar në organizatë të
degëzuar iu bashkohen Azia dhe Afrika si partner në tregtinë ndërkombëtare. Çdo ditë e më tepër rritet
numri i transaksioneve të shitblerjes tregtare ndërkombëtare si dhe numri i transaksioneve të shërbimeve
të ndryshme. Kështu krijohen përveç arbitrazheve të përgjithshme edhe ato të specializuara që e fitojnë
besimin e qarqeve afariste edhe jashtë shtetit të selisë së tyre. Nacionale për kah rëndësia në esencën e
tyre me punën që e ushtrojnë bëhen të karakterit ndërkombëtar duke i zgjidhur kontestet midis palëve të
nacionaliteteve të ndryshme. Palët kontraktuese kontestet mund t’ia besojnë për zgjidhje gjykatës
shtetërore zakonisht të palës së paditur apo arbitrazhit si gjykatë e zgjedhur ato zakonisht e zgjedhin
arbitrazhin për zgjidhje të kontestit të tyre për shkak të epërsive që i kanë në relacion me gjykatat
shtetërore. Me anë të klauzolës arbitrale ose me anë të kontratës për zgjedhjen e arbitrazhit në një
mënyrë caktohet e drejta materiale që zbatohet nga arbitrazhi me rastin e zgjidhjes së kontestit, sidomos
arbitrazhet institucionale i kanë epërsitë e veta në relacion me gjykatat shtetërore po edhe me arbitrazhet
Ad-Hoc. Në shekullin e XVIII dhe XIX bëhet inkorporimi i të drejtës tregtare në kodifikimet nacionale,
kështu bëhet afrimi dhe harmonizimi i të drejtave nacionale. Aspirata për unifikim të së drejtës tregtare
për nevoja të tregtisë ndërkombëtare nëpërmjet (International Association of Legal Sciences –Shoqatë
shkencore në lëminë e tregtisë ndërkombëtare). Edhe OKB-ja i kontribuon kësaj duke krijuar kontrata
tipe të shitblerjes ndërkombëtare përveç kësaj është nxjerr edhe Ligji Uniform mbi Shitjen
Ndërkombëtare të Sendeve të Luajtshme.
Përveq fakteve të sipërpërmendura ka edhe rrethana tjera që flasin në favor të aplikimit të gjyqësisë së
arbitrazhit. Përmendet mendimi i Ciceronit i cili thoshte se vendimi nga gjykata shtetërore kërkohet me
qëllim që të fitohet apo të humbet e tëra, kurse vendimi i arbitrazhit me qëllim që mos të humbet e tëra
por as mos të fitohet e tëra. Me anë të arbitrazhit kur e zgjedhin si mënyrë për zgjidhjen e kontesteve
deklarohemi për paqe e jo për drejtshmëri juridike. Arbitrat e zgjedhin të drejtën që ekziston “apo të
drejtën që nuk ekziston”. E drejta e këtillë zakonisht mbështetet në kontratën e palëve, mandej në të
drejtën zakonore tregtare dhe në të drejtën e krahasuar gjë që mund ta quajmë “E drejtë ndërkombtare
tregtare të së nesërmes” dhe në të cilën mund ta krahasojmë me të drejtën që e krijonin vet tregtarët në
mesjetë në panairet e ndryshme dhe portet detare apo nga e drejta zakonore nacionale. E drejta tregtare
ndëkombtare bashkëkohore e ka burimin në të drejtën zakonore tregtare ndërkombtare.
Tregtia ndërkombtare edhe aktualisht i krijon vetvetes rregulla juridike autonome të cilat në masë të
madhe janë të pavarura nga sistemet juridike nacionale. Të drejtën autonome tregtare mund ta gjejmë
p.sh. në Kushtet e Përgjithshme të shitjes, mandje në kontratat tipe dhe adëhezive, mandej në uzancat
87
dhe adetet (adetet) tregtare. Me përmbajtjen e tillë e drejta tregatre ndërkombtare është në zhvillim të
vazhdueshëm dhe si e tillë i konvenon arbitrazhi. Bashkësisë afariste ndërkombtare arbitrazhi i shërben
që ti shmang mosmarëveshjet dhe njëkohësisht që ti ruja raportet afariste, që duke i zgjidhur kontestet
sipas mundësisë mos ta prish bashkëpunimin afarist të subjekteve në kontest. Andaj edhe arbitrazhi
konsiderohet institucional paqësor dhe jo gjithëmonë urdhërdhënës.
E drejta autonome tregtare përdoret nga shteti edhe me qëllim të kompletimit të rendit juridik. Në
mënyrë të vazhdueshme kemi zhvillim të së drejtës tregtare në mënyrë autonome edhe nga ana e
arbitrazheve. Arbitrazheve shpeshherë palët ia njohin të drejtën me i zgjidh kontestet ashtu siç mendon
arbitrazhi se është më së drejti, (pa u bazuar pra në normat konkrete ekzistuese). Normat e krijuara nga
vet subjektet e tregtisë dhe nga arbitrazhet janë shumë më elastike se sa normat e ligjeve. Zakonet
afariste zgjerohen për çdo ditë e më tepër dhe dallohen sipas branshave të ndryshme (speciale për lami
të caktuara).
Arbitrazhi aktulisht si mënyrë e zgjedhjes së kontesteve është i njohur nga të gjithë në tregtinë
ndëkombtare. Mund të thuhet se kontestet tregtare ditë e më pak i besohen për zgjidhje gjykatave
shtetërore.
Kushtet e Përgjithshme për dërgimin e mallrave të Këshillit për ndihmë reciproke ekonimike e parashofin
për rast kontesti arbitrazhin edhepse në të gjitha Shtetet Anëtare ekzistojnë arbitrazhet institucionale
(shtetërore) si organe të specializuara për zgjidhjen e kontesteve midis subjekteve ekonomike.
Specificiteti i tregtisë së jashtme kërkon që kontestet tregtare ti zgjidh arbitrazhi ndërkombtar e jo
gjyqësia e brendshme e një shteti. Kontratat tipe të Komisionit Ekonomik Evropian të OKB-ës gjithashtu
parashohin zgjidhjen e kontesteve me anë të arbitrazhit. Sidomos në shtetet perëndimore asociacionet
tregtare ia besojnë për zgjidhje kontestet e tyre ekskluzivisht arbitrazheve. Kjo dukuri ditë e më tepër
përhapet edhe në shtetet e lindjes.
Zhvillimi i së drejtës së pranueshme për transakcionet tregtare ndërkombtare dhe zhvillimi i gjyqësisë s
arbitrazhit mundësohet me anë të disponibilitetit dhe mundësimin e kontraktimit të arbitrazhit.
Profesionaliteti, shpejtësia e zgjidhjes së kontesteve, njëshkallëshmëria e procedurës së arbitrazhit,
shpenzimet më të vogla dhe “bona fides” në trajtimin e qështjeve kontestuese janë disa nga rrethanat që
ndikojnë tek palët ta kontraktojnë arbitrazhin për zgjidhjen e kontesteve të tyre.
Në suaza të së drejtës autonome tregtare zhvillohet e drejta e specializuar që bazohet në kontratat
formulare dhe në Kushtet e Përgjithshme dhe e cila e përfshien gjithë atë që është e mundur në suaza të
lirisë së kontraktimit të kontraktohet. Arbitrazhet në praktikën e tyre e treguan tendencën e afrimit të
qështjeve në mënyrë internacionaliste, zbatimit më liberal të së drejtës sepse këtë e kërkojnë kontestet
me elementin ndërkombtar.Për arbitrazhet thuhet se në punën e tyre e shmangin jurisprodencën “bardhë
e zi”. Një ndër qështjet më serioze të së drejtës tregtare ndërkombtareështë problemi i afrimit të të
drejtave të shteteve të ndryshme. Ka shumë lëmi juridike në të cilat afrimi (rregullimi i ngjajshëm) i
sistemeve të ndryshme juridike është i mundshëm: E drejta e shitblerjes ndërkombtare; E drejta
ndërkombtare e komunikacionit; Mbrojtja e pronësisë industriale – e drejta e patentit, markës tregtare,
dizajnimi; E drejta e kambialit dhe çekut (si domosdoshmëri e sukseshme).
Është teknikë jurdike e trashëguar nga kohët ma të lashta ajo që zbatohet ne unfikimin e së drejtës në
lëminë tragtare.
Efikasitetit të arbitazhit i kontribojnë masat për sigurimin e ekzekutimit të vendimeve të arbirazhit. Duhet
përmendur sidomos Protokolin e Gjenevës mbi Klauzolat e Arbitrazhit të vitit 1923, mandej Konventën e
88
Gjenevës mbi ekzekutimin e e vendimeve të arbitrazhit të vitit 1927, Konventën e Neë York-ut mbi
njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të arbitrazhit të vitit 1958, Konventën Europiane mbi arbitrazhin
tregtar ndërkombtar të vitit 1961, Konventën për zgjidhjen e kontesteve invetive ndërmjet shteteve dhe
shtetasve të shtetit tjetër të vitit 1965 etj. Përveq kësaj ka edhe shumë kontrata bilaterale me të cilat
parashifet zgjidhja nga arbitrazhi i kontesteve tregtare.
QENDRA PËR ZGJIDHJEN E KONTESTEVE INVESTIVE
Ideja lidhur me zgjidhjen e kontesteve investive midis shteteve dhe personave fizik apo juridik që janë
shtetas të shteteve tjera në arbitrazhin ndërkombtar me kohë u bë e pranueshme nga të gjithë si një nga
mnëyrat e preferueshme të zgjiidhjes së situatave kontestuese që nuk janë aq të rralla. Parashtrimi i
kontesteve të këtilla në trup (organ) ndërkombtar është gjithsesi më praktik se sa zgjidhja e tyre nga
gjykatat e ndonjë shteti. Nga njëra anë investitori i huaj ka mjaft arsye që mos të besoj në pamvarësinë
dhe paanësinë e gjykatave të shtetit në të cilin janë bërë investimet e huaja. Nga ana tjetë shteti që
është në kontest me të (investitorin e huaj) mund t’i ketë po ato arsye po qe se ka frikë t’i nënshtrohet
kompetencës së gjykatës së shtetit të investitorit apo të ndonjë shteti të tretë. Arbitrazhet e shumta në
shtetet e ndryshme me punën e tyre poashtu mund të nxisin mosbesim të palëve në kontest i cili në të
shumtën e rasteve motivohet me shkaqe politike. Nga kjo arsye dalin aspirate (përpjekje) në drejtim të
neutralizimit dhe depolitizimit të arbitrazhit ndërkombtar bile edhe në punën e Komisionit të Kombeve të
Bashkuara për të drejtën tragtare ndërkombtare – UNICITRAL (United Nations Commision For
International Trade Laë). Sigurisht që një nga hapat më të rëndësishëm në këtë drejtim është bërë në
vitin 1965 me Konventën e Ëashingtonit për Zgjidhjen e Kontesteve Investime midis Shteteve dhe
Shtetasve të Shteteve Tjera (Konvention on the Settlement of Investment disputes betëeen states and
nationals of other states). Në pajtim me dispozitat e saja është krijuar (themeluar) Arbitrazhi i
Specializuar (Qendra Ndërkombtare pë Zgjidhjen e Kontesteve Investive) i cili është ndërkomtar në
kuptimin e plotë të fjalës sidomos nga shkaku se funksionimi i tij absolutisht nuk ka asnjë lidhe me
rregullat e e veprimit dhe asistimit të gjykatave të shtetit në të cilin ndodhet arbitrazhi. Sipas disa
shkencëtarve përparësitë e kësaj Qendre janë në atë se është liruar nga ndikimet politike. Por prap se
prap në disa raste ndikimi i shteteve dhe grupacioneve politike është i mundshëm edhepse më i rrallë se
kur janë në pyetje gjykatat e shteteve. Nga ana tjetër është e dukshme frika nga mundësitë reale të
kompanive të mëdha që zakonisht janë të involvuara në konteste investive e që financiarisht janë shumë
të fuqishme në pikëpamje të korruptimit të arbitrave apo të mënyrave tjera të “kontrolli” të gjykatës së
arbitrazhit. Kjo rrethanë është theksuar gjatë pregaditjes së tekstit të Konventës në fjalë. Andaj edhe në
tesktin definitive të saj në një nen thuhet se një nga shkaqet për anulimin e vendimit të arbitrazhit të
Qendrës është “blerja” është korruptimi i arbitrit.
Ka pasur mendime se nuk ka nevojë për lidhjen e Konventës dhe themelimin e Qendrës me pretekst se
në Gjykatën e Arbitrazhit Ndërkombtar të Përhershëm (Permanent Court of International Arbitration)
ekziston mundësia e zgjidhjes së kontesteve midis shteteve dhe shtetasve të shteteve tjera> Duhet
theksuar se vendimet e Qendrës lidhur me përmbarimin (ekzekutimin) i prodhojnë efektet e vendimeve të
shtetit vendës që është anëtar i Konventës dhe janë të ekzektueshme në mënyrën në të cilën janë të
ekzeketueshme vendimet e shtetit të tillë. Me konventë nuk janë prekur rregullat nacionale që u përkasin
imuniteteve të shtetit në procedurën përmbaruese. Me anë të Konventës në fjalë është përjashtuar e
drejta e shteteve nënshruese të saj lidhur me dhënien e të ashtuquajturës mbrojtje diplomatike për
shtetasit që paraqiten si palë në procedurën e arbitrazhit të Qendrës. Me anë të Konventës janë caktuar
“kufijt e jashtëm” të komptenecës së Qendrës. Me fjalët tjera është e nevojshme të plotësohen disa
prezumime parakushte për t’u mundësuar dhe lejuar lidhja e Kontratës mbi kompetencën e arbitrazhit të
89
Qendrës për zgjidhjen e kontestit investiv. Ato kanë të bëjnë sikurse me vet kontestin ashtu edhe me disa
nga cilësitë (veçoritë) e palëve në të (kontest). Edhe analiza siperfaqësore e dispozitës bazike e cila i
rregullon këto dy qështje tregon se janë të mundshme qëndrime të ndyshme sidomos nga shkaku se nuk
janë dhënë në Konventë definicionet e nocioneve konkrete – siç është p.sh. nocioni i kontestit, palës etj.
Neni 25 i Konventës
I – Kompetenca e Qendrës e përfshien secili contest juridik të lindur (krijuar) direkt nga investimet
ndërmjet shtetit kontraktues (apo rajonit përbërës të shtetit ose agjensionit të shtetit kontraktues të cilin
ai shtet e ka emërtuar në Qendër dhe shtetasit të shtetatasit tjetër kontraktues e të cilin (kontest) palët
në kontest me shkrim pajtohen t’ia besoj (për zgjidhje) Qendrës. Kur palët pajtohen për një gjë të tillë
atëherë asnjëra nga to nuk mundet njëanshëm ta revokoj pëlqimin e vet.
II – “Shtetas” i shtetit tjetër kontraktues quhet:
a) secili person fizik që ka qenë shtetas i shtetit kontraktues përveqëse të shtetit palë në kontestin ta
parashtroj “për pajtim” apo “arbitrazh”, si dhe në ditën kur kërkesa është regjitsruar në pajtim me nenin
28 al.3 apo nenin 36 al.3, por nuk e përfshien personin i cili në njërën apo në ditën tjetër të përmendur
ka qenë shtetas i shtetit kontraktues që është palë në contest;
b) secilin person juridik që e ka pasur shtetësinë e ndonjë shteti kontraktues përveqëse të shtetit që
është palë në contest në ditën kur palët janë dakorduar që kontestin ta parashtrojnë për pajtim apo
arbitrazh dhe secili person juridik që ditën e tillë e ka pasur shtetësinë e shtetit kontraktues që është palë
në kontest e të cilin palët janë dakorduar që për shkak të kontrollit të jashtëm ta trajtojnë si shtetas të
shtetit tjetër kontraktues me qëllim të kësaj Konvente.
III - Pëlqimin e rajonit përbërës apo të agjensionit të shtetit kontraktues duhet ta lejoj shteti i tillë
përveqëse kur ai shtet e njofton Qendrën se nuk është e nevojshme leja e tij.
IV - Secili shtet kontraktues mundet në momentin e ratifikimit, përvetësimit apo lejimit të kësaj Konvente
apo më vonë në çdo kohë me e lajmërue Qendrën për llojin apo llojet e kontesteve që vijnë apo nuk vijnë
në konsiderim për t’u vënë nën kompetencën e Qendrës. Lajmërimin e tillë Sekretari i Përgjithshëmi
Qendrës menjëherë ua dërgon të gjitha shteteve kontraktuese. Lajmërimi i tillë nuk përban leje që ka të
bëj me rajonin apo agjensinë e shtetit kontraktues.
Nga sa u tha më sipër del se kemi të bëjmë me prezumimet objektive me të cilat palët nuk mund të
disponojnë lirisht dhe thënë kushtëzimisht ta zgjerojnë kompetencën e Qendrës. Nga praktika e Qendrës,
respektivisht e kolegjeve të arbitrazhit dhe nga klauzolat modele del se ajo që u tha është vetëm
pjesërisht e saktë, Në to shprehimisht thuhet se do të ishte e dobishme që palët ta përcaktojnë
përmbajtjen e nocioneve konkrete dhe kështu të bëhen të sigurta se janë plotësuar prezumimet për
krijimin (themelimin) e kompetencës së Qendrës për procedimin e qështjes së tyre. Në qoftë se palët nuk
janë marrë vesh ndryshe atëherë vie në konsiderim tentimi i konstatimit “objektivisht” për ekzistimin e
prezumimeve lidhur me komptencën e Qendrës. Posaqërisht duhet pasur parasysh faktin se njëra nga
palët në kontest – shteti pëlqimin e vet për kompetencën e Qendrës mund ta jep në mënyra të
ndryshme. Ai mund të përmbahet në Marrëveshjen direkte me investitorin e huaj, gjë që ndodh
zakonisht. Mirëpo pëlqimi i shtetit mund të përmbahet edhe në normat (dispozitat) e tija me të cilat
paraprakisht pajtohet me komptencën e Qendrës gjegjësisht të Kolegjit të Arbitrazhit. Edhe më të
90
shpeshta janë rastet në të cilat pëlqimi i shtetit jepet në kontratën ndërkombtare bilaterale apo
multilaterale.
Në Konventën në fjalë janë caktuar “prezumimet objektive” për kompetencën e Qendrës që d.m.th. se
patjetër duhet të plotësohen ato për të ekzistuar komptenca e Qendrës dhe për t’u mundësuar
kontraktimi i kompetencës së saj nga palët midis të cilave ka lind kontesti investiv. Përmbushja e
prezumimeve për ekzistimin e komptencës së Qendrës vërtetohet në provedurën paraprake nga Sekretari
i Përgjithshëm i saj. Sekretari është i autorizuar që ta refuzoj evidentimine kërkesës për arbitrin në
regjistrin përkatës po qe se kontesti nuk bie në kompetencën e Qendrës. Mandej për komptencën e vet
për procedim në lëndën konkrete vendos edhe Gjykata e Arbitrazhit (trupi gjykues ose arbitri individual).
Palët nuk mund t’I ndryshojnë dispozitat e Konventës dhe ta zgjerojnë komptencën e Qendrës në
kontestet të cilat objektivisht nuk janë nën kompetecën e saj. Duke marr parasysh atë që u tha më lartë
del se është shumë me rëndësi vërtetimi i prezumimeve objektive dhe definimi i tyre për ekzistimin e
kompetencës së Qendrës (racione materiae dhe racione personeie) si dhe vërtetimi i ekzistimit të
kontratës (marrëveshjes) për arbitrazh të lidhur mes palëve.
Qendra Ndërkombtare për Zgjidhjen e Kontesteve Investive e ka Këshillin Administrativ dhe Sekretarinë e
cila e mban regjistrin e pajtuesve (pajtimtarëve) dhe regjistrin e arbitrave. Këshilli Administrativ i nxjerr
rregullat mbi inicimin e procedurës së pajtimit dhe të arbitrimit. Ai është competent edhe për nxjerrjen e
rregullave të procedurës së pajtimit dhe arbitrimit.
Këshillat e Pajtimit dhe Këshillat e Arbitrave përbëhen nga personat e kulaifikuar ashtu siç është paraparë
në tekstin e Konvnetës në fjalë. Secili shtet kontraktues mund t’i emëroj 4 persona në secilin Këshill, të
cilët mund të jenë por jo domosdo shtetas të shtetit që i propozon. Kryetari i Këshillit ka të drejtë t’i
emëroj jo persona sikurse për Këshillin që merret me Pajtime ashtu edhe për atë që merret me Arbitrim.
Personat e emëruar në Këshill duhet të jenë me shtetësi të ndryshme. Personat në këtë shërbim duhet të
kenë parime të larta morale, mandej pregaditjen profesionale në lëminë juridike, tregtare, idustriale apo
financiare për të mund që tu besohet dhënia e vendimeve në mënyrë të pavarur dhe të paanshme.
Profesionaliteti (pregaditja profesionale në lëminë e drejtësisë) është e rëndësisë së veçantë tek të
punësuarit në Këshillin e Arbitrave. Me rastin e emrëimit të personave për shërbim në Këshillin përkatës
duhet pasur parasysh rëndësia e përfaqësimit të sistemeve juridike kryesore të botës si dhe të formave
krysore të veprimeve ekonomike në suaza botërore.
Pajtuesit dhe arbitrat emërohen për periudhë kohore 10 vjeçare me mundësi të zgjedhjes përsëri. Në rast
vdekjeje apo dorëheqjeje të arbitrit ose të ndërmjetësuesit organi që e ka emëruar personin e tillë ka të
drejtë ta emëroj personin tjetër i cili do ta ushtroj funksionin deri në skadimin e mandatit të anëtarit në
vend të të cilit vjen. Pajtuesit dhe arbitrate mbeten në shërbim deri sa mos të caktohen pasardhësit e
tyre. I njëjti person mund ta kryej punë në të dy Këshillat (për pajtim dhe për arbitrim). Të gjitha
emërimet i komunikohen Sekretarit të Përgjishëm të Qendrës dhe vlejnë nga dita e marrjes së njoftimit.
Pëlqimi i palës për arbitrazh konsiderohet pëlqim për asi lloj arbitrazhi me përjashtim të çfarëdo mjeti
juridik tjetër përveqëse kur është thënë ndonjë gjë tjetër në marrëveshjen e palëve. Shteti kontraktues
mund të kërkoj që të shfrytëzohen deri në fund mjetet lokale, administrative apo gjyqësore e si kusht për
pajtim në arbitrazh në përputhje me rregullat e Konventës në fjalë.
Shteti kontraktues nu mund t’i jep mbrojtje diplomatike apo ta inicoj kontestin ndërkombtar lidhur me
kontestin ndërkombtar lidhur me kontestin për të cilin shtetasi I tij dhe shteti kontraktues janë pajtuar që
ta parashtrojnë apo e kanë parashtruar në arbitrazh në përputhje me Konventën në fjalë, përveqëse kur
91
shteti i tillë kontraktues nuk e ka respektuar dhe zbatuar vendimin e dhënë në kontestin e tillë. Kuptohet
se mbrojtja diplomatike e pëmendur nuk i përfshien negociatat diplomatike që bëhen vetëm me qëllim të
lehtësimit të zgjidhjes së kontestit.
Kërkesa për pajtim
Secili shtet kontratues i Konventës apo shtetas i shtetit kontraktues që dëshiron ta inicoj procedurën e
pajtimit duhet të dërgoj kërkesë të shkruar me këtë qëllim te Sekretari i Përgjithshëm i cili një ekzemplar
të kërkesës ia dërgon palë tjetër. Kërkesa duhet t’i përmbaj të dhënat mbi objektin e kontestit, emrat dhe
adresat e palëve si dhe pëlqimin e tyre për pajtim në përputhje me dispozitat për incimin e procedurës së
pajtimit apo arbitrimit. Sekretari i Përgjithshëm e evidenton kërkesën në regjistër, përveqëse kur nga të
dhënat e përmbajtura në kërkesën konstaton se kontesti nuk hyn në kompetencën e Qendrës. Sekretari
menjëherë i njofton palët për evidentimin e kërkesës respektivisht për refuzimin e e evidentimit në
Regjistër ( për shkak të jokompetencës së Qendrës për zgjidhjen e kontestit të përmendur në Kërkesë).
Formimi i Komisionit për pajtim
Ky Komision formohet brenda një afati sa më të shkurtër pas regjistrimit të Kërkesës së shkruar në
Regjistër. Komisioni përbëhet prej një pajtuesi apo cilitdo numër tek të pajtuesve, të emëruar sipas
Marrëveshjes së palëve. Nëse palët nuk pajtohen për numrin e pajtuesve dhe për mënyrën e emërimti të
tyre Komisioni do të përbëhet prej 3 pajtuesve: secila palë do ta emëroj nga një pajtues, kurse të tretin i
cili do të jetë krytar i Komisionit do ta emërojnë palët me marrëveshjen e tyre. Poqese Komisioni nuk
formohet brenda afatit prej 90 ditësh nga dita në të cilën Sekretari i lajmëron palët pëër regjistrimin e
Kërkesës apo brenda ndonjë afati tjetër për të cilin palët merren vesh, kryetari sipas kërkesës së njërës
nga palët por pas konsultimit me të dy palët në masën në të cilën është e mundur një gjë e tillë do ta
emëroj pajtuesin respektivisht pajtuesit që ende nuk janë emëruar.
Pajtuesit mund të emërohen jasht radhës së anëtarve të Këshillit të Pajtimit, përveqëse kur ata i emëron
kryetari i Këshillit të Pajtimit. Pajtuesit e emëruar jasht radhës së anëtarve të Këshillit të Pajtimit duhet t’i
plotësojnë kushtet e parapar për ata që hyjnë në radhën e antarve të Këshillit të Pajtimit.
Komisioni është i autorizuar që vet të vendos për kompetencën e vet që ta marr në shqyrtim kontestin që
duhet të zgjidhet me pajtimin e palëve. Komisioni do ta shyrtoj çdo prapësim të palës në kontest me
pretendim se kontesti nuk hyn në kompetencën e Qendrës apo se nga shkaqet tjera nuk bën pjesë në
kompetencën e Komisionit dhe të vendos se a do të shqyrtohet prapësimi si qështje paraprake në mënyrë
të veçantë apo bashkarisht me objektin e kontestit.
Procedura e pajtimit zhvillohet sipas dispozitave të përmbajtura në Konventë dhe nëse palët nuk merren
vesh ndryshe sipas Rregullores mbi Pajtimin që ka qenë në fuqi në ditën kur palët e kanë dhënë pëlqimin
për pajtim. Po qe se paraqitet ndonjë qështje e natyrës procedurale që nuk është përfshir me dispozitat e
Konventës apo me Rregulloren mbi Pajtimin ose me rregulla procedurale për të cilat palët janë dakorduar
atëherë qështjen e tillë do ta zgjidh vet Komisioni i Pajtimit. Detyrë e Komisionit është që t’i sqaroj
qështjet kontestuese midis palëve dhe të përpiqet që ta arrij marrëveshjen ndërmjet tyre, nën kushtet e
pranueshme për të dyja palët. Me qëllim të tillë Komisioni mundet në secilën fazë të procedurës dhe kohë
pas kohe t’u rakomandoj palëve kushtet e Marrëveshjes të cilën mund ta arrijnë ato. Palët kanë detyrë që
me ndërgjegjje të bashkëpunojnë me Komisionin për t’ia mundësuar kryerjen e detyrës së tijdhe t’i
shqyrtoj seriozisht rekomandimet e Komisionit. Nëse palët arrijnë marrëveshje Komisioni duhet të përpiloj
Raport në të cilin duhet ta spjegoj (shtroj) objektin e kontestuar dhe të konstatoj se palët kanë arritur
92
marrëveshje. Po qe se Komisioni në cilëndo fazë të procedurës konsideron (mendon) se nuk ka gjasa që
palët të arrijnë marrëveshje atëherë ai do ta mbyll (përfundoj) procedurën dhe do të përpiloj Raport në
të cilin do të jep spjegime se kontesti është parashtruar për zgjidhje dhe se palët nuk kanë arritur
marrëveshje (pajtim). Në qoftë se njëra palë nuk vjen apo nuk bashkëpunon gjatë procedurës Komisioni
do ta mbyll procedurën dhe do të konstatoj së Raport se pala e tillë nuk ka ardhur, përkatësisht se nuk ka
bashkëpunuar në procedurë. Në qoftë se palët nuk merren vesh ndryshe, atëherë asnjëra nga palët e
procedurës së pajtimit të pasuksesshëm nuk ka të drejtë që në cilëndo procedurë tjetër të mëvonshme,
qoftë në ndonjë arbitrazh qoftë në ndonjë gjykatë shtetërore, të mbështetet (bazohet) apo thirret në
ndonjë pikëpamje, deklaratë, pohim ose ofrim të marrëveshjes të cilën e ka bërë (dhënë) pala tjetër në
procedurën e pajtimit apo në raportin e Komisionit ose në ndonjë rakomandim të tij.
GJYKATA EVROPIANE E DREJTËSISË
Gjykata Evropiane e Drejtësisë është gjykata më e lartë e BE-an. Ajo është formuar në vitin 1952 me
formimin e Traktatit të Parisit apo Tri Komuniteteve për thëngjill dhe çelik, dhe selia e saj gjendet në
Luksemburg. Detyra e saj është të siguroj që e drejta e BE-së të interpretohet dhe të zbatohet në mënyrë
uniforme në të gjitha shtete anëtare. Sipas disa mendimeve pos si institucion që vepron në kuadrin e
sistemit komunitar, Gjykata Evropiane e Drejtësisë vepron edhe si gjyq ndërkombëtarë si dhe si gjykatë e
brendshme e shteteve anëtare.
Gjykata Evropiane e Drejtësisë përbëhet nga 27 gjyqtarë dhe 8 avokatë të përgjithshëm të cilët kanë për
detyrë të japin mendimet e tyre për çështjet që shtrohen për zgjidhje përpara gjykatës. Mendimet e tyre
jepen publikisht dhe duhet të jenë të paanshme. Me themelimin e Kontratës së Nicës është paraparë se
Gjykata Evropiane e Drejtësisë të përbëhet nga një gjykatës nga secili shtet anëtarë. Kjo do të thotë me
anëtarësimin e shteteve në BE-në do të rritet edhe numri i gjykatësve Mandati i gjyqtarëve dhe i
avokatëve është 6 vjeçare, i cili mundë të ripërtërihet me një ose dy periudha të mëtejme 3 vjeçare
Gjykata e Lartë Evropiane e Drejtësisë është kompetente që të kontrollojë dhe sigurojë respektimin e së
drejtës në interpretimin dhe zbatimin e normave të përcaktuara në kontratën themeluese nga ana e
institucioneve legjislative dhe ekzekutive të Bashkësisë Evropiane. Çështjet kryesore që shtrohen për
zgjidhje përpara gjykatës janë:
Kërkesa për gjykim paraprak
Procedimi për shkelje të detyrimeve që rrjedhin nga traktatet
Procedimi për anulim të një vendimi
Procedimi për mosveprim
Për ta ndihmuar Gjykatën Evropiane të Drejtësisë për ti zgjidhur numrin e madh të çështjeve që
shtrohen përpara saj si dhe për ta siguruar një mbrojtje më të mirë ligjore qytetarëve të Bashkimit
Evropian në vitin 1989 u krijua Gjykata e Shkallës së Parë. Kjo gjykatë është përgjegjëse për zgjidhjen e
një numri të caktuar çështjesh në mënyrë të veçantë të atyre që paraqiten nga individët dhe çështjet që
kanë të bëjnë me rastet e konkurrencës së pandershme midis ndërmarrjeve. Gjykata Evropiane e
Drejtësisë dhe Gjykata e Shkallës së Parë kanë nga një president të zgjedhur ndërmjet gjyqtarëve për
një mandat tre vjeçar.
93
Vendimet e Gjykatës se Lartë Evropiane të Drejtësisë merren në përgjithësi me shumicën e votave. Për
të qenë Gjykata e aftë për të marrë vendime është e nevojshme që të jenë të pranishëm në seancë të
paktën 9 gjykatës. Prania e të gjithë gjykatësve është e nevojshme vetëm atëherë kur njëra nga palët
në konflikt e kërkon një gjë të tillë. Gjykata mundet ta merr një vendim vetëm atëherë kur numri i
gjykatësve të pranishëm është numër tek. Nëse numri i gjykatësve që janë prezent në seancë është
numër qift atëherë gjykatësi më i ri për nga mandati nuk merr pjesë në seancën e Gjykatës.
Që një shtet të funksionojë sa më mirë dhe sa më drejtë duhet ta ketë edhe gjykatën e tij. Pra gjykatat
janë formuar për t'i zgjidhur problemet që shkaktohen nëpër ndërmarrjet të ndryshme ose problemet që
shkaktohen brenda shtetit dhe këto probleme dërgohen në gjykatë. Secila palë ka të drejtë, për këtë
vendos gjyqi. Ka raste që mund të ndodhin probleme edhe mes shteteve të ndryshme sidomos mes
shteteve të BE-së. Atëherë këto raste dërgohen në Gjykatën e Lartë Evropiane të Drejtësisë. Ka edhe
gjykata të tjera siç është edhe Gjykata e Hagës e cila është formuar për krime të luftës, dhe në këtë
gjykatë gjykohen gjithë ata persona që kanë bërë krime lufte dhe krime kundër njerëzimit. Nuk donë të
thotë se çdo rast që dërgohet në gjykatë përbën krim. Ka raste që janë shpallur të pafajshëm. Për këtë
duhet të funksionojnë gjykatat. Pra në fund që të kemi një rend sa më të mirë publik shtetërorë e
evropian vlen të funksionojnë gjykatat.
94
TEMA TE VEÇANTA
BURSA SI INSTITUCION (angl. Exchange, gjerm. Borse, Dr. Bourse)
1. Kuptimi, përkufizimi dhe ecuria zhvillimore e bursës
Bursa është institucion I tregut financiar, në të cilën, ndërmjetësuesit e autorizuar të bursës, në përputhje
me rregullat paraprakisht të njohura tregtojnë me materiale të standardizuara të tregut; ndërsa çmimet
formohen në varshmëri nga oferta dhe kërkesa. Bursa në tekstin e mëtejmë (B), është ambient zyrtar, në
të cilin bëhet shitblerja e llojeve të caktuara të mallrave, veçoritë dhe karakteristikat e të cilave janë të
mirënjohura dhe sasitë e të cilave mallra, janë objekt këmbimi. Mallrat që këmbehen në bursë, nuk
gjinden në ambientin zyrtar të këmbimit. Për organizimin e bursës dhe për zhvillimin e aktiviteteve dhe
punëve bursore ekzistojnë dispozita të veçanta dhe uzansa.
Bursa pra” është vend i institucionalizuar i këmbimit, në të cilin, pjesëmarrësit e caktuar kryejnë
transaksione me letra me vlerë, me qëllim që të realizojnë fitim”. Përkufizimi I mësipërm jep dorë për
diferencimin e bursës, si themelatë dhe vend I institucionalizuar I këmbimit nga tregu I LV., Tregjet e
letrave me vlerë nuk janë gjithherë të institucionalizuara dhe ngërthejnë në vete shtrirje dhe domethënie
kuptimore – nacionale, dukshëm më të gjerë se sa bursa, rrjedhimisht mund të mbulojnë më shumë
bursa, në disa shtete të botës. Jo rrallë ndodhë që në suazat organizative, funksionale, hapësinore dhe
institucionale të një burse të ekzistojnë dhe zhvillohen më shumë segmente të tregjeve diferente.
Shembull konkret dhe ilustrativ është Bursa e Nju Jorkut (NYSE – Neë Yorle Stock Exchange) e cila I ka të
listuara edhe tregjet e obligacioneve (Bond Markets edhe tregjet e aksioneve (Equity Markets) edhe
tregjet e tjera. Mirëpo as kjo bursë,që është bursa e fuqishme në botë, nuk e mbulon asnjë treg në
tërësi.
Prejardhja e emrit (nocionit) bursë nuk dihet me saktësi te plote. Disa mendojnë se prejardhja e
bursës (pra emërtimit te saj) vjen nga “Bourse de Paris” (shqip.Burs de Pari), vendtregtorës nacionale të
aksioneve në Francë. Te tjerët konsiderojnë se bursa e ka marr këtë emër, me përzierjen e mbiemrit të
një tregtari belg z. Van de Burse nga shekulli XVI-të, me fjalën latine Bursa. Në lokale të veçanta fillimisht
nëpër qytetet e Flandrisë e të Burgundisë, më vonë edhe në qytete të tjera gjithandej Evropës, tregtarët
janë takuar në ambiente të caktuara për të këmbyer, tregtuar, barazuar llogaritë etj. Kështu që me kohë,
mjaftë shpejtë, bursat do të zhvillojnë aktivitetet e tyre dhe të afirmohen si vendkëmbime serioze edhe
me peshë e rëndësi ndërlokale e ndërshtetërore. Një bursë e tillë e para e karakterit ndërshtetëror, në
vitin e largët 1531 do të themelohet në Antverpen, për tu pasuruar më pas edhe me shumë të tjera në
vende të ndryshme të Evropës dhe botës. Bursat me qenësinë e tyre institucionale dhe funksionale,
objektivisht I shërbejnë unifikimit kohor, hapësinor, tashmë edhe virtual të aktiviteteve, veprimeve dhe
punëve këmbimore tregtare – biznesore, me të cilat ato (bursat), në përputhje me ligjet e vendit, uzansat
dhe marrëveshjet e instituara e të akorduara ndërkombëtare, merren.
Në bursa përcaktohen qartë rregullat dhe uzusët e tregtimit, pjesëmarrësit në transaksionet e
tyre si dhe objekti I tregtimit – Biznesit. Rregullat janë të natyrës ligjore (imperative ose kogjente) dhe
nënligjore. Pjesëmarrësit janë personat juridik dhe fizik të cilët nën kondita të caktuara regulative, mund
të jenë anëtarë të bursave ose pjesë e aktiviteteve të tyre biznesore; ndërsa objekti I aktiviteteve dhe
veprimtarisë bursore, mund të jenë:
95
Mallrat;
Shërbimet;
Mjetet monetare; dhe LV., që gjinden në listingun e bursës.
2. Llojet e bursave
Në bursa tregtohet me mall efektiv. Sipas objektit të tregtimit bursat ndahen në:
Bursa efektive (efekte);
Bursa të mallrave dhe
Bursa të përziera (mikste).
Në të parat biznesi zhvillohet me LV. Me deviza dhe me derivate financiare.
Në të dytat tregtohet me mallra, ndërsa
Në të tretat edhe me produktet e para edhe me të dytat (1+2=3).
Një tjetër qasje klasifikuese e bursave, ato I kategorizon në:
Bursat në të cilat tregtohet me mallra dhe me shërbime – (bursat e mallrave ose produkteve dhe bursa e
shërbimeve);
Bursa në të cilat tregtohet me mjete nacionale dhe devizore në formë parash;
Bursat në të cilat tregtohet me LV (bursat e letrave me vlerë).
Sipas një këndvështrimi të tretë, bursat ndahen edhe në bursat:
- si institucione të organizuara dhe
- si institucione të paorganizuara – tregjet përkrye pulti (OTC –over-the-counter markets).
Bursat sipas mënyrës së organizimit të tyre, përkatësisht sipas sistemit të tregtimit me LV.
Aktualisht në botë janë konsoliduar dy modalitete bazike të tregtimit me LV.
E para – me thirrje të zëshme të brokerave në dysheme apo në kat të Bursës (Open Out Cry) dhe
forma tjetër më elegante,;
E dyta – nëpërmjet të tregtisë kompjutorike (ndërmjet agjentëve të bursave, të lidhur ndërmjet
vedi), që është më e avancuar, me operabile dhe shumë më efektive.
3. Karakteristikat dhe veçoritë e punës së bursave
Ndër karakteristikat dhe veçoritë themelore të bursave janë:
96
Aktiviteti i pjesëmarrësve, në bursë është I ndërlidhur me një hapësirë të caktuar dhe instrumente të
caktuara;
Objekti I biznesit (tregtimi) në bursë gjithnjë duhet të jetë I tipizuar dhe I standardizuar;
Mungesa e objektit të tregtimit nga vendi I tregtimit 9bursa);
Rregullat e tregtimit – biznesit në bursë e kanë funksionin e dyfishtë – që të sigurojnë standardizimin
gjithnjë e më detal të objektit dhe rregullave të biznesit, sipas të cilave bëhet qarkullimi; si dhe që të
ofrojnë mbrojtje të gjithë pjesëmarrësve në qarkullim,përkimisht tregtim, pa dallim.
Mbrojtja e pjesëmarrësve nga rreziqet e tregut, është një veçori tjetër e bursave; por edhe arsyeja
parësore e themelimit zanafillor të bursave dhe zhvillimit të tyre tejet dinamik dhe perspektivë, sot dhe në
të ardhmen.
4. Organizimi dhe funksionimi i bursave
4.1. Modelet e organizimit dhe funkcionimit të bursave
Nder komponentët relevante të afarizmit , punës dhe veprimtarisë së bursave pa mëdyshje është edhe
shitblerja e LV. Në bursa bëhet shitblerja e LV afatgjata dhe të karakterit kapital, shitja e parë e të cilave,
në parim bëhet drejtpërsëdrejti ose në tregun e kapitalit të bursave. Për dallim nga tregu I bursave, në
tregun jobursor, tregtohet me të gjitha letrat, do të thotë edhe me efektet e emetuara port ë
përgjithshme. Pjesëmarrësit në biznesin jashtëbursor janë: bankat, dilerët e të tjerë, të cilët nuk shesin
as blejnë për llogari të tyre dhe as nga portofoli I tyre. Biznesi jashtë bursor në tregun e kapitalit
zhvillohet jashtë lokaleve zyrtare të destinuara për afarizëm bursor; që do të thotë biznesi mund të
zhvillohet edhe në ndonjë lokal apo hapësirë tjetër të bursës. Bursa e LV afatgjata (efektive) është treg I
organizuar dhe I rregulluar sekondar I LV.
Dallohen 3 (tri) modele kryesore të bursës:
4.2. Modeli anglez (anglo sakson) – me ndikim të parëndësishëm të shtetit. Bankat dhe
organizatat e institucionit e tjera të shtetit,sipas këtij modeli, nuk mund të jenë anëtarë të bursës. Numri
I anëtarëve është fiks, ndërsa pranimi I anëtarëve të rijnë bëhet me opsion. Bursat I kanë organet e tyre
drejtuese. Këto organe kanë emërtime të ndryshme, si p.sh. Pleqësi, Këshill ose bord, Këshilli I
guvernatorëve etj. Emërtimet e përmendura, kanë të bëjnë me organet ekzekutive (menaxhuese,
drejtuese, udhëheqëse). Pikërisht organet në fjalë, udhëheqin me punët e bursave. Prijësi I këtyre
organeve (kryetari) zgjidhet nga anëtarët e tyre (p.sh. Këshilli I guvernatorëve nga anëtarët e tij në
procedurë të caktuar e zgjedhë kryetarin e vetë). Anëtarët e udhëheqjes (drejtësisë) së Bursës, nuk bën
që të merren me punët e bursës, as që të jenë në të njëjtën kohë nga subjektet biznesore, që janë
anëtare të bursës. Si I çdo subjekti biznesor, qëllimi I veprimtarisë dhe biznesit të bursave, është fitimi.
4.3. Modeli frëng ose kontinental – Sipas këtij modeli B. themelohen me ligj dhe punojnë
nën mbikëqyrjen e drejtpërdrejtë të shtetit. Numri I anëtarëve të B., nuk është fiks. Me bursat udhëheqë
organi, anëtarët e të cilit I cakton shteti. Bankat sipas këtij modeli, nuk mund të jenë anëtarë të bursës.
97
Synimi kryesor I themelimit, punës dhe ekzistimit të B. edhe të ky model,është po ashtu krijimi I profilit
(fitimit).
4.4. Modeli I përzier (miks) – paraqet kombinimin-bashkëdyzimin e modelit të parë dhe të
dytë. Sipas këtij modeli bursat I themelon , I drejton dhe udhëheqë me to shteti. Anëtarë të Bursës mund
të jenë bankat dhe institucionet e tjera financiare. Numri I anëtarëve të Bursës nuk është I kufizuar.
Pranimin e anëtarëve të rinj, për më tepër e bëjnë bankat. Qëllimi I biznesit të Bursave, nuk është krijimi
I profitit vetanak, ngase shpenzimet e Bursës mbulohen, me kuotizimin e bankës.
4.5. Pjesëmarrës në aktivitetet bursore janë të shumtë dhe specifik për nga vecoritë
e tyre
Ata janë: blerësit-investitorët në LV; ndërmjetësuesit – subjektët biznesore (ndërmarrjet) LV të të cilave
janë në listingun e bursës dhe ndërmjetësuesit – (dilerët dhe brokerat).
Të shohim në vijim se kush dhe çka janë dilerët dhe çka janë brokerat?
Dilerët – paraqiten si ndërmjetësues burësor (në bursa), por edhe si shitës me pakicë të
autorizuar për qarkullimin e markave (vurratave) të caktuara të prodhimeve. Dilerët janë njëra
nga kategoritë më të rëndësishme të lojërave” (subjekteve-aktorëve) të autorizuar në bursa.
Në bursa ata veprojnë si principalë (kryesor, autonom) që do të thotë tregojnë në emër dhe
llogari të tyre. Kjo do të thotë se janë plotësisht autonom, por edhe se vetë I bartin rreziqet
eventuale. Kur klientët blejnë nga dilerët, aktiven e marrin (fitojnë) nga portfolio I vetë dilerit.
Dileri është ndërmjetës financiar jobankar. Dileri është ndërmjetës financiar I cili hynë në
marrëdhënie shitblerje me blerësin ose me shitësin dhe I cili për llogari të vetë, I pranon dhe I
kryen të gjitha detyrimet, të drejtat, rreziqet dhe përgjegjësitë nga kontrata e shitblerjes. Pra,
dilerët në tregun bursor kanë pozitë dhe përgjegjësi specifike.
Brokerat – thënë më së thjeshti, janë ndërmjetës bursor, të cilëve klientët e interesuar iu
drejtohen kur dëshirojnë të blejnë ose të shesin LV. Ndërmjetësuesit burësor, ndërkaq janë
personat juridik (+ fizik?) të cilët kanë leje për qasje në bursë dhe janë të autorizuar, që të
lidhin punë bursore, sikurse blerësit dhe shitësit dhe për atë punë, marrin provizionin
(brokerazhën) e tyre, në % e cila zbritet me, me rritjen e vlerës së transaksioneve. Si
ndërmjetës bursorë, brokerët kanë leje për qasje në bursa dhe janë të autorizuar që të lidhin
punë bursore si blerësit ose shitësit. Punët I ushtrojnë në emër të vetë e për llogari të huaj (të
urdhërdhënësit). Brokerët si ndërmjetës, nuk bartin rrezik, as nuk mund të japin garancinë, për
ecurinë përfundimtare të punës. Ata punojnë me ndërmjetësit e tjerë të autorizuar, ndërsa
objekt I punës (tregimit) të tyre, mund të jenë vetëm mallrat dhe LV, të cilat zyrtarisht janë të
regjistruara në bursë. Brokerat janë specialistë, profesionistë dhe mjeshtër të punës së tyre. Në
zhvillimet e sotme rapide e të hovshme biznesore, respektivisht në tregun bashkëkohor
nacional dhe global ekzistojnë shumë forma të forta, të njohura e të specializuara, që merren
me punët dilero-brokere. Këto subjekte biznesore, janë institucione financiare ndërmjetësuese,
të cilat në tregtimin e LV, paraqiten, në emër të vet dhe llogari të huaj (të klientëve të tyre) -
(komisionarëve) ose në emër dhe llogari të klientëve të tyre (përfaqësuesit). Firmat e
sipërpërmendura kryejnë punë të caktuara profesionale, specifike dhe të specializuara për to.
98
Punët kryesore që kryejnë firmat e brokerave si shtëpi ndërmjetësuese janë:
tregtimi me instrumentet financiare;
veprimtaria në tregun primar;
hartimi I analizave dhe ofrimi I shërbimeve këshillëdhënëse;
pagesa e dividendës dhe kuponëve të kamatave;
përfaqshmi I klientëve në kuvendin e aksionarëve.
ruajtja e LV.;
udhëheqja e portofolit të LV për llogari të shfrytëzuesit të shërbimeve;
ofrimi i shërbimeve të tregtimit me kredi;
huazimi I LV, etj.
Dilerët dhe brokerat, si dhe firmat e tyre, krijojnë tregun e dilerëve dhe të brokerave, në të cilin
zhvillohen aktivitetet specifike dhe të rëndësishme.
Tregu i brokerave (si i mëvetësishëm)
është treg i ndërmjetësimeve;
I përshtatshëm për tregtimin e LV;
transaktorët vetë i kërkojnë klientët (kontrapartët) e tyre, për ta harmonizuar ofertën dhe
kërkesën;
punojnë për provizion – në emër të huaj dhe llogari të huaj;
janë mirë të informuar lidhur me tendencat dhe ecuritë e tregjeve financiare
ofrojnë shërbime të ndryshme (hulumtimin e trendëve në tregun financiar, udhëheqja me mjetet,
respektivisht pasurinë, këshillat mbi investimet – investitorëve, kryerja e urdhrave, llogaritja
(clearing);
90% të fitimeve I realizojnë duke I përfaqësuar investitorët institucional;
nuk mund të garantojnë që urdhëri I komitentit do të ekzekutohet.
Tregu i dilerëve – (veqoritë e tij)
Investitorëve ju mundëson shitblerjes e LV nga dilerët, përkatësisht nga rezervat e tyre;
Dilerët punojnë në emër të tyre dhe në llogari të tyre, përfitojnë në dallim të çmimit;
Dilerët investojnë në LV., për të cilat janë të sigurtë se do të mund ti stërshesin;
Vazhdimisht I shpallin “bid” dhe “ask” çmimet ;
Ofrojnë qasje të drejtpërdrejtë çdo subjekti, I cili shet dhe blenë, si dhe çdo LV e cila e ka gjetur
dilerin e vetë-market makers-in. Si derivate I tregut të brokerave, është paraqitur dhe zhvilluar
edhe tregu I aukcionit
Ky treg karakterizohet me nderlidhshmerinë që ka me bursën, si institucioni më I rëndësishëm për
aukcione; është treg me komentim të madh të ofertës dhe kërkesës, si dhe me negociata të centralizuara
e të koncentruara; transaksionet në te I zhvillojnë vetëm ndërmjetësit e autorizuar; është derivate I
tregut te brokerave, në të është I fiksuar tregu I arit – N.M. Rotschild E Soros; prioriteti rigoroz I
çmimeve gjatë tregtimit etj. Mbikëqyrjen e punës së shtëpive të brokerave dhe dilerëve, duhet ta bëjnë
agjencionet për mbikëqyrjen e shërbimeve financiare. Pa dallim nga modeli të cilit I përket bursa I ka
organet e saj të: Udhëheqjes; Komisionin për regjistrimin e emisionit të efekteve, me të cilat tregtohet;
Shoqatën e brokerave të bursës;
99
Punët bursore
Si në çdo institucion financiar dhe përgjithësisht, edhe në bursa kryhen punë të rëndësishme, jo
vetëm për palët pjesëmarrëse në transaksionet bursore, por edhe për mbarë ekonominë dhe shoqërinë e
një vendi. Punët e bursave konsistojnë në shitblerjen e LV., valutave dhe mallrave. Punët bursore lidhen
në mes të subjekteve biznesore, ose përmes përfaqësuesve të tyre.
Punët bursore që nga aspekti kohor kryhen në bursa, janë:
- Punët e shpejta, të menjëhershme ose prompte dhe
- Punët terminare (afatore) ose që kryhen në interval më të gjatë kohor.
A. Punët e shpejta (prompte) që janë ato që duhet të kryhen menjëherë, pa vonesë; gjatë ditës ose
më së voni 3-5 ditë pas nënshkrimit të kontratës së shitblerjes. Këto punë janë më të thjeshta,
reale, pa komplikime e stergjatje, që kushtojnë, pa rreziqe dhe evitojnë spekulimet eventuale.
B. Të punët terminore (afatore) çasti I kryerjes, rrjedhimisht përfundimit të punës bursore lehet për
më vonë. Pra pas kalimit të një distance kohore (nga data e lidhjes së punës deri në datën e
përfundimit të saj. Këto punë bursore rendomë edhe përcillen ose mund të përcillen me rreziqe e
probleme të natyrave të ndryshme spekulative. P.sh. Me rritjen ose zbritjen e kurseve etj. Kjo
mund të ndodhë edhe për shkak të intervalit kohor fleksibil. Pra më I gjatë se te punët promte.
Kështu që në këtë ndërkohë deri në përmbylljen e transaksionit në bursë, mund të ndodhin
tentative abuzive veçmas me lekundjet e vlerave (kurseve ) valutore. Në këtë mënyrë në treg
janë identifikuar dhe bërë të njohur keqpërdoruesit apo manipulantët e tillë, që quhen Hasistë
(fr. Haussier) dhe Besistë (fr. Bossier).
Hasistët - merren me blerjen dhe spekulojnë me kohën, duke pritur rritjen e kursit të valutës
gjegjëse; në mënyrë që LV më shtrenjtë ti shes.
Besistët -, ndërkaq shesin (presin që para furnizimit me LV, kursi I valutës gjegjëse, do të jetë
më I ulët, në mënyrë që më pakë të paguaj kërkesën)LV terminare. Pra, qëllimet e veprimeve
spekulative të këtyre subjekteve, janë përfitimet nga dallimet e kurseve valutore, në mes të
datës kontraktuese dhe realizuese të kontratës në bursë.
Punët bursore sipas objektit transakcional, mund të klasifikohen në:
A. Të mallrave (ku tregtohen mallrat) dhe
B. Të efekteve (ku tregtohen LV afatgjata).
Përkundër rolit dhe rëndësisë së pakontestueshme të Bursave, për avancimin e mëtejmë dhe lehtësimin
në ecuritë aq dinamike të qarkullimit të mallrave, parave dhe kapitalit edhe në përmasa globale,
pjesëmarrësit tanë gjithnjë duhet të jenë të vëmendshëm e të vetëdijshëm për rreziqet potenciale. Pra,
duhet të jesh në tregun e vërtetë, anën e vërtetë dhe në kohën e duhur, për të fituar.
Tregjet devizore
100
Tregu devizor është nder tregjet më të mëdha e më likuide në botë. Në këtë treg transaksionet
biznesore me valutat dominuese aktualisht (Dollarin amerikan, Euron, Jenin dhe Frangun zviceran që
shërben si valutë reverse dhe për mbulimet tek spekulimet (hedging) zhvillohet, prej orës 0 deri në orën
24 në tërë globin.
Pjesëmarrës parësor dhe më frekuent në këtë treg devizash janë bankat afariste (komerciale) pastaj
fondet dhe firmat e brokerave.
Tregu devizor zhvillohet nëpërmjet transaksioneve të ndryshme telefonike dhe kompjuterike. Pra është
treg elektronik, që zhvillohet përkrye pultit (OTC –over – the- conter markets), pra pa vend të caktuar,
siç është bursa. Me saktësisht ky treg zhvillohet në mënyrë jashtë institucionale ose edhe virtuale.
Zhvillohet shpejtë (Brenda minutave e sekondave dhe përmes rrufesë elektrike.
Për të ditur se me çfarë çmimi ta blejnë apo ta shesin valutën e jashtme , dilerët devizor duhet pa pra ti
përcjellin transaksionet dhe çmimet e publikuara të pjesëmarrësve të tjerë në treg. Këto të dhëna gjinden
në monitorët dhe buletinet ditorë të bankave ose edhe të rrjetave të mëdha financiare informative, me
famë botërore, siç janë Bloamberg (Blumberg), Reuters (Rijters), Daë Janes (Dou Gjons), Telerate etj.
Pas mbylljes së transaksionit përkatës, çmimi dhe vëllimi I tij gati njëkohësisht shpallet në të gjitha
ekranet e dilerëve në botë.
Tipet bazike të transaksioneve devizore janë:
Transaksionet spot;
Transaksionet forward; dhe
Transaksionet swap.
1. Transakcionet spot – janë ato të cilat, tek të cilat çmimi i njërës valutë në termine (kurs) të
valutës tjeter – kontraktohet në ditën e transaksionit, kurse dorëzimi (këmbimi, nivelizimi) I
valutës, bëhet, po të njëjtën ditë të punës ose më së voni, dy ditë pas.
2. Te transaksionet forward, çmimi i një valute, kontraktohet, në ditën e transaksionit, ndersa
barazimi dhe dorëzimi real bëhet vetëm në të ardhmen. Ky prolongim mund të zgjasë nga 2-3
javë deri 12 muaj.
3. Transaksionet Swap janë transaksione, në të cilat valuta e huaj shitët ashtu që, menjëherë, në
mënyrë simultane, përgjigjet në stërshitjen e saj, për një datë saktësisht të caktuar në të
ardhmen. Pra swap (svap-i) është kontratë mbi shitblerjen prompte dhe terminore, në të njëjtën
kohë.
Fondet investive (investuese)
101
Janë organizata, asociacione apo firma specifike, që themelohen me qëllim të tubimit të mjeteve
nga anëtarët e vetë (investitorët, të cilët pas saj I investojnë drejtpërsëdrejti, me letra vendore me vlerë,
instrumente financiare apo patundshmëri.
Fondet investive dallojnë nga investimet e tjera. Ndonëse merren si instrumente apo mekanizma
investues, vetvetiu nuk janë LV. Këto Fonde mund të emetojnë LV, mund të tregtojnë me to, por nuk
janë letra të themi autentike me vlerë. Këto fonde janë grupe të menaxhuara profesionale të LV; të
organizuara si një portofol apo më shumë sish. Kur investitori investon në fond, ai nuk investon në një
letër të veçantë me vlerë, të cilën e mbanë fondi, por investon, në të gjitha se bashku, kryesisht ashtu që
(qoftë edhe me aksion) e blen pjesëmarrjen në fond, për ta fituar në këtë të drejtën indirekte të
pronësisë në fund dhe portofolin e tij.
Bazuar në përvojat e tregjeve financiare amerikane, si dhe në raportet e bursës mbi fondet
investuese, këto fonde, mund të ndahen në tri grupe themelore:
Fondet e ndërsjella ( shembull tipik janë Mutual Funds);
Trustet unike investuese (unik investment trusts) dhe
Fondet e ndryshme të specializuara, investuese (fondet për mbulim (Hedge Funds) Ekzistojnë
edhe fondet e ashtuquajtura për arbitrazhe dhe për blerje të ndërmarrjeve).
Fondet e ndërsjella (që mund të jenë të tipit të hapur apo të mbyllur), janë ndërmarrje investive, që I
mbledhin mjetet e investitorëve, me shitjen e aksioneve të veta në letra të ndryshme me vlerë, tipi I të
cilave I përgjigjet”filozofisë dhe planit investues” të këtyre fondeve. Ekzistojnë edhe lloje e nënlloje të
tjera të fondeve investive, veçmas në traditën biznesore amerikane. Ato janë:
Fondet hibride apo të balancuara (hybrid Funds) (janë f. kombinuese); dhe
Fondet ndërkombëtare, globale (international/ global funds) – janë fonde që mjetet e veta I
investojnë në letra të ndryshme ndërkombëtare me vlerë (në aksione, obligacione)etj.
Çdo fond, përveç planit zhvillimor i ka edhe qëllimet e veta investuese.
Qëllimi i parë i tyre është: rritja agresive;
Qëllimi i dytë është: rritja;
Qëllimi I tretë është rritja dhe të ardhurat ( angl.groëth and income) dhe
Qëllimi I katërt është: të ardhurat (income).
. Derivatët dhe inovacionet financiare
dinamika marramendëse e zhvillimeve në tregjet financiare, si në nivel nacional edhe atë ndërkombëtar,
pastaj globalizimi dhe de rregullimi I tregjeve ndërkombëtare financiare, sidomos në këto 15 vitet e fundit
kanë nxjerr në pah dhe aplikim, një varg të tërë të instrumenteve dhe prodhimeve (produkteve)
financiare, që ndryshe quhen derivate ose inovacione financiare (angl. Financial derivaties on
innovations)
Nga të gjitha derivatet dhe inovacionet financiare marrin për shembull: kontratat dhe opsionet
futurës.
102
Kontratat futurës (instrumentet futurës) janë kontrata që lidhen në mes të blerësve dhe shitësve. Për
blerjen , shitjen e letrës së caktuar me vlerë apo të mallit në një ditë të caktuar në të ardhmen, sipas
çmimit I cili mund të caktohet në momentin e shitjes. Të kjo kontratë pra shitësi detyrohet që ta kryej
dorëzimin e akorduar të mallit në të ardhmen, ndërsa blerësi detyrohet që ta pranojë atë. Në kontratë
specifikohet lloji I mallit (valutat, LV), çmimi dhe afatet e dorëzimit, si dhe në vartësi nga vendi,
përkatësisht bursa, në të cilën lidhet kjo kontratë, te përcaktohet edhe shtyrja – zgjidhja – përmbushja e
saj (scluaring, settlement). Ajo duhet të përfshijë edhe muajin e dorëzimit (delivery month), kur malli I
caktuar me kontratë duhet të dorëzohet. Afati I dorëzimit, të shumtën është 1 (një) vit, ndonëse
obligacionet shtetërore amerikane (treasury bonds) mund ta kenë afatin e dorëzimit tri e më shumë vjet.
Kontratat futurës ndahen në:
Kontrata futurës në mall dhe
K. futurës në valuta dhe LV.
K. Futures në mall (commodity futurës), janë k. që mbulojnë shitblerjen e mallit fizik për dorëzim
të ardhshëm nëpërmjet bursës së mallit.
Kontratat futurës në valuta, LV dhe në instrumente financiare (financiar futurës), janë vazhdim I
natyrshëm I kontratave futurës të mallit Me to tregohet në tregjet e njëjta, çmimet e tyre
fluktuojnë njëjtë dhe shërbejnë për qëllime të njëjta
investive – për spekulim dhe mbulim të rreziqeve të caktuara.
Një grup tjetër I madh I derivateve financiare (inovacioneve) janë opsionet, përkimisht kontratat
opcionale.
Këto kontrata janë instrumente juridike të rëndësishme që I lejojnë blerësit të tyre , që të blejnë ose
shesin, sasi të caktuara të ndonjë pasurie (p.sh. LV) me çmim saktësisht të përcaktuar, deri në një datë
të caktuar. Pra kjo kontratë ia jep opsionin zgjedhjes pronarit; ia jep të drejtën ta realizojë atë, por nuk
ka detyrim ta bëj atë gjë. Pra, deri te skadimi I kontratës opcionale ai (pronari) mund të mbetët pasiv.
Këtu dallon kjo kontratë (opcionale) nga kontrata farëard dhe kontrata futurës.
Portofoli
Baza e teorisë moderne te portofolit qendron në faktin se diversifikimi i portofolit – që do të thotë
kombinimi i atyre LV., dhe instrumenteve që kanë, korrelacion të ulët të lëvizjes së vlerave, në drejtim të
njëjtë (lartë apo poshtë), mund ta reduktojë, me masë të dukshme rrezikun e portofolit dhe në të njëjtën
kohë, ta avancojë shkallën e kthimit të portofolit (shkallën e fitimit investitues).
Portofoli i LV është shuma matematikore, financiare dhe juridike apo pasqyra e të gjitha llojeve të
LV., që gjinden në një llogari apo që janë në pronësi të një investituesi individual apo
institucional, nëse janë të shpërndara në më shumë llogari dhe ose përmbajnë patundshmëri.
Portofoli I një investitori individual, mund të përmbahet I tëri në një llogari të brokerit (apo edhe
në llogari bankare) e të përbëhet nga:
- 20 lloje të aksioneve të ndryshme;
- 10 lloje të aksioneve të derivateve financiare, parave të thata në llogari dhe në pronësi të tij.
103
Ekzistojnë edhe portofole të investitorëve institucional, të cilët nga portofolat e investitorit
individual, dallojnë, për nga madhësia dhe kompleksiteti .
14. ODA E KONOMIKE - angl. Chambre of Comerce;
1.) Nocioni, funkcioni, detyrat dhe rëndësia e odës.
Në vende të ndryshme të Botës, këto asociacione quhen edhe oda tregtare ose Komerciale. Në këto oda
bashkohen ose anëtarësohen në to subjektet ekonomike – biznesore të një qyteti, rajoni, shteti. Oda
ndërkombëtare tregtare (International chambre of commerce) me seli në Paris, p.sh., ka autoritetin dhe
kredibilitetin më të lartë në botë, në lidhjen e kontesteve ekonomike – biznesore, që subjektet e
ndryshme nga mbarë bota I kanë në mes vete. Funksioni kryesor dhe qëllimi parësor I odave ekonomike
është që të veprojë në nxitjen, përkrahjen profesionale dhe avancimin e të gjitha fronteve dhe degëve të
ekonomisë.
Këtë funksione dhe detyrë, odat e kryejnë në dy drejtime. Duke ndihmuar dhe përkrahur
profesionalisht subjektet ekonomik që janë anëtare të saj, si dhe duke koordinuar aktivitetet e saja
hulumtuese – shkencore dhe profesionale me institucionet vendore, si dhe me ato shkencore e
profesionale të shtetit të caktuar.
Në realizimin e funksionit të tyre, odat sidomos:
I harmonizojnë planet dhe programet e tyre të punës me kërkesat, nevojat, interesat dhe
perspektivat zhvillimore të anëtarëve të tyre;
I harmonizojnë interesat e veçanta të anëtarëve të tjerë me strategjitë dhe planet zhvillimore
ekonomike, përkatësisht me interesat gjithëkombëtare;
Iniciojnë aktivitete dhe aksione relevante me interes të përbashkët;
I zhvillojnë, begatojnë dhe avancojnë interesat e tyre të përbashkëta në tregun e përbashkët dhe
unik;
Ndërmarrin iniciativa për nxjerrjen ose ndryshimin e plotësimit të ligjeve dhe për përcaktimin e politikave
dhe strategjive ekonomike;
Informojnë subjektet – anëtare lidhur me ecuritë dhe problemet në treg, si dhe me të arriturat e reja
tekniko-teknologjike dhe shkencore.
Iu ofrojnë ndihmë konkrete teknike, organizatave, konsulente dhe tjetër farë, anëtarëve të tyre;
Zhvillojnë kontakte, bashkëpunim dhe koordinim me subjektet dhe organizmat e ndryshëm ekonomik
relevant të botës së jashtme, me qëllim edhe të avancimit të investimeve të jashtme në vendet
përkatëse, si dhe të avancimit dhe kultivimit të klimës së shëndetshme e konkurrente, në mes të
subjekteve relevante biznesore etj.
Mënyrat dhe metodat, me të cilat odat ekonomike i realizojnë detyrat, funksionet, autorizimet ligjore dhe
përgjegjësitë i përgjigjen, karakterit dhe pozitës së tyre që ato kanë në shoqëri si asociacione të pavarura
profesionale të subjekteve ekonomike, të bashkuara në to.
104
Pra, odat ekonomike mund të definohen si asociacione apo organizata të pavarura, ekonomike, jopolitike,
jofitimprurëse dhe profesionale. Ato formohen me ligj dhe në bazë të ligjit, statutit të tyre dhe akteve të
tjera të përgjithshme juridike, zhvillojnë aktivitetet e tyre. Mjetet për zhvillimin dhe realizimin e detyrave,
objektivave dhe përgjegjësive të tyre odat i sigurojnë nga subjektet anëtare të tyre. Odat janë persona
juridik. Ato kanë organet e tyre drejtuese dhe shërbimet profesionale. Odat mund të organizohen në
forma dhe nivele të ndryshme.
ZGJIDHJA ALTERNATIVE E KONTESTEVE BIZNESORE
Një pjesë e vendeve të Evropën Jug - lindore ende gjendet në fazën fillestare të procesit të anëtarësimit
në Unionin Evropian. Pa asnjë dyshim, procesi i harmonizimit dhe përafrimit të së drejtës vendore me të
105
drejtën e Unionit Evropian, parasëgjithash parimeve të parapara në Librin e Bardhë që i dedikohet
pergaditjeve të anëtarësimit, janë detyra të rëndësishme të institucioneve shtetërore. Në kuadër të këtij
procesi fillimisht duhet të kontribuojnë institucionet akademike – shkencore të cilat konsiderojmë që tani
më kanë arritur njohuri për të drejtën evropiane duke e shqyrëtuar edhe procesin e harmonizimit sipas
standardeve të kërkuara. Natyrisht, kjo bazë filestare e fillimit të procesit të harmonizimit të legjislacionit
të vendit të caktuar me atë të Unionit Evropian duhet inicoihet bazuar në traditën nacionale legjilative por
edhe në bazë të metodave komperative të vendeve të cilat e kanë kaluar ose janë në këtë proces. Ky
proces është edhe projekt institucional i cili përveç që u dedikohet qytetarëve të vendit përfituies i bënë
edhe të gjitha ministritë dhe organet ligjdhënëse. Në kuadër të kësaj veprimtarie harmonizuese rol të
rëndësishëm luan edhe kompletimi i legjislacionit të brendshëm për arbitrazhin. Ky legjislacion jo vetëm
që ndikon në shkarkimin e punës të cilën e kanë gjykatat e rregullta të vendit për zgjedhine e tërësisë së
çështjeve kontestimore në lëmin e biznesit por në mas të madhe ndikon në rritjen dhe garantimin e
investimeve të huaja. Kjo për faktin se nëpërmjet të kontratave arrihet që të kontraktohet kontesti
eventual në gjykatën e arbitrazhit si metodë dhe formë e specializuara për zbatimin e legjislacionit
komunitar. Tregtarët shpesh preferojnë intimitetin e procesit të arbitrazhit dhe përjashtimin e parimit të
publicitet që merr pjesë gjatë procedurës gjyqësore.
Arbitrazhi në kontekstin historik
Tani më nuk është kontestuese se arbitrazhi25 në shoqërinë njerëzore ekziston që nga kohërat e vjetra.
Sipas disa mendimeve dhe botimeve të ndryshme arbitrazhi ka ekzistuar gjithmonë dhe rrjedhimisht është i vjetër po aq se edhe vet shoqëria njerëzore. Për shkak të natyrës që ka, në qarqet akademike
konsiderohet se fenomeni arbitrazh i ka tejkaluar perceptimet internacionale dhe tani parqet një fenomen përfundimisht intelektual.26
Duke i përmbledhur burimet historike për kuptimin, rolin ekzistencën, etj, të arbitrazhit dhe atë që nga
Greqia antike, Roma e vjetër, vendet e lindjes së afërt dhe të mesme, mund të përfundohet se arbitrazhi
është një institucion shumë i vjetër që ka lindur dhe është zhvilluar gjatë kohës pothuajse në shumicën e territoreve të vendeve. Deri në mesin e Shekullit XIX ka dominuar lloji i arbitrazhit tradicional roli i të cili
ka qenë para së gjithash ruajtja marrëdhënieve të mira në mes të njerëzve të cilat në ndonjë formë kanë qenë të detyruar të jeton në bashkësi siç është rasti me familjen, të afërmit, etj,. Deri të arbitrazhi ka
ardhur vetëm në rastet më ekstreme kur papajtueshmëritë respektivisht kontestet që kanë lindur kanë qenë aq të mëdha sa për zgjedhjen e tyre është dashur intervenimi i palës së tretë. Palët në kontest për
arbitër kanë zgjedhur personin e caktuar gjykimi, dija, objektiviteti, besimi dhe autoritet i të cilit nuk qenë
aspak të dyshimtë. Duhet theksuar se sipas këtij modeli janë menaxhuar dhe rregulluar kontestet politike dhe pronësore edhe në polisat e vjetra greke. Ky lloj tradicional i arbitrazhit edhe sot nuk është braktisur
për të rregulluar konteste të caktuara në jetën shoqërore por përkrah tij janë zhvilluar edhe lloje të reja të cilat mund të klasifikohen sipas kritereve të ndryshme. Sipas autorit Pak, arbitrazhet mund të
klasifikohen sipas disa kritereve: sipas mënyrës së zgjedhjes së kontestit: arbitrazhet që kontestet i
zgjedhin me mjete juridike dhe arbitrazhet të cilat kontestet i zgjedhin me mjete jo juridike; sipas palëve pjesëmarrëse: arbitrazhet të cilat zgjedhin konteste në mes të shteteve sovrane, arbitrazhi për tregti të
jashtme që zgjedhë kontestet nga lëmi i tregtisë ndërkombëtare dhe arbitrazhi për zgjedhjen e kontesteve nga tregtia me mallra dhe shërbime që qarkullojnë në sferën nacionale ose raporteve
25 Fjalori i shqipes së sotme – botimi Toena Tiranë 2002 fjalën Arbitrazh e sqaron në dy kuptime. E para; nënkuptohet zgjedhje e
mosmarrëveshjeve ndërmjet të palëve të ndryshme nga ana e një komisioni arbitrash, ndërkaq e dyta; Organ i posaçëm, që merret me zgjedhjen e mosmarrëveshjeve me karakter ekonomik, financiar, etj, ndërmjet palëve të ndryshme. Sipas fjalorit me fjalë e shprehje të huaja të autorit Mikel
Ndreca i botuar nga Rilindja Prishtinë në vitin 1986 fjala arbitrazh rrjedh nga fjala frënge arbitrage – gjykim nga arbitri ndërkaq kuptimi i fjalës
është identik si në fjalorin e cituar në sipër. 26 Jarrosson CH., La notion d’arbitrage, Paris 1987 fq, 1
106
biznesore pa elementin e jashtëm; sipas qëndrueshmërisë: arbitrazhe të tregtare të përhershme dhe të përkohshme (ad hoc); sipas tërësisë së normave që vlejnë: arbitrazhe për tregti të jashtme të cilat i
takojnë sistemit ndërkombëtar, arbitrazhin tregtar nacional respektivisht arbitrazhin e odave tregtare dhe arbitrazhin ad hoc.27
Ky punim trajton kontratën në bazë të së cilës kontraktohet kompetenca e arbitrazhit ndërkombëtar (të
përhershme – institucionale ose të përkohshme – ad hoc) për tregti për zgjedhjen e kontesteve të karakterit pasuror me element ndërkombëtar me ç’rast palët në bazë të kompetencave ligjore ua besojnë
zgjedhjen e kontestit dhe vendimin e konsiderojnë të formës së prerë sikurse çdo vendim tjetër gjyqësor.
Zhvillimi i një arbitrimi të këtillë në kuadër të rregullimit të marrëdhënieve tregtare ndërkombëtare konsiderohet fenomen relativisht i ri. Që në fillim të Shekullit XIX disa shoqëri tregtare kanë filluar që të
respektojnë arbitrazhat si isntitucione të përhertëshme dhe të veçanta për zgjedhjen e kontesteve nga
sfera e tregtisë ndërkombëtare. Rregullat e këtyre arbitrazheve gradualisht e kanë tejkalluar legjislacionin e vendit dhe dhe janë shëndrruar në një sistem autonom i cili është pëlqyer dhe zbatuar nga subjekte të
fuqishme ekonomike. Rast tipik subjekteve të këtilla biznesore paraqesin shoqëritë e sigurimit Lloyd në Londër si dhe Shoqëria e e tregtarëve të miellit London Corn Trede Association.28
Motivi i cili i ka shtyrë subjektet biznesore që lidhur me kontratat ndërkombëtare të kontraktojnë
kompetencën e arbitrazhit në rast të ndonjë kontesti ka qenë dëshira që kontesti të zgjedhet me ligj dhe drejtë më mënyrë specifike duke i marrë parasysh dokte profesionale dhe rregullat e caktuara të sjelljës.
Vet natyra komplekse e strukturës të marrëdhënieve të tregtisë së jashtme kërkojnë një shkallë të lartë
të kujdese me rastin e zgjedhjes së këtyre kontesteve. Palët në këto konteste ju takojnë botës së biznesit e që qëllimi parësor i tyre është në përgjithësi zhvillimi i veprimtarisë biznesore sipas parimit të njohur në
tregtinë ndërkombëtare “goodwill”. Ky parim shpesh shumë më të rëndësishëm e konsideron ruajtjen e marrëdhënieve të mira dhe fer biznesore se sa edhe fitimin e ndonjë kontesti të caktuar.
Roli i arbitrazhit të tregtisë ndërkombëtare para së gjithash nuk është vetëm zgjedhja e kontesteve. Kjo
arbitrazh para vetës ka misionin e ndërtimit të një praktike tregtare fer dhe parimit juridik – biznesor bona fides.
Për arbitrazhin potencohet se vepron edhe si faktor psikologjik që jo rrallë ka rol vendimtar në sjelljen e
palëve ne veçanti të atyre subjekteve të cilat nuk ju përmbahen standardeve ndërkombëtare të tregtisë.29
Përparësitë e zgjedhjes së kontesteve biznesore ndërkombëtare nëpërmjet të arbitrazhit
Arbitrazhi tregrat ndërkombëtar paraqet një institucion specifik e kompleks për nga forma e krijimit dhe metodat e procedimit për zgjedhjen e kontesteve që lindin nga operacionet që lindin, zhvillohen dhe
përfundojnë në sferën e tregtisë ndërkombëtare. E vecanta e këtij institucioni është kompetencë ka e
cila buron nga vullneti dhe konsensualiteti i palëve kontraktuese.30 Është e njohur se karaktreri dhe struktura e komplikuar e marrëdhënieve biznesore ndërkombëtare
kërkojnë kujdes maksiomal dhe trajtim të veçantë me rastin e paraqitjes dhe të zgjedhjes së kontestve të caktuara nga kjo sferë. Njëri ndër motivet themelore që i shtynë subjektet të përcaktohen që brenda një
kontrate biznesore ndërkombëtare, e cila i referohet rregullimit operacioneve dhe marrëdhënieve
specifike, në rast të paraqitjes së ndonjë kontetsi eventual, komepetente për zgjedhje e tyre të përcaktojnë gjykatën e arbitrazhit. Kjo për shkak se mbizotëron bindja se çështja kontestuese do të
27 Pak M., Priznanje I izvršenje sudskih arbitražnih odluka, Zbornik postiplomskih specijalističkih studija na Pravnom Fakultetu u Beogradu, me thirrje Ugovonri u međunarodnoj trgovini I, Beograd, 1987 28 Po aty 29 Goldšatjn A & Triva S., Međunarodna tregovačka arbitraža, Zagreb 1987 fq. 10 30 Këtë konstatim e potencojn ëshumica e autorëve që e trajtojnë çështjen e arbitrazhit
107
zgjedhet drejtë, shpejtë, profesionalisht dhe nga personalitete që kanë kualifikime dhe cilësi të duhura morale dhe profesionale. Palët para arbitrit të kësaj gjykate zakonisht i takojnë botës së biznesit qëllimi i
të cilëve është ushtrimi i aktivitetit biznesor. Nga këto arsye palët ndonjëherë kanë interes më të madh që në këto marrëdhënie t'i ruajnë lidhjet e tyre biznesore dhe pozitën autoritative se sa edhe të fitojnë
kontestin e inicuar.
Roli i arbitrazhit ne tregtinë ndërkombëtare nuk është i bazuar vetëm në zgjedhje të kontestve të
caktuara. Parasëgjithash ky instituciona para vetës ka misionin e ndërtimit të një praktike të bazuara në parime te fer pley dhe boa fide në kuadër të aktiviteteve tregtare ndërkombëtare në përgjithësi. Për
arbitrazhin potencohet se ajo vepron edhe si faktor psikologjik që në vazhdimësi ka rolin e injorimit të subjekteve të caktuara të cilat nuk i pranojnë dhe bojkotojnë standardet e pranuara tregtare
ndërkombëtare. Andaj, në sferën e qarkullimit dhe operacioneve tregtare ndërkombëtare parimisht në
konsideratë merren edhe qendrimet e arbitrazhit. Sipas rregullit përvec qendrimeve e arbitrazheve konsiderohen edhe efeket që vinë nga rreziqet në rast të zgjedhjes së kontestit para këtyre gjykatave.
Edhe në këtë kuptim, arbitrazhi kontribuon në tejkalimin e kontesteve dhe krijimin e kushteve për vijimin e rregullut të transaksioneve tragtare ndrkombëtare. Për këtë arsye arbitrazhi ka rol të rëndësishëm jo
vetëm në sferën e të drejtës por edhe në sferate e marrëdhënieve politike dhe ekonomike.
Rëndësia e pranimit të palëve që kontesti eventual i tyre të zgjidhet nga ndonjëra nga arbitrazhet në
sferën e tregtis ndërkombëtare është e themeluar pikërisht për shkak të mosbesimit që kanë palët kontraktuale në gjykatat nacionale të vendeve të huaja. Pavërsisht nga parimet dhe bindjet e vendeve të
caktuara për panshëmrinë gjykatava të rregullta nacionale, prap se prap praktika jo rrallë ka treguar se ka raste kur këto gjykata kanë qenë të një anëshme në favor të palës vendore. Situata e këtillë e ka
favorizuar dhe aktualizuar abitrazhin si forume serioze e të paanshme në zgjedhjen e kontestve. Në
përcaktimin e palëve të interesuara për arbitrazh ka ndikuar edhe mundësia e zgjedhjes së arbitrit të cilët janë zakonisht ekspertë të qarkullimit tregtarë ndërkombëtar me njohuri të mjaftueshme për teknikat
dhe operacionet e biznesit. Ashtu siç mund të zgjedhin arbitrin ose panelin e aribitëve, palët lirishëm kanë mundësi të deklarohen se sipas të cilës së drejtë materiale dhe procedurale do të procedojnë. Përveç
kësaj, palët sipas parimit të konsensualitetit kanë të drejtë të zgjedhin vendin e arbitrazhes që nënkupton zgjedhjen e vendit nga i cili arbitri do të nxjerrë vendimin që ka rëndësi shumë ta madhe në fazën e
ekzekutimit të tij.
Rëndësia e veçntë e arbitrazhit qëndorn pikërisht në shpejtësinë procedurale. Në kuadër të procedimit –
gjykimit të arbitrazhit sipas rregullit gjykimi është një shkallësh dhe më pak formal se sa ai që nxjerret gjatë procedurës në gjykatë të rregullt. Vendimit i arbitrazhit është meritor dhe ndaj tij palët nuk mund të
ushtrohet ankesë. I vetmi mjet juridik i cili mund të ushtrohet ndaj këtij vendimi është kërkesa për
prishjen e vendimit të arbitrazhit për të cilin vendon gjykata e shtetit kompetente sipas vendit ku është zhvilluar procedura. Megjithatë, prishja e vendimit të arbitrazhit mund të ushtohen vetëm më
pretendimet se nuk janë respektuar kushtet procedurale dhe në asnjë mënyrë për shkak të kushteve materiale dhe faktike. Procedura para arbitrazhit është jopublike për shkak të interesit dhe fshehtësive
biznesore që kanë palët. Të gjitha këto rrethana kanë ndikuar që arbitrazhi të fitojë rol primar në sferën e
zgjedhjes së kontestve të qarkullimit të tregtisë ndërkombëtare dhe jetës biznesore.
Burimet juridike ndërkombëtare
Konventat ndërkombëtare
108
Rol vendimtar në evaluimin dhe avansimin e arbitrazhit, në veçanti në sferën e marrëdhënieve të tregtisë ndërkombëtare, kanë pasur dhe kanë konventat multilaterale, regjilane dhe bilaterale. Dy konventat e
para multilaterale sipas të cilave është rregulluar çështja e arbitrazhit ndërkombëtar datojnë para Luftës së Dytë Botërore në kuadër të Lidhjes së Kombeve të lidhur ne Gjenevë. Këto janë Protokoli mbi
arbitrazhin i nxjerrë me 24 shtator 1923 (i njohur si Protokoli i Gjenevës) dhe Konventa për ekzekutimin e vendimeve të arbitrazhave të huaja e datës 26 shtator 1923 (e njour si Konventa e Gjenevës). Në kohën
e nxjerrjës së tyre këto dokumente janë cilësuar të një rëndësie të veçantë duke i pasur parasysh faktet
se ato kanë aritur që me shpejtësi t'i tejkalojnë vështerësitë që janë paraqitur me herët nga ky lëm.
Progresim të cilin do ta fitoj arbitrazhi posaqërisht sipas dispozitave të Konventës për pranimin e ekzkeutimin e vendimeve të arbitrazhit ndërkombëtar të vitit 1958 (e njohur si Konventa e New Yorku –
t) patën ndikim zbehjen dhe uljën e rëndësisë së Protokolit të Gjenevës dhe Konventës së Gjenevës.
Këto ky dokumente nuk vlejnë më ne mes të shteteve të cilat e kanë pranuar dhe Konventën e New York – ut.31 Konventat e sipërpërmendura zbatohen vetëm për ato vendet të cilat nuk janë nënshkruese të
Konventës së New York – ut si dhe në marrëdhëniet në mes të vendeve të cilat nuk janë nënshkruse të Konventës së New Yorkut dhe atyre të cilat e kanë ratifikuar këtë Konventë. Konventa e New York – ut
deri me tani paraqet instrumet universal juridik – konventë të veçantë ndërkombëtar nga sfera arbitrazhit të tregitisë ndërkombëtare. Kjo konventë të cilën deri me sot e kanë pranura rreth 160 shtete
zbatohet dhe interpretohet nga ana e gjykatave të një numri të madh të shteteve dhe njëkohësisht
paraqet lëndë të veçantë për trajtim shkencor nga doktrina në tërë botën.32
Në kuadër të konventave të karakterit regjional të cilat e rregullojnë arbitrazhin e tregtisë ndërkombëtare e rëndësishme është Konventa Evropiane për arbitrazhin ndërkombëtar e nxjerrë me 21 prill 1961 në
Gjenevë nga ana e Komisionit Ekonomik të Kombeve të Bashkuara për Evropen. Këtë konventë deri me
sot e kanë pranuar 26 shtete evropiane. Sipas qendirimit të përgjithsmë doktrinar, Konventa Evropiane paraqet një etap të rëndësishme të evolucionit të së drejtës së arbitrazhit të tregtisë së jashtme. Në fund,
kur është fjala për konteste nga sfera e investimeve, me rëndësis të posaqme për zgjedhje të tyre në mes të shtetit dhe subjekteve të caktuara si dhe në mes të vet shteteve është Konventa eVashingtonit
datës 18 mars 1965 e pranuar nga 130 shtete.33
Ligjet – model si rregulla të rëndësishme për harmonizimin e arbitrazhit të tregtisë ndërkombëtare.
Njëri nga dokumentet më të rëndësishme për unifikimin dhe harminizimin e rregullativës së arbitrazhit
për tregti ndërkombëtare është Ligji – model i arbitrazhit të tregtisë ndërkombëtare i cili është miratuar nga Komisioni i KB me 21 qershor 1985 për të drejtën tregtar ndërkombëtare (UNICITRAL)34
Qëllimi themelor i sjelljës së Ligjit – model është konstituar në përcaktimi i rregullave të përgjithshme të
cilat do t'i përcaktonin standardet moderne të një arbitrazhi për tregti ndërkombëtare që do të
pranoheshin nga sisstemet juridike të shteteve pavarësisht se çfarë sistemi ekonomik që kanë. Në këtë kuptim me Rezolutën e Organizatës së Kombeve të Bashkuara të datës 11 dhjetor 1985 shteteve u është
" rekomanduar që të marrin në konsiderim Ligjin – model kur të nxjerrin ose kryejë ndonjë revizion të legjislacionit të vet në mënyrë që ai t'u përshtatet nevojave bashkëkohore për arbitrazhin e tregtisë
ndërkombëtare".35
31 Neni VII/2 i Konventës së Nju Jorkut 32 Peter Gillies & Gabriël Moens; INTERNATIONAL TRADE AND BUSINESS: LAW, POLICY AND ETHICS Cavendish Publishing (Australia) Pty Limited Sydney • London 1998, fq. 729 33 Po aty 34 Për më shumë shiko në http://www.uncitral.org/ 35 Po aty në pjesën e publikmimeve dhe histrorsë së uncitral – it.
Edhe pse ndryshimet në mes të sistemeve juridike nacionale kanë sjellë komplikim në unifikimin e rregullativës për arbitrazhin ndërkombëtar, roli i Ligjit – model sot vlerësohet i kënaqëshëm. Shkakun e
këtij suksesi pa asnjë dyshim duhet kërkuar në karakterin fleksibil të harmonizimit që ky dokumet reflekton. Për ndryshim nga legjislacionet specifike dhe konventave ndërkombëtare të cilat nuk pranojnë
modifikimin e rregullave të veta, Ligji – model u propozon shteteve që zgjedhjet e veta nga kjo lëmi t'i rishikojnë dhe t'i harmonizojnë në bazë të Ligjeve – model. Në këtë mënyrë secili shtet është i lirë që për
nevoja të procesit të integrimit të hamonizojë legjislacionin nacional në bazë të Ligjeve – model që
konsiderohet mjaft fleksibile. Duke i pasura parasysh zgjedhjet që ofrojnë Ligjet – modele, disa nga shtetet kanë vendosur që të hecin më tutje në drejtim të liberalizimit të rregullativës ligjore për sferën e
arbitrazhit të tregtisë ndërkombëtare. Ligjet – model janë pranuar nga numri më i madh i sistemeve juridike dhe sot mbi 20 shtete kanë nxjerrë ligjin mbi arbitrazhin të cilat, kush më pak e kush me shumë,
janë bazuar pikrësisht në këto modele.36 Duhet potencuar se këtyre ju kanë bashkuar tetë shtete te SHBA
– ve dhe të gjitha provincat në territorin e Kanadës.
Ligji nacional si burim juridik
Burim i rëndësishëm dhe i veçantë juridik për funksionin dhe kopetencën e arbitrazhit të tregëtisë
ndërkombëtare është ligji nacional. Rëndësia e tij është rritur në njëzet vitet e fundit për shkak sigurisë, efikasitetit dhe profesionalitetit që ka treguar në zgjedhjen e kontesteve eventuale që kanë dalura nga
zhvillimi i operacioneve të tregtisë ndërkombëtare.
Shkaqet për nxjerrjen e legjieve të veçanta nacionale për arbitrazhin janë të shumfishta. Në radhë të
parë janë ato të cilat rrjedhin nga operacionet intensive të cilat janë karakteristike për biznesin ndërkombëtare. Arbitrazhi është bërë mënyra me e zakonshme për zgjedhjen e kontestitit eventual dhe
edhe ato shetete të cilat kanë “papajtueshmëri”37 me konceptet dhe zgjedhjet e saja cdo ditë janë duke
ju nënshtruar një regjimi shumë më të rreptë dhe kërkesave të tregtisë ndërkombëtare që të ndryshojnë qëndrimin në këtë fushë.38 Në këtë kuadër, Modeli i Ligji të Arbitrazhit mbi Tregtinë Ndërkombëtare është
provuar të jetë baza më e rëndësishme për modernizimin e rregullave të arbitrazhit të tregtisë ndërkombëtare. Natyrisht kjo nënkupon nevojën që ligjet nacionale në këtë fushtë të harmonizohen me
te.
Konstituimi i kompetencës së arbitrazhit – kontrata mbiarbitrazhin
Juridiksionin ose kompetenca e arbitrazhit është e bazuar marrëveshje të palëve kontraktues të cilta paraprakisht pajën pajtuar kontestin evetuar për zgjedhja t’ia besojnë arbitrazhit. Andaj një kontratë
e vlefshme për të siguruar kompetencë arbitrazhit është baza e krijimit të juridiksionit dhe në të njëjtën
kohë përjashtim (off) të një gjykata kompetente shtetërore. Marrëveshja për arbitrazhin shfaqet në dy forma. E para ka të bejë me kontraktimin paraprakt të kompetencës së saj dhe e dyta kur palët në një
konest eventual pajtohen ose arrijnë kompromis që ta cështjën ta dërgojnë në një gjykatë arbitrazhi.
Njohjen dhe zbatimin e vendimeve të arbitrazhit
36Sipas Peter Gillies & Gabriël Moens; INTERNATIONAL TRADE AND BUSINESS: LAW, POLICY AND ETHICS Cavendish Publishing (Australia) Pty Limited Sydney • London 1998 Australia, Ishujt e Bermudeve, Kanadaja, Qiproja, Egjipti, Holanda, Hong Kongu, Maksika,
Gjermania, Nigeria, Peru, Singapori, Zvicrra, Tunisi, Ukrahina etj kanë rregulluar cështjën e arbitrazhit në bazë të Ligjit – model –UNCITRAL. . 37 P.sh. Rasti i Spanjes 38 P.sh. Mbretëria e Bashkuar
110
Problemi i njohjes dhe zbatimit të vendimeve të arbitrazhit të pasqyrohet në faktin se ato mund të
drejtëpërdrejtë e detyrjnë organet shtetërore që t’i zbatojnë ato pa përjashtim. Kjo nënkupton se nëse
pala e humb kontestin dhe nuk pranon që vullnetarisht t’i përmbush detyriet nga ky vendim i arbitrazhit,
të jetë e mundur që ai të zbatimohet – realizohet vetëm përmes gjykatave kombëtare. Baza e saj është
autonomia e vullnetit të palëve dhe parimi i konsenualitetit për të ju shmangur jurisdikdionit të gjykatave
të rregullta nacionale dhe kontraktimi i kompetencës së gjykatës së arbitrazhit. Në mënyrë që të
shmangen situata të tilla dhe për të lehtësuar njohjen dhe zbatimin e çmime të arbitrazhit, konventat
ndërkombëtare (më e rëndësishme në këtë aspekt është New York Konventa) dhe Ligji modeli në mënyrë
uniforme për të përcaktuar kushtet për njohjen dhe zbatimin e çmime arbitrazhit. Kushtin që vendimi i
arbitrazhit, pa marrë parasysh në të cilën tokë e marra do të njihet si e detyrueshme, dhe se një kërkesë
me shkrim gjykatës kompetente për të bërë me rreth i ngushtë pikërisht duke specifikuar arsyet për
refuzimin e njohjes ose ekzekutimit, këto dokumente japin izvšenje efektive Çmimin si objektivi kryesor i
çdo arbitrazh të mosmarrëveshjes.
Llojet e Arbitrazhit
Në praktikën e tashme të begatshme të gjykimit të arbitrazhit, paraqiten dy lloje kryesore të arbitrazhit :
Arbitrazhët ad hoc (A-të përkohshme) dhe
Arbitrazhët institucionale, (gjykatat e zgjedhura të përhershme).
A. ad hoc – është gjykatë e zgjedhur që themelohet në bazë të kontratës së palëve me detyrë
dhe qëllim që të gjykojë vetëm një kontest të caktuar, në mënyrë që të pushojë se ekzistuari pas gjykimit
të atij rasti.
A. institucionale – është organizatë permanente, e themeluar me detyrë, që ta ushtrojë
funksionin e gjykatës së zgjedhur, nëse dhe atëherë kur palët në kontest I drejtohen për këtë. Këto A.
janë shërbime-servise joshtetërore, të gatshme për tu ndihmuar subjekteve që kanë nevojë.
Përparësitë dhe mangësitë e Arbitrazhit
Gjykatat e A. janë gjithnjë e më shumë të kërkuara dhe të kontraktuara, ngase konsiderohet se kanë më
shumë përparësi nga ato shtetërore gjyqësore.
Ja disa nga përparësitë e tyre:
Ekzistimi (lidhja) e marrëveshjes së A-imit, si prerekvizitë e arbitrimit;
Mundësia e zgjedhjes së arbitrave (gjyqtarëve) nga palët sipas dëshirës së tyre
Profesionalizmi (ekspertiza) e lartë e arbitrave;
Kredibiliteti dhe autoriteti I tyre I pakontestueshëm;
Neutraliteti I arbitrave;
Efikasiteti (shpejtësia e procedimit) dhe efektiviteti I gjykimit (procedurës së A.);
Fleksibiliteti I A.
Kushtueshmeria (kostoja) e gjykimit;
Procedurat dhe vendimet e A. Janë kryesisht jo publike (konfidenciale) që është relevante për
bizneset;
Disa nga mangësitë e Arbitrazhit janë:
111
Mungojnë mundësitë dhe instrumentet ankimore ;
Përgjithësisht arbitrat janë të pafuqishëm që të ndërmarrin masa ndaj palëve;
Vërtetimi (zbardhja) e gjendjes faktike të A. është më shumë e limituar, se sa
në gjykatat e rregullta shtetërore;
Vendimet e A nuk janë të ekzekutueshme aty për aty ose ekzekutohen me më shumë vështirësi etj.
Vlen të përmendet këtu që disa çështje kontestuese, me ligje të ndryshme, përjashtohen nga arbitrariteti
(p.sh. kontestet lidhur me rendimin e hapësirave banesore, konsumatorët, interesin publik etj). A. si
institute sui generis dhe si modalitet ekzemplarë I zgjidhjes ndryshe; alternative jo në mënyrë tipike
(shtetërore) të kontesteve në mes palëve, është ngritur dhe zhvilluar gjithandej edhe në nivelin dhe
përmasat e biznesit dhe ekonomisë globale. A. është tashmë, pa mëdyshje mjeti dhe opsioni më I
admiruar dhe I aplikuar në zgjidhjen e kontesteve ndërkombëtare.39
Ndërmjetësimi (mediacioni)
Ndërmjetësimi është një mundësi tjetër alternative për zgjidhjen e kontesteve.
Si mënyrë e zgjidhjes së kontesteve në mes të subjekteve të ndryshme biznesore,ndërmjetësimi
është dukshëm më i shpejtë,më racional,më ekonomik,më profesional dhe më i paanshëm,
përkatësisht më i përshtatshëm për palët në konteste ekonomike-binesore.
Aktualisht në Republikën e Kosovës janë krijuar kushtet dhe mundësitë për përzgjedhjen dhe
aplikimin e kësaj mënyre ë zgjidhjes së kontesteve në biznes. Është miratuar ligji i veçantë që e
rregullon këtë materie dhe janë trajnuar anëtarët e komisioneve që do të mund të
ndërmjetësojnë në zgjidhjen e kontesteve eventuale, në mes të palëve të interesuara. Mbetët që
të punohet më shumë nga institucionet kompetente ,që të sensibilizohen më tepër subjektet
biznesore,për të kuptuar më mirë rëndësinë e ndërmjetësimin dhe për ta aplikuar atë më
masivisht, në praktikën e tyre,në zgjidhjen e kontesteve dhe mosmarrëveshjeve që mund të
lindin në mes tyre në ndërkohë.
PUNËT TREGTARE TË JASHTME
39 Më gjërësisht për këtë shih te Prof. Dr. Mehdi J. Hetemi, Arbitrazhi gjithnjë e më i preferueshëm në zgjidhjen e konflikteve në hapsirën e
tregtisë nderkombëtare (në librin: Disa tema aktuale të ekonomisë së tregut), Prishtinë, 2005., fq. 5 etj.; Shih më detalisht për këtë te Prof. dr. Riza Smaka, op. cit., fq. 490 etj.
112
Nocioni për punët e tregtisë së jashtme
Në kuadër të qarkullimit tregtar të jashtëm zbatohen aktivitete të shume numrat për këmbimin e mallrave
dhe shërbimeve, bashkëpunimi dhe investimi midis subjekteve- rezidentë të vendeve të ndryshme që me
një emër të përgjithshëm quhen punët e tregtisë së jashtme. Në grupin e punëve të tregtisë së jashtme
bëjnë pjesë eksporti dhe importi klasik i mallrave dhe shërbimeve; punët e ndërmjetësimit dhe
përfaqësimit; lizingut; franshizingut; kooperimi afatgjatë prodhues; turizmi ndërkombëtar etj.
Çështjet e lartpërmendura në vete përfshijnë këmbimin dhe bashkëpunimin midis partnerëve -rezidentë
të vendeve të ndryshme me rast një pjesë e tyre janë më të thjeshta, ndërsa një pjesë më të ndërlikuara.
Si punë më të ndërlikuara të tregtisë së jashtme paraqiten ata në kuadër të së cilave përfshihen
investimi i subjekteve prej një vendi në një tjetër, të ashtuquajturat investime të përbashkëta dhe
investime të drejtpërdrejta të huaja. Karakteristika tjetër e punëve të tregtisë së jashtme është që një
pjesë e madhe e tyre e veçanërisht ata më të ndërlikuarat i nënshtrohen lejimit nga ana e organit
kompetent shtetëror. Në të vërtetë, kryerja e tyre është e limituar nga marrja e pajtimit nga ana e
organeve shtetërore. Veçanërisht, klasifikimi i rëndësishëm i punëve të tregtisë së jashtme bëhet sipas
statusit pronësor të mallit – objekt i qarkullimit të tregtisë së jashtme.
Sipas këtij kriteri, dallojmë eksport dhe import klasik (të rregullt ose definitiv) dhe të përkohshëm.
Eksporti dhe importi klasik paraqesin punë më të vjetër dhe më të thjeshtë të tregtisë së jashtme. Gjatë
arritjes së kontratës për eksport dhe import klasik vjen deri te ndërrimi i pronësisë së mallit. Në rastet e
importit klasik, malli shitet në tregjet e huaja dhe i njëjti kalon prej pronësisë së mallit të vendit ku
prodhohet në pronësinë e partnerit të huaj- blerësi.
Gjatë importit klasik të mallit i njëjti kalon prej pronësisë së huaj në pronësi të subjektit të vendit-
importues përkatësisht pas procedurës së përfunduar të doganimit importues malli importues
nacionalizohet.
Eksporti dhe importi i përkohshëm i mallrave paraqet një lloj specifik i punëve të tregtisë së jashtme gjatë
zbatimit të së cilit nuk vjen deri te ndryshimi i statusit pronësor të mallit.
Eksporti i përkohshëm i mallit paraqet nxjerrjen e mallit jashtë rajonit doganor të vendit të importuesit,
me qëllim që të kryhen aktivitete të caktuara me ose ndaj saj, ndërsa pas skadimit të afatit të përcaktuar,
malli në gjendje të njëjtë ose të ndryshuar kthehet në vendin ku është prodhuar.
Në tërë periudhën kohore, përderisa malli e ka statusin e mallit të importuar përkohësisht mbetet në
pronësi të subjektit të vendit. Pas skadimit të afatit të përcaktuar, malli përkohësisht i importuar patjetër
duhet të kthehet në vendin e vet ose definitivisht të importohet dhe kontrata e përgjithshme të merr
trajtimin e importit klasik.
Importi i përkohshëm i mallit, paraqet llojin specifik të importit të mallit në rajonin doganor të vendit të
importuesit, me qëllim që të kryhen disa aktivitete të caktuara me ose ndaj saj, ndërsa pas skadimit të
afatit të përcaktuar në gjendjen e njëjtë ose të ndryshuar, malli kthehet në vendin e huaj.
Në tërë periudhën kohore përderisa malli e ka statusin e mallit përkohësisht të importuar mbetet në
pronësi të subjektit të huaj. Pas skadimit të afatit të përcaktuar, malli përkohësisht i importuar patjetër
duhet të kthehet në vendin e huaj ose definitivisht të importohet, me rast kontrata e përgjithshme do të
113
merr trajtimin e importit klasik. Çdo subjekt i cili përkohësisht eksporton ose importon, është i obliguar të
dorëzojë kërkesë deri te dogana kompetente në aspektin territorial për lejimin e eksportit dhe importit të
përkohshëm. Dogana e njëjtë patjetër në mënyre të vazhdueshme duhet të ndjek procedimin e mallrave
që gjenden nën mbikëqyrjen doganore dhe të ndërmerr masa përkatëse në raste të shkeljes së akteve
ligjore, përkatësisht kushteve dhe afateve në bazë të të cilave, është i lejuar eksporti dhe importi i
përkohshëm.
Mallrat në qarkullimin e tregtisë së jashtme, mund përkohësisht të eksportohen dhe importohen për
shkak të qëllimeve të ndryshme si për shembull: eksporti dhe importi i përkohshëm i pajisjeve hua;
eksporti dhe importi i përkohshëm i mallrave për shkak të fisnikërimit; eksport dhe import i përkohshëm
për shkak të përmirësimit, për shkak të montimit, për shkak të ekspozimit në panaire ndërkombëtare, për
shkak të shitjes komisionuese dhe konsinjative, për shkak të hulumtimit, shumimit etj.
Në këtë kre janë përpunuar shitblerja, si bazë e eksportit dhe importit klasik dhe çështje specifike në
kuadër të të cilave përfshihen të gjitha llojet tjera në tregtinë e jashtme.
SHITBLERJA NË TREGTINË E JASHTME
Shitblerja është kryesore, përkatësisht qëllimi thelbësor i këmbimit të mallrave dhe shërbimeve midis dy
palëve të kontraktuara (blerësi dhe shitësi në qarkullimin vendor dhe ndërkombëtar). Duke e shprehur
vullnetin e vet autonom për arritjen e kontratës shitblerëse, shitësi dhe blerësi e plotësojnë përkatësisht,
i përmbahen parimit themelor të shitblerjes ndërkombëtare, i ashtuquajturi parim i autonomisë së
vullneteve. Megjithatë, kjo autonomi është relative sepse çdo shtet është i interesuar për qarkullimin e
mallrave dhe shërbimeve drejt dhe nga territori i tij. Kështu shtetet këtë e shprehin nëpërmjet
legjislaturave të tyre duke e kufizuar ose stimuluar qarkullimin ndërkombëtar. Përveç legjislaturave
kombëtare, këtu është edhe një faktor i rëndësishëm që e kufizon autonominë e palëve të kontraktuara e
ajo është e drejta ndërkombëtare që manifestohet nëpërmjet konventave ndërkombëtare. Në esencë
shitblerja në mënyrë të ndërlikuar është rregulluar edhe me të drejtën kombëtare dhe ndërkombëtare me
çrast definohet si marrëveshje midis shitësit dhe blerësit me të cilin shitësi obligohet që blerësit tija
dërgoje mallin e përcaktuar që është objekt i kontratës dhe të garantojë për vlerat e tij, përderisa blerësi
është i obliguar që shitësit tija paguajë çmimin e përcaktuar në kontratë.
Fazat ne shitblerje
Në dukje të parë mënyra e zakonshme e definimit të nocionit shitblerje do të na orientonte në
konkludimin se edhe kryerja e këtij lloji të punëve tregtare të jashtme është relativisht e thjeshtë dhe e
lehtë. Por, shitblerja veçanërisht në tregtinë e jashtme paraqet aktivitet të ndërlikuar që imponon shkallë
të lartë të diturisë dhe përvojës si nga ana e shitësit ashtu edhe e blerësit. Pikërisht për këtë, procesi i
shitblerjes analizohet nëpërmjet përkufizimit të më shumë fazave në të cilat në mënyrë të detajuar dhe të
ndërlikuar janë të vërtetuara dhe të definuara të drejtat dhe obligimet e shitësit dhe blerësit.
Procesi i shitblerjes është i ndarë në tre faza:
- Faza e ofertës për arritjen e kontratës shitblerëse, - Faza e arritjes së kontratës shitblerëse dhe
114
- Faza e realizimit të kontratës se arritur
Faza e ofertës së arritjes së kontratës shitblerëse
Faza e ofertës për arritjen e shitblerjes paraqet fazë nisëse, e cila fillon me ngritjen e nismës për arritjen
e marrëveshjes shitblerëse. Nisma për arritjen e kontratës shitblerëse mund të ngritet si nga blerësi po
ashtu edhe nga shitësi.
Në rastet kur nisma buron nga blerësi, atëherë ai deri te shitësit e mundshëm (zakonisht në numër të
madh) dorëzon kërkesë për dërgimin e ofertës. Në kërkesën për dërgimin e ofertave theksohen
karakteristikat kryesore të mallit të nevojshëm duke i theksuar elementet relativisht themelore dhe të
rëndësishme të shitblerjes.
Shitësit pas marrjes së kërkesës për dërgimin e ofertave së pari kryejnë krahasimin e objektit të kërkuar
dhe kushtet e vendosura në kërkesë me mundësitë e tyre. Shitësit e interesuar, të cilët gjejnë interes
për arritjen e kontratës shitblerëse, i qasen plotësimit të ofertës. Në ofertë detalisht, qartë dhe në mënyre
të ndërlikuar theksohen të gjitha elementet e kontratës shitblerëse si dhe afati kohor deri kur vlejnë
kushtet e ofruara. Oferta në periudhën sa është e mundur më të shkurtër kohore, dorëzohet deri te
blerësi. Është e rëndësishme të theksohet se për profesionalizmin e firmave, të cilat dërgojnë oferta
gjykohet edhe sipas asaj se në cilin afat nga momenti i marrjes së kërkesës për oferta nga ana e blerësit
e kanë dërguar ofertën e tyre.
Nisma për arritjen e kontratës shitblerëse, kemi theksuar se mund të burojë edhe nga shitësi. Në këtë
rast në mënyrë vetë nismëtare ai dërgon oferta për arritjen e kontratës shitblerëse deri te blerësit e
mundshëm. Me aktivitetet e mëtutjeshme në fazën e ofertës për arritjen e kontratës shitblerëse, pasojnë
aktivitete te blerësi. Blerësi i analizon ofertat e mbledhura, me çrast bën komparacion midis elementeve
të ofruara dhe të kërkuara të kontratës shitblerëse. Në thelb kryen selektimin e ofertave të mbledhura me
analizë voluminoze dhe me vlerësimin e cilësisë, çmimit, afateve dhe favoreve ose jo favoreve tjera të
ofruara. Blerësi në pajtim me të dhënat e analizës së zbatuar të ofertave të mbledhura, në procesin e
selektimit mund të merr vendime të ndryshme, për të cilat në afatin e vërtetuar duhet t’i njoftoje shitësit.
Në rastet kur disa oferta ndahen si të favorshme, blerësi mund të vendos të hyjë në negociata me të (më
optimalja është te zgjedhën tre ofertues) dhe më pas të vendos se me cilin partner të nënshkruajë
kontratë shitblerëse. Ka raste kur një ofertë është më e volitshme por blerësi nuk e pranon në tërësi por
vetëm një pjesë të caktuar të saj. Atëherë ai mund që shitësit t’i dërgojë kundër–ofertë në të cilën do t’i
theksojë kushtet dhe obligimet e reja në pajtim me interesat e tij. Nëse shitësi e pranon kundër-ofertën,
konsiderohet se kontrata shitblerëse është arritur. Nëse gjatë selektimit të ofertave, blerësi zgjedh një
ofertë dhe në mënyrë të plotë pajtohet me të gjitha elementet e theksuara në të, atëherë me pranimin e
së njëjtës konsiderohet se ka ardhur deri te arritja e kontratës shitblerëse. Rast të këtillë më shpesh kemi
kur bëhet fjalë për mallra me karakteristika të cilat janë qartë të diferencuara (mallra për konsumim të
gjerë, materiale reprodukuese) ose kur kontrata shitblerëse nënshkruhet me partnerë, të cilët me sukses
bashkëpunojnë gjatë shumë viteve.
Faza e arritjes së kontratës shitblerëse
115
Kontrata shitblerëse mund të arrihet që në fazën e ofertës, në rastet kur blerësi në mënyrë të plotë do ta
pranojë një ofertë dhe kur shitësi plotësisht do ta pranojë kundër-ofertën e dërguar nga blerësi. Në
qarkullimin ndërkombëtar, veçanërisht në rastet kur bëhet fjalë për këmbimin e mallrave të ndërlikuara
midis partnerëve të cilët nuk kanë përvoje të përbashkët në qarkullimin tregtar të jashtëm është e
preferueshme zbatimi i operacioneve të komplikuara komerciale dhe disa veprime tjera specifike në
procesin e shitblerjes.
Sipas kësaj, në rastet kur në kuadër të fazës së ofertës për arritjen e kontratës shitblerëse, nuk ka ardhur
deri te arritja e saj, atëherë, kalohet në fazën e ardhshme të shitblerjes, e ashtuquajtura fazë e arritjes së
kontratës shitblerëse. Në të vërtetë pas fazës së ofertës, e cila konsiderohet si përgatitore pason procesi
vëllimor dhe i komplikuar i arritjes së kontratës për shitblerje i cili është i ndarë në tre etapa:
E para negociata afariste; e dyta formimi i përmbajtjes së kontratës shitblerëse dhe e treta nënshkrimi
dhe verifikimi i kontratës. Në etapën e parë në kuadër të fazës për arritjen e kontratës shitblerëse, nga
ana e ekipeve profesionale tek blerësi dhe shitësi ndërmerren një grup i aktiviteteve që përfshin analizën
e te gjitha elementeve të kontratës shitblerëse. Më pas në kuadër të negociatave afariste midis blerësit
dhe shitësit, detalisht analizohen elementet për të cilat nuk ka kompatibilitet midis kushteve të ofruara
dhe të kërkuara. Nëse palët, arrijnë marrëveshje rreth të gjitha elementeve pasojnë aktivitetet për
formulimin dhe definimin e përmbajtjes së kontratës shitblerëse. Në fund pason nënshkrimi i kontratës
shitblerëse nga ana e personave të autorizuar, nga ana e blerësit dhe shitësit si dhe verifikimi i tij me
vulë nga secila prej palëve.
Në praktikën bashkëkohore tregtare kemi lloje të ndryshme të kontratave shitblerëse. Midis tyre
veçanërisht janë të rëndësishme kontratat kornizë dhe parciale por edhe ato standarde. Kontrata kornizë
shitblerëse paraqet një lloj të kontratës së përgjithshme që nënshkruhet midis partnerëve të cilët kanë
pasur përvoja afatgjate të ndërsjella. Në të, në mënyrë të përgjithshme caktohen vetëm elementet më të
qenësishme edhe atë për një periudhë më të gjatë kohore më së shpeshti një vit. Realizimi i kontratave
kornizë kryhet nëpërmjet nënshkrimit të kontratave parciale. Në kontratat parciale nëpërmjet rregullimit
të detajuar, të qartë dhe kompleks të të gjitha elementeve të shitblerjes bëhet konkretizimi i elementeve
të rregulluara në kontratën kornizë. Kontratat shitblerëse standarde ose tipike paraqesin kontrata në të
cilat qartë janë të formuluara elementet standarde të objektit, dërgimi dhe pagesa e mallit e te
ngjashme, përderisa për çmimin dhe elementet tjera bëhet marrëveshje plotësuese. Ky lloj i kontratave
përdoren në sfera të caktuara të qarkullimit ndërkombëtar, të tregjeve të organizuara ndërkombëtare etj.
Në këtë lloj të kontratave bëjnë pjesë edhe “kontratat athezive” në të cilat shitësi i përcakton të gjitha
elementet, gjatë së cilave pranohen dhe refuzohen pa kurrfarë ndryshimi.
Faza e realizimit të kontratës shitblerëse
Në fazën e realizimit të kontratës shitblerëse kryhen të gjitha veprimet të cilat janë kontraktuar në kuadër
të kontratës shitblerëse, veçanërisht dërgimi, pranim-dorëzimi dhe pagesa e vlerës së mallit. Që të
realizohet qëllimi për shkak të të cilit është arritur kontrata shitblerëse patjetër duhet të realizohen të
gjitha obligimet e marra nga ana e blerësit dhe shitësit. Në rast të moskryerjes së obligimeve të
116
kontratës, qoftë ajo të jetë e pjesërishme apo e plotë, pasojnë sanksione të caktuara por edhe rënie e
autoritetit afarist të firmës.
Elemente të kontratës shitblerëse
Në kuadër të kontratës shitblerëse është e domosdoshme që me përpikshmëri të qartë dhe të plotë të
vërtetohen të gjitha të drejtat dhe obligimet e blerësit dhe shitësit. Definimi i qartë i të drejtave dhe
obligimeve të palëve bëhet nëpërmjet konkretizimit të të gjitha elementeve të kontratës shitblerëse. Me
legjislaturat kombëtare të pothuajse të gjitha vendeve në mënyre decide vërtetohen elementet e
qenësishme pa rregullimin e të cilave kontrata shitblerëse nuk do të kishte fuqi juridike. Si elemente të
rëndësishme paraqiten objekti i shitblerjes dhe çmimit. Në legjislaturat e caktuara lejohet që çmimi të
vërtetohet në mënyrë jo të drejtpërdrejt përkatësisht në kontratën shitblerëse të theksohen rrethanat në
bazë të së cilave do të bëhet vërtetimi plotësues i çmimit. Përveç objektit dhe çmimit në kontratën
shitblerëse duhet të vërtetohen edhe elementet tjera edhe atë veçanërisht: arbitrimi i mallit, klauzolat
transportuese, dërgimi i mallit dhe pagesa (që do të përpunohen në mënyre të detajuar) si dhe pranimi
sasior dhe cilësor; përgjegjësia për mangësitë e mallit; dënimi i kontraktuar; arbitrimi dhe gjykata
kompetente; dispozitat për hyrjen në fuqi të kontratës etj.
Objekti i shitblerjes
Objekti i kontratës ndërkombëtare të shitblerjes përcaktohet me llojin e asortimanit, me sasinë
dhe cilësinë e mallit. Veçanërisht është e rëndësishme të theksohet se kusht i domosdoshëm për një mall
të jetë objekt i shitblerjes në qarkullimin e jashtëm tregtar është që ai të jetë send i tundshëm. Gjithashtu
është shumë me rëndësi që qarkullimi i llojit konkret të mallit të mos jetë i ndaluar me normat juridike.
Lloji dhe asortimani: Konkretizimi i llojit të veçantë të mallit si objekt i kontratës shitblerëse bëhet
nëpërmjet caktimit të asortimanit. Me asortiman i nënkuptojmë modalitetet e ndryshme të mallit sipas
cilësisë, përbërjes dhe pamjes së jashtme. Në pajtim me llojin e mallit, asortimani vërtetohet në mënyra
të ndryshme. Për shembull sipas llojit të mallit, asortimani vërtetohet në mënyra të ndryshme. Për
shembull, me theksimin e firmës, tipi ose emri i zakonshëm tregtar caktohet asortiman i prodhimeve të
standardizuara përderisa nëpërmjet përshkrimit të plotë të elementeve vërtetohet asortimani i mallit të
ndërlikuar etj.
Sasia: Sasia e mallit e cila është objekt i kontratës shitblerëse vërtetohet sipas numrit të njësisë matëse.
Problemi themelor që paraqitet gjatë vërtetimit të sasisë të mallit është përdorimi i njësive të ndryshme
matëse në vende të ndryshme. Në esencë, në kontratën shitblerëse saktësisht duhet të vërtetohet se në
çfarë njësi matëse shprehet sasia e mallit. Në kuadër të këtij elementi të objektit të shitblerjes duhet të
saktësohen edhe dallimet për të cilat lëshohet pe midis sasisë së dërguar dhe asaj të kontraktuar të cilat
do të konsiderohen si dallime të tolerueshme.
Cilësia: Cilësia e mallit paraqet element të rëndësishëm të objektit të kontratës shitblerëse sepse me të
vërtetohen cilësitë e mallit. Cilësia mund të caktohet në katër mënyra: e para, individualisht dhe sipas
llojit të mallit, e dyta sipas përshkrimit të mallit, e treta sipas nocionit profesional tregtar dhe e katërta
sipas mostrës.
117
Caktimi individual i cilësisë si dhe caktimi i cilësisë sipas llojit të mallit zbatohet në rast kur
shitblehet mall me karakteristika individuale dhe qartë të diferencuara, në rastet kur karakteristikat e
mallit mund të nxirren në mënyre jo të drejtpërdrejtë nga përkatësia e saj gjenetike.
Caktimi i cilësisë sipas përshkrimit të mallit bëhet nëpërmjet përshkrimit të saktë të cilësive të saj sipas
kritereve të ndryshme në mënyrë përkatëse me llojin e mallit. Si kritere për caktimin e cilësisë sipas
përshkrimit të mallit mund të aplikohen: cilësitë fizike, pamja e jashtme, trandmani i mallit, kapaciteti
prodhues e të ngjashme. Gjatë caktimit të cilësisë së mallit mund të shfrytëzohen edhe nocionet
profesionale tregtare si për shembull prima, primisima, de luxe e të ngjashme. Cilësia e mallit si element i
objektit të shitblerjes mund të caktohet edhe nëpërmjet mostrës. Mostra paraqet pjesën reprezentative të
mallit të kontraktuar kështu që gjatë shfrytëzimit të tij si mënyrë për caktimin e cilësisë, mallit të dërguar
duhet t’i ketë cilësitë si të mostrës me përjashtim të mangësive të fshehta eventuale të mostrës.
Përmbajtja e cilësive të mallit mund të jetë plotësisht ose vetëm me cilësi të caktuara. Në kuadër të
cilësisë si element i objektit të shitblerjes duhet të rregullohen edhe çështjet e lidhura me lëshimet pe
tolerante sipas cilësisë së mallit të dërguar dhe atij të kontraktuar.
Çmimi
Çmimi si shprehje e vlerës së mallit në të holla është elementi i dytë i qenësishëm i kontratave
shitblerëse. Në kuadër të kontratës shitblerëse çmimi mund të përcaktohet në mënyrë të drejtpërdrejtë
dhe jo të drejtpërdrejtë.
Gjatë mënyrës së drejtpërdrejtë të vërtetimit të çmimit të objektit të shitblerjes, çmimi shprehet
nëpërmjet theksimit të vlerës sipas njësisë dhe në përgjithësi në valutën e vendit apo të huaj. Përderisa
gjatë vërtetimit jo të drejtpërdrejtë të çmimeve vërtetohen rrethanat në bazë të të cilave do të bëhet
vërtetimi plotësues i çmimit. Vërtetimi i qartë dhe i detajuar si element i kontratës shitblerëse nënkupton
vërtetimin e saktë të valutës në të cilën janë të shprehura çmimet dhe vlera e përgjithshme të shitblerjes
si dhe të valutës me të cilën do të bëhet pagesa e obligimeve financiare. Çështje e rëndësishme pasuese
është përmbajtja e çmimit përkatësisht elementet e saj që drejtpërsëdrejti vërtetohen me klauzolen e
kontraktuar transportuese. Në kuadër të elementit çmim vëmendje e rëndësishme i kushtohet çështjes së
bonifikimit të çmimit. Nën bonifikim të çmimit nënkuptohet njohja e çmimit më të volitshëm në favor të
blerësit ose shitësit në kushte kur janë krijuar lëshime pe të tolerueshme midis cilësisë ose sasisë së
kontraktuar të mallit. Në kuadër të kontratës shitblerëse theksohet se vallë në kuadër të lëshimeve të
tolerueshme do të bëhet bonifikimi i çmimit dhe nëse vallë bëhet vërtetimi i saj do të bëhet nëpërmjet
uzanseve tregtare, nëpërmjet ndërmjetësimit në arbitrim ose në ndonjë mënyrë tjetër.
Bonifikimi i çmimit përshkak të lëshimeve tolerante midis cilësisë së dërguar dhe të kontraktuar bëhet
nëpërmjet respektimit të uzanseve tregtare, nëpërmjet ndërmjetësimit të arbitrimit ose ndonjë mënyre
tjetër.
Bonifikimi i çmimit përshkak të lëshimeve pe tolerante midis cilësisë së dërguar dhe të kontraktuar të
mallit bëhet nëpërmjet zmadhimit dhe zvogëlimit të çmimit në mënyrë përkatëse me lëshimin pe të
krijuar. Nëse dërgohet mall me cilësi më të mirë nga ai i kontraktuari atëherë nëpërmjet bonifikimit vjen
bëhet zmadhimi përkatës i çmimit. Në të kundërtën nëse cilësia e mallit të dërguar është më i keq në
raport me ata që është kontraktuar atëherë nëpërmjet bonifikimit bëhet zvogëlimi i çmimit.
Bonifikimi i çmimit përshkak të lëshimeve pe tolerante në sasinë e dërguar dhe të kontraktuar të mallit
varet nga tendencat e çmimit të llojit të njëjtë përkatës të tregut. Për shembull nëse çmimi i tregut ka
118
tendenca të rënies atëherë shitësi do të jetë i interesuar të dërgojë sasi më të madhe ndërsa blerësi do të
jetë i interesuar të pranojë sasi më të vogël të mallit sipas çmimit të kontraktuar. Në të kundërtën nëse
çmimi ka tendencë të rritjes shitësi do të jetë i interesuar të dërgojë sasi më të vogël ndërsa blerësi do të
jetë interesuar të pranojë sasi më të madhe të mallit sipas çmimit të kontraktuar. Me qëllim të shmangies
së problemeve të këtij tipi, në kuadër të kontratës shitblerëse në mënyre decide vërtetohet se si do të
bëhet bonifikimi i çmimit. Në rastet kur gjatë kohës së realizimit të kontratës shitblerëse erdhi deri te
lëshimi i çmimeve, ndërsa blerësi nuk e ka paguar pjesën ose shumën e përgjithshme, mund të kërkohet
revidimi i çmimit nëpërmjet zbatimit të të ashtuquajturës klauzolë të Gjenevës e cila është si vijon:
P1=P0 Ça+b M1+cS1}
100Ç M0 S0}
Me çrast: P1 është çmimi i korrigjuar; P0 –çmimi i kontraktuar i mallit; M1-çmimi sipas njësisë së
materialit në bazë të së cilës është bërë llogaritja; përkatësisht është baza e kalkulimit të kontratës
përkatëse. S1-rrogat dhe të dhënat tjera gjatë prodhimit ose në momentin e dërgimit të mallit; S0-rroga
minimale që është marrë si bazë gjatë bërjes së kalkulimit; a-pjesëmarrja e shpenzimeve të përgjithshme
në ato përfundimtare; b-pjesëmarrja e shpenzimeve materiale në ato përfundimtare dhe c-pjesëmarrja e
rrogave me shpenzimet përfundimtare me çrast a+b+c=100.
Me aplikimin e klauzolës së Gjenevës dhe në bazë të parametrave saktësisht të vërtetuara, llogaritet
çmimi i ri i korrigjuar i objektit të kontratës së kontraktuar.
Ambalazhi
Çdo mall objekt i këmbimit domosdoshmërisht duhet të paketohet. Caktimi i llojit të ambalazhit dhe
sigurimi i tij janë çështje të rëndësishme që duhet saktë dhe qartë duhet të rregullohen në kontratën
shitblerëse.
Lloji i ambalazhit varet nga lloji i mallit që ambalazhohet në të por duhet pasur kujdes për disa kritere. Në
thelb ambalazhi duhet të sigurojë mbrojtje efikase përkatësisht nuk guxon në mënyrë të pavolitshme të
ndikojë në cilësitë kimike dhe fizike të mallit, duhet të ketë nivel përkatës estetik dhe nuk duhet të jetë i
dëmshëm për mjedisin jetësor.
Gjithashtu ambalazhi duhet të jetë relativisht i lehtë dhe i favorshëm për ngarkim dhe shkarkim nga
mjetet transportuese. Edhe pse vlera e ambalazhit ne përgjithësi nuk duhet të ketë pjesëmarrje në vlerën
e mallit që në të është i ambalazhuar, megjithatë në kontratën shitblerëse duhet të rregullohen çështjet e
sigurimit të saj dhe të shpenzimeve të ambalazhit. Sigurimi i ambalazhit më së shpeshti është obligim i
shitësit, në disa raste edhe blerësi e siguron të njëjtin. Përderisa në raport me çështjen se kush i mban
shpenzimet e ambalazhit, blerësi dhe shitësi duhet saktë të bëjnë marrëveshje nëpërmjet klauzolave te
caktuara. Shpenzimet e ambalazhit i mban shitësi nëse në kontratën shitblerëse janë të vërtetuara
klauzolat: “ambalazhi i humbur për shitësin”, “ambalazhi gratis për blerësin” etj. Përderisa gjatë klauzolës
së kontraktuar “bruto për neto” shpenzimet për ambalazhin janë barrë e blerësit. Në disa raste të
caktuara specifike mund të vërtetohet obligimi i blerësit që tija kthejë ambalazhin shitësit. Ato janë raste
të ambalazhit të kthyer dhe atëherë në kontratën shitblerëse detalisht duhet të vërtetohen të drejtat dhe
obligimet e palëve, veçanërisht çështjet për pagesën dhe kthimin e kaucionit.
119
Vendi i deponimit të mallrave paraqet vendin në të cilin shitësi ia ven mallin në disponim blerësit, ndërsa
blerësi ka për obligim të njëjtën ta merr.
Caktimi i vendit të porosisë kryhet nëpërmjet marrëveshjes së klauzolës transportuese në marrëveshjen e
shitblerjes.
Mënyra porosisë së mallit caktohet në bazë të vullnetit të blerësit dhe shitësit, apo nëse do të përgatitet,
paketohet, dorëzohet në përcjellje, do të merr apo do të ndërmarrë veprime të tjera mbi mallin, dhe ajo
të merret si moment i përcjelljes së mallit.
Afati i porosisë është njëjtë një element kryesor në marrëveshjen e shitblerjes nga i cili rregullohet
aspekti kohor i porosisë, apo koha kur shitësi është i detyruar të ia dorëzon mallin blerësit. Afati i
porosisë në kuadër të marrëveshjes mund të caktohet më përdorimin e termineve profesional tregtar (për
shembull, për porosi-menjëherë; për porosi në termin të caktuar-në gjysmën e parë të muajit; apo me
pranimin e termineve teknike-malli në rrugë” mall notues” dhe tjera) apo me përshkrim të gjerë, kur
vërtetohet moment i vërtetë i përcjelljes së mallit. Kuptohet se pavarësisht mënyrës së vërtetimit të afatit
të përcjelljes, shitësi ka për obligim me kohë të njoftojë blerësin për kohën e saktë të përcjelljes së mallit.
Pagesa. Obligim i përgjithshëm i blerësit në marrëveshjen e shitblerjes është që të paguajë vlerën e
mallit.
Pagesa e mallit, në kuadër të shitblerjes ndërkombëtare, tërheq
Operacione të caktuara specifike, pasi që bëhet fjalë për pagesën në kuadër të marrëveshjes të prodhimit
ndërkombëtar paqësor.
Blerësi dhe shitësi në marrëveshjen e shitblerjes duhet precizisht t’i vërtetojnë vlerën e përgjithshme si
obligim për pagesë mënyrën, vendin dhe afatin e pagesës.
Nga ky aspekt, pagesa mund të kryhet para përcjelljes së mallit, në momentin e përcjelljes së mallit dhe
të përcjelljes së mallit. Pagesa e mallit para përcjelljes së saj mund të kryhet në tërësi (pagesa
prenumerike) apo pjesërisht (avans apo akontacion).
Pagesa në momentin e përcjelljes së mallit, mund të kryhet në bazë të përcjelljes efektive apo në bazë
të përcjelljes së dokumenteve.
Rol të madh në lehtësimin e pagesës gjatë shitblerjes ndërkombëtare ka dokumenti akreditiv i
parevokueshëm, i cili paraqet argument të blerësit nga banka e tij (banka e akredituar)m në mënyrë
direkte apo nëpërmjet bankës korrespondente, ti paguhet shitësit një sasi e shumës dhe në bazë të disa
kushteve.
Pagesa në bazë të përcjelljes së mallit, kryesisht do të thotë
Kreditim të eksportit, pavarësisht nëse bëhet fjalë për kreditim afatshkurtër, afatmesëm dhe afatgjatë.
Posaçërisht duhet të theksohet se gjatë lidhjes së marrëveshjes për shitblerje, blerësi dhe shitës mund të
merren vesh edhe për mënyrë të kombinuar të pagesës, si shembull, një pjesë ë obligimeve të paguhen
para avansit, dhe mbetja përmes avansit të mallit (kredisë) dhe kombinimeve të ndryshme.
120
Këtu duhet të theksohet se gjatë kyçjes së marrëveshjes për shitblerje, blerësi dhe shitësi mund të
merren vesh edhe për mënyrën e kombinuar të pagesës si shembull, një pjesë ë obligimeve të paguhen
para avansit, dhe pjesa e mbetur e avansit të mallit (kredisë) dhe kombinimeve të tjera.
Dokumente të mallit
Dokumente të mallrave janë ata të cilët janë të lidhur me mallin dhe rrjedhën e mallrave në
tregun e jashtëm. Dokumente bazike të mallrave janë: fakturat, specificiteti i mallrave dhe lista e paketimit.
Fatura paraqet dokument komercial që dërgohet deri te pranuesi i mallit. Në fakturë në mënyrë më precize sillen të dhënat e mallit të porositur edhe atë; lloji, sasia, çmimi dhe vlera e
përgjithshme, si elemente të domosdoshme, dhe të dhëna të tjera plotësuese, të vërtetuara në
marrëveshjen e shitblerjes.
Në rastet kur realizim i marrëveshjes së shitblerjes kryhet më një dërgesë, atëherë faktura mbështetet në vlerën e përgjithshme të marrëveshjes. Por, nëse realizimi i marrëveshjes për shitblerje bëhet më shumë
dërgesa, atëherë për çdo dërgesë dërgohet faturë veç e veç. Realizimi i marrëveshjes në këtë rast, do të
kryhet më faturim në etapa, ndërsa numri i faturave varet nga numri i dërgesave. Në punimet e tregut të jashtëm paraqiten lloje të ndryshme të faturave si janë fatura e më parshëm (në
të cilën sillen vetëm elementet në bazë të marrëveshjes, ndërsa pas vërtetimit të elementeve të tjera të
dërgesave vendoset faturë preliminare), faturë proformë (paraqet një lloj të ofertës, apo vendoset pa u
kryer marrëveshje apo dërgim i mallit, dhe nga këtej tërhiqet obligimi për pagesë) dhe tjera.
Specificiteti i mallrave paraqet listë me mallrat të dërguar në bazë të llojeve. Ky dokument paraqet raport
të faturës dhe të dokumenteve të tjerë, nëse në të njëjtët nuk mundet të sillen të gjitha llojet e mallrave.
Lista e paketimit është dokument i mallrave identik me specificitetin e mallrave. Ky dokument është listë
e mallrave në bazë të llojeve të paketimit, apo për radhitjeve. Lista e paketimit mbështetet në faturën e
mallrave.
Obligimet specifike të tregut të jashtëm
Format e ndërlikuara në punët e tregut te jashtëm në të cilët në vete krahas këmbimit të mallrave,
përfshijnë edhe bashkëpunimin mes partnerëve, si edhe atyre të cilët lidhen në kushte kur mundësitë
janë të kufizuara apo të pamundura për transaksione direkte dhe të rregullta mes pjesëmarrësve në
këmbimin ndërkombëtar, quhen detyrat specifike të tregut të jashtëm
Mbi domosdoshmërinë e sjelljes së formave të ndërlikuara në këmbimin ndërkombëtar dhe të
bashkëpunimit ndikojnë një numër i madh i faktorëve.
Do të përmendim një pjesë të faktorëve të përgjithshëm të cilët e kushtëzojnë pranimin e detyrave
specifike në tregun e jashtëm: imosekzistimi i marrëdhënieve të rregullta ndërshtetërore dhe tregtare;
saldo jo e mjaftueshme kliringe në këmbimin mes shteteve në të cilët ekziston sistem i tillë i llogaritjeve
në prodhimin e jashtëm; kushte të pamjaftueshme për transfer dhe konvertim të valutës me bonitet
të ndryshëm (konvertibilitet, stabilitet); nevoja e sigurimit të rreziqeve kursive tek puna e termeve dhe
tregut të jashtëm;
Alocim i pamjaftueshëm i kuotave devizore;
Ekzistimi i mallrave jo konkurrente të cilët rëndë të mund të shiten nën kushtet ekzistuese të tregut në
prodhimet e rregullta të tregut; depërtim në tregjet e reja dhe tregje me mbrojtje intensive (përkufizime
121
të ndryshme); Shfrytëzimi i plotë dhe efikas i kapaciteteve të prodhimeve të vendit dhe shfrytëzimi i
shërbimeve të dëshiruara prodhuese jashtë vendit; ekzistimi i dallimeve me vlerë në çmimet dhe në
tregjet e shteteve të ndryshme, për shkak të veprimit defektiv në tregun ndërkombëtar dhe të tjera.
Nga karakteristikat e bazike të punës së tregut të jashtëm specifik që praktikohen çdoherë dhe çdo kund
kur këmbimi i rregullt pamundësohet apo është i ngarkuar, sie dhe nga kushtet e përmendura dhe
rrethanat në të cilat sillen ato obligime, del arsyeshmeria e tyre ekonomike dhe e domosdoshme.
Rëndësia e tyre si ndërmarrje si edhe për ekonomin nacionale është e madhe, dhe për atë çdo shtet
duhet sa m shumë ti zgjerojë mundësitë për pranim.
Obligimet specifike të tregut të jashtëm janë kategori e cila në vete përfshin forma të ndryshme në
punimet e tregut të jashtëm.
Një pjesë e këtyre punëve janë më të thjeshta, të tjerët janë më të ndërlikuara; një pjesë i dedikohet
mallrave, të tjerat arbitrazhës devizore; një pjesë e tyre shtrihen në miratimin në plan shtetëror, të tjerë
jo;disa lidhen vetëm me këmbimin e mallrave dhe shërbimeve, të tjera në vete përfshin edhe
bashkëpunimin mes pjesëmarrësve, ndërsa atë më të ndërlikuar dedikohen në investimin në shtete të
tjera.
Në vazhdim do të përpunohen llojet themelore dhe karakteristikat e tyre, si edhe veprimet në përfshirjen
e disa nga specifikat në ndarjen e tregut të jashtëm. Do ti përpunojmë:
specifikacione, fletënevojë për lëndët e para dhe repromaterial, udhëzimet për prodhim dhe procese
teknologjike, analiza, kontrollim dhe vërtetim për ndonjë proces apo produkt, etj,. Duke mos e kontestuar
çështjen se “dituria dhe përvoja” të cilat i përmban në vete know – how – i kanë karakter biznesore, nga
pikëpamja e të drejtës së shpikësve dhe të drejtës së mbrojtjes së know – how – it, si e drejtë e
pronësisë intelektuale, në kuptimin material – juridikë konsiderojmë se karakteri teknik i know – how – it
është tejet i rëndësishëm. Dituria dhe përvoja e cila nuk është e natyrës teknike dhe e cila, përndryshe
nuk mund të zbatohet në industri apo në ndonjë prodhimtari tjetër nuk e paraqet know – how –in në
kuptim të dispozitave te të drejtës së pronësisë industriale, pasi që karakteri teknik i diturisë dhe zbatimi i
saj, janë kushte të parapara me ligj për realizimin e mbrojtjes juridike. Kjo nuk donë të thotë se dituria
dhe përvoja e karakterit biznesore nuk mund të jenë objekt i kontratës për bartjen e përvojës së
karakterit biznesore, por vetëm së bashku me diturinë teknike dhe përvojën si element i tyre përcjellës.
Sa i përket mbrojtjes së veçantë të diturisë dhe përvojës, janë të parapara në bazë të institucioneve dhe
mekanizma të caktuara juridike, siç janë p.sh. ruajtja e sekretit biznesore.
KONTRAKTIMI I ZGJEDHJËS SË MOSËRARRVESHJENE NË BIZNESIN NDËRKOMBËTAR
HYRJE:
E Drejta ndërkombëtare publike dhe e Drejta ndërkombëtare private
159
E drejta ndërkombëtare publike përkufizohet si ajo e drejtë që rregullon marrëdhëniet e shoqërisë
ndërkombëtare. Dy karakteristikat e saj kryesore janë, të qenurit një e drejtë konsensuale, që bazohet në konsensin paraprak të të interesuarve (me përjashtim të një grupi të vogël normash), dhe relativiteti i
normave të saj, për sa i përket forcës së tyre detyruese, duke qenë se bëhet fjalë për një të drejtë që zbatohet me konsens midis të barabartëve.
Nga ana e saj, e drejta ndërkombëtare private është ajo e drejtë që rregullon marrëdhëniet ndërmjet individëve të veçantë, kur ka ndonjë element të statusit të të huajve që bën që komponentët e
marrëdhënies juridike të kenë varësi nga disa shtete. Është një e drejtë që i lë shumë hapësirë autonomisë së vullnetit të palëve, me përjashtim të një numri të vogël normash.
1.- Përkufizimi i kontratës ndërkombëtare. Karakteristikat e saj
Kur një kontratë është ndërkombëtare?
Konsiderohet ndërkombëtare ajo kontratë që përmban një element të huaj, qoftë sepse elementet e kontratës janë të lidhura me shtete të ndryshme, qoftë sepse palët – edhe kur të gjitha elementet e
kontratës i përkasin të njëjtit vend – kanë vendosur t’ia nënshtrojnë atë së drejtës së një vendi tjetër.
Ç’karakteristikë kryesore paraqet kontrata ndërkombëtare kundrejt atyre kombëtare?
Kryesisht që meqë ekziston një element i statusit të të huajve duhet të mbahet parasysh se në
thelbësore, siç është ajo se çfarë normative do të zbatohet për kontratën. Palët mundet/duhet të
zgjedhin normativën e zbatueshme për problemet që dalin nga kontrata. Megjithatë, për të njëjtën kontratë do të zbatohen një sërë normash, pavarësisht vullnetit të palëve, që u përkasin shteteve të
ndryshme; kështu,
a) Normat që rregullojnë detyrimet e palëve mund të jenë: ligji shtetëror i zgjedhur nga palët; në mungesë të tij ligji që zbatohet për kontratat; o në një rast të fundit, ligji material i njëtrajtshëm
që rezulton i zbatueshëm për kontratën.
b) Normat që rregullojnë efektet e kontratës mbi interesat e përgjithshme: normat për mbrojtjen e interesave private (që mbrojnë interesat e atyre që ekonomikisht janë më të dobëta), normat për
mbrojtjen e interesave publike apo institucionale (që rregullojnë efektet e kontartës mbi institucionet publike, përkontrollin e këmbimeve, për bilancin e pagesave, etj,)
c) Normat e së drejtës publike që rezultojnë të zbatueshme: vendosja e sanksioneve, gjobave, lejet
e nevojshme... (normat antitrust).
Për të përcaktuar klauzolat e kontratës, është mirë të mbahet parasysh:
1. Që ligjet shtetërore zakonisht i lënë shumë hapësirë autonomisë së vullnetit të palëve.
2. Që modelet e kontratave duhet të përdoren si udhërrëfyese, por që kontratat duhet t’u përshtaten nevojave të rastit konkret.
3. Që është mirë që të bëhet një verifikim i risqeve tregtare dhe politike: të verifikohet aftësia paguese dhe besueshmëria e palës tjetër në kontratë, si dhe forma se si ajo I menaxhon
kontratat.
4. Që të ruhet një barazpeshë në negocimin e kontratës. 5. Që klauzolat e kontratës të përmbushin tre parakushtet e mëposhtme:
a) që hartimi i kontratës të mundësojë arritjen e objektivave ekonomike që janë vënë. b) që ajo të përmbajë zgjidhje të brendshme, për të shmangur që faktorë të jashtëm ta
bëjnë atë jo operuese (për shëmbull, mekanizma për rinegocim, klauzola pluskuese/të paqendrueshme, komitete ndërpalëshe për interpretimin dhe ndjekjen e kontratës...).
160
c) që përmbajtja të jetë e qartë, duke u shmangur klauzolat e errëta apo të paqarta, të dykuptimta.
6. Që të përfshihen në kontratë mjete për të zgjidhur mosmarrëveshjet që dalin nga zbatimi i saj.
Në këtë drejtim, është me shumë rëndësi që të futen në kontratat dy lloje klauzolash: ato të zgjedhjes së ligjit të zbatueshëm për kontratën dhe ato të zgjedhjes së mekanizmit për zgjidhjen
e mosmarrëveshjeve (duke pakësuar kështu problemet dheshpenzimet);
a) Ligji i zbatueshëm: pjesa më e madhe e legjislacioneve kombëtare u mundësojnë palëve që të zgjedhin ligjin e zbatueshëm për kontratat, me kusht që zgjedhja të jetë bërë në formë të shprehur o të rezultojë si një zgjedhje e sigurtë (shih nenin 3.1.I Konventa e Romës).
b) Zgjedhja e gjykatës o arbitrazhit: më e mira është që të vendosen klauzola me zgjidhje të dyfishtë të mosmarrëveshjeve: fillimisht bihet në ujdi për t’iu drejtuar së pari mekanizmave jo juridiksionale për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve (ndërmjetësimi, pajtimi, formimi i komiteteve ndërpalëshe...), dhe, në rastin kur këto dështojnë, vendoset gjykata shtetërore o arbitrat kompetentë (klauzola për zgjedhjen e gjykatës shtetërore o klauzola për t’iu nënshtruar arbitrazhit).
2. Problemet që mund të paraqesin kontratat ndërkombëtare:
Nga pikëpamja juridike, problemet kryesore që mund të dalin gjatë jetës së kontratave ndërkombëtare e
kanë burimin te zgjedhja e mekanizmit që do të zgjidhë konfliktet e mundshme që vinë nga zbatimi dhe
menaxhimi i kontratës, si dhe nga ligji që do të zbatohet për to. Për këtë qëllim, u tha më lart se palët në kontratë mund të zgjedhin mekanizmin që konsiderojnë më me vend për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve,
si dhe ligjin që duhet të zbatojë arbitri o gjyqtari në procedurën për zgjidhjen e tyre. Normale është që të vendosen në vetë kontratën klauzola me zgjidhje në rrugë të dyfishtë, por asgjë s’pengon që ato të
përfshihen në një aneks të saj, apo që të firmoset një marrëveshje pasi ka lindur mospajtimi (ndonëse në praktikë kjo gjë rezulton të jetë opsioni më pak i rekomendueshëm). Në qoftë se zgjidhet një sistem i një
mekanizmi të dyfishtë, përcaktohet si i detyrueshëm së pari përdorimi i një mekanizmi jo juridiksional për
zgjidhjen e mosmarrëveshjeve dhe pastaj një juridiksional.
A) Mekanizmat për të zgjidhur mosmarrëveshjet që dalin nga kontrata.
1.A) Mekanizmat jo juridiksionale:
Këto mekanizma gjithashtu njihen nga akronimi/siglat në anglisht ADR (Alternative Dispute Resolution /
zgjidhja alternative e mosmarrëveshjeve). Fjala është për metoda jo të detyrueshme për zgjidhjen e problemeve ndërkombëtare. Mosdetyrueshmëria ka të bëjë si me atë që nuk do të duhet të përdoren
këto mekanizma për t’i dhënë zgjidhje konfliktit (përjashto rastet kur palët kanë rënë në ujdi për t’i bërë
ato të detyrueshme) ashtu dhe me atë që s’është e detyrueshme zgjidhja e mosmarrëveshjeve (e kuptuar si mundësi për të imponuar në mënyrë shtrënguese zbatimin e kontratës). Kështu fjala është për
mekanizma që zgjidhjen e konfliktit e gjejnë në konsensin në të cilin arrijnë palët, qoftë vetë ato drejtpërsëdrejti (negocim) qoftë me ndërhyrjen e një të treti (shërbimet e mira ndërmjetësimi o pajtimi).
Avantazhi që paraqesin këto sisteme kundrejt arbitrazhit apo gjykatave të zakonshme lidhet me atë se janë mjete më ekonomike për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve.
1. Shërbimet e mira
Këto karakterizohen si mjet alternativ për zgjidhjen e konflikteve sepse ndërhyn një I tretë i cili vë në
161
kontakt palët në konflikt, me qëllim që të fillojnë bisedimet për të arritur në një marrëveshje, veçse personi i tretë në asnjë çast nuk propozon një zgjidhje për brendinë e mosmarrëveshjes, as përpiqet t’i
bindë palët në mënyrë që të arrijnë në një zgjidhje të caktuar.
2. Pajtimi ose ndërmjetësimi
Në këtë mjet alternativ për zgjidhjen e konflikteve ndërhyn një i tretë i paanshëm i cili takohet me të dyja
palët, bashkërisht o veçmas, për t’u përpjekur që të përqendrohen në atë që ka rëndësi dhe të arrijnë kështu në një marrëveshje që i jep fund konfliktit. I treti I paanshëm që vepron si ndërmjetës mund të
propozojë një zgjidhje dhe t’i bindë palët që të arrijnë një marrëveshje. Megjithëkëtë, palët vazhdojnë të kenë në dorë zhvillimin e procesit dhe s’kanë përse të pranojnë zgjidhjen e pajtuesit / ndërmjetësit.
2.A). Mekanizmat jurisdiksionale: Arbitrazhi
1. Cëshjte të përgjithshme mbi arbitrazhet tregtare ndërkombëtare
Arbitrazhi është një mekanizëm juridik për zgjidhjen e konflikteve ndërkombëtare, sipas të cilit palët
detyrohen të zbatojnë vullnetarisht vendimin e marrë nga një apo disa persona të caktuar drejtpërsëdrejti
a tërthorazi prej tyre dhe që veprojnë jashtë një strukture të pushtetit publik. Karakteristikat thelbësore të arbitrazhir janë, që:
1. Bazohet në vullnetin e palëve, si për ekzistencën e tij, ashtu dhe për përcaktimin e shumë prej
aspekteve të tij procedurale.
2. Ata që ftohen për të vendosur (arbitrat) janë individë të veçantë, që nuk veprojnë me mbështetjen e asnjë pushteti public;
3. Vendimi është i detyrueshëm për palët. Vendimet arbitrare janë të detyrueshme dhe kanë efektin e gjësë së gjykuar, kështu që juridiksioni i zakonshëm i shteteve nuk do të mund t’i rikthehej
çështjes së zgjidhur nga arbitrazhi për një vendim të ri.
Përgjithësisht, përcaktohen si avantazhe të arbitrazhit fleksibiliteti i tij për sa i përket procedurës, që fillon
madje në mundësinë e zgjedhjes së tij; shkalla e lartë e konfidencialitetit që paraqet; qenia e tij një mekanizëm më dinamik se gjykatat e brendshme; dhe asnjanësia e tij. Për sa i përket dizavantazheve
kryesore që paraqet, zakonisht përmendet kostoja e tij; kompetencat e kufizuara të arbitrave, që në procedura të koklavitura i detyron që t’u drejtohen gjykatave të zakonshme për të arritur në dhënien e
vendimit për aspektet që kanë të bëjnë me konfliktin dhe që janë të mbuluara nga arbitrazhi; mosqenia e
procedurave me një shumësi të palëve; dhe më në fund që vendimet arbitrare nuk krijojnë një korpus të jurisprudencës, siç ndodh në të kundërtën me vendimet e gjykatave të zakonshme.
Arbitrazhi si mekanizëm për zgjidhjen e konflikteve zhvillohet veçanërisht në rrafshin e kontratave
ndërkombëtare. Sipas normave ndërkombëtare (neni 1.1. Ligji Model I UNICITRAL), konsiderohet
“tregtar” arbitrazhi që vendoset ndërmjet individëve të veçantë, dhe që ka të bëjë me çështje të së drejtës për të cilat palët kanë të drejtë të vendosin (domethënë, eliminohet mundësia për t’iu drejtuar
arbitrazhit për lëndë për të cilat kompetenca është ekskluzivisht shtetërore). Për sa i takon “të paturit karakter ndërkombëtar”, sipas të njëjtave norma, ky karakter përcaktohet qoftë për faktin se
stabilimentet e palëve gjenden të vendosura në shtete të ndryshme, qoftë sepse vendi I përmbushjes së detyrimeve, o e një pjese qenësore të tyre, ndodhet në një shtet tjetër, I ndryshëm nga ai ku palët kanë
stabilimentin e tyre, o qoftë sepse palët shprehimisht kanë rënë në ujdi për atë që objekti i arbitrazhit
është i lidhur me më shumë se një shtet (neni 1.3 Ligji Model).
1. Llojet e arbitrazheve
a) Arbitrazhi ndërkombëtar si arbitrazh ad hoc:
162
Arbitrazhi ndërkombëtar është ai që zhvillohet brenda një institucioni, zakonisht me karakter privat.
Arbitrazhi ad hoc është ai për të cilin palët merren vesh jashtë kuadrit të çfarëdo institucioni. Arbitrazhet që më shumë sukses kanë patur kanë qenë ato institucionale. Institucionet që ngarkohen me
menaxhimin e arbitrazheve, edhe pse quhen gjykata, zakonisht janë mekanizma organizimi dhe administrimi të arbitrazheve që lidhen me to. Në këtë drejtim, japin mbështetje për zgjidhjen e një
mosmarrëveshje, duke lehtësuar emërimin e arbitrave, duke ofruar një rregullore për të udhëhequr
arbitrazhin, lokalet, punën e sekretarisë, etj. Të gjitha këto shërbime ofrohen në këmbim të një çmimi, i cili ndryshon shumë nga një institucion në një tjetër
b) Arbitrazhi mbi bazën e së drejtës dhe arbitrazhi mbi bazën e drejtësisë a paanësisë:
Në kohën e sotme dallimi i prerë ndërmjet tyre është diçka e vështirë, për shkak të fleksibilitetit që kanë
arbitrazhet, gjë që u jep organeve vendimmarrëse një hapësirë të gjërë manovrimi dhe interpretimi të normave që janë të zbatueshme për rastet. Sidoqoftë, e vërteta është që, në rast dyshimi lidhur me
qellimin e palëve për t’ia nënshtruar çështjen arbitrazhit bazuar në të drejtën o bazuar në drejtësi a paanësi, prirja e përgjithshme është që të favorizohet që rasti t’I nënshtrohet arbitrazhit mbi bazën e së
drejtës (neni 28.3 Ligji Model).
2. Marrëveshja arbitrare
Rezultati i arbitrazhit mbështetet në ekzistencën e një marrëveshje arbitrare. Ujdia arbitrare është një
marrëveshje vullnetesh, e cila i jep arbitrit pushtetin për të vendosur për një mosmarrëveshje të pranishme o që mund të lind në të ardhmen, dhe e cila delimiton rrafshin e veprimtarisë (bazën dhe
parametrin për aktivitetin e arbitrit). Që marrëveshja arbitrare të jetë e vlefshme duhet të formësohet me vullnetin e lirë të shprehur nga palët. Në përgjithësi, ajo do të bëhet me shkrim (kjo kërkesë del
praktikisht në të gjitha normat ndërkombëtare mbi arbitrazhin). Efekti i marrëveshjes arbitrare është se përjashton mundësinë që t’i drejtohesh një sistemi tjetër që s’është ai arbitrar (me përjashtim të
arbitrazhit). Kështu që, nëse çështja paraqitet para një juridiksioni kombëtar, gjyqtarët duhet të dërgojnë
çështjen dhe palët tek arbitrazhi, përjashto rastet kur vërtetojnë se marrëveshja arbitrare është e pavlefshme, jo efikase është e pamundur për t’u zbatuar(neni 8.1 Ligji Model). Me përjashtim të këtyre
rasteve, gjyqtarët nuk mund të kenë kompetencë për brendinë e çështjes, ndonëse mund të veprojnë si gjyqtarë mbështetës (nenet 5 dhe 6 Ligji Model) o mund të marrin masa parandaluese me kërkesë të
palëve, përpara o gjatë shqyrtimit nga ana e arbitrazhit (neni 9 Ligji Model).
Njëra nga karakteristikat kryesore së marrëveshjes arbitrare është autonomia e saj (neni 16 Ligji Model),
gjë që nënkupton se qenia dhe vlefshmëria e saj zhvillohen pavarësisht fatit që do të ketë marrëdhënia juridike me të cilën kjo marrëveshje lidhet, domethënë, kontrata.
Është mirë që në praktikë të përcaktohen si duhet pikat e marrëveshjes arbitrare, nëse kjo marrëveshje vendoset në kontratë dhe përpara se të lindin mosmarrëveshje, për të shmangur që kur dalin probleme,
palët të diskutojnë mbi disa pika arbitrare, duke vonuar më shumë zgjidhjen e mosmarrëveshjes. Kështu, është me interes të saktësohet nëse i nënshtrohesh një institucioni të caktuar, të përcaktohet se cila
është gjuha o cili është vendi i shqyrtimit arbitrar, numri i arbitrave dhe metoda e zgjedhjes, çdo gjë lidhur me masat parandaluese dhe ligji që do të zbatohet për brendinë e çështjes.
3. Përzgjedhja e arbitrave
Duke qënë se nuk janë organizma të paracaktuar, njëri nga vendimet që duhen marrë në arbitrazhet është se kush do të jenë arbitrat. Në këtë pikë, është parësor vullneti i palëve, përjashto rastet kur i janë
nënshtruar ndonjë institucioni që përcakton një formë tjetër për të vendosur numrin e arbitrave dhe
163
metodën e përzgjedhjes. Si rregull, numri I arbitrave ështe tre (neni 10.2 Ligji Model).
Arbitrat duhet të jenë persona të pavarur dhe asnjanës në veprimet e tyre, madje edhe në rastet kur bëhet fjalë për “arbitra të palës”. Në rast se ka dyshime të themelta për këto cilësi, palët mund të
përjashtojnë arbitrin, madje edhe në rastin e arbitrit të palës (neni 12.2 Ligji Model). Megjithatë, mundësia që të ndodhë përjashtimi është e vogël, sepse vetë arbitrat kanë detyrimin që të zbulojnë
rrethanat që mund të cenojnë pavarësinë e tyre (neni 12.1 Ligji Model). Përjashtimi bëhet sipas
marrëveshjes së vendosur midis palëve, e, në mungesë të saj, e vendos vetë gjykata arbitrare. Në këtë rast, po qe se përjashtimi hidhet poshtë, pala e dëmtuar mund t’i drejtohet rrugës gjyqësore, menjëherë
(si rregull nuk mund të bllokohet vazhdimi i procedurës (neni 13 Ligji Model) o në përfundim të procedurës, për të kundërshtuar vendimin arbitrar.
4. Procedura e arbitrazhit
U takon po ashtu palëve që të përcaktojnë normat që do të udhëheqin punën e arbitrazhit dhe, në rast se ato s’e bëjnë këtë, do të jetë vetë organi arbitrar ai që do t’I përcaktojë ato. Por në çdo rast duhet të
respektohen parimet e barazisë, dëgjimit në audiencë dhe kundërthënies (nenet 18 dhe 19 Ligji Model). Është diçka e zakonshme që qoftë palët, qoftë vetë organi arbitrar, të përdorin normat ekzistuese për
zhvillimin e procedurës(për shembull, Rregulloren e Arbitrazhit të UNCITRAL, e vitit 1976). Megjithatë, si
palët ashtu dhe arbitrat kur është rasti, ndërkohë që respektojnë parimet e nënvizuara, gëzojnë një liri absolute për të organizuar procedurën në mënyrën që vlerësojnë më të mirë.
Nga ana tjetër, në materializimin e punës së arbitrazhit është me rëndësi jetike që t’I përmbahesh
kompetencës që kanë arbitrat për të vendosur dhe për të shpallur masat parandaluese, në bazë të
marrëveshjes së arritur midis palëve. Duket qartë se arbitrat e zhvillojnë punën e tyre brenda kompetencës që iu është dhënë, duke qënë kompetenca një nga shtyllat e themelit ku mbështetet qëllimi
i mirë i procedurës arbitrare. Në qoftë se nuk respektohen caqet e kasaj kompetence, si vetë organi juridiksional ashtu dhe ndonjëra prej palëve do të mund ta kundërshtonte procedurën e vendimin e
arbitrazhit.
5. Ligji I zbatueshëm
Një tjetër prej zgjedhjeve që u takon palëve ta bëjnë, organit arbitrar kur është rasti, është ajo e së drejtës së zbatueshme për brendinë e mosmarrëveshjes (neni 28.1 Ligji Model). Si në zgjedhjet e
mësipërme, palët kanë liri të plotë për të përzgjedhur sistemin juridik që dëshirojnë të zbatojnë për
zgjidhjen e konfliktit. Po qe se ato nuk vendosin, e bëjnë këtë arbitrat, që si rregull e argumentojnë ligjin e zbatueshëm në përputhje me normat e së drejtës ndërkombëtare private për konfliktet. Në këtë pikë
duhet sqaruar se, ndonëse si rregull u drejtohen zbatimit të normave të së drejtës ndërkombëtare private për konfliktet, nuk ekziston zbatimi i detyrueshëm i normave territoriale i disa normave ndërkombëtare
nga ana e arbitrave, mirëpo, sipas normave ndërkombëtare që rregullojnë arbitrazhet, do të zbatohen
normat për konfliktet që gjykata arbitrare “vlerëson të zbatueshme”(neni 28.2 Ligji Model) ato që rezultojnë “të përshtatshme për rastin në fjalë” (neni VII.1 Konventa e Gjenevës). Duhet të theksohet
fleksibiliteti i madh që nënkupton kjo mundësi për zgjedhje nga ana e gjykatës arbitrare. Risqet që mund të paraqesë ky fleksibilitet i madh barazpeshohen pjesërisht me zbatimin që zakonisht arbitrat u bëjnë
normave materiale urdhëruese/imperative, të paktën atyre të shtetit në territorin e të cilit zhvillohet arbitrazhi (domethënë, normave në fuqi të zbatueshme në atë shtet, cilidoqoftë rasti që kërkon zgjidhje).
Në praktikë, zbatimi i këtyre normave u nënshtrohet dy caqeve: që fjala është vërtet për norma materiale
imperative dhe që zbatimi i tyre të mos jetë i papajtueshëm me parimet e së drejtës së përgjithshme ndërkombëtare.
6. Vendimet e arbitrazhit
164
Vendimi arbitrar duhet të plotësojë, përveç kërkesave për të cilat palët janë marrë vesh, një sërë
elementesh që janë njohur nga normativa ndërkombëtare e zbatueshme. Kështu ai duhet të jepet me shkrim dhe të firmoset nga arbitrat (mjafton shumica vetëm vota e kryetarit, në qoftë se justifikohet
mungesa e pjesës tjetër) (neni 31 Ligji Model); duhet të vendoset po ashtu data dhe vendi i arbitrazhit. Nga ana e tyre, palët mund të vendosin: nëse do të kërkohet apo jo arsyetimi në vendimin arbitrar, afatin
për dhënien e vendimit, nëse do të hartohet një vendim përfundimtar i vetëm disa të pjesshme, formën e
njoftimit të vendimit, o nëse përfshihen apo jo shpenzimet. Me nxjerrjen e vendimit, dhe ndreqjen e tij, dhe/o sqarimet e rastit, mosmarrëveshja quhet e zgjidhur dhe palët janë të detyruara të përmbushin atë
që përcakton vendimi arbitrar. Përjashtimisht, disa legjislacione të brendshme, o në rrafshin ndërkombëtar arbitrazhi i CIADI-t, lejojnë që të kërkohet shfuqizimi i vendimit për shkaqe ligjore (neni
34.2 Ligji Model). Shfuqizimi kërkohet para organeve juridiksionale kombëtare, me përjashtim të rastit të
CIADI-t që kërkohet në të njëjtën Qendër pranë një gjykate të re arbitrare. Rishikimi nga organi që bën shqyrtimin nuk përfshin një zgjidhje të re të brendisë së çështjes. Si rregull shfuqizimi mund të kërkohet
për mangësi formale të vendimit (sepse lënda nuk është e arbitrueshme, o cenon rendin publik, për mosqenie e pavlefshmëri të detyrimit/zotimit arbitrar, mungesë mbrojtjeje për njerën prej palëve,
prononcimin e arbitrave jashtë mandatit të tyre…). Kërkesa/ankesa për shfuqizim nuk e pezullon zbatimin e vendimit (përveç kësaj, nga zbatimi i normave të së drejtës ndërkombëtare, mund të rezultojë që
juridiksioni që ka kompetencën e shfuqizimit të mos jetë ai që është kompetente për zbatimin, por një
tjetër), gjë që mund të paraqesë në praktikë probleme të mëdha.
Njëra prej çështjeve të rëndësishme të arbitrazhit është zbatimi i vendimit pasi ai është marrë. Për të shmangur vonesa të mundshme o moszbatime, zotimet arbitrare o rregulloret e institucioneve të
ndryshme përmbajnë si rregull në këtë drejtim disa klauzola. Sipas statistikave, pjesa më e madhe e
vendimeve arbitrare zbatohen vullnetarisht, por çfarë ndodh në qoftë se pala e mundur vendos të mos përmbushë vendimin?... I dëmtuari nga mospërmbushja e detyrimit ka dy mundësi:
Ose ushtron trysni tregtare apo të një natyre tjetër për të arritur zbatimin me forcë;
Ose i drejtohet autoritetit të Shtetit, i ushtruar nëpërmjet gjykatave kombëtare, për të arritur një
embargo të pasurisë o detyrimin që i munduri të përmbushë vendimin me çdo mjet tjetër. Po qe se duhet t’i drejtohemi pushtetit shtetëror që ky të ndërhyjë për të imponuar zbatimin e vendimit
arbitrar, do të gjendemi përpara nevojës që të njihet, në mënyrë që të mund të ekzekutohet, ky detyrim juridik, pra vendimi arbitrar, i cili është shpallur jashtë juridiksionit të shtetit tënd të cilit i
drejtohesh me kërkesën që të imponojë zbatimin. Gjë që nënkupton një procedurë njohjeje dhe zbatimi të vendimit arbitrar. Në këtë drejtim, shumica e institucioneveo e marrëveshjeve
arbitrare përfshijnë –me referim/by reference o tekstualisht- Konventën e Nju Jorkut, e vitit
1958, për njohjen dhe zbatimin e vendimeve të arbitrazheve të huaja, duke qënë Ligji Model i UNCITRAL-it norma e dytë më e përdorur. Përparimi i madh që kanë bërë të dyja normat ka
qënë heqja e autorizimit të dyfishtë (exequatur-ës) që kërkohej për të mundësuar zbatimin e vendimeve të shpallura në vende të tjera.
Si rregull, në qoftë se zbatimi kërkohet në vendin ku është nxjerrë vendimi, norma që zbatohet është Ligji Model (nenet 35 dhe 36). Po qe se kërkohet njohja e një vendimi të shpallur në një shtet të tretë, do të
mund zbatohet cilado nga këto dy norma. Sipas nenit IV Konventa e Nju Jorkut, për të kërkuar zbatimin e një vendimi arbitrar duhet të paraqitet, së bashku me shkresën e kërkesës, origjinali dhe kopja e
noterizuar e vendimit, si dhe origjinali dhe kopja e marrëveshjes me shkrim. Në nenin III të konventës së mësipërme përcaktohet se procedura shtetërore e njohjes dhe ekzekutimit të vendimit duhet të jetë e
njëjta që zbatohet për sentencat gjyqësore dhe vendimet arbitrare kombëtare.
2. Gjykata e përherëshme e arbitrazhit
Është një organizëm ndërqeveritar, i krijuar nga shtetet në vitin 1899, misioni i së cilës është të
mundësojë arbitrazhin, si dhe forma të tjera të zgjidhjes së mosmarrëveshjeve ndërmjet shteteve palë.
165
Baza e saj juridike është Traktati i Hagës i 1899-s, i reformuar në vitin 1907. Është një organizatë ndërkombëtare e pavarur, që mban lidhje të ngushta me sistemin e Kombeve të Bashkuara, por që
s’është i përfshirë në të. U ofron shërbime shteteve, organizatave ndërkombëtare dhe individëve të veçantë (arbitrazhi i pare tregtar ndërmjet një shteti dhe një individi privat pranë kësaj Gjykate u arrit në
vitin 1935). Në këtë pikën e fundit, Gjykata ka marrëveshje me UNCITRAL-in, për të ofruar shërbime administrative në rrafshin privat. Gjithashtu ka marrëveshje për të mbështetur zgjidhjen e konflikteve në
rrafshin e së Drejtës së Detit dhe Energjisë.
Nga ana institucionale, ajo përbëhet nga një Këshill Administrativ(për kontroll politik dhe buxhetor të
organizatës), nga anëtarët (lista e arbitrave potencialë të pavarur) dhe nga Zyra Ndërkombëtare e drejtuar nga Sekretari i Përgjithshëm. Lista e arbitrave ndahet në varësi të lëndës që trajtohet.
(Avantazhet që paraqet për arbitrazhet: çmim i moderuar dhe mbulim i mirë logjistik dhe administrativ)
3. UNCITRAL (United Nation Commission on International Trade Law)
Komisioni i Kombeve të Bashkuara për të Drejtën Tregtare Ndërkombëtare (KKBDTN) u vendos nga
Asambleja e Përgjithshme më 1966 (Rezoluta 2205 (XXI)), me mandatin për të nxitur harmonizimin dhe
unifikimin progresiv të së drejtës tregtare ndërkombëtare. Krijimi i Komisionit iu përgjigj pranimit nga ana e Kombeve të Bashkuara se pabarazitë ndërmjet ligjeve kombëtare që rregullonin tregtinë ndërkombëtare
krijonin pengesa për këtë tregti. Për të pakësuar dhe hequr këto pengesa OKB-ja miratoi këtë Komision. Që atëherë, Komisioni është shndërruar në një organ juridik qendror të Kombeve të Bashkuara në
rrafshin e së drejtës tregtare ndërkombëtare.
Nga të gjitha tekstet që ka miratuar UNCITRAL-i në rrafshin që na intereson –zgjidhja e
mosmarrëveshjeve që e kanë burimin në kontratat ndërkombëtare- duhet përmendur: Rregullorja për Arbitrazhin e vitit 1976, Ligji Model për Arbitrazhin Tregtar Ndërkombëtar i vitit 1985 (amenduar në vitin
2004), dhe Ligji Model për Pajtimin Tregtar Ndërkombëtar të vitit 2002. Tekstet për arbitrazhin janë në këtë fushë një pike referimi shumë e rëndësishme, dhe përdoren qoftë sepse palët mund t’i zgjedhin ato,
madje në kontekstin e ndonjë institucioni që ka rregulloren e vet të arbitrazhit (si CCI Gjykata Arbitrare e
Londrës), qoftë sepse vetë institucionet e kanë kopjuar këtë rregullore (siç është rasti i Qendrës së Arbitrazhit Tregtar në Kajro).
4. Dhoma Ndërkombëtare e Tregtisë së Parisit (CCI)
Kjo Dhomë është një organizatë sipërmarrëse e rrafshit botëror, krijuar në vitin 1923, ndër aktivitetet e
së cilës janë ato të arbitrazhit dhe të zgjidhjes së konflikteve. Brenda këtij rrafshi veprimtarie puna e saj ka qënë me rëndësi bazë për zhvillimin e qendrave të tjera të arbitrazhit ndërkombëtar dhe për formimin
e arbitrave ndërkombëtarë. Për t’i dhënë përgjigje zgjidhjes së mosmarrëveshjeve, CCI-ja strukturohet
në:
Një Gjykatë Ndërkombëtare të Arbitrazhit Një Qendër të Dispute Boards (sistem për këshillim të vazhduar dhe të ndërmjetëm, që përpiqet
të shmangë lindjen e konflikteve, nëpërmjet zhvillimit të një pune në drejtim të kontrollit dhe këshillimit, me anë të një grupi të përbërë nga një deri tre anëtarë të cilët njohin kontratën në
thellësi dhe studjojnë mospajtimet, duke propozuar rekomandime dhe vendime lidhur me
mosmarrëveshjet. Ka një Rregullore të posaçme dhe mekanizma të ndryshme të ndërhyrjes: Dispute Review Board, Dispute Adjudication Board y Combined Dispute Board)
Një Qendër Ndërkombëtare të Ekspertizës Një Sekretari ADR (Alternative Dispute Resolution)
166
Gjykata është qendra e arbitrazhit pranë Dhomës Ndërkombëtare të Tregtisë dhe ka si mision të promovojë zgjidhjen e konflikteve tregtare me karakter ndërkombëtar o të atyre çështjeve për të cilat
kanë vendosur palët. Për këtë ka një Rregullore të brendshme (rishikuar në vitin 1998). Tiparet thelbësore të procesit janë: qenia e arbitrave nga vende të ndryshme të botës, pesha e Sekretarit të
Përgjithshëm dhe hartimi i protokollit të misionit që angazhon palët dhe arbitrat. Protokolli i Misionit: është një dokument, që e harton gjykata pasi ka marrë dosjen, në të cilin jepen të dhënat e palëve dhe
të përfaqësuesit të tyre ligjor, një paraqitje e shkurtër e pretendimeve, selia e arbitrazhit dhe, veç në
qoftë se gjykata e konsideron të papërshtatshme, një listë me pikat që kërkojnë zgjidhje.
Nga ana tjetër, është e rëndësishme që pasi arbitrat kanë hartuar vendimin, t’ia dërgojnë atë Gjykatës, sepse Gjykata e CCI-së realizon një rishikim (në parim vetëm formal, ndonëse do të mund t’i tërhiqte
vemendjen arbitrit për çështje themelore) të vendimit arbitrar, para se ta nxjerrë atë.
5. Organizma të tjera të specializuara: OMC, CIADI, OMPI
OMC: Është një organizatë ndërkombëtare e pavarur, krijuar më 1995 pas një reforme të thellë të sistemit tregtar ndërkombëtar që rregullonte deri atë kohë GATT-in e vitit 1947. Mandati i saj
është të shërbejë si forum për zhvillimin e bisedimeve/negociatave tregtare ndërkombëtare, dhe
të mbikqyrë se si anëtarët e saj zbatojnë normativen që miraton vetë organizata. Si garant për zbatimin e normave të saj, organizata ka një Sistem për Zgjidhjen e Mosmarrëveshjeve –SSD-, që
kombinon mekanizma jo juridiksionale dhe juridiksionale për zgjidhjen e konflikteve. Cilësia kryesore e OMC-it nuk është përdorimi i arbitrazhit si mekanizëm për zgjidhjen e konflikteve,
ndonëse kjo është parashikuar në traktatin që rregullon këtë pjesë të organizatës (Kompetenca për Zgjidhjen e Mosmarrëveshjeve), por procedura e saj më e rëndësishme është sistemi i
paneleve (sistem hibrid midis një arbitrazhi dhe një gjykate juridiksionale). Funksionimi bazë i
SSD-së përfshin së pari përdorimin e një mekanizmi jo juridiksional për zgjidhjen e konflikteve –konsultimet- dhe pastaj kërkohet rishikimi e vendimeve të këtyre të fundit pranë një shkalle të
dytë, Organi I Apelit, i cili zgjidh ekskluzivisht çështje të së drejtës.
CIADI (Qendra Ndërkombëtare për Zgjidhjen e Mosmarrëveshjeve lidhur me Investimet, ICSID / International Centre for Settlement of Investment Disputes). Ky organizëm është pjesë e grupit
të Bankës Botërore dhe është krijuar në vitin 1965. Ofron shërbime pajtimi dhe arbitrazhi në fushën e investimeve ndërmjet shteteve kontraktuese dhe qytetarë të shteteve të tjera
kontraktuese. Atij si rregull i drejtohen praktikisht të gjitha arbitrazhet e lindura në kontekstin e Konventës për Promovimin dhe Mbrojtjen Reciproke të investimeve (APPRI).
Për të bërë të mundur dërgimin e mosmarrëveshjes pranë CIADI-t duhet të plotësohen katër kushte:
1. palët duhet të kenë vendosur që mosmarrëveshjen t’ia nënshtrojnë Qendrës (me shkrim); 2. duhet të bëhet fjalë për një mosmarrëveshje të ngritur ndërmjet një shteti palë dhe
3. një qytetari të një shteti tjetër palë; 4. duhet të jetë një mosmarrëveshje juridike; dhe
5. është e nevojshme që të ketë lindur drejtpërsëdrejti nga një investim.
Në pajtim me traktatin e Qendrës, vendimet arbitare të saj do të jenë drejtpërsëdrejti të ekzekutueshme
në territorin e shteteve palë, në të njëjtën mënyrë siç ekzekutohen sentencat e tyre të brendshme, pa patur mundësi që të rishikohen në rrafshin e brendshëm. Në këtë kuptim, ka vetëm mundësi rishikimi
pranë vetë CIADI-t.
OMPI: Është një organizëm i specializuar i Kombeve të Bashkuara, objektivi i të cilit është
zhvillimi i pronës intelektuale në shkallë ndërkombëtare në mënyrë të barazpeshuar dhe të arsyeshme. Ka një Qendër Arbitrazhi dhe Ndërmjetësimi, me seli në Gjenevë, krijuar në vitin
167
1994 për të promovuar zgjidhjen e mosmarrëveshjeve në fushën e pronësisë intelektuale me metoda alternative të zgjidhjes së mosmarreveshjeve, duke përfshirë arbitrazhin dhe
ndërmjetësimin. Duhet të vihet në dukje se Brenda arbitrazheve të OMPI-t ka dy procedura: ajo e përgjithshme (e ngjashme me atë që zhvillojnë institucione të tjera në shkallë ndërkombëtare)
dhe ajo e thjeshtuar (që kryhet në një hapësirë kohore më të shkurtër dhe me kosto më të ulët; brenda kësaj të fundit synohet që procedura të mbyllet brenda 4 muajsh, duke u arritur që të
mbyllet madje brenda 6 javësh).
Konventa e Kombeve te Bashkuara mbi Kontratat per Shitjen Nderkombetare te Mallrave. PARATHËNIE Shtetet Pale ne kete Konvente
168
Duke patur parasysh objektivat e gjera ne rezolutat e adaptuara nga sesioni special i gjashte i Asamblese se Pergjithshme te Kombeve te Bashkuara mbi vendosjen e nje Rregulli te Ri Ekonomik Nderkombetar, Duke konsideruar se zhvillimi i tregtise nderkombetare ne baze te barazise dhe perfitimit reciprok eshte nje elemnt i rendesishem ne nxitjen e marredhenieve miqesore ndermjet shteteve, Duke qene te mendimit se adaptimi i rregullave te njesishme, te cilat rregullojne kontratat per shitjen nderkombetare te mallrave dhe marrin parasysh sistemet e ndryshme sociale, ekonomike dhe ligjore do te kontribuonte ne heqjen e barrierave ligjore ne tregtine nderkombetare dhe nxiste zhvillimin e tregtise nderkombetare, Rane dakord si vijon: Pjasa I. Fusha e zbatimit dhe dispozitat e pergjithshme KAPITULLI 1. FUSHA E ZBATIMIT Neni 1
1. Kjo Konvente zbatohet per kontratat e shitjes se mallrave ndermjet paleve për të cilat vendet e biznesit janë ne Shtete te ndryshme: (a) kur Shtetet jane Shtete Kontraktuese; ose (b) kur rregullat e te drejtes nderkombetare private kërkojnë zbatimin e ligjit te nje Shteti Kontraktues.
2. Fakti, qe palet kane vendin e tyre te biznesit ne Shtete te ndryshme nuk duhet te merret parasysh kur ky fakt nuk paraqitet si nga kontrata ashtu edhe nga çdo marredhenie ndermjet, apo nga informacionet e zbuluara nga, palet ne cdo kohe para ose gjate lidhjes se kontrates
3. .As kombesia e paleve as karakteri civil ose tregtar i paleve ose i kontrates nuk merret ne konsiderate ne percaktimin e zbatimit te kesaj Konvente.
Neni 2 Kjo Konvente nuk zbatohet për shitjet:
a) e mallrave te blera per perdorim personal, familjar apo shtepiak, pervec kur shitesi ne cdo kohe para ose gjate lidhjes se kontrates, nuk e dinte dhe as nuk duhet te kete ditur se mallrat ishin blere per njeren nga keto perdorime;
b) me ankand; c) ne ekzekutim ose ne te kundert nga autoriteti i ligjit; d) e kapitaleve, aksioneve, letrave me vlere te investimeve, instrumenteve te negociueshme ose para; e) e anijeve, mjeteve lundruese, mjeteve amfibe, avioneve; f) e energjise elektrike.
Neni 3
1. Kontratat per furnizimin e mallrave qe fabrikohen ose prodhohen duhet te konsiderohen shitje pervec kur pala qe porosit mallrat merr persiper te furnizoje nje pjese te konsiderueshme te materialeve te nevojshme per nje fabrikim apo prodhim te tille.
2. Kjo Konvente nuk zbatohet per kontratat ne te cilat pjesa mbizoteruese e detyrimeve te pales e cila furnizon mallrat konsiston ne furnizmin e punes apo te sherbimeve te tjera
Neni 4
Kjo Konvente rregullon vetem formimin e kontrates se shitjes dhe te drejtat e detyrimet e shitesit dhe bleresit qe rrjedhin nga kjo kontrate. Ne vecanti, pervec kur parashikohet shprehimisht ndryshe ne kete Konvente, ajo nuk ka te beje me:
(a) vlefshmerine e kontrates apo te ndonje dispozite te saj apo te cdo perdorimi; (b) efektin qe mund te kete kontrata mbi pronesine e mallrave te shitura.
Neni 5
Kjo Konvente nuk zbatohet per pergjegjesine e shitesit per vdekjen ose demtimet personale te shkaktuara nga mallrat ndaj cdo personi. Neni 6 Palet mund te perjashtojne zbatimin e kesaj Konvente ose, sipas nenit 12, shmangin ose ndryshojne efektin e cdonjeres prej dispozitave te saj. Kapitulli II. DISPOZITA TE PERGJITHSHME Neni 7
1. Ne interprtimin e kesaj Konvente, vemendje duhet t’i kushtohet karakterit te saj nderkombetar dhe nevojes per te nxitur standartizimin ne zbatimin e saj dhe ne respektimin e mirebesimit ne tregtine nderkombetare.
2. Ceshtjet qe kane te bejne me problemet e rregulluara nga kjo Konvente te cilat nuk qartesohen shprehimisht ne te duhet te zgjidhen ne perputhje me parimet e pergjithshme mbi te cilen ajo bazohet ose, ne mungese te ketyre parimeve, ne perputhje me ligjin e zbatueshem ne baze te rregullave te se drejtes nderkombetare private.
Neni 8
169
1. Per qellime te kesaj Konvente deklarimet e bera ose veprimi tjeter i nje pale duhet te interpretohen sipas qellimit te tij kur pala tjeter e dinte ose nuk mund te mos kishte dijeni se kush ishte qellimi.
2. Ne qofte se paragrafi i mesiperm nuk eshte i zbatueshem, deklarimet e bera dhe veprimi tjeter i nje pale duhet te interpretohen ne perputhje me mirekuptimin qe nje person i arsyeshem i te njejtit lloj si pala tjeter do te kishte ne te njejtat rrethana.
3. Ne percaktimin e qellimit te nje pale ose te mirekuptimit qe nje person i arsyeshme do te kishte, konsiderate e duhur duhet t’i jepet gjithe rrethanave perkatese te ceshtjes duke perfshire negociatat, cdo praktike te cilen palet kane vendosur ndermjet tyre, perdorimet ose cdo veprim vijues te paleve.
Neni 9
1. Palet lidhen nga cdo perdorim per te cilen ato kane rene dakort dhe nga cdo praktike te cilen ato e kane percaktuar ndermjte tyre.
2. Palet konsiderohen, pervec kur bien dakort ndryshe, te kene bere te zbatueshme, pa e citurar shprehimisht ne konraten e tyre ose hartimin e saj, nje perdorim te cilen palet e dinin ose duhej ta kishin ditur dhe i cili ne tregtine nderkombetare njihet gjeresisht, dhe respektohet rregullisht, nga palet per kontratat e tipit te perfshira ne tregtine e vecante perkatese.
Neni 10
Per qellime te kesaj konvente a) ne rast se nje pale ka me shume se nje vend biznesi, vend i biznesit eshte ai i cili lidhet me ngushte me kontraten dhe pembushjen
e saj, duke pasur parasysh rrethanat e njohura ose te parashikuara nga palet ne cdo kohe para ose gjate lidhjes se kontrates; b) ne qofte se nje pale nuk ka nje vend biznesi, per referim duhet te merret vendbanimi i tij i rregullt.
Neni 11 Nje kontrate shitje nuk ka nevoje qe te lidhet ose provohet me shkrim dhe nuk i nenshtrohet ndonje kerkese tjeter ne lidhje me formen. Ajo mund te provohet me cdo mjet, duke perfshire deshmitare. Neni 12 Cdo dispozite e nenit 11, nenit 29 ose Pjesa II e kesaj Konvente qe lejon nje kontrate shitje ose ndryshimin ose mbarimin e saj me marreveshje ose me cdo propozim, pranim ose tregues tjeter të qëllimit, qe behet ne cdo forme tjeter pervec asaj me shkrim, nuk zbatohet aty ku cdo pale ka vendin e saj te biznesit ne nje Shtet Kontraktues, i ci li ka bere nje deklarate sipas nenit 96 te kesaj Konvente. Palet nuk mund te shmangen nga ose ndryshojne efektet e ketij neni. Neni 13 Per qellime te kesaj Konvente “shkrim” perfshin telegramin dhe teleksin. Pjesa II. Hartimi i kontrates Neni 14 (1) Nje propozim per lidhjen e nje kontrate, drejtuar nje apo me shume personave specifike perben nje oferte ne qofte se ai eshte mjaft i qarte dhe tregon qellimin e ofruesit per ta lidhur ne rast pranimi. Nje propozim eshte mjaft i qarte nese tregon mallrat dhe shprehimisht ose terthorazi cakton ose parashikon kushtet per percaktimin e sasise dhe cmimit. (2) Nje propozim, tjeter nga ai i drejtuar tek nje ose me shume persona specifike duhet te konsiderohet thjesht si ftese per te bere oferten, pervec kur e kunderta tregohet qarte nga personi qe ben propozimin. Neni 15 (1) Nje oferte behet efektive kur ajo i dorëzohet personit qe i behet oferta (2) Nje oferte, edhe nese eshte e parevokueshme, mund te terhiqet ne qofte se terheqja i dorezohet personit qe i behet oferta para apo ne te njetjen kohe si oferta. Neni 16 (1) Deri ne lidhjen e kontrates, nje oferte mund te revokohet ne rast se revokimi i dorezohet personit qe i behet oferta para dergimit te nje miratimi nga ana e tij. (2) Megjithate, nje oferte nuk mund te revokohet: (a) nese tregon, qofte nepermjet deklarimit te nje kohe te percaktuar per pranim ose ndryshe, qe eshte e parevokueshme; ose (b) nese do ishte e arsyeshme per personin qe i behet oferta, te bazohej te oferta si te ishte e parevokueshme dhe personi qe i behet oferta ka vepruar ne mbeshtjetje te ofertes. Neni 17 Nje oferte, edhe nese eshte e parevokueshme, perfundon kur refuzimi i dorezohet personit qe ben oferten. Neni 18 (1) Nje deklarate e bere nga ose nje veprim tjeter i personit qe i behet oferta qe tregon miratim ndaj ofertes eshte nje pranim. Heshtja ose mosveprimi nuk eshte baras me pranimin. (2) Nje pranim i nje oferte behet efektiv ne momentin kur njoftimi i miratimit arrin tek ofertuesi. Nje pranim nuk eshte efektiv ne qofte se njoftimi i miratimit nuk arrin tek ofertuesi brenda kohes qe ai ka percaktuar ose, kur koha nuk eshte percaktuar, brenda nje kohe te arsyeshme, ku rendesi e vecante i eshte dhene kushteve te veprimit, duke perfshire shpejtesine e mjeteve te komunikimit te perdorura nga ofertuesi. Nje oferte verbale duhet te pranohet menjehere pervec kur rrethanat tregojne te kunderten.
170
(3) Megjithate, nese, ne baze te ofertes apo si rezultat i praktikave te percaktuara nga palet ndermjet tyre apo nga përdorimi, personi qe merr oferten mund te tregoje miratim nepermjet kryerjes se nje veprimi, si ai qe lidhet me transportin e mallrave ose pagimin e cmimit, pa njoftuar ofertuesin, pranimi eshte efektiv ne momentin kur kryhet veprimi, me kusht qe veprimi te kryhet brenda periudhes kohore te percaktuar ne paragrafin e mesiperm. Neni 19 (1) Nje pergjigje ndaj ofertes e cila tregon te jete nje pranim por perfshin shtesa, kufizime, ose modifikime te tjera eshte nje refuzim i ofertes dhe perben nje kunderoferte. (2) Megjithate, nje pergjigje ndaj nje oferte e cila tregon te jete nje pranim por permban kushte shtese apo te ndryshme, te cilat nuk ndryshojne materialisht kushtet e ofertes perben nje pranim, pervec kur ofertuesi, pa shume vonese, kundershton gojarisht mospërputhjet ose dergon nje njoftim per kete qellim. Ne qofte se ai nuk kundërshton ne kete menyre, kushtet e kontrates jane kushtet e ofertes me modifikimet qe permban pranimi. (3) Kushtet shtese apo te ndryshme qe kane te bejne, nder te tjera, me cmimin, pagesen, cilesine dhe sasine e mallrave, vendin dhe kohen e dorezimit, shtrirjen e pergjegjesise se njeres pale ndaj tjetres ose zgjidhjen e mosmarreveshjeve konsiderohen se ndryshojne materialisht kushtet e ofertes. Neni 20 (1) Nje periudhe kohe per pranim e percaktuar nga ofertuesi ne nje telegram ose ne nje leter fillon te kete force ligjore nga momenti kur telegrami dorezohet per t’u derguar ose nga data e treguar ne leter ose, kur nuk tregohet nje date e tille, nga data e treguar ne zarf. Nje periudhe kohe per pranim e percaktuar nga ofertuesi me telefon, teleks ose mjete te tjera komunikimi te shpejta, fillon te kete force ligjore nga momenti kur oferta i dorezohet personit qe i behet oferta. (2) Festat zyrtare ose ditet pushim qe bien gjate periudhes per pranim perfshihen ne llogaritjen e kesaj periudhe kohe. Megjithate, nese njoftimi i pranimit nuk mund te dergohet ne adresen e ofertuesit ne diten e fundit te afatit, per shkak se ajo dite eshte nje dite feste zyrtare ose pushimi ne vendin e biznesit te ofertuesit, periudha kohore zgjatet deri ne diten e pare te punes qe vijon. Neni 21 (1) Nje pranim i vonshem eshte prapseprap efektiv si nje pranim ne qofte se ofertuesi, pa vonese, informon gojarisht personin qe i behet oferta ose dergon nje njoftim per kete qellim. (2) Ne qofte se nje leter ose shkrese tjeter qe permban nje pranim te vonshem, tregon se eshte derguar ne ato rrethana qe ne rast se transmetimi i tij do te ishte normal, ajo do t’i dorezohej ofertuesit ne kohen e duhur, pranimi i vonshem eshte efektiv si nje pranim pervec kur, pa vonese, ofertuesi informon gojarisht personin qe i behet oferta, se ai e konsideron oferten e tij si t’i kete kaluar afati ose dergon nje njoftim per kete qellim. Neni 22 Nje pranim mund te terhiqet ne qofte se terheqja i dorëzohet ofertuesit para se apo ne te njejten kohe kur pranimi do te ishte bere efektiv. Neni 23 Nje kontrate lidhet ne momentin kur nje pranim i nje oferte behet efektiv ne perputhje me dispozitat e kesaj Konvente. Neni 24 Per qellime te kesaj Pjese te Konventes, nje oferte, deklarim per pranim apo cdo tregues tjeter i qellimit “mberrin” te i adresuari kur i behet gojarisht ose i dorezohet me cdo mjet tjeter personalisht, te vendi i tij i biznesit ose adresa postare ose, ne qofte se nuk ka nje vend biznesi ose adrese postare, te vendbanimi i tij i perhershem. Pjesa III. Shitja e mallrave KAPITULLI I. DISPOZITA TE PERGJITHSHME Neni 25 Nje shkelje e kontrates e kryer nga njera prej paleve eshte themelore ne qofte se rezulton ne dem te pales tjeter kryesisht aq sa ta privoje ate nga cfare ajo ka te drejte te prese sipas kontrates, pervec kur pala ne shkelje nuk e parashikoi dhe nje person i arsyeshem i te njejtit lloj ne te njejtat rrethana nuk do ta kishte parashikuar nje rezultat te tille. Neni 26 Nje deklarate per anulimin e kontrates eshte efektive vetem ne rast se i behet me shkrim pales tjeter. Neni 27 Pervec kur parashikohet shprehimisht ndryshe ne kete Pjese te Konventes, nese cdo njoftim, kerkese ose komunikim tjeter jepet ose behet nga nje pale ne perputhje me kete Pjese dhe me mjete te pershtatshme me rrethanat, nje vonese ose gabim ne trasnmetimin e komunikimit apo mosmberritja e saj nuk e privon ate pale nga e drejta per tu bazuar ne komunikim. Neni 28 Ne qofte se, ne perputhje me dispozitat e kesaj Konvente, njera pale ka te drejte te kerkoje permbushjen e ndonje detyrimi nga pala tjeter, nje gjykate nuk eshte e detyruar te jape nje vendim per ekzekutim te vecnate pervec kur gjykata do te vepronte ne kete menyre sipas ligjit te saj ne lidhje me kontrata shitjeje te ngjashme qe nuk rregullohen nga kjo Konvente. Neni 29
171
(1) Nje kontrate mund te ndryshohet ose zgjidhet thjesht me marreveshje te paleve. (2) Nje kontrate me shkrim e cila permban nje dispozite qe kerkon cdo ndryshim ose zgjidhje me marreveshje te jete me shkrim, mund te mos ndryshoje ose zgjidhet ne te kundert me marreveshje. Megjithate, nje pale mund te mos lejohet qe me veprimin e saj te konfirmoje kete dispozite ne ate mase qe pala tjeter eshte bazuar mbi kete veprim. KAPITULLI II. DETYRIMET E SHITESIT Neni 30 Shitesi duhet te dorezoje mallrat dhe cdo dokument ne lidhje me to dhe te transferoje pronesine e mallrave, sic kerkohet nga kontrata dhe kjo Konvente. Seksioni I. Dorezimi i mallrave dhe dhenia e dokumentave Neni 31 Ne qofte se shitesi nuk eshte i detyruar t’i dorezoje mallrat ne ndonje vend tjeter te vecante, detyrimi i tij per t’i dorezuar konsiston: (a) ne dorezimin e mallrave te transportuesi i pare per transferimin te blerësi, ne qofte se kontrata e shitjes perfshin transportimin e mallrave; (b) ne venien e mallrave ne dispozion te bleresit ne ate vend, ne qofte se, ne rastet e papërfshira ne nenparagrafin e mesiperm, kontrata ka te beje me mallra specifike, ose mallra te paidentifikuara per t’u marre nga nje magazine e vecante apo per t’u fabrikuar ose prodhuar, dhe ne kohen e lidhjes se kontrates palet e dinin qe mallrat ishin apo ishin per t’u fabrikuar ose prodhuar ne nje vend te posacem; (c) ne raste te tjera-ne venien e mallrave ne dispozicion te bleresit ne vendin ku shitesi kishte vendin e tij te biznesit ne kohen e lidhjes se kontrates. Neni 32 (1) Ne qofte se shitesi, ne perputhje me kontraten ose kete Konvente, i dorezon mallrat te nje transportues dhe ne qofte se mallrat nuk jane shume te identifikuara sipas kontrates nepermjet shenjave dalluese mbi mallrat, nepermjet dokumenteve te transportit ose te tjera, shitesi duhet ta informoje blerësin mbi dergesen duke specifikuar mallrat. (2) Ne qofte se shitesi eshte i detyruar qe te organizoje transportimin e mallrave, ai duhet te lidhe kontrata te nevojshme per transportimin ne vendin e percaktuar me mjete transporti te pershtashme per rrethanat dhe sipas kushteve te zakonshme per nje transportim te tille. (3) Ne qofte se shitesi nuk eshte i detyruar te kryeje sigurimin ne lidhje me transportimin e mallrave, ai, me kerkese te bleresit, duhet t’i siguroje atij te gjithe informacionin e nevojshem qe i mundeson kryerjen e sigurimit. Neni 33 Shitesi duhet te dorezoje mallrat: (a) ne qofte se data eshte percaktuar ose eshte e percaktueshme nga kontrata, ne ate date; (b) ne qofte se nje periudhe kohe eshte percaktuar ose eshte e percaktueshme nga kontrata, ne cdo kohe brenda kesaj periudhe pervec kur rrethanat tregojne qe bleresi duhet te zgjedhe nje date; ose (c) ne cdo rast tjeter, brenda nje kohe te arsyeshme mbas lidhjes se kontrates. Neni 34 Ne qofte se shitesi eshte i detyruar te dorezoje dokumentet qe kane te bejne me mallrat, ai duhet t’i dorezoje ato ne vendin dhe kohen dhe ne formen e kerkuar nga kontrata. Ne qofte se shitesi i ka dorëzuar dokumentet para kesaj kohe, ai, deri ne ate kohe, mund te rregulloje cdo mospërputhje ne dokumenta, ne rast se ushtrimi i kesaj te drejte nuk i shkakton bleresit shqetesime apo shpenzime te paarsyeshme. Megjithate, bleresi ruan cdo te drejte per te kerkuar demshperblim sic parashikohet ne kete Konvente. Seksioni II. Perputhshmeria e mallrave dhe pretendimet e paleve te treta Neni 35 (1) Shitesi duhet te dorezoje mallra te cilat jane ne sasine, cilesine dhe pershkrimin e kerkuar ne kontrate dhe te cilat mbyllen ose paketohen ne menyren e kerkuar nga kontrata. (2) Me perjashtim te rasteve kur palet bien dakort ndryshe, mallrat nuk jane ne perputhje me kontraten pervec kur ato: (a) jane te pershtatshme per qellimet per te cilat mallrat e te njetjit pershkrim do te perdoreshin zakonisht; (b)jane te pershtatshme per cdo qellim te vecante, shprehimisht ose terthorazi te bera te ditura bleresit ne kohen e lidhjes se kontrates, pervec kur rrethanat tregojne qe bleresi nuk u bazua ose ishte e paarsyeshme per ate te bazohej ne aftesine dhe gjykimin e shitesit; (c) zoterojne cilesite e mallrave qe shitesi ia ka paraqitur bleresit si nje moster ose model; (d) mbyllen ose paketohen ne menyren e zakonshme per keto mallra ose, kur nuk ka nje menyre te tille, ne nje menyre te pershtatshme per te ruajtur dhe mbrojtur mallrat (3) Shitesi nuk eshte pergjegjes sipas nenparagrafeve (a) deri (d) te paragrafit te mesiperm per cdo mosperputhje te mallrave, ne qofte se ne kohen e lidhjes se kontrates bleresi e dinte ose nuk mund te mos kishte dijeni per kete mosperputhje. Neni 36 (1) Shitesi eshte pergjegjes ne perputhje me kontraten dhe kete Konvente per cdo mosperputhje e cila ekziston ne kohen kur rreziku kalon tek bleresi, megjithese mosperputhja behet e qarte vetem pas kesaj kohe.
172
(2) Shitesi eshte gjithashtu pergjegjes per cdo mosperputhje e cila ndodh pas kohes se treguar ne paragrafin e mesiperm dhe vjen si resultat i shkeljes se nje prej detyrimeve te tij, duke perfshire shkeljen e cdo garancie qe per nje periudhe kohe mallrat te vazhdojne te jene te pershtashme per qellimin e tyre te zakonshem ose per ndonje qellim te vecante, apo te ruajne cilesite dhe karakteristikat e specifikuara. Neni 37 Ne qofte se shitesi i ka dorezuar mallrat perpara dates se dorezimit, ai mund, deri ne ate dite, te dorezoje cdo pjese qe mungon ose te plotesoje ndonje mungese ne sasine e mallrave te dorezuara ose te dorezoje mallra per zevendesimin e mallrave te dorezuara qe nuk perputhen ose rregulloje cdo mosperputhje ne mallrat e dorezuara, ne rast se ushtrimi i kesaj te drejte nuk i shkakton bleresit shqetesime apo shpenzime te paarsyeshme. Megjithate, bleresi ruan cdo te drejte per te kerkuar demshperblim sic parashikohet ne kete Konvente. Neni 38 (1) Bleresi duhet te ekzaminoje mallrat, ose te beje qe te ekzaminohen, brenda nje periudhe po aq te shkurter sa c’eshte praktike me rrethanat. (2) Ne qoftes se kontrata perfshin trasportimin e mallrave, ekzaminimi mund te shtyhet deri pas mberritjes se mallrave ne destinacionin e tyre (3) Ne qoftes se marllrat ndryshjne drejtim ne tranzit ose ridergohen nga bleresi pa patur mundesine e arsyshme per t’i ekzaminuar dhe ne kohen e lidhjes se kontrates, shitesi e dinte ose duhej ta kishte ditur per mundesine e ndryshimit te drejtimit ose ridergimit, ekzaminimi mund te shtyhet deri pas mberritjes se mallrave ne destinacionin e ri. Neni 39 (1) Bleresi humb te drejten per t’u bazuar ne mosperputhjen e mallrave ne qofte se nuk njofton shitesin duke specifikuar natyren e mosperputhjes brenda nje kohe te arsyeshme pasi e ka zbuluar ate ose duhet ta kete zbuluar ate. (2) Ne cdo rast, bleresi humb te drejten per t’u bazuar ne mosperputhjen e mallrave ne qofte se nuk njofton shitesin per kete, te pakten brenda nje periudhe 2 vjecare nga data ne te cilen mallrat iu dorezuan ne te vertete bleresit, pervec kur ky afat kohor nuk perputhet me periudhen e garancise se kontraktuar. Neni 40 Shitesi nuk ka te drejte te bazohet ne dispozitat e nenve 38 dhe 39 ne qofte se mosperputhja ka te beje me faktet per te cilat ai kishte dijeni ose nuk mund te mos i kishte dijeni dhe te cilat ai nuk ia beri te njohura bleresit. Neni 41 Shitesi duhet te dorezoje mallra te cilat jane te cliruara nga cdo e drejte ose pretendim, pervec kur bleresi ka rene dakort t’i marre ato sipas kesaj te drejte apo pretendimi. Megjithate, ne qofte se kjo e drejte ose pretendim bazohet ne pronesi industriale ose ne pronesi tjeter intelektuale, detyrimi i shitesit rregullohet nga neni 42. Neni 42 (1) Shitesi duhet te dorezoje mallra te cilat jane te cliruara nga cdo e drejte ose pretendim te nje pale te trete, te bazuar ne pronesine industriale ose pronesi tjeter intelektuale, per te cilat ne kohen e lidhjes se kontrates shitesi kishte dijeni ose nuk mund te mos kishte dijeni, nese e drejta ose pretendimi bazohej ne pronesine industriale ose pronesi tjeter intelektuale: (a) sipas ligjit te Shtetit ku do te rishiten ose ne te kundert perdoren mallrat, ne qofte se nga palet ishte parashikuar ne kohen e lidhjes se kontrates se mallrat do te rishiteshin ose ne te kundert perdoreshin ne kete Shtet, ose (b) ne cdo rast tjeter, sipas ligjit te Shtetit ku bleresi ka vendin e tij te biznesit. (2) Detyrimi i shitesit sipas paragrafit te mesiperm nuk perfshin rastin kur: (a) ne kohen e lidhjes se kontrates bleresi kishte dijeni ose nuk mund te mos kishte dijeni per te drejten ose pretendimin;ose (b) e drejta ose pretendimi rezulton nga perputhshmeria e shitesit me skicat, vizatimet, formulat teknike ose specifikime te tjera te tilla, te dhena nga bleresi. Neni 43 (1) Bleresi humb te drejten per t’u bazuar ne dispozitat e neneve 41 dhe 42 ne qofte se ai nuk njofton shitesin duke specifikuar natyren e se drejtes apo pretendimit te pales se trete brenda nje kohe te arsyshme pasi eshte bere me dijeni ose duhet te jete bere me dijeni per te drejten dhe pretendimin. (2) Shitesi nuk ka drejte te bazohet ne dispozitat e paragrafit te mesiperm ne qofte se ai kishte dijeni per te drejten ose pretendimin e pales se trete dhe natyren e saj. Neni 44 Pavaresisht nga dispozitat e paragrafit (1) te nenit 39 dhe paragrafit (1) te nenit 43, bleresi mund te ule cmimin ne perputhjeme nenin 50 ose kerkoje demshperblim, me perjashtim te fitimit te munguar, ne qofte se ai ka nje shfajesim te arsyeshem per mosdhenien e njoftimit te kekruar Seksioni III. Demshperblimi per shkeljen e kontrates nga shitesi Neni 45 (1) Ne qofte se shitesi nuk kryen ndonje nga detyrimet e tij sipas kontrates ose kesaj Konvente, bleresi mund: (a) te ushtroje te drejtat e parashikuara ne nenet 46 deri 52;
173
(b) kerkoje zhdemtimin sic parashikohet ne nenet 74 deri 77. (2) Bleresi nuk privohet nga e drejta qe ai mund te kete per te kerkuar zhdemtim nepermjet ushtrimit te se drejtes se tij per demshperblime te tjera. (3) Asnje periudhe falje nuk mund t’i jepet shitesit nga gjykata apo gjykata e arbitrazhit kur bleresi kerkon demshperblim per shkeljen e kontrates Neni 46 (1) Bleresi mund te kerkoje permbushjen e detyrimit nga shitesi pervec kur bleresi kerkon nje demshperblim i cili eshte i papajtueshem me kete kerkese. (2) Ne qofte se mallrat nuk jane ne perputhje me kontraten, bleresi mund te kerkoje dorezimin e mallrave zevendesuese vetem ne qofte se mosperputhja perben nje shkelje thelbesore te kontrates dhe nje kerkese per mallra zevendesuese behet ose se bashku me njoftimin e dhene sipas nenit 39 ose brenda nje kohe te pranueshme pas kesaj. (3) Ne qofte se mallrat nuk jane ne perputhje me kontraten, bleresi mund t’i kerkoje shitesit te rregulloje mosperputhjet, pervec kur kjo eshte e paarsyeshme duke patur parasysh te gjitha rrethanat. Nje kerkese per riparim duhet te behet ose se bashku me njoftimin e dhene sipas nenit 39 ose brenda nje kohe te pranueshme pas kesaj. Neni 47 (1) Bleresi mund te percaktoje nje periudhe kohe shtese me kohezgjatje te aresyeshme per permbushjen e detyrimeve nga shitesi. (2) Pervec kur bleresi ka marre njoftim nga shitesi se ai nuk do te permbushe detyrimin brenda kohes se percaktuar, bleresi nuk mund t’i kerkoje, gjate kesaj kohe, asnje demshperblim per shkeljen e kontrates. Megjithate bleresi nuk privohet ne kete menyre nga e drejta qe ai mund te kete per te kerkuar zhdemtim per permbushjen me vonese te detyrimit. Neni 48 (1) Sipas nenit 49, shitesi, edhe mbas dates se dorezimit, mund te rregulloje me shpenzimet e tij cdo mospermbushje te detyrimit, ne qofte se ai mundet pa vonese te paarsyeshme dhe pa i shkaktuar bleresit shqetesime te paarsyeshme ose pasiguri te rimburisimit te shpenzimeve te parapaguara nga bleresi. Megjithate, bleresi ruan cdo te drejte per te kerkuar zhdemtim sic parashikohet ne kete Konvente. (2) Ne qofte se shitesi i kerkon bleresit t’i beje te ditur nese ai do te pranoje permbushjen e detyrimit dhe bleresi nuk i pergjigjet kerkeses brenda nje kohe te arsyeshme, shitesi mund ta permbushe ate brenda kohes se treguar ne kerkesen e tij. Bleresi, gjate kesaj kohe, nuk mund te kerkoje asnje demshperblim per shkeljen e kontrates. (3) Nje njoftim nga shitesi se ai do te permbushe detyrimin brenda periudhes se specifikuar te kohes prezumohet te perfshije nje kerkese, sipas paragrafit te mesiperm, qe bleresi te beje te ditur vendimin e tij. (4) Nje kerkse ose njoftim nga shitesi sipas paragrafit (2) ose (3) te ketij neni nuk eshte efektiv pervec kur merret nga bleresi. Neni 49 (1) Bleresi mund te deklaroje kontraten te pavlefshme: (a) ne qofte se mospermbushja nga shitesi e cdo detyrimi te tij sipas kontrates dhe kesaj Konvente perben nje shkelje thelbesore te kontrates;ose (b) ne rast te mosdorezimit, ne qofte se shitesi nuk i dorezon mallrat brenda periudhes se kohes shtese, te percaktuar nga bleresi ne perputhje me paragrafin (1) te nenit 47 ose deklaron se ai nuk do t’i dorezoje ato brenda kesaj periudhe. (2) Megjithate, ne rastet kur shitesi i ka dorezuar mallrat, bleresi e humb te drejten qe ta deklaroje kontraten te pavlefshme pervec kur ai vepron ne kete menyre: (a) ne lidhje me dorezimin me vonese, brenda nje kohe te arsyeshme pasi ai ka marre dijeni se dorezimi eshte bere; (b) ne lidhje me cdo shkelje te kontrates pervec dorezimit me vonese, brenda nje kohe te arsyeshme; (i) pasi ai kishte dijeni ose duhej te kishte dijeni per shkeljen (ii) pas skadimit te cdo periudhe kohe shtese te percaktuar nga bleresi ne perputhje me paragrafin (1) te nenit 47, ose pasi shitesi ka deklaruar se ai nuk do ta permbushe detyrimin e tij brenda periudhes se kohes shtese; ose (iii) pas skadimit te cdo periudhe kohe shtese te treguar nga shitesi ne perputhje me paragrafin (2) te nenit 48, ose pasi bleresi ka deklaruar se ai nuk do ta pranoje permbushjen e detyrimit. Neni 50 Ne qofte se mallrat nuk jane ne perputhje me kontraten, qofte kur cmimi eshte paguar ose jo, bleresi mund te ule cmimin ne te njejten raport qe ka vlera qe mallrat e dorezuara aktualisht kishin ne kohen e dorezimit, me vleren qe mallrat ne perputhje do te kishin pasur ne ate kohe. Megjithate, ne qofte se shitesi demshperblen cdo mospermbushje te detyrimit te tij ne pajtim me nenin 37 ose nenin 48 ose ne qofte se bleresi refuzon te pranoje permbushjen e detyrimit nga shitesi ne perputhje me ato nene, bleresi nuk mund te ule cmimin. Neni 51 (1) Ne qofte se shitesi dorezon vetem nje pjese te mallrave ose ne qofte se nje pjese e mallrave te dorezuara eshte ne perputhje me kontraten, nenet 46 deri ne 50 zbatohen ne lidhje me pjesen e cila mungon ose nuk eshte ne perputhje me kontraten. (2) Bleresi mund ta deklaroje kontraten te pavlefshme ne teresine e saj vetem ne qofte se mosdorezimi i plote i mallrave ose mosperputhja e tyre me kontaren perben nje shkelje thelbesore te kontrates. Neni 52
174
(1) Ne qofte se shitesi dorezon mallrat para dates se percaktuar, bleresi mund t’i marre ne dorezim ose te refuzoje t’i marre ne dorezim. (2) Ne qofte se shitesi dorezon nje sasi me te madhe se ajo e parashikuar ne kontrate, bleresi mund t’i marre ato ne dorezim ose te refuzoje te marre ne dorezim sasine e tepert.Ne qofte se bleresi merr ne dorezim gjithe ose nje pjese te sasise se tepert, ai duhet te paguaje per te ne cmimin e kontrates KAPITULLI III. DETYRIMET E BLERESIT Neni 53 Bleresi duhet te paguaje cmimin e mallrave dhe t’i marre ato ne dorezim sic kerkohet nga kontrata dhe kjo Konvente. Seksioni I. Pagimi i cmimit Neni 54 Detyrimi i bleresit per te paguar cmimin perfshin marrjen e atyre masave dhe plotesimin e atyre formaliteteve sic kerkohet nga kontrata ose cdo ligj dhe rregullore qe mundeson kryerjen e pageses. Neni 55 Kur nje kontrate eshte lidhur ne menyre te vlefshme por nuk percakton ose parashikon shprehimisht ose terthorazi vendosjen e cmimit, palet konsiderohen, ne mungese te cdo treguesi te kundert, t’i jene referuar ne menyre indirekte cmimit te paguar ne pergjithesi ne kohen e lidhjes se kontartes per keto mallra te shitura sipas rrethanave te krahasueshme ne tregtine perkatese. Neni 56 Ne qofte se cmimi percaktohet sipas peshes se mallrave, ne rast dyshimi duhet te percaktohet nga pesha neto. Neni 57 (1) Ne qofte se bleresi nuk detyrohet te paguaje cmimin ne ndonje vend tjeter te vecante, ai duhet t’ja paguaje ate shitesit: (a) ne vendin e biznesit te shitesit; ose (b) ne qofte se pagesa duhet te behet kundrejt dorezimit te mallrave ose dokumneteve, ne vendin ku ndodh dorezimi. (2) Shitesi duhet te perballoje cdo rritje te shpenzimeve shtese ndaj pageses e cila eshte shkaktuar nga nje ndryshim i vendit te tij te biznesit mbas lidhjes se kontrates Neni 58 (1) Ne qofte se bleresi nuk detyrohet te paguaje cmimin ne ndonje kohe tjeter te vecante, ai duhet ta paguaje ate aty ku shitesi vendos qofte mallrat ose dokumentet qe verifikojne natyren e tyre, ne dispozicion te bleresit ne perputhje me kontraten dhe kete Konvente. Shitesi mund ta caktoje kete pagim si kusht per dorezimin e mallrave ose dokumenteve. (2) Ne qofte se kontrata perfshin transportin e mallrave, shitesi mund t’i dergoje ato ne kushte ne te cilat mallrat, ose dokumentet qe verifikojne natyren e tyre, nuk do t’i dorezohen bleresit pervec kundrejt pagimit te cmimit. (3) Bleresi nuk detyrohet te paguaje cmimin deria sa ai te kete mundesine te ekzaminoje mallrat, pervec kur procedurat e rena dakort per dorezim ose pagim nga palet jane kontradiktore me kete mundesi. Neni 59 Bleresi mund te paguaje cmimin ne daten e percaktuar ose te percaktueshme nga kontrata dhe kjo Konvente pa patur nevoje per ndonje kerkese ose plotesim te ndonje formaliteti nga ana e shitesit. Seksioni II. Marrja ne dorezim Neni 60 Detyrimi i bleresit per marrjen ne dorezim konsiston: (a) ne kryerjen e te gjitha veprimeve te cilat mund te priten ne menyre te arsyeshme prej tij me qellim qe te mundesojne shitesin te beje dorezimin; dhe (b) ne marrjen ne dorezim te mallrave Seksioni III. Demshperblime per shkeljen e kontrates nga bleresi Neni 61 (1) Ne qofte se bleresi nuk permbush ndonje prej detyrimeve te tij sipas kontartes ose kesaj Konvente, shitesi mund: (a) te ushtroje te drejtat e parashikuara ne nenet 62 deri 65 (b) te kerkoje zhdemtim sic parashikohet ne nenet 74 deri 77 (2) Shitesi nuk privohet nga asnje e drejte qe mund te kete per te kerkuar zhdemtim nepermjet ushtrimit te se drejtes se tij per demshperblime te tjera (3) Asnje periudhe falje nuk mund t’i jepet bleresit nga gjykata ose gjykata e arbitrazhit kur shitesi kerkon demshperblim per shkeljen e kontrates Neni 62 Shitesi mund t’i kerkoje bleresit te paguaje cmimin, te marre ne dorezim ose te permbushe detyrimet e tjera, pervec kur shitesi ka kerkuar nje demshperblim i cili eshte kontradiktor me kete kerkese.
175
Neni 63 (1) Shitesi mund te caktoje nje periudhe kohe shtese me kohezgjatje te arsyeshme per permbushjen nga bleresi te detyrimit te tij (2) Pervec kur shitesi ka marre njoftim nga bleresi se ai nuk do ta permbushe detyrimin brenda periudhes se caktuar, shitesi, gjate kesaj periudhe, nuk mund t’i kerkoje ndonje demshperblim per shkelje te kontrates. Megjithate, shitesi nuk privohet nga ndonje e drejte qe mund te kete per te kerkuar zhdemim per vonese ne permbushje te detyrimit. Neni 64 (1) Shitesi mund te deklaroje kontraten te pavlefshme: (a) ne qofte se mospermbushja nga bleresi e cdo detyrimi te tij sipas kontrates ose kesaj Konvente perben nje shkelje thelbesore te kontrates, ose (b) ne qofte se bleresi nuk permbush, brenda periudhes se kohes shtese te caktuar nga shitesi ne perputhje me paragrafin (1) te nenit 63, detyrimin e tij per te paguar cmimin ose per te marre ne dorezim mallrat, ose ne qofte se ai deklaron se nuk do ta kryeje ate brenda kohes se caktuar; (2) Megjithate, ne rastet kur bleresi ka paguar cmimin, shitesi e humb te drejten ta deklaroje kontraten te pavlefshme pervec kur ai vepron keshtu: (a) ne lidhje me permbushjen me vonese te detyrimit nga bleresi, para se shitesi te kete marre dijeni se permbushja eshte kryer. (b) ne lidhje me cdo shkelje tjeter te kontrates pervec permbushjes se detyrimit, brenda nje kohe te arsyeshme: (i) pasi shitesi kishte dijeni ose duhej te kishte dijeni per shkeljen; ose (ii) pas skadimit te cdo periudhe kohe shtese, te percaktuar nga shitesi ne perputhje me paragrafin (1) te nenit 63, ose pasi bleresi ka deklaruar se ai nuk do ta permbushe detyrimin e tij brenda periudhes shtese. Neni 65 (1) Ne qofte se sipas kontrates bleresi duhet te specifikoje formen, matjen ose karakteristika te tjera te mallrave dhe ai nuk i kryen keto specifikime qofte ne daten e rene dakort ose brenda nje kohe te arsyeshme pas marrjes se kerkeses nga shitesi, shitesi, pa cenuar ndonje te drejte qe ai mund te kete, mund te kryeje vete specifikimet ne perputhje me kerkesat e bleresit qe mund t’i jene bere te njohura atij. (2) Ne qofte se shitesi i bene vete specifikimet, ai duhet te informoje bleresin per hollesite e tyre dhe duhet te caktoje nje kohe te arsyeshme brenda se ciles bleresi mund te beje nje specifikim te ndryshem. Ne qofte se, pas marrjes se ketij komunikimi, bleresi nuk e ben kete brenda kohes se caktuar, specifikimi i bere nga shitesi eshte detyrues. KAPITULLI IV. KALIMI I RREZIKUT Neni 66 Humbja ose demtimi i mallrave pas kalimit te rrezikut te bleresi nuk e cliron ate nga detyrimi i tij per te paguar cmimin, pervec kur humbja ose demtimi ndodh per shkak te nje veprimi ose mosveprimi te shitesit. Neni 67 (1) Ne qofte se kontrata e shitjes perfshin transportin e mallrave dhe shitesi nuk detyrohet t’i dorezoje ato ne nje vend te vecante, rreziku kalon te bleresi kur mallrat dorezohen te transportuesi i pare per ridergimin e tyre te bleresi ne perputhje me konraten e shitijes. Ne qofte se shitesi detyrohet t’i dorezoje mallrat te nje transportues ne nje vend te vecante, rreziku nuk kalon te bleresi derisa mallrat t’i dorezohen transportuesit ne ate vend. Fakti qe shitesi autorizohet t’i mbaje dokumentet qe kontrollojne disponimin e tyre nuk ndikon tek kalimi i rrezikut. (2) Megjithate, rreziku nuk i kalon bleresit derisa mallrat te jene identifikuar qarte sipas kontrates, qofte duke i vene shenje mallrave, dokumentet e dergeses, duke njoftuar bleresin ose cdo menyre tjeter. Neni 68 Rreziku ne lidhje me mallrat e shitura ne tranzit i kalon bleresit nga koha e lidhjes se kontrates. Megjithate, nese rrethanat tregojne kete, rreziku merret persiper nga bleresi qe nga koha kur mallrat dorezohen te transportuesi i cili leshoi dokumentet qe perfaqesojne kontraten e transportit. Megjithate, ne qofte se ne kohen e lidhjes se kontrates se shitjes shitesi kishte dijeni ose duhet te kishte dijeni se mallrat kishin humbur ose ishin demtuar dhe nuk ia tregoi kete bleresit, humbja ose demtimi jane ne ngarkim te shitesit. Neni 69 (1) Ne rastet e parashikuara ne nenet 67 dhe 68, rreziku i kalon bleresit kur ai merr ne dorezim mallrat ose, ne qofte se nuk vepron keshtu ne kohen e duhur, nga koha kur mallrat vihen ne dispozicion te tij dhe ai kryen shkelje te kontrates me mosmarrjen ne dorezim te tyre. (2) Megjithate, ne qofte se bleresi detyrohet te marre ne dorezim mallrat ne nje vend tjeter nga vendi i biznesit te shitesit, rreziku kalon kur dorezimi kryhet dhe blersi ka dijeni per faktin se mallrat jane vene ne dispozicionin e tij ne ate vend. (3) Ne qofte se kontrata ka te beje me mallrat ende te paidentifikuara, mallrat konsiderohen si jo te vena ne dispozicion te bleresit deri sa ato te jene identifikuar qarte sipas kontrates. Neni 70 Ne qofte se shitesi ka kryer nje shkelje thelbesore te kontrates, nenet 67, 68 dhe 69 nuk cenojne demshperblimet e vlefshme per bleresin per shkak te shkeljes.
176
KAPITULLI V. DISPOZITA TE PERBASHKETA TE DETYRIMEVE TE SHITESIT E BLERESIT Seksioni I. Shkelje te parakohshme dhe kontrata me keste Neni 71 (1) Nje pale mund te pezulloje permbushjen e detyrimit te tij ne qofte se, pas lidhjes se kontrates, behet e qarte se pala tjeter nuk do te permbushe nje pjese thelbesore te detyrimit te tij si rezultat i: (a) nje mangesie serioze ne aftesine e tij per ta permbushur ate ose ne besueshmerine financiare, ose (b) sjelljes e tij ne pergatitjen per ta permbushur ate ose gjate përmbushjes se kontrates. (2) Ne qofte se shitesi i ka derguar mallrat para se arsyet e pershkruara ne paragrafin e mesiperm te behen te qarta, ai mund t’ja parandaloje dorezimin e mallrave bleresit edhe sikur blersi te mbaje dokumnetin qe i jep te drejte t’i marre ato. Ky paragraf i referohet vetem te drejtave per mallrat ndermjet bleresit dhe shitesit. (3) Nje pale qe pezullon permbushjen e detyrimit, qofte para ose pas dergimit te mallrave, duhet t’i njoftoje menjehere pales tjeter pezullimin dhe duhet te vazhdoje me permbushjen ne qofte se pala tjeter jep siguri te mjaftueshme per permbushjen e detyrimit te vet. Neni 72 (1) Ne qofte se para dates se permbushjes se kontrates eshte e qarte se njera nga palet do te kryeje nje shkelje thelbesore te kontrates, pala tjeter mund ta deklaroje kontraten te anuluar. (2) Nese koha e lejon, pala qe synon ta deklaroje te anuluar kontraten duhet t’i jape pales tjeter njoftim te arsyeshem me qellim qe t’i lejoje atij te jape siguri te mjaftueshme per permbushjen e tij. (3) Kerkesat e paragrafit te mesiperm nuk zbatohen ne qofte se pala tjeter ka deklaruar se ajo nuk do te permbushe detyrimin e saj. Neni 73 (1) Ne rastin e nje kontrate per dorezimin ne pjese te mallrave, nese mospermbushja e cdo detyrimi te njeres pale ne lidhje me secilen pjese perben nje shkelje thelbesore te kontrates per kete pjese, pala tjeter mund te deklaroje te anuluar kontraten ne lidhje me kete pjese. (2) Ne qofte se mospermbushja e detyrimit te njeres pale ne lidhje me secilen pjese i jep shkak pales tjeter te arrije ne konluzionin se nje shkelje thelbesore e kontrates do te ndodhe ne lidhje me pjeset e ardhshme, ajo mund ta deklaroje kontraten te anuluar per te ardhmen, me kusht qe ai ta beje kete brenda nje kohe te arsyeshme. (3) Bleresi i cili e deklaron kontraten te anuluar ne lidhje me cdo dorezim, ne te njejten kohe, e deklaron ate te anuluar ne lidhje me dorezimet e bera ose dorezimet e ardhshme ne qofte se, per shkak te ndervaresise se tyre, ato dorezime nuk mund te perdoreshin per qellimin e parashikuar nga palet ne kohen e lidhjes se kontrates. Seksioni II. Demet Neni 74 Demet per shkeljen e kontrates nga njera pale konsistojne ne nje shume te barabarte me humbjen, duke perfshire fitimin e munguar, te pesuar nga pala tjeter si pasoje e shkeljes. Deme te tilla nuk duhet te tejkalojne humbjen, te cilen pala shkelese parashikoi ose duhej te parashikonte ne kohen e lidhjes se kontrates, duke marre parasysh faktet dhe ceshtjet per te cilat ai kishte dijeni qe atehere ose duhej te kishte dijeni, si nje pasoje e mundshme e shkeljes se kontrates. Neni 75 Ne qofte se kontrata anulohet dhe ne qofte se, ne nje menyre te arsyeshme dhe brenda nje kohe te arsyeshme pas anulimit, bleresi ka blere mallra per zevendesim ose shitesi i ka rishitur ato, pala qe kerkon zhdemtimin mund te rekuperoje diferencen ndermjet cmimit te kontrates dhe cmimit te transaksionit zevendesues si dhe cdo zhdemtim tjeter qe mund te merret sipas nenit 74. Neni 76 (1) Ne qofte se kontrata anulohet dhe ka nje cmim aktual per mallrat, pala qe kerkon zhdemtim mund, ne qofte se nuk ka bere nje blerje ose rishitje sipas nenit 75, te rekuperoje diferencen ndermjet cmimit te caktuar ne kontrate dhe cmimit aktual ne kohen e anulimit si dhe cdo zhdemtim te metejshem te marre sipas nenit 74. Megjithate, ne qofte se, pala qe kerkon zhdemtim ka anuluar kontraten pas marrjes se mallrave, cmimi aktual ne kohen e marrjes se tyre ne dorezim do te aplikohet ne vend te cmimit aktual ne kohen e anulimit. (2) Per qellime te paragrafit te mesiperm, cmimi aktual eshte cmimi mbizoterues ne vendin ku duhej te behej dorezimi i mallrave ose, ne qofte se nuk ka nje cmim te tille ne ate vend, cmimi ne nje vend tjeter qe sherben si nje alternative e arsyeshme, duke kryer pagesen e duhur per diferencat ne koston e transportitmit te mallrave. Neni 77 Pala qe bazohet ne shkeljen e kontrates duhet te marre masa te tilla qe te jene te arsyeshme me rrethanat per te zvogeluar humbjen, duke perfshire fitimin e munguar, qe rezulton nga shkelja e kontrates. Ne qofte se ajo nuk i merr keto masa, pala ne shkelje mund te kerkoje nje ulje te zhdemtimit ne shumen me te cilen humbja duhet te ishte zvogeluar. Seksioni III. Interesi Neni 78
177
Ne qofte se pala nuk paguan cmimin ose ndonje shume tjeter te prapambetur, pala tjeter ka te drejten e interesit mbi te, pa cenuar ndonje kerkese per zhdemtim qe mund te marre sipas nenit 74. Seksioni IV. Perjashtimi Neni 79 (1) Njera pale nuk eshte pergjegjese per mospermbushjen e cdonje prej detyrimeve te saj ne qofte se provon se mospermbushja i detyrohej nje pengese jashte kontrollit te saj dhe se nuk mund te pritej ne menyre te arsyeshme qe te merrte parasysh pengesen ne kohen e lidhjes se kontrates ose te shmangte ose kapercente ate apo pasojat e saj. (2) Ne qofte se mospermbushja e pales i detyrohet mospermbushjes se nje personi te trete te cilin ajo e ka angazhuar per te permbushur teresisht ose pjeserisht kontraten, ajo pale perjashtohet nga pergjegjesia vetem ne qofte se: (a) ajo perjashtohet sipas paragrafit te mesiperm; dhe (b) personi i angazhuar prej saj do te perjashtohej ne qofte se dispozitat e ketij paragrafi do te zbatoheshin ndaj tij. (3) Perjashtimi i parashikuar ne kete nen ka efekt per periudhen gjate te ciles ekzistonte pengesa. (4) Pala e cila nuk permbush detyrimin duhet te njoftoje palen tjeter per pengesen dhe efektet e saj mbi aftesine e saj per t’a permbushur. Ne qofte se njoftimi nuk merret nga pala tjeter brenda nje kohe te arsyeshme, pasi pala e cila nuk permbush detyrimin kishte dijeni ose duhej te kishte dijeni per pengesen, ajo eshte pergjegjese per demet qe rezultojne nga mosmarrja e njoftimit. (5) Asgje ne kete nen nuk pengon asnjeren pale nga ushtrimi i cdo te drejte krahas asaj te kerkimit te zhdemtimit sipas kesaj Konvente. Neni 80 Nje pale nuk mund te bazohet ne mospermbushjen e pales tjeter, per sa kjo mospermbushje shkaktohet nga veprimi ose mosveprimi i pales se pare. Seksioni V. Efektet e anulimit Neni 81 (1) Anulimi i kontrates liron te dy palet nga detyrimet e tyre ne perputhje me te, ne vartesi te cdo demi qe mund te jete i detyrueshem. Anulimi nuk ndikon asnje dispozite te kontrates per zgjidhen e mosmarreveshjeve ose ndonje dispozite tjeter te kontrates qe rregullon te drejtat dhe detyrimet e paleve qe rrjedhin nga anulimi i kontrates. (2) Nje pale e cila ka permbushur kontraten teresisht ose pjeserisht mund te kerkoje nga pala tjeter kthimin e cdogjeje qe pala e pare i ka dhene ose paguar sipas kontrates. Ne qofte se te dyja palet jane te detyruara ta bejne kthimin, ato duhet ta bejne ate ne te njetjen kohe. Neni 82 (1) Bleresi humb te drejten te deklaroje kontraten te anuluar ose t’i kerkoje shitesit te dorezoje mallrat zevendesuese ne qofte se eshte e pamundur per ate te beje kthimin e mallrave kryesisht ne kushtet ne te cilat ai i mori ato. (2) Paragrafi i mesiperm nuk zbatohet: (a) ne qofte se pamundesia e kthimit te mallrave ose kthimit te mallrave kryesisht ne kushte ne te cilat bleresi i mori ato, nuk i detyrohet veprimit ose mosveprimit te tij; (b) ne qofte se mallrat ose pjese te mallrave kane humbur ose jane demtuar si rezultat i ekzaminit te parashikiuar ne nenin 38; ose (c) ne qofte se mallrat ose pjese e tyre jane shitur gjate rrjedhes normale te biznesit ose jane konsumuar ose transformuar nga bleresi gjate perdorimit normal para se ai te zbulonte ose duhej te kishte zbuluar mungesen e perputhshmerise. Neni 83 Bleresi i cili ka humbur te drejten te deklaroje te anuluar kontraten ose t’i kerkoje shitesit te dorezoje mallrat zevendesuese ne perputhje me nenin 82 ruan te drejten e te gjitha demshperblimeve sipas kontrates dhe kesaj Konvente. Neni 84 (1) Ne qofte se shitesi detyrohet te ripaguaje cmimin, ai gjithashtu duhet te paguaje interesat mbi te nga data ne te cilen u pagua cmimi. (2) Bleresi duhet t’i jape llogari shitesit per te gjitha perfitimet te cilat kane rrjedhur nga mallrat ose pjese te tyre: (a) ne qofte se ai duhet te ktheje mallrat ose pjese te tyre; ose (b) ne qofte se nuk eshte e mundur per te kthimi i te gjithe ose te nje pjese te mallrave ose kthimi i te gjithe ose te nje pjese te mallrave kryesisht ne kushte ne te cilat ai i mori, por ai megjithate e ka deklaruar te anuluar kontraten ose i ka kerkuar shitesit te dorezoje mallrat zevendesuse. SeksioniVI. Ruajtja e mallrave Neni 85 Ne qofte se bleresi eshte me vonese ne marrjen e mallrave ne dorezim ose, kur pagimi i cmimit dhe dorezimi i mallrave duhet te behet ne te njetjen kohe, ne qofte se ai nuk paguan cmimin, dhe shitesi eshte si ne zoterim te mallrave dhe ne gjendje te kotrolloje disponimin e tyre, shitesi duhet te marre ato masa qe jane te arsyeshme me rrethanat per t’i ruajtur ato. Ai ka te drejten t’i ruaje ato derisa te gjitha shpenzimet t’i jene rimbursuar nga bleresi. Neni 86
178
(1) Ne qofte se bleresi i ka marre mallrat dhe synon te ushtroje cdo te drejte sipas kontrates dhe kesaj Konvente per t’i refuzuar ato, ai duhet te marre te gjitha masat per t’i ruajtur ato aq sa te jene te arsyeshme me rrethanat. Ai ka te drejten t’i ruaje ato derisa ai te kete rimbursuar shpenzimet e tij te arsyeshme nga shitesi. (2) Ne qofte se mallrat e derguara bleresit jane vene ne dispozicion te tij ne destinacionin e tyre dhe ai ushtron te drejten per t’i refuzuar ato, ai duhet te marre zoterimin e tyre ne emer te shitesit, me kushte qe kjo te mund te behet pa paguar cmimin dhe shqetesime te paarsyeshme ose shprenzime te paarsyeshme. Kjo dispozite nuk zbatohet ne qofte se shitesi ose nje person i autorizuar per te marre ne ngarkim mallrat ne emer te tij eshte i pranishem ne destinacion. Ne qofte se bleresi merr ne zoterim mallrat sipas ketij paragrafi, te drejtat dhe detyrimet e tij rregullohen nga paragrafi i mesiperm. Neni 87 Pala e cila detyrohet te marre masa per ruajtjen e mallrave, mund t’i depozitoje ato ne nje magazine, te nje personi te trete, me shpenzimet e pales tjeter, me kusht qe keto shpenzime te hasura te mos jene te paarsyeshme. Neni 88 (1) Pala e cila detyrohet te ruaje mallrat ne perputhje me nenin 85 ose 86 mund t’i shese ato me cdo mjet te pershtatshem ne qofte se ka patur nje vonese te paarsyeshme nga pala tjeter ne marrjen ne zoterim te mallrave ose ne kthimin e tyre ose ne pagimin e cmimit apo kostos se ruajtjes, me kusht qe pales tjeter t’i jete dhene nje njoftim i arsyeshem i qellimit per shitjen e tyre. (2) Ne qofte se mallrat jane subjekt i demtimit te shpejte ose ruajtja e tyre do te perfshinte shpenzime te paarsyeshme, pala e cila detyrohet te ruaje mallrat ne perputhje me nenin 85 dhe 86 duhet te marre masa te arsyeshme per t’i shitur ato. Kur te jete e mundshme ai duhet te njoftoje palen tjeter per qellimin e tij per t’i shitur ato. (3) Pala qe shet mallrat ka te drejten te mbaje nga te ardhurat e shitjes nje shume te barabarte me shpenzimet e arsyeshme per ruajtjen e mallrave dhe shitjen e tyre. Ajo duhet t’i jape llogari pales tjeter per diferencen. Pjesa IV. Dispozita perfundimtare Neni 89 Sekretari i Pergjithshem i Kombeve te Bashkuara ketu caktohet si depozitari i kesaj Konvente. Neni 90 Kjo Konvente nuk mbizoteron mbi ndonje marreveshje nderkombetare e cila ka qene ose mund te jete lidhur dhe permban dizpozita qe kane te bejne me ceshtjet e rregulluara nga kjo Konvente, me kusht qe palet te kene vendin e tyre te biznesit ne Shtetet pale, per kete marreveshje. Neni 91 (1) Kjo Konvente eshte e hapur per nenshkrim ne perfundim te takimit te Konferences se Kombeve te Bashkuara mbi Kontratat per Shitjen Nderkombetare te Mallrave dhe do te qendroje e hapur per nenshkrim nga te gjithe shtetet ne Seline e Kombeve te Bashkuara, New York deri me 30 Shtator 1981. (2) Kjo Konvente eshte subjekt i ratifikimit, pranimit ose miratimi nga shetete nenshkruese. (3) Kjo Konvente eshte e hapur per aderim nga te gjitha Shtetet te cilat nuk jane Shtete nenshkruese qe nga data e hapjes per nenshkrim. 4) Instrumentet e ratifikimit, pranimit, miratimit dhe aderimit i depozitohen Sekretarit te Pergjithshem te Kombeve te Bashkuara. Neni 92 (1) Nje Shtet Kontraktues mund te deklaroje ne kohen e nenshkrimit, ratifikimit, miratimit ose aderimit se nuk do te jete i detyruar nga Pjesa II e kesaj Konvente ose Pjesa III e kesaj Konvente. (2) Nje Shtet Kontraktues i cili ben nje deklarim ne perputhje me paragrafin e mesiperm ne lidhje me Pjesen e II ose Pjesen e III te kesaj Konvente nuk do te konsiderohet si Shtet Kontraktues sipas paragrafit (1) te nenit (1) te kesaj Konvente ne lidhje me ceshtjet e rregulluara nga Pjesa per te cilen zbatohet deklarimi. Neni 93 (1) Ne qofte se nje Shtet Kontraktues ka dy ose me shume njesi territoriale ne te cilat ne perputhje me kushtetuten e saj, zbatohen sisteme ligjore te ndryshme ne lidhje me ceshtjet qe trajton kjo Konvente, ai, ne kohen e nenshkrimit, ratifikimit, pranimit, miratimit ose aderimit, mund te deklaroje se kjo Konvente shtrihet ne te gjithe njesite e saj territoriale ose vetem tek nje ose me shume prej tyre, dhe mund te ndryshoje deklarimin e tij duke paraqitur nje deklarim tjeter ne cdo kohe. (2) Keto deklarime duhet t’i njoftohen te autorizuarit dhe duhet te tregojne shprehimisht njesite territoriale ne te cilat shtrihet Konventa. (3) Ne qofte se, per shkak te deklarimit sipas ketij neni, kjo Konvente shtrihet tek nje ose me shume prej tyre por jo ne te gjitha njesite territoriale te Shtetit Kontraktues, dhe ne qofte se vendi i biznesit i nje pale ndodhet ne ate Shtet, ky vend biznesi per qellimet e kesaj Konvente, konsderohet se nuk eshte ne nje Shtet Kontraktues, pervec kur eshte nje njesi territoriale ne te cilen shtrihet Konventa. 4) Ne qofte se nje Shtet Kontraktues nuk ben deklarime sipas paragrafit (1) te ketij neni, Konventa shtrihet ne te gjitha njesite territoriale te atij Shteti. Neni 94
179
(1) Dy ose me shume Shtete Kontraktuese te cilat kane rregulla ligjore te njejta ose te peraferta per ceshtjet e rregulluara nga kjo Konvente, ne cdo kohe mund te deklarojne se Konventa nuk zbatohet per kontratat e shitjes ose formimin e tyre kur palet kane vendin e tyre te biznesit ne ato Shtete. Keto deklarime mund te behen bashkerisht ose me deklarime reciproke te njeanshme. (2) Nje Shtet Kontraktues i cili ka rregulla ligjore te njejta ose te peraferta per ceshtjet e rregulluara nga kjo Konvente, ashtu si nje apo shume Shtete jo-Kontraktuese, mund te deklaroje ne cdo kohe se Konventa nuk zbatohet per kontratat e shitjes ose formimin e tyre kur palet kane vendin e tyre te biznesit ne ato Shtete. (3) Ne qofte se nje Shtet, i cili eshte objekti i nje deklarimi sipas paragrafit te mesiperm, behet me pas Shtet Kontraktues, deklarimi i bere do te kete efektin e nje deklarimi te bere sipas paragrafit (1), qe nga data ne te cilen Konventa hyn ne fuqi ne lidhje me Shtetin e ri Kontraktues, me kusht qe Shteti i ri Kontraktues t’i bashkohet ketij deklarimi ose ben nje deklarim reciprok te njeanshem. Neni 95 Cdo Shtet mund te deklaroje ne kohen e depozitimit te instrumentit te tij te ratifikimit, pranimit, miratimit ose aderimit se nuk do te jete i detyruar sipas nenparagrafit (1) (b) te nenit 1 te kesaj Konvente. Neni 96 Nje Shtet Kontraktues, legjislacioni i te cilit kerkon qe kontratat e shitjes te lidhen ose te evidentohen me shkrim, mund te beje ne cdo kohe nje deklarim ne perputhje me nenin 12, se cdo dispozite e nenit 11, nenit 29 ose Pjeses se II te kesaj Konvente, qe lejon nje kontrate shitje ose ndryshimin ose perfundimin e saj me marreveshje apo cdo oferte, pranim, ose tregues tjeter te qellimit te bere ne cdo forme tjeter krahas asaj me shkrim, nuk zbatohet kur cdo pale ka vendin e biznesit ne ate Shtet. Neni 97 (1) Deklarimet e bera sipas kesaj Konvente ne kohen e nenshkrimit jane subjekt i konfirmimit me ratifikim, pranim ose miratim. (2) Deklarimet dhe konfirmimet e deklarimeve duhet jene me shkrim dhe t’i njoftohen formalisht te autorizuarit. (3) Nje deklarim merr efekt njekohesisht me hyrjen ne fuqi te kesaj Konvente ne lidhje me Shtetin perkates. Megjithate, nje deklarim per te cilin depozitari merr njoftim formal pas hyrjes ne fuqi, merr efekt ne diten e pare te muajit pas perfundimit te gjashte muajve, pas dates se marrjes se saj nga depozitari. Deklarimet reciproke te njeanshme sipas nenit 94 marrin efekt ne diten e pare te muajit pas perfundimit te gjashte muajve, pas marrjes se deklarimit te fundit nga depozitari. (4) Cdo Shtet i cili ben nje deklarim sipas kesaj Konvente mund ta terheqe ate ne cdo kohe permes nje njoftimi formal me shkrim, adresuar te autorizuarit. Kjo terheqje merr efekt ne diten e pare te muajit pas perfundimit te gjashte muajve, pas dates se marrjes se njoftimit nga depozitari. (5) Terheqja e deklarimit e bere sipas nenit 94 ben te paefektshem, qe nga data ne te cilin terheqja merr efekt, cdo deklarim reciprok te bere nga nje Shtet tjeter sipas atij neni. Neni 98 Asnje kusht nuk lejohet perveç atyre te autorizuara shprehimisht ne kete Konvente. Neni 99 (1) Kjo Konvente hyn ne fuqi, sipas dispozitave te paragrafit 6 te ketij neni, ne diten e pare te muajit pas perfundimit te dymbedhjete muajve, pas dates se depozitimit te instrumentit te dhjete te ratifikimit, pranimit, miratimit ose aderimit, duke perfshire nje instrument i cili permban nje deklarim te bere sipas nenit 92. (2) Kur nje Shtet ratifikon, pranon, miraton ose aderon ne kete Konvente pas depozitimit te instrumentit te dhjete te ratifikimit, pranimit, miratimit ose aderimit, kjo Konvente, me perjashtim te Pjeses se perjashtuar, hyn ne fuqi ne lidhje me kete Shtet, sipas dispozitave te paragrafit (6) te ketij neni, ne diten e pare te muajit pas perfundimit te dymbedhjete muajve, pas dates se depozitimit te instrumentit te tij te ratifikimit, pranimit, miratimit ose aderimit. (3) Nje Shtet i cili ratifikon, pranon, miraton ose aderon ne kete Konvente dhe eshte pale te ndonjera ose te te dyja, Konventa ne lidhje me Ligjin Uniform mbi Formimin e Kontratave per Shitjen Nderkombetare te Mallrave bere ne Hage me 1 Korrik 1964 (Konventa e Formimit ne Hage te vitit 1964) dhe Konventa ne lidhje me Ligjin Uniform mbi Shitjen Nderkombetare te Mallrave bere ne Hage me 1 Korrik 1964 (Konventa e Shitjeve ne Hage te vitit 1964) do te denoncoje ne te njetjen kohe, sipas rastit, cdonjeren ose te dyja, Konventen e Shitjeve ne Hages te 1964-es dhe Konventen e Formimit ne Hage te 1964-es duke njoftuar Qeverine e Hollandes per kete efekt. (4) Nje Shtet pale ne Konventen e Shitjeve ne Hage te 1964-es e cila ratifikon, pranon, miraton ose aderon ne kete Konvente dhe deklaron ose ka deklaruar sipas nenit 92 se nuk do te jete e detyruar nga Pjesa II e kesaj Konvente, do te denoncoje ne kohen e ratifikimit, pranimit, miratimit ose aderimit Konventen e Shitjeve ne Hage te 1964-es duke njoftuar Qeverine e Hollandes per kete efekt. (5) Nje Shtet pale ne Konventen e Formimit ne Hage te 1964-es e cila ratifikon, pranon, miraton ose aderon ne kete Konvente dhe deklaron ose ka deklaruar sipas nenit 92 se nuk do te jete e detyruar nga Pjesa III e kesaj Konvente, do te denoncoje ne kohen e ratifikimit, pranimit, miratimit ose aderimit Konventen e Formimit ne Hage te 1964-es duke njoftuar Qeverine e Hollandes per kete efekt. (6) Per qellime te ketij neni, ratifikimi, pranimi, miratimi ose aderimi ne lidhje me kete Konvente nga Shtetet pale te Konventes se Formimit ne Hage te 1964-es ose te Konventes se Shitjeve ne Hage te 1964-es nuk do te jete efektive deri sa keto denoncime te behen vete efektive, sic mund te kerkohen nga ana e atyre Shteteve ne lidhje me keto dy Konventat e fundit. Depozitari i kesaj Konvente do te konsultohet me Qeverine e Hollandes, si depozitari i Konventave te 1964-es, per te siguruar koordinimin e nevojshem per kete ceshtje. Neni 100
180
(1) Kjo Konvente zbatohet per hartimin e kontratave vetem kur propozimi per lidhjen e kontrates eshte bere ose pas dates kur kjo Konvente hyn ne fuqi ne lidhje me Shtetet Kontraktuese te permendura ne nenparagrafin (1) (a) ose me Shtetet Kontraktuese referuar ne nenparagrafin (1) (b) te nenit 1. (2) Kjo Konvente zbatohet vetem per kontratat e lidhura ose pas dates kur kjo Konvente hyn ne fuqi ne lidhje me Shtetet Kontraktuese referuar ne nenparagrafin (1) (a) ose Shtetet Kontraktuese referuar ne nenparagrafin (1) (b) te nenit 1. Neni 101 (1) Nje shtet Kontraktues mund te denoncoje kete Konvente, ose Pjesen II ose Pjesen III te kesaj Konvente, nepermjet nje njoftimi formal me shkrim drejtuar te autorizuarit. (2) Denoncimi merr efekt ne diten e pare te muajit pas perfundimit te afatit prej dymbedhjete muajsh, pas marrjes se njoftimit nga depozitari. Kur ne njoftim specifikohet nje periudhe me e gjate per denoncimin qe te marre efeket, denoncimi merr efeket me perfundimin e kesaj periudhe me te gjate pas marrjes se njoftimit nga depozitari. Bërë në Vjenë, 11 prill, 1980, në një kopje të vetme, tekstet e të cilës në gjuhën arabe, kineze, angleze, frënge, rusë dhe spanjolle janë njëlloj autentikë. Si dëshmi të kësaj, të plotfuqishmit e poshtëshënuar, duke qenë rregullisht të autorizuar nga Qeveritë e tyre përkatëse, kanë nënshkruar këtë Konventë. II. Shënim Shpjegues i Sekretariatit UNICITRAL mbi Konventën e Kombeve të Bashkuara mbi Kontratat për Shitjen Ndërkombëtare të Mallrave Hyrje
1. Konventa e Kombeve të Bashkuara mbi Kontratat për Shitjen Ndërkombëtare të Mallrave përmban një tekst të njësuar të së drejtës së shitjes ndërkombëtare të mallrave. Konventa u përgatit nga Komisioni i Kombeve të Bashkuara për të Drejtën Ndërkombëtare Tregtare (UNCITRAL) dhe të miratuar nga një konferencë diplomatike më 11 prill 1980.
2. Përgatitja e një ligji të njësuar për shitjen ndërkombëtare të mallrave filloi në vitin 1930 në Institutin Ndërkombëtar për Unifikimin e së Drejtës Private (UNIDROIT) në Romë. Pas një ndërprerjeje të gjatë në punë si rezultat i Luftës së Dytë Botërore, projekti iu paraqit një konference diplomatike në Hagë në vitin 1964, që miratoi dy konventa, një për shitjen ndërkombëtare të mallrave dhe tjetrën për hartimin e kontratave për shitjen ndërkombëtare të mallrave.
3. Pothuajse menjëherë pas miratimit të dy konventave, pati kritikë të gjerë në lidhje me dispozitat e tyre që reflektonin kryesisht traditat ligjore dhe realitetet ekonomike të Europës Perëndimore Kontinentale, që ishte rajoni që kishte kontribuar në mënyrë më aktive në përgatitjen e tyre. Për pasojë, një nga detyrat e para të ndërmarra nga UNICITRAL-i me organizimin e tij në vitin 1968 ishte t’u kërkonte Shteteve nëse ata donin të vazhdonin të mbështesnin këto konventa dhe arsyetimin për qëndrimet e tyre. Në dritën e përgjigjeve të marra, UNICITRAL-i vendosi të studionte të dy konventat për të përcaktuar cilat modifikime mund t’i bënte ato më të pranueshëm nga vendet me sisteme ligjore, sociale dhe ekonomike të ndryshme. Rezultati i këtij studimi ishte miratimi nga konferenca diplomatike e Konventës së Kombeve të Bashkuara mbi Kontratat për Shitjen Ndërkombëtare të Mallrave, që përmbledh lëndën e të dy ish-konventave të mëparshme.
4. Suksesi i UNICITRAL-it në përgatitjen e një Konvente me pranueshmëri më të gjerë provohet nga fakti që të njëmbëdhjetë Shtetet fillestarë për të cilët Konventa hyri në fuqi më 1 janar 1988 përfshinte Shtetet nga çdo rajon gjeografik, çdo fazë zhvillimi ekonomik dhe çdo sistem kryesor ligjor, social dhe ekonomik. Të njëmbëdhjetë Shtetet fillestarë ishin: Argjentina, Kina, Egjipti, Franca, Hungaria, Italia, Lesoto, Siria, Shtetet e Bashkuara, Jugosllavia dhe Zambia.
5. Që nga 31 janari 1988, katër Shtete të tjerë, Austria, Finlanda, Meksiko dhe Suedia ishin bërë palë në Konventë. 6. Konventa është e ndarë në katër pjesë. Pjesa e Parë trajton objektin e zbatimit të Konventës dhe dispozita të
përgjithshme. Pjesa e Dytë përmban rregullat që rregullojnë hartimin e kontratave ... (e palexueshme) ... trajton të drejtat dhe detyrimet thelbësore të blerësit dhe shitësit që rrjedhin nga kontrata. Pjesa e Katërt përmban dispozita përfundimtare të Konventës në lidhje me çështjet se si dhe kur hyn në fuqi, rezervat dhe deklarimet që lejohen dhe zbatimin e Konventës për shitjen ndërkombëtare nëse të dy Shtetet përkatës kanë ligj të njëjtë ose të ngjashëm mbi objektin.
Pjesa e Parë Objekti dhe dispozita të përgjithshme A. Objekti
7. Nenet mbi objektin e zbatimit tregojnë se çfarë është brenda mbulimit të Konventës dhe çfarë mbetet jashtë saj. Dispozitat mbi përfshirjen janë më të rëndësishmet. Konventa zbatohet për kontratat mbi shitjen e mallrave ndërmjet palëve vendi i punës i të cilave është në Shtete të ndryshme dhe të dy ata Shtete janë Palë Kontraktuese ose rregullat e së drejtës private ndërkombëtare çojnë tek e drejta e një Shteti Kontraktues. Disa Shtete kanë shfrytëzuar autorizimin e Nenit 95 për të deklaruar që ata do të zbatonin Konventën vetëm në situatën e parë dhe jo në të dytën, Ndërsa Konventa po miratohet në një masë më të gjerë, rëndësia praktike e një deklarate të tillë do të zvogëlohet.
8. Dispozitat e fundit bëjnë dy kufizime shtesë mbi objektin territorial të zbatimit që do të jenë të rëndësishëm për pak Shtete. Njëra zbatohet vetëm nëse një Shtet është palë e një marrëveshjeje tjetër ndërkombëtare që përmban dispozita në lidhje me çështjet që rregullohen nga kjo Konventë; tjetra i lejon Shtetet që kanë ligj të njëjtë ose të ngjashëm të brendshëm për shitjet të deklarojnë që Konventa nuk zbatohet ndërmjet tyre.
9. Kontratat e shitjes dallohen nga kontratat për shërbimet në dy aspekte nga Neni 3. Një kontratë për furnizimin e mallrave që prodhohen ose krijohen konsiderohet të jetë një shitje, përveç kur pala që porosit mallrat merr përsipër të
181
sigurojë një pjesë thelbësore të materialeve të nevojshme për prodhimin ose krijimin e tyre. Nëse pjesa më e madhe e detyrimeve të palës që bën furnizimin me mallra konsiston në dhënien e punës ose shërbimeve të tjera, Konventa nuk zbatohet.
10. Konventa përmban një listë të tipeve të shitjeve që përjashtohen nga Konventa, qoftë për shkak të qëllimit të shitjes (mallrat e blera për përdorim personal, familjar ose shtëpiak), natyrës së shitjes (shitje me ankand, me ekzekutim ose ndryshe ligjërisht) ose natyrës së mallrave (aksionet, pjesët, letrat me vlerë të investuara, instrumentet e negociueshme, paratë, anijet, mjetet e lundrimit, automjet amfib, avion, energji elektrike). Në shumë Shtete disa ose të gjitha këto shitje rregullohen nga rregullat e veçanta që reflektojnë natyrën e tyre të veçantë.
11. Shumë nene e bëjnë të qartë që lënda e Konventës është e kufizuar në hartimin e kontratës dhe të drejtat dhe detyrat e blerësit dhe shitësit që rrjedhin nga një kontratë e tillë. Veçanërisht, Konventa nuk trajton vlefshmërinë e kontratës, efektin që kontrata mund të ketë mbi pronësinë mbi mallrat e shitur ose përgjegjësinë e shitësit për vdekjen ose dëmtimin personal të shkaktuar nga mallrat një personi.
B. Autonomia e palëve 12. Parimi bazë i lirisë për lidhjen e kontratës në shijen ndërkombëtare të mallrave njihet nga dispozita që lejon palët të
përjashtojnë zbatimin e kësaj Konvente ose të devijojnë apo ndryshojnë efektin e çdo një prej dispozitave të saj. Përjashtimi ...(e palexueshme)...
C. Interpretimi i Konventës 13. Kjo Konventë për njësimin e së drejtës që rregullon shitjen ndërkombëtare të mallrave do të përmbushë më mirë qëllimin
e saj nëse interpretohet në një mënyrë konsistente në të gjitha sistemet ligjore. Kujdes i madh iu kushtua përgatitjes së saj për ta bërë atë sa më të qartë dhe të thjeshtë për t’u kuptuar sa të jetë e mundur. Megjithatë, mosmarrëveshjet do të indin në lidhje me kuptimin dhe zbatimin e saj. Nëse kjo ndodh, të gjitha palët, duke përfshirë gjykatat e brendshme dhe gjykatat e arbitrazhit, duhet të marrin parasysh karakterin e saj ndërkombëtare dhe të nxisin uniformitetin në zbatimin e saj dhe respektimin e mirëbesimit në tregtinë ndërkombëtare. Veçanërisht, nëse një element në lidhje me një çështje të caktuar të rregulluar nga kjo Konventë nuk zgjidhet shprehimisht në të, çështja duhet të zgjidhet në pajtim me parimet e përgjithshme mbi të cilat bazohet Konventa. Vetëm në mungesë të këtyre parimeve çështja duhet të zgjidhet në pajtim me ligjin e zbatueshëm në bazë të rregullave të së drejtës private ndërkombëtare.
D. Interpretimi i Kontratave; zakonet 14. Konventa përmban dispozita mbi mënyrën në të cilën interpretohen deklarimet dhe sjellja e një pale në kontekstin e
hartimit të kontratës ose të zbatimit të saj. Zakonet për të cilat bihet dakord nga palët, praktikat që ato kanë vendosur ndërmjet tyre dhe zakonet e të cilave palët i dinin ose duhej t’i dinin dhe që janë gjerësisht të njohura, dhe respektohen rregullisht nga palët në kontratën e tipit të përfshirë në tregtinë e veçantë përkatëse mund të jenë të gjitha detyruese për palët në kontratën e shitjes.
E. Forma e kontratës
15. Konventa nuk ia nënshtron kontratën e shitjes një kërkese në lidhje me formën. Veçanërisht Neni 11 parashikon që asnjë
marrëveshje me shkrim nuk është e nevojshme për lidhjen e kontratës. Megjithatë, nëse kontrata është me shkrim dhe përmban një dispozitë që çdo modifikim ose prishje me marrëveshje të jetë me shkrim, Neni 29 parashikon që kontrata nuk mund të modifikohet ose prishet ndryshe me marrëveshje. I vetmi përjashtim është që një palë mund të përjashtohet nëpërmjet sjelljes së tij nga mbrojtja e një dispozite të tillë në masën që personi tjetër është mbështetur mbi atë sjellje.
16. Me qëllim që të përmbushë nevojat e atyre Shteteve legjislacioni i të cilëve kërkon që kontratat e shitjes të përfundohen ose evidentohen me shkrim, Neni 96 u jep të drejtë atyre Shteteve të deklarojnë që as Neni 11 dhe as përjashtimi i Nenit 29 nuk zbatohet nëse një palë në kontratë kë vendin e saj të punës në atë Shtet.
Pjesa e Dytë. Hartimi i Kontratës
17. Pjesa e Dytë e Konventës trajton një numër çështjesh që lindin gjatë hartimit të kontratës ndërmjet këmbimin të një oferte dhe një pranimi. Nëse hartimi i kontratës kryhet në këtë mënyrë, kontrata përfundohet nëse pranimi i ofertës hyn në fuqi. (mungon paragraf)
18. Konventa merr një pozicion të mesëm ndërmjet doktrinës së revokueshmërisë së ofertës deri në pranimin e saj dhe parevokueshmërisë së saj të përgjithshëm për një periudhë kohe. Rregulli i përgjithshëm është që oferta mund të revokohet. Megjithatë, revokimi duhet të arrijë personin që i drejtohet oferta para se ai të ketë nisur pranimin, Gjithsesi, një ofertë nuk mund të revokohet nëse ajo tregon se është e parevokueshme, që ajo mund ta bëjë nëpërmjet caktimit të një afati të prerë për pranim ose tjetër. Për më tepër, një ofertë nuk mund të revokohet nëse ka qenë e arsyeshme për personin që i drejtohet oferta të mbështetet mbi ofertë si të parevokueshme dhe ai ka vepruar në bazë të ofertës
19. Pranimi i një oferte mund të bëhet nëpërmjet një deklarimi ose sjellje tjetër të personit që i drejtohet oferta që tregon aprovim për ofertën që i komunikohet ofertuesit. Megjithatë, në disa raste pranimi mund të konsistojë në kryerjen e një veprimi, si dërgimi i mallrave ose pagesa e çmimit. Një veprim i tillë do të ishte normalisht i efektshëm si një pranim në momentin që është kryer veprimi.
182
20. Një problem i shpeshtë në hartimin e kontratës, ndoshta veçanërisht në lidhje me kontratat e shitjes së mallrave, rrjedh nga një përgjigje ndaj një oferte që synon të jetë një pranim por përmban terma shtesë ose të ndryshëm. Sipas Konventës, nëse termat shtesë ose të ndryshëm nuk ndryshojnë materialisht termat e ofertës, përgjigja përmban një pranim, përveç kur ofertuesi pa vonesa të panevojshme i kundërshton ato terma. Nëse ai nuk i kundërshton, termat e kontratës janë termat e ofertës me modifikimet që gjenden në pranim.
21. Nëse termat shtesë ose të ndryshëm nuk ndryshojnë materialisht termat e kontratës, përgjigja përbën një kundër-ofertë që nga ana e saj duhet të pranohet në mënyrë që të përfundohet një kontratë. Termat shtesë ose të ndryshme në lidhje me, ndërmjet të tjerash, çmimin, pagesën, cilësinë dhe sasinë e mallrave, vendin dhe kohën e furnizimit, masën e përgjegjësisë së një pale ndaj tjetrës ose zgjidhja e mosmarrëveshjeve konsiderohen të ndryshojnë termat e ofertës materialisht.
Pjesa e Tretë. Shitja e mallrave A. Detyrimet e shitësit
22. Detyrimet e përgjithshme të shitësit janë të dorëzojë mallrat, të dorëzojë çdo dokument që kanë të bëjnë me to dhe të
transferojë pronësinë mbi mallrat, siç kërkohet nga kontrata dhe kjo Konventë. Konventa përmban rregulla shtesë për tu zbatuar në mungesë të marrëveshjes kontraktuale, në lidhje me kur, ku dhe si shitësi duhet të përmbushë këto detyrime.
23. Konventa përmban një sërë rregullash që zbatojnë detyrimet e shitësit në lidhje me cilësinë e mallrave. Në përgjithësi, shitësi duhet të dorëzojë mallrat që kanë sasinë, cilësinë dhe përshkrimin e kërkuar nga kontrata dhe që gjenden ose janë paketuar në mënyrën e kërkuar nga kontrata. Një komplet rregullash të rëndësisë së veçantë në shitjet ndërkombëtare të mallrave përfshin detyrimin e shitësit për të dorëzuar mallra që janë të lira nga çdo pretendim ose e drejtë e një pale të tretë, duke përfshirë të drejtat e bazuara në pronësinë industriale dhe pronësi tjetër industriale.
24. Në lidhje më detyrimin e shitësit për cilësinë e mallrave, Konventa përmban dispozita mbi detyrimin e blerësit për të inspektuar mallrat. Ai duhet ...(mungon pjesë) ...
B. Detyrimet e blerësit
25. Në krahasim me detyrimet e shitësit, detyrimet e përgjithshme të blerësit janë më të përmbledhura dhe relativisht të thjeshta; ato janë të paguajë çmimin e mallrave dhe të pranojë furnizimin e tyre siç kërkohet nga kontrata dhe Konventa. Konventa përmban rregulla shtesë për t’u zbatuar në mungesë të marrëveshjes kontraktuale për mënyrën si caktohet çmimi dhe ku dhe kur blerësi duhet të përmbushë detyrimin të paguajë çmimin.
C. Mjetet e mbrojtjes ndaj shkeljes së kontratës 26. Mjetet e mbrojtjes së blerësit për shkeljen e kontratës nga shitësi janë parashikuar në lidhje me detyrimet e shitësit dhe
mjetet e mbrojtjes së shitësit janë parashikuar në lidhje me detyrimet e blerësit. Kjo e bën më të lehtë për të zbatuar dhe kuptuar Konventën.
27. Modeli i përgjithshëm i mjeteve të mbrojtjes është i njëjtë për të dy rastet. Nëse përmbushen të gjitha kushtet e kërkuara, pala e dëmtuar mund të kërkojë përmbushjen e detyrimeve të palës tjetër, të pretendojë zhdëmtim dhe të shfuqizojë kontratën.
28. Ndër kufizimet më të rëndësishëm mbi të drejtën e palës së dëmtuar për të pretenduar një mjet mbrojtës është koncepti i shkeljes thelbësore. Në mënyrë që një shkelje kontrate të jetë thelbësore, duhet të rezultojë në dëmtim të tillë për palën tjetër që ia bën thelbësisht të pamundur atij atë që ai mund të presë nga kontrata, përveç kur rezultati nuk ishte parashikuar nga pala që bën shkeljen dhe nuk mund të parashikohet nga një person i arsyeshëm i të njëjtit lloj në të njëjtat rrethana. Një blerës mund të kërkojë furnizimin me mallra zëvendësues vetëm nëse mallrat e sjellë nuk kanë qenë në pajtim me kontratën dhe mungesa e përputhshmërisë ka përbërë një shkelje thelbësore të kontratës. Ekzistenca e shkeljes thelbësore është një prej dy rrethanave që justifikon një deklarim të anulimit të kontratës nga pala e dëmtuar; rrethana tjetër është që, në rastin e mosfurnizimit me mallra nga shitësi ose mospagesa e çmimit ose mosmarrja në dorëzim e mallrave nga blerësi, pala që bën shkeljen nuk përmbush detyrimin në një periudhë kohe të arsyeshme të caktuar nga pala e dëmtuar.
29. Mjetet e tjera të mbrojtjes mund të kufizohen nga rrethana të veçanta. Për shembull, nëse mallrat nuk janë në pajtim me kontratën, blerësi mund t’i kërkojë shitësit të ndreqë mungesën e përputhshmërisë nëpërmjet riparimit, nëse kjo nuk është e paarsyeshme duke patur parasysh të gjitha rrethanat. Një palë nuk mund të rikuperojë dëmet që ai mund të kishte zvogëluar duke marrë masat e duhura. Një palë mund të përjashtohet nga pagesa e dëmeve në rastin e një pengese tej kontrollit të saj.
D. Kalimi i rrezikut
30. Duke caktuar momentin e saktë kur risku i humbjes ose dëmi tek mallrat kalon nga shitësi tek blerësi është i një rëndësie të madhe në kontratat për shitjen ndërkombëtare të mallrave. Palët mund t’a rregullojnë këtë çështje në kontratën e tyre nëpërmjet një dispozite të veçantë ose nëpërmjet përdorimit të një termi tregtar. Megjithatë, për rastin e shpeshtë kur kontrata nuk përmban një dispozitë të tillë, Konventa përmban një paketë të plotë rregullash.
31. Të dy rastet e veçanta të parashikuara nga Konventa ndodhin kur kontrata (mungon pjesë) ... mallrat që nuk janë të identifikuara, ato duhet të identifikohen sipas kontratës para se të konsiderohen të vendosura në dispozicion të blerësit dhe risku i humbjes së tyre mund të konsiderohet t’i ketë kaluar atij.
E. Pezullimi përmbushjes së detyrimit dhe shkelja e pritshme
32. Konventa përmban rregulla të veçanta për situatën në të cilën, para datës në të cilën bëhet i kërkueshëm përmbushja e detyrimit, bëhet e qartë që një prej palëve nuk do të përmbushë një pjesë thelbësore të detyrimeve të saj ose do të kryejë një shkelje thelbësore të kontratës. Një dallim bëhet ndërmjet atyre çështjeve në të cilat pala tjetër mund të
183
pezullojë përmbushjen e detyrimeve të saj sipas kontratës por kontrata vazhdon të ekzistojë në pritje të ngjarjeve të ardhshme dhe atyre çështjeve në të cilat ajo mund të deklarojë prishjen e kontratës.
F. Përjashtimi nga përgjegjësia për të paguar dëmet
33. Nëse një palë nuk përmbush një prej detyrimeve të saj për shkak të një pengese tej kontrollit të saj që normalisht nuk mund të pritej të merrej parasysh në momentin e përfundimit të kontratës dhe që ai nuk mund ta mënjanonte apo kapërcente, ai është i përjashtuar nga pagimi i dëmeve. Ky përjashtim mund të zbatohet edhe nëse pamundësia është për shkak të mosveprimit të një personi të tretë që ai e ka angazhuar për të përmbushur të gjithë ose një pjesë të kontratës. Megjithatë, ai i nënshtrohet çdo mjeti tjetër, duke përfshirë uljen e çmimit, nëse mallrat kanë qenë me defekt në një mënyrë të caktuar.
G. Ruajtja e mallrave 34. Konventa u cakton të dy palëve detyrimin për të ruajtur çdo mall në zotërim të tyre që i takon palës tjetër. Një detyrim i
tillë është e një rëndësie më të madhe në një shitje ndërkombëtare të mallrave ku pala tjetër është nga një vend i huaj dhe nuk mund të ketë agjentë në vendin ku gjenden mallrat. Në rrethana të caktuara, pala në zotërim të mallrave mund t’i shesë ato, ose mund t’i kërkohet që t’i shesë. Një palë që shet mallrat ka të drejtën të mbajë nga çmimi i shitjes një shumë të barabartë me shpenzimet e arsyeshme për ruajtjen e mallrave dhe shitjen e tyre dhe duhet t’i raportojë palës tjetër për shumën e mbetur.
Pjesa e Katërt. Klauzola të Fundit
35. Klauzolat e fundit përmbajnë dispozitat e zakonshme në lidhje me Sekretarin e Përgjithshëm si depozitues dhe parashikojnë që Konventa i nënshtrohet ratifikimit, pranimit ose aprovimit nga ato Shtete që e kanë nënshkruar atë më 30 shtator 1981, që është e hapur për aderim nga të gjithë Shtetet që nuk janë Shtete nënshkrues dhe që teksti është njëlloj i barasvlershëm në gjuhën arabe, kineze, angleze, frënge, ruse dhe spanjolle.
36. Konventa lejon një numër deklarimesh. Ato që kanë të bëjnë me objektin dhe kërkesën në lidhje me një kontratë me shkrim janë përmendur më sipër. Ka një deklaratë të veçantë për Shtetet që kanë sisteme të ndryshme ligjorë që rregullojnë kontratat e shitjes në pjesë të ndryshme të territorit të tyre. Së fundi, një Shtet mund të deklarojë që ai nuk do t’i nënshtrohet Pjesës II mbi hartimin e kontratës ose Pjesës III mbi të drejtat dhe detyrimet e blerësit dhe shitësit. Kjo deklaratë e fundit u përfshi si pjesë e vendimit për të kombinuar në një konventë lëndën e dy Konventave të Hagës të vitit 1964.
i Dr. Milorad TeÇi}, Spoljnotrgovinsko poslovanje, XII izmenjeno i dopunjeno izdanje, Savremena
administracija, Beograd, 1987, стр.460 iiНа пример, домашно претпријатие склучило договор со странски партнер за извоз на одредена стока, но не е сигурно дали странскиот
партнер уредно ќе му ја плати договорената цена. Тогаш од својот странски партнер бара плаќањето да го изврши со испорака на стока за која домашното претпријатие е заинтересирано, таа стока ја продава на домашниот пазар и така се обезбедува дека ќе го наплати
своето побарување по основ на стоката што ќе ја извезе. iii Пошироко кај Staki} M., Me|unarodni transport i Çpedicija, Nau~na knjiga i ViÇa skola za ekonomiju i informatiku, Beograd, 1990 iv Пошироко кај Grandov Zorka, Spoljnotrgovinsko poslovanje, Beogradska trgova~ka omladina, Beograd,
2000 v Пошироко кај Александар Николоски, Меѓународна шпедиција, Економски факултет Скопје, 2002, стр. 9-22 vi Ma|ari} Juraj, Me|unarodna Çpedicija, Sveu~iliÇte u Zagrebu, Fakultet prometnih znanosti Zagreb,
1986, стр. 2-3 vii Вељковиќ Д., Надворешнотрговски и девизен систем, авторизирани предавања, ФТУ-Охрид, 2000, стр.391
MATERIALE SHTESË PËR STUDENTË
Njohuri të përgjithshme mbi organizatat ndërkombëtare
Organizatat Ndërkombëtare janë trupa të krijuara nga dy apo më shumë shtete, me organe të përhershme, me aftësi të veprimit në emër të shteteve dhe në kuadër të kompetencave të tyre”
184
Organizatat Ndërkombëtare janë bashkësi shtetesh që kryejnë funksione politike apo administrative në
çështje të interesave të përbashkëta të shteteve.
Organizatat e Para u themeluar tek në Shek. XIX, të natyrave Teknike, Ekonomike e Shëndetësore. Ato
janë: Lidhja Telegrafike Ndërkombëtare (1865)
Lidhja Postale Ndërkombëtare (1875)
Byroja për Masa dhe Pesha (Paris 1975)
Konventa për Mbrojtjen e Pronës Industriale (Paris 885)
Unioni Ndërk. për Mbrojetjen e Pronës I.(Bernë 885)
Buroja për Mbrojtjen e Pronësisë .Letrare dhe Artistike (Bernë 888)
Departament Ndërk. Shëndetit Publik 1907 (Epidemitë: kolerës, etheve – etj.)
Elementet e Organizatave Ndërkombëtare Krijohen nga Shtetet Sovrane Krijohen me Traktat Ndërkombëtarë (pra e Drejta e Traktateve
zbatohet tek Organizatat Ndërkombëtare dhe me Traktat përcaktohen qëllimet, kompetencat, organet, raporti ndaj shteteve, mënyra e realizimit të qëllimeve: pra është Kushtetuta e Organizatës) Kanë
karakter të vazhdueshëm Janë subjekte të veçantë ndërkombëtarë Financohen nga kontributet e shteteve anëtare Elementet konstituive të Organizatave Ndërkombëtare janë :
1.Hyrja në Fuqi e Traktatit dhe
2.Themelimi i Organeve të Parashikuara
Klasifikimi i Organizatave Ndërkombëtare
Sipas Rrethit të Anëtarëve - organizata ndahen ne a) globale (universale) dhe b) regjionale
Sipas Funksioneve - të mdahen ne
a) të përgjithshme dhe
b) të specializuara
Sipas Kohëzgjatjes - a) të përhershme dhe
b) të përkohshme
Sipas Anëtarësisë - a) ndërqeveritare dhe
b) jo-Qeveritare
Sipas Shkallës së Autorizimeve -
a) politikë formuese, b) operative dhe
c) mbishtetërore
Lidhja e Kombeve Lidhja e Kombeve është Organizata e Parë Mbishtetërore dhe Ndërkombëtare, me qëllim të
ruatjes së paqes dhe sigurisë në Botë. Kjo organizatë u themelua me propozimin e Presidentit të SHBA-së
185
prej 14 pikash më 8 Janar 1918 (Woodroë Ëilson). Katër të mëdhenjtë në Konferencën e Paqes në Paris
ishin;
Presidentin Woodrow Wilson, USA,
Kryeministrin David Lloyd George të Britanisë së Madhe,
Kryeministrin e Francës Georges Clemenceau
Kryeministrin e Italisë Vittorio Orlando
Në Paris më 1919 u mbajt Konferenca e Paqes.Gjermania dhe Rusia nuk u ftuan në këtë konferencë. Për
gjashtë muaj Parisi në fakt ishte qendra e “Qeverisë Botërore”, ku paqebërësit shpërbënë perandori të dështuara dhe krijuan shtete të reja. Rezultate më të rëndësishme përfshinë:
1) 1.Traktatin e paqes që shpallte Gjermaninë fajtore, zvoglonte ushtrinë e saj, dhe ju kërkua të paguante fituesve të gjitha dëmet e luftës. E njohur si “Klauzola e Fajtorit të Luftës” e përfshirë
në traktatin e Versajës (Versailles).
2) 2.U shpërbë Perandoria Austro-Hungareze dhe u krijuan shtetet e reja, si dhe 3) 3.U krijua Lidhja e Kombeve.
4) Konferenca e Paqes në Paris 1919, përfshiu këto traktate: Traktati i Versajës, 28 Qershor 1919,
Traktati i Sen-Zhermenit, 10 Shtator 1919
Traktati i Nejit (Neuilly), 27 Nëntor 1919
Traktati i Trianonit (Trianon), 4 Qershor 1920
Traktati i Servit (Sèvres), 10 Gusht 1920;
Organet e Lidhjes së Kombeve ishin:
Asambleja Këshilli i Lidhjes
Sekretariati Gjykata Permanente e Drejtësisë Ndërkombëtare (organ autonom i Lidhjes)
Asambleja - Kishte kompetenca të përgjithshme. Përbëhej nga 3 përfaqësues nga secili shtet,dhe secili shtet kishte një votë. Mbante mbledhje të rregullta (çdo shtator) dhe të
jashtëzakonshme varësisht nga nevoja.Poashtu kishte kompetenca të përziera me Këshillin.
Këshilli i Lidhjes -Këshilli i Lidhjes kishte 4 anëtarë të përhershëm (Britania e Madhe, Franca,
Italia, dhe Japonia). Më vonë u shtuan edhe Gjermani adhe BRSS. Për vendimmarrje,shtetet anëtare synonin ti merrnin vendimet në mënyrë unanime. Pse dështoj Lidhja e Kombeve ?
Statuti i Lidhjes së Kombeve (unanimiteti – përdorimi i vetos)
Përzierja e Kompetencave mes Këshillit dhe Asamblesë Qasja e vet shteteve anëtare (kalimi i çështjeve në konferenca)
Nuk arriti të bëhet Organizatë Universale (për të cilin qëllim edhe ishte themeluar) Shtete të rëndësishme mbeten jasht saj
SHBA nuk e ratifikoi Statutin e Lidhjes së Kombeve (edhe pse Presidenti i SHBA kishte meritat kryesore për këtë organizatë)
BRSS ishte kryesisht jasht sajë (hyri 1934, u përjashtua në 1939 – Konflikti me Finlandën)
Gjermania po ashtu në fillim ishte jasht sajë (meqë ishte humbëse e Luftës dhe Lidhja ishte e fituesve)
Gjermania hyri në 1926 ama e lëshoi më 1933 (Hitleri erdhi në pushtet dhe donte shkatrrimin e sistemit të Versajës).
Organizata e Kombeve të Bashkuara – OKB
Idetë e Para për themelimin e një organizate të tillë i dhanë Presidenti i SHBA-së Franklin D. Roosevelt si dhe Kryeministri i Britanisë së Madhe dhe Irlandës Veriore, Winston Churchill në “Karta e Atlantikut”,
186
më14 Gusht 1941, e cila parashihte përcaktimin e disa vlerave të përbashkëta për themelimin e paqes në
Botë.
Origjina e OKB-së rrjedhë nga këto deklarata e konferenca:
Deklarata e Kombeve të Bashkuara (01.01.1942) (26 vendet që ishin në luftë kundër vendeve të Boshtit, kishin lidhur kualicion “Mbi parimet e Kartës së Atlantikut”). Më vonë Deklaratës iu
bashkuan edhe 21 vende tjera. Konferencat e Moskës, Teheranit, Dumbarton Oaks, dhe të Jaltës (mes 43 – shkurt 45, kjo e
fundit) - Bashkimi Sovjetik, Britania e Madhe, SHBA, Kina proklamonin krijimin e një organizate
universale për ruatjen e paqes në botë (Roosevelti. Stalini, Churchilli). Konferenca e Kombeve të Bashkuara e San-Franciskos (25.04.–26.06.1945)
Konference e hapur ndaj të gjitha kombeve të bashkuara (i.e. vendet që u kishin shpallë luftë vendeve të Boshtit) – (rasti i A.Saudite, Egjipti, Siria, Libani, Turqia, Argjentina, Peruja, Uruguai
dhe Paraguai)!
50 shtetet përfaqësuese të konferencës me 26 Qershor 1945 nënshkruan “Kartën e Organizatës së Kombeve të Bashkuara” e cila hyri në fuqi më 24 tetor 1945.
Qëllimet e OKB-së janë:
Të ruhet paqja dhe siguria ndërkombëtare;
Të zhvillohen marrëdhëniet miqësore ndërmjet kombeve, duke respektuar parimin e barazisë dhe të vetvendosjes, duke marrë të gjitha masat për të forcuar paqen në botë;
Të realizohet bashkëpunimi ndërkombëtarë për zgjidhjen e problemeve ndërkombëtare (ekonomike, shoqërore, intelektual, humanitar etj.),
Kombet e Bashkuara të jenë qendra për harmonizimin e përpjekjeve për arritjen këtyre qëllimeve.
Parimet e OKB-së janë : Barazia Sovrane;
Zgjidhja paqësore e Mosmarrëveshjeve Ndërkombëtare; Ndalimi i Përdorimit të, apo kërcënimit me Forcë;
Ndalimi i ndërhyrjes në Punët e Brendshme të shteteve; dhe
Parimet tjera: (bashkëpunimi, barazia dhe vetvendosja, bona fide/mirëbesimi)
Organet e OKB-së janë : Asambleja e Përgjithshme;
Këshilli i Sigurimit; Këshilli Ekonomik e Social;
Këshilli i Kujdestarisë;
Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë; Sekretariati.
Asambleja e Përgjithshme –
Eshte organi qendror i Kombeve të Bashkuara.Përbëhet nga përfaqësuesit e të gjitha shteteve
anëtare (5 përfaqësues dhe 5 nënpërfaqësues së bashku me këshilltarë dhe ekspert).Takohet në sesione të rregullta (në shtator dhe zgjatë disa muaj) dhe të Jashtzakonshme (nga Sekretari i
Përgjithshëm me kërkesën e KS apo të shumicës së anëtarëve të KB) – 15 ditë nga koha kur bëhet kërkesa.
Kompetencat e Asamblesë së Përgjithshme janë: Diskuton të gjitha çështjet në kuadër të Kartës së OKB;
Vendosë për pranimin, përjashtimin apo pezullimin e anëtarëve të rinj (me rekomandimin e KS)
187
Diskuton për të gjitha çështjet për ruatjen e paqes dhe të sigurisë ndërkombëtare;
I tërheq vërejtjen KS për situatat që rrezikojnë paqen dhe sigurinë;
Rekomandon masa për zgjidhjen paqësore të situatave që dëmtojnë marrëdhëniet miqësore midis popujve;
Pranon dhe Shqyrton raportet e KS dhe organeve tjera; Aprovon marrëveshjet e kujdestarisë për zonat jo-strat.;
Zgjedh anëtarët jo të përhershëm të KS, ECOSOC, Këshillit të Kujdestarisë; Zgjedh Gjyqtarët e GJND së bashku me KS;
Emëron Sekretarin e Përgjithshëm në bazë të Rekomandimit të KS.
Shqyrton dhe Aprovon Buxhetin e KB dhe kontributet e anëtarëve; Miraton tekstet e konventave ndërkombëtare (funksioni Legjislativ);
Funksionet në bazë të Rezolutës “United for Peace/Të bashkuar për Paqe” (337/V – nentor 1950).
Këshilli i Sigurimit - Këshilli i Sigurimit perbehet nga 15 antare nga te cilet 5 jane te perhershem(Franca, Anglia,
Rusia, Shba, Kina) 10 antare jo te perhershem asamblea e Pergjithshme i zgjedh per 2 vjet duke mbajtur parasysh kontributin e antarve per ruajtjen e paqes. Kshilli i Sigurimit ka kompetenca
ekskluzive dhe disa kompetenca tjera qe i ushtron me ndonje organ tjeter. Funksionet e Këshillit të
Sigurimit janë: 1) Mund te ftoj palet ti zgjedhin mosmarrveshjet midis antarve te KB ne menyre paqesore.
2) Mund te formuloj planet per vendosjen e nje sistemi per rregullimin e armatimit. 3) Mund te konstatoj ekzistimin e kërcënimit per paqen dhe rekomandon masat qe duhet te
ndermerren per ruajtjen dhe rivendosjen e paqes dhe sigurimit.
4) Mund te rekomandoj te vendos lidhur me masat e perkohshme qe duhen marre per te penguar keqsimin e gjendjes.
5) Mund te vendos se qfare masashe (zbatimi i sanksioneve ekonomike)per te penguar agresionin.
6) Mund te merr aksione me forca ajrore detare dhe tokesore.
7) Mund te kontrolloj dhe mbikqyre territoret nen kujdestari te cilsuara si zona strategjike 8) Mund te urdheroj permbushjen e dhunshme te vendimeve te GJND-se.
Votimi në Këshillin e Sigurimit
Çështjet Procedurale – mjaftojnë 9 vota të cilatdo shteteve (caktimi i vendit të mbledhjeve, agjendës, zgjedhja e kryetarit, pjesmarrjen e anëtarëve tjerë në
mbledhjen e KS; zgjedhjen e gjyqtarëve të GJND)
Çështjet tjera: 9 vota, përfshirë këtu 5 votat e anëtarëve të përhershëm. Anëtarët e përhershëm mund të përdorin veton!
Anëtarsia në OKB : E hapur për të gjitha vendet, që plotësojnë 4 kushtet:
Të jenë paqëdashës (peace-loving!);
t’i pranojnë detyrimet që rrjedhin nga Karta e OKB-së; Të jetë i aftë për përmbushjen e detyrimeve; dhe
Të jetë i gatshëm për përmbushjen e detyrimeve. Procedura e pranimit: Voton Asambleja e Përgjithshme me 2/3 e votave pas
Rekomandimit të Këshillit të Sigurimit. Përfundimi i Antarësisë:
Tërheqja, (rasti i Indonezisë mars 65 - shtator 66)
Përjashtimi - në rast të shkeljes së vazhdueshme të Kartës së OKB. Pezullimi - Ndalimi i ushtrimit të drejtave dhe privilegjeve të anëtarit.
188
Procedurae largimit është e njëjtë me atë të pranimit, votohet nga Asambleja e Përgjithshme me 2/3
e votave pas propozimit nga Këshilli i Sigurimit.
Këshilli ekonomik dhe social
Eshte e vetmja risi në krahasim me Lidhjen e Kombeve.Ky këshill është krijuar me qëllim të
kontriboj për për sigurimin e paqes përmes krijimit të kushteve të stabilitetit dhe
mirëqenjes,që janë të domosdoshme për mardhënjet paqësore dhe miqësore mes popujve. Përbëhet nga 54 anëtar të cilët i zgjedhë Asambleja e Përgjithshme për një afat prej tri
vitesh.Në fillim kishte 18 anëtar, pastaj u bënë 27 e tani përfundimisht janë 54. Funksionet dhe autorizimet kryesore të Këshillt ekonomik dhe social janë :
1) Pregaditë raporte,studime dhe rekomandime mbi çështje ndërkombëtare në fushën e ekonomisë,shoqërisë,kulturës etj.
2) bën rekomandime me qëllim që të sigurojë rrespektimin e të drejtave dhe lirive
themelore të njeriut. 3) mund të ftojë konferenca ndërkombëtare për çështje në kompetenca të tij dhe të
pregadisë projekt-konventa të cilat ja parashtron Asamblesë së Përgjithshme 4) mund të lidhë marrëveshje me institucione të specializuara etj.
Këshilli ekonomik dhe social mbanë rregullisht dy mbledhje në vit.
Këshilli i Kujdestarisë Funksionet e Këshillit te Kujdestarisë janë:
1) Te shqyrtoj raportet qe ja parashtron autoriteti drejtues d.m.th shteti kujdestar.
2) Te pranoj petecione dhe ti shqyrtoj ato duke u kshilluar me autoritetet e shtetit kujdestar.
3) Te beje vizita te kohepaskohshme ne territoret ne kujdestari në kohen kur merren vesh me pushtetin drejtues.
4) Te ndermarr aksione tjera ne pajtim me rregullat e marrveshjeve per kujdestarine 5) Sekretariati - Ne krye të Sekretariatit është Sekretari i Pergjithshem i Kombeve te
Bashkuara të cilin në bazë të rekomandimit te Këshillit Të Sigurimit e zgjedh
Asambleja e Përgjithshme. Sekretari i ka ndihmësit e vet të cilët i emëron vet por rregullisht nga radha e fuqive te mëdha me se sigurohet një ekuilibër i ndikimit
mes fuqive të medha. Sekretari i Përgjithshem mban përgjegjësinë për punën e përgjithshme të Sekretariatit dhe personelit të Kombeve të Bashkuara .
Ai i paraqet Asamblesë së Përgjithshme raportin vjetor mbi aktivitetet e
organizates.
Liga Arabe Liga Arabe është organizatë regjionale e krijuar për të bashkërenditur aktivitetin politik të anëtarve, për të ruajtur sovranitetin dhe pavarsinë e tyre, për të parashikuar bashkëpunimin e anëtarëve në
lemin ekonomik,juridik,social,kulturor,shendetsor etj. Liga eshte krijuar me 22 mars 1945. Antare te
Liges jane: Egjipti. Libani. Jordania, Arabia Saudite, Siria Jemeni, Libia, Sudani, Tunizia, Maroku, Kuvajti, Algjeria dhe Jemeni jugor. Idea per formimin e Liges Arabe lindi qysh pas luftes II boterore
dhe qe nxitur nga nevoja per çlirimin e popullit arab nga synimi per harmonizimin e veprimtarise se tyre politike.U paraqit mbi parimet e mosnderhyrjes ne punet e brendshme te shtetit dhe u zhvillua
ne kushte te nderlikuara.
Organet e Ligës Arabe janë :
1) Këshilli (mexhlisi). 2) Sekretariati i përgjithshëm.
189
Pakti veriatlantik – NATO
NATO është organizatë ushtarako politike që është krijuar me 4 prill 1949,është organizatë e
shteteve kapitaliste të Evropës dhe Amerikes Veriore që është krijuar në periudhen e luftës së ftohtë dhe ndarjes së ashpër në dy sisteme antagoniste për të penguar rrezikun nga agresioni
komunist siç deklaronin krijuesit ose per te penguar socializmin siç deklaronin autorët komunist. Është krijuar në Ëashington nga 10 shtete të Evropës Perëndimore. Lidhja e kësaj aleance ka qenë
si kundërpërgjigje ndaj themelimit të Paktit të Varshavës. Sot kjo organzat ka ne gjirin e saj 28
shtete antare. Organet kryesore të saj janë : 1) Këshilli i NATO-s
2) Komiteti i mbrojtjes 3) Komiteti ushtarak dhe komandat
4) Sekretari i përgjithshëm i NATO-
Paktati i Varshavës
Me 14 maj 1955, Shqipëria, Bullgaria, Çekosllovakia, Gjermania Lindore, Hungaria, Polonia,
Rumania dhe Bashkimi Sovjetik nënshkruan Paktin e Varshavës, me qëllim mbrojtjen reciproke të
palëve nënshkruese të traktatit. Pakti i Varshavës ishte një Lidhje e shteteve komuniste të Evopës, e udhëhequr nga Bashkimi i Republikave Socialiste Sovjetike, i nënshkruar më 14 maj 1955 në
Varshavë, me qëllim të miqësisë, bashkëpunimit dhe ndihmes reciproke në mes të Shqipërisë, Bullgarisë, Republikës Demokratike të Gjermanisë Polonisë, Rumanisë, Bashkimi ttë Republikave
Socialiste Sovjetike, Republikës Socialiste të Çekosllovakisë dhe Hungarisë. Pakti i obligonte anëtarët e saj për konsultime mbi çështjet e interesit të përbashkët dhe për ndihmë të
mënjëhershme ushtarake në rastë të ndonjë sulmi në Evropë mbi një apo më shumë anëtarë të
paktit. Pas kalimit të afatit prej 20 viteve, afati i paktit zgjatej automatikisht për 10 viete tjera, nëse një vitë më parë nuk është bërë tërheqja e ndonjë anëtari.Organet kryesore të paktit me qender në
Moskë ishin: Byroja e Këshillit Politik (Polibyroja) dhe Kryekomanda e Bashkuar.
INSTITUCIONET E SPECIALIZUARA Nocioni i instutucioneve të specializuara është dhënë në nenin 57 te Kartes se OKB-se .Sipas tij:
instutucionet e specializuara janë krijuar me marrveshje ndërqeveritare dhe jane pajisur me instrumente te tyre themelore me pergjegjësi të gjerë nderkombëtare në fushat ekonomike,
sociale. kulturore, arsimore ,shëndetsore dhe fusha te tjera që lidhen me Kombet e Bashkuara.
Keto institucione i dallojnë:
1) Pergjegjsia e gjerë nderkombëtare
2) Veprimtaria ne fusha te posaqme ekonomike,sociale,kulturore,arsimore,dhe shendetsore
etj. 3) Lidhja me Kombet e Bashkuara.
Aktet e instutucioneve te specializuara jane:
1) Inst. e Specializuara miratojnë projekte te konventave nderkombëtare dhe reglamente me te cilat percaktohen normat dhe rregullat e njesuara ne lemejt e
caktuar,
2) Marrëveshjet qe lidhin institucionet e Spercializuara jane te llojllojshme dhe dallohen nga qellimet qe ka secili instutucion i s.
3) Inst. e Specializuara dhe organet e tjera miratojnë rekomandime qe u drejtohen nje a me shume subjekteve qe perbejne propozimin per te nderrmarr ndonje
190
veprim ose per tu permbajtur nga ndonje veprim me te cilin krijohet nje pozicion
juridik.
Organizata Botërore e Punës (ILO) ILO eshte formuar pas luftes se parë Botrore ne kuader te liges se popujve .Pas Luftes II Botrore fiton statusin e instutucionit te OKB-se me seli ne Gjeneve. Qellimi i org. eshte qe me marrveshje
nderkombëtare të sigurojë kushte më të mira të punes dhe pozite me te mire te punëtorëve.Organi me
i larte i saj eshte konferenca e pergjithshme e cila bjen rekomandime :bashkimin e lire ne sindikata, kohzgjatja e punes dhe caktimin e meditjeve minimale mbrojtja e grave ne pune dhe pengimi i punes
se femijeve te mitur,te drejta ne pushim dhe mbrojtje shendetsore.
Organizata Botërore e Shëndetësisë (OBSH – WHO) Organizata Botërore e Shëndetësisë (angl.: World Health Organization, WHO) është organizatë e Kombeve të Bashkuara që merret me çështje të shëndetit publik. Është themeluar më 7 prill të vitit
1948, prandaj kjo ditë njihet edhe si Dita Botërore e Shëndetësisë. WHO (OBSH) është autoriteti drejtues dhe koordinues për shëndetin brenda sistemit të Kombeve të Bashkuara. Ajo është
përgjegjëse për ofrimin e lidershipit mbi cështje të shëndetit botëror duke formuluar axhendën e çështjeve të shëndetit duke përcaktuar norma dhe standarde, artikuluar opinione politikash bazuar në
evidence, ofruar ndihmë teknike vendeve dhe monitoruar e vlerësuar prirjet shëndetësore.
UNHCR Kjo është organizatë e specializuar në kuadër të OKB-së, e cila si qëllim kryesorë ka dhënjen e ndihmës,përkujdesin dhe strehimin e popullsisë të sapo dalë nga lufta. Kjo organizatë vepron në gjithë
botën,në situatat post-konfliktuoze.
CEFTA Është marrëveshje për tregëti të lirë mes shteteve të Evropës qendrore dhe Jug-lindore. Fillimisht është
themeluar në Poloni më 1992. Me kalimin e kohës, shtetet që ishin pjesë e kësaj marrëveshje në momentin e anëtarsimit në BE automatikisht dilnin nga CEFTA.Aktualisht CEFTA është nënshkruar nga
8 shtete : Kosova, Shqipëria, Serbia, Moldavia, Bosna, Maqedonia, Mali i Zi.
Institucionet e BE-së 1) Këshilli Evropian 2) Këshilli i Ministrave
3) Parlamenti Evropian 4) Këshilli i Bashkimit Evropian
5) Komisioni Evropian 6) Gjykata Evropiane e Drejtësisë
7) Struktura – Shtyllat e Bashkimit Evropian
8) Shtylla e parë - Komunitetet Evropiane 9) Shtylla e parë përbëhet nga tri Komunitetet Evropiane (Komuniteti Evropian, Komuniteti
Evropian i Qymyrit dhe Çelikut dhe Euroatomi). Në momentin e themelimit të BE-së, Komuniteti Ekonomik Evropian mori emrin Komuniteti Evropian. Një ndryshim i tillë synon të shprehë
kalimin nga një komunitet tërësisht ekonomik në një bashkim politik. Përfshirja e të trija
komuniteteve në një shtyllë të vetme nuk nënkupton ndonjë unifikim të tyre. Shtylla e parë përfaqëson juridiksionin komunitar në formën e tij më të lartë. Brenda kuadrit të Komunitetit
Evropian, institucionet komunitare mund të hartojnë normat komunitare në fushat përkatëse të veprimtarisë së tyre, të cilat zbatohen direkt mbi shtetet anëtare dhe kanë epërsi ndaj së
drejtës së brendshme. Në zemër të KE-së qëndron tregu i përbashkët me katër liritë e tij
themelore (liria e lëvizjes së personave, mallrave, shërbimeve dhe kapitalit) si dhe rregullat mbi konkurrencën.
191
10) Shtylla e dytë - Politika e Jashtme dhe e Sigurisë së Përbashkët Përpara hyrjes në fuqi të
Traktatit të Bashkimit Evropian, bashkëpunimi politik ndërmjet shteteve rregullohej nga
marrëveshjet e vitit 1970 “mbi Bashkëpunimin Politik Evropian” si dhe nga Akti i Përbashkët Evropian. Këto marrëveshje parashikonin konsultime të rregullta ndërmjet ministrave të
jashtëm dhe kontakte të vazhdueshme ndërmjet departamenteve qeveritare. Megjithatë, të gjitha vendimet merreshin me unanimitet. Përsa u përket çështjeve të sigurisë, bashkëpunimi
kufizohej vetëm në aspektet politike dhe financiarë. Megjithatë, krizat ndërkombëtare të viteve ‘90 (Lufta e Gjirit, lufta civile në ish-Jugosllavi) treguan se instrumente të tilla të politikës së
jashtme nuk ishin në gjendje t’i siguronin Bashkimit Evropian ndikimin e merituar në arenën
ndërkombëtare.Me Traktatin e Bashkimit Evropian, Kryetarët Shteteve dhe Qeverive ranë dakord të zhvillonin një politikë të jashtme dhe sigurie të përbashkët. Pjesa më e madhe e
vendimeve, në kuadër të kësaj politike, merren ende nëpërmjet bashkëpunimit të shteteve. Megjithatë, janë parashikuar një sërë mjetesh të reja si, për shembull, pozicionet e
përbashkëta, masat dhe veprimet e përbashkëta si dhe vendimet kuadër.
11) Shtylla e trete - Bashkëpunimi në fushat e Drejtësisë dhe të Punëve të Brendshme Bashkëpunimi ndërmjet autoriteteve gjyqësore dhe policore të shteteve anëtare synon t’u
ofrojë qytetarëve evropiane liri, siguri dhe drejtësi, duke parandaluar dhe luftuar bashkërisht krimin, racizmin dhe ksenofobinë. Bashkëpunimi gjyqësor ka të bëjë gjithashtu me lehtësimin
dhe përshpejtimin e bashkëpunimit në fushën e zbatimit të vendimeve penale, lehtësimin e
ekstradimit ndërmjet shteteve anëtare, vendosjen e normave penale uniforme në luftën ndaj krimit të organizuar, terrorizmit dhe trafikut të drogës. Njëlloj si në fushën e politikës e jashtme
dhe sigurisë së përbashkët, bashkëpunimi në fushën e drejtësisë dhe të punëve të brendshme zhvillohet jashtë kuadrit vendimmarrës të Komunitetit Evropian.