UNIVERSITETI “FEHMI AGANI” - GJAKOVË FAKULTETI I ... · shëndetshme. Në aspektin e formimit humanitar vepra e Dritëro Agollit është në grupin e shkrimtarëve më të preferuar.

UNIVERSITETI “FEHMI AGANI” - GJAKOVË

FAKULTETI I FILOLOGJISË

DEGA: LETËRSI SHQIPE

PUNIM DIPLOME

Ndihmesa e Dritëro Agollit në letërsinë shqipe

Kandidatja: Mentorja

Elena Karrica Dr. Rovena Vata

Gjakovë, 2019

2

UNIVERSITETI I GJAKOVES “FEHMI AGANI”

FAKULTETI I FILOLOGJISE

DEGA: LETERSI SHQIPE

PUNIM DIPLOME

Ndihmesa e Dritëro Agollit në letërsinë shqipe

Komisioni:

Kryetar____________________________

Anëtar_____________________________

Anëtar_____________________________

Kandidatja: Mentorja

Elena Karrica Dr. Rovena Vata

Gjakovë, 2019

3

DEKLARATA E KANDIDATES

Unë Elena Karrica, deklaroj se kjo temë e diplomës e titulluar: “Ndihmesa e Dritëro Agollit

në letërsinë shqipe “ është punim origjinal i imi dhe është pergaditur nga unë.

E gjith literatura për këtë punim si edhe burimet e tjera, që janë shfrytëzuar janë të renditura

në mënyrë kronologjike, me referenca dhe me citate.

Punimi është punuar duke respektuar rregulloren, duke u mbështetur në këshillat për

përgaditjen e temës së diplomës, të përcaktuara nga ana e Universitetit “Fehmi Agani”

Gjakovë.

4

FALËNDERIM:

Falënderoj thellësishtë dhe u jam mirënjohëse përjetësisht dy personave më të veçantë në

jetën time, prindërve të cilët ishin afër meje në çdo hap të jetës sime, duke më ofruar

mbështetje pa kusht emocionale dhe financiare.

Falënderim i veçantë shkon për mentoren Dr. Rovena Vata, për ndihmën profesionale dhe

këshillat e dhëna.

Së fundmi, por jo për nga rëndësia, falënderoj shoqërinë time, për këshillat dhe përkrahjen e

vazhdueshme, jam me fat që janë pjesë e jetës sime.

5

PASQYRA E LENDES:

HYRJE......................................................................................................6

1. Objekti dhe motivimi i temës......................................................6

2. Metodologjia dhe metodat e punës............................................6

3. Baza teorike e punimit.................................................................7

4. Synimi i temës.............................................................................7

KREU I

Dritëro Agolli – personaliteti i letrave shqipe......................................8

1. 1 Biografia Dritëro Agollit............................................................8

1. 2 Veprat e tij në poezi dhe në prozë.............................................10

1. 3 Lexuesi dhe kritika...................................................................14

KREU II

Krijuesi i “shenjave” të tokës...............................................................19

2. 1 Toka-pikënisje e gjithçkaje në poezinë e Agollit…………....19

2. 2 Metaforizim përmes dashurisë hiperbolike për tokën……….22

KREU III

Ndihmesa e Dritëro Agollit në prozën shqipe.....................................26

3. 1 Elementi i satirës në prozë ( Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo )

.................................................................................................................28

3. 2 Elementi i narracionit në prozë...............................................29

PERFUNDIMI........................................................................................34

BIBLIOGRAFIA....................................................................................35

6

HYRJE

1. Objekti dhe motivimi i temës

Dritëro Agolli është një emër i përveçëm, i cili në brendinë e tij, mbart një domethënie

ndriçuese, një qëndrim i palëkundshëm dhe dëshmues ndaj çështjes shqiptare, në përgjithësi

dhe sidomos ndaj çështjes së Kosovës, një ndikim i pamohueshëm në letërsinë shqipe; një

vend i nderuar në panteonin e kulturës shqiptare; janë disa nga veçantitë përcaktuese të

fizionomisë jetësore dhe krijuese të Dritëro Agollit.

2. Metodologjia dhe metodat e punës

Për të bërë të mundur realizimin e kësaj pune ne do të përdorim disa metoda, siç është

metoda biografike, e cila përmes fakteve të vërteta që ndikuan në jetën e autorit, në mënyrën

që u rrit, mënyrën sesi u shkollua dhe në mënyrën sesi emigroi jashtë atdheut ndikuan në

botëkuptimin e tij letrar dhe jetësor, metoda sociologjike dhe psikologjike, të cilat u bënë

shkas për të nxjerrë në dritë të dhënat nga rrethanat e jetës dhe mjedisit si dhe shpesh herë

këto faktorë të mjedisit ku ai jetoi, ndikuan edhe në gjendjen e tij shpirtërore. Gërshetimi i

këtyre tre metodave në gjuhën akademike, përbëjnë atë që e quajmë metodologji e kërkimit

të punës shkencore.

7

3. Baza teorike e punimit

Dritëro Agolli ka dhënë një ndihmëse të madhe në historinë e zhvillimit të letërsisë shqipe,

por përqendrimi ynë është të studimet, monografitë dhe artikujt, që kanë studiuar veprën e

gjerë të Agollit. Përmendim këtu studimet teorike të akademikes Floresha Dado, studimet që

ka bërë studiuesi dhe akademiku Shaban Sinani me studimin e tij: “Njerëzit e krisur” të

Dritëro Agollit, të shtëpisë botuese Naimi, Tiranë, 2012. Studimin Probleme letrare të

studiuesit Koço Bihiku, Naim Frashëri, Tiranë, 1979, Studimin e përgatitur nga Merxhan

Avdyli të titulluar: “Vargu agollian”, Ma, Prishtinë, 2010.

Studimet që ka bërë Robert Elsie në historinë e letërsisë shqiptare, por edhe shumë e shumë

të tjerë.

4. Synimi i temës

Dritëro Agolli duket se e ka pasur të qartë se shkrimet e tij letrare, qoftë në poezi, qoftë në

prozë, janë pikërisht të determinuara për të ngritur lart idealet e njeriut të ri, për të ngritur lart

moralin e tij, për të lartësuar frymën e tij dhe në fund, për të funksionalizuar rolin e tij

shoqëror. Ai dallohet për kontributin e tij dhe të dobishëm në letërsinë dhe kulturën

shqiptare.

Vepra e Dritëro Agollit, emri i tij, si një prej shenjave referenciale të historisë së letërsisë

shqipe të gjysmës së dytë të shekullit të 20-të, është kërcëllitur nëpër dhëmbë, është

mërmëritur e bërtitur, është vëshguar e përplasur, pa pësuar atë humbje që shpresohej dhe

madje mezi ç’pritej nga “kalorësit e çmistifikimit1.

1 Shaban Sinani, “Njerëzit e krisur” të Dritëro Agollit, Naimi, Tiranë, 2012, f. 46.

8

KREU I

Dritëro Agolli - personaliteti i letrave shqipe

1.1 Biografia e Dritëro Agollit

Dritëro Agolli2 lindi më 13 tetor 1931, në Menkulas të Rrethit të Devollit afër Korçës dhe u

nda nga jeta më 3 shkurt 2017 në Tiranë. Pasi mori mësimet e para në vendlindje, vazhdoi

gjìmnazin e Gjirokastrës një shkollë me mjaft traditë. Ai vazhdoi studimet e tij në Fakultetin

e Arteve në Shën Petersburg. Ka punuar shumë kohë gazetar në gazetën e përditshme “Zëri i

popullit” dhe për shumë vjet ka qenë Kryetar i Lidhjes së shkrimtarëve dhe artistëve të

Shqipërisë. Për tridhjetë vjet me radhë Dritëro Agolli u zgjodh deputet. Krijimtaria e tij

letrare është mjaft e pasur në gjini e lloje të ndryshme: poezi, poema, tregime, novela,

romane, drama, skenarë filmash etj. Është fitues i disa çmimeve dhe i nderimeve të tjera.

Disa prej veprave më të rëndësishme të tij janë përkthyer në Perëndim e në Lindje. Dritëro

Agolli hyri, që në fillim në letërsinë shqiptare (vitet'60) si një protagonist i saj, duke i

ndryshuar përmasën e së ardhmes. Shkrimtar i madh i një “gjuhe të vogël”, ai është po aq i

dashur prej lexuesve bashkëkombas, sa dhe në metropolet e kulturës botërore.

Siç dihet prej të gjithëve, Dritëro Agolli është një personalitet i shquar në fushën e letrave,

duke u spikatur me dhjetra vepra letrare dhe publicistike, që ka botuar në gjini e lloje të

ndryshme, duke krijuar një shkollë të tërë letrare dhe estetike në Shqipëri. Dritëro Agolli dhe

vepra e tij, ka qenë dhe mbetet pjesë e pandarë e procesit mësimor në shkollat dhe

universitetet shqiptare, sepse krijimtaria e tij letrare, që prej fillimeve të saj deri në ditët e

2 Pasho Baku: Enciklopedia universale e ilustruar. Shtëpia Botuese Bacchus, Tiranë, 2011, fq. 20

9

sotme, është bërë pjesë shpirtërore e gjithë lexuesve, nxënësve dhe studentëve të

specialiteteve të ndryshme3.

Krijimtaria e tij ka përcjellë në shkollat tona, të të gjitha niveleve, ide dhe parime morale, që

kanë të bëjnë me formimin shpirtëror të brezit të ri, si bazë për ndërtimin e një shoqërie të

shëndetshme. Në aspektin e formimit humanitar vepra e Dritëro Agollit është në grupin e

shkrimtarëve më të preferuar. Krijimtaria e tij letrare ka përcjellë në shkollat tona, të të gjitha

niveleve, ide dhe parime morale, që kanë të bëjnë me formimin shpirtëror të brezit të ri. Te

Dritëro Agolli4 ne gjejmë filozofinë e lidhjes së gjithë veprës letare me misionin dhe figurën

e tij në zhvillimet ideore dhe sociale të shoqërisë sonë mendimtar i urtë, që synon të shkojë

përtej situatave konfliktuale, që synon të ndikojë me largpamësinë zhvillimet e vendit të tij.

Dritëro Agolli ka sjellë një model të ri, thellësisht origjinal, të papërsëritshëm, të

komunikimit mediatik dhe bisedor: thjeshtësinë, shprehjen e drejtpërdrejtë, humorin e

vetvetishëm, ndaj të cilit askush nuk mund të mbetet indiferent. Kjo mënyrë e drejtpërdrejtë,

që ka në themel besnikërinë ndaj një morali të ndershëm njerëzor, është modeli më i

suksesshëm për formimin e brezave të rinj, që sidomos në realitetet e sotme, duhet të gjejnë

brenda vetes vlerat e vërteta, parimet e moralshme, mbi bazën e të cilave duhet të ndërtojnë

marrëdhëniet e gjata me shoqërinë shqiptare, por në radhë të parë edhe me vetveten.

3 Dritëro Agolli, Vepra Letrare 1, shtëpia botuese, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1980. 4 Gjuha Shqipe për të huajt dhe shqiptarët jashtë atdheut-Gjovalin Shkurtaj, Enver Hysaj.

10

1.2 Veprat e tij në poezi dhe në prozë

Dritëro Agolli u shfaq në letërsi si një autor me kërkesa të larta për poezinë. Ai synoi një

poezi më të përveçme, me më shumë individualitet. Agolli krijoi poezinë e “un-it”, përkundër

poezisë së “ne-ve”, që shkruhej “për të bashkuar masat”. Agolli krijoi një model të ri

vjershërimi në problematikë dhe në mjeshtërinë letrare, gërshetoi natyrshëm vlerat

tradicionale të poezisë me mënyra të reja të shprehjes poetike. Thjeshtësia e komunikimit,

mesazhet universale dhe shprehja e hapur e ndjeshmërisë janë shtyllat e forta ku mbështetet

poezia e tij. Në prozën e tij Agolli solli risi vetëm në strukturën narrative, por dhe në galerinë

e personazheve të veta. Ata janë sa të çuditshëm aq dhe të zakonshëm, sa tragjikë aq edhe

komikë, sa të thjeshtë aq edhe madhështorë. Studentët dhe nxënësit kanë gjetur në prozën dhe

poezinë e Dritëro Agollit dashurinë për gjuhën shqipe, intuitën e përdorimit të saj në

mundësitë e brendshme të pafund, si dhe përdorimin mjeshtëror të leksikut të hapësirave

mbarëshqiptare. Ai ka dhënë një ndihmesë të vyer për gjuhën tonë amtare, duke nxjerrë në

pah dhe duke i bërë të gjithëpërdorshme shumë e shumë fjalë e shprehje, që më parë nuk

njiheshin ose njiheshin fare pak në ligjërimin e shqipes, çka do të shpaloset përmes

kumtesave në simpoziumin shkencor kushtuar veprës së Dritëro Agollit.

Proza dhe sidomos poezia e Dritëro Agollit ka reflektuar vazhdimisht ndjesi të fuqishme të

dashurisë për vendin, për të ndershmen, për raporte njerëzore midis njerëzve, për sinqeritetin

dhe ndershmërinë e komunikimit. Vepra e Agollit, duke qenë në grupin e autorëve më të

shquar të letërsisë shqiptare, përcjell gjithnjë mesazhe njerëzore, parime të një morali dhe

marrëdhënieje të qytetëruar. Përmes një komunikimi origjinal, herë përmes humorit, herë

permes dëshpërimit njerëzor, herë përmes afirmimit të idealeve sociale, shkrimtari ynë

ndërton një marrëdhënie krejt të veçantë me shqiptarët e tij, ku mbizotëron, nga njera anë

thjeshtësia, mënyra e drejtpërdrejtë e shprehjes, nga ana tjetër filozofia e thellë njerëzore mbi

thelbin e jetës dhe të njeriut.

11

Është pikërisht kjo filozofi e brendshme, që vjen thjesht e pa bujë, që depërton në shpirtin

tonë. Kështu studentët e universiteteve tona, në mënyrë të drejtpërdrejtë, por edhe të

tërthortë, përthithin filozofinë jetësore ashtu thjesht, por thellësisht të prekshme.

Dhe ne e dimë se një autor pëlqehet, bëhet pjesë e jetës sonë shpirtërore, atëherë, kur

tërthorazi ai godet në thellësitë e ndjenjave; ne buzëqeshim, vrejtemi, mrekullohemi sepse

Agolli arrin të na pushtojë pa u ndjerë. Dritëroi nuk shtiret e nuk ka nevojë të sajojë poezi,

ajo rrjedh vetë drejt e nga zemra e tij ai shkruan për gjithçka njerëzore, për çdo motiv

popullor: për njeriun e mirë, për baballarët, për të parët tanë e për të rinjtë e sotëm, për

zemrat e bardha e shpirtrat e dashuruar, për heronjtë, për shokët e miqtë, për dashurinë

njerëzore e pastaj për Shqipërinë, për fushat e gjelbra e arat me misër, për baltën e fshatit, për

rrugët plot jetë, për lulet dhe zogjtë, e për gjithçka na rrethon e përbën jetën tonë. Këto

motive ngjizen në poema e vjersha dhe dendësohen e përqendrohen në fjalë kyçe, si:

Shqipëri, bukë, baltë, shi, gunë, raki (“S’ka shkrimtar që të mos pijë” - thotë Dritëroi),

defterkë, “Kanë ndodhur shumë gjëra, o njeri, para se të vije ti”, “Zverdh hëna në perden e

qiellit si buka e misrit”, etj.

Të lexosh poezitë e Agollit të duket se çdoherë brenda tyre gjen gjëra të reja. Në tërë

krijmtarinë e tij letrare, si në poezi ashtu edhe në prozë apo në dramë, po edhe në shkrimet

publicistike të kohës mjaft të gjatë, që ai ka punuar si gazetar, mund të shihen qartë

përkujdesja dhe puna e palodhur e D. Agollit për gjuhën. Ai është nga ata që, teorikisht dhe

praktikisht, mëton për një gjuhë letrare të njësuar, por kërkon që ajo të jetë kurdoherë e

njomë, e freskët, e re apo e përtëritur në mënyrë origjinale, e pasur e me të gjitha ngjyresat e

vlefshme popullore, e pastër por, sigurisht, jo e lëpirë . Poezia e tij nuk mund të cilësohet si

bukolike, edhe pse aq të shpeshta janë në të fjalët e termat e bujqësisë, të blegtorisë, emrat e

kafshëve e të bimëve të arës, të 24 pemëve e të drunjve të pyllit, të gjithë shpezërisë. Dritëro

Agolli e ka fshatin si “bazë nisjeje” për të mësyrë shtigjet më të epra të poezisë së lëvruar

hijshëm dhe përfaqëson krijuesin ngulmues, që “mundohet e heq mbi poezinë”, që “vuan mbi

rrokje e vargje” dhe që nuk kënaqet me pak.

12

Dashuria që ka ai për poezinë, të cilën e quan “e dashura ime e parë”, e nxit t’u turret kullave

të saj për të gjetur “muzën” poetike e për të ndjekur atë në çdo vis që të jetë, pa u penguar

nga asgjë, ashtu siç bën Halili për Tanushën e bukur në eposin e kreshnikëve.

Fjalët më të dendura dhe sigurisht më të dashura për poetin janë: balta e arave, ugari, vreshta,

era dehëse e vjeshtës, aroma e mollëve e dardhave, porse rrethi i fjalësit të fjalorit poetik të tij

është me përmasat e gjera të një enciklopedie të vërtetë.

“Vjersha ime erë ugari bie,

vargu im bie erë luleshqerrë”.

Vepra më e hershme në prozë e Dritero Agollit, është vëllimi me tregime “Zhurma e ererave

te dikurshme” (1964), që u prit keq nga kritika zyrtare dhe u hoq nga qarkullimi (1965).

Romani “Komisari Memo” (1970) është vepra me e angazhuar e Dritëro Agollit në prozë. Në

të autori poetizoi “kohën e komisareve”, që ishte pjesë e kultit të luftës antifashiste, e cila

sundoi për shumë kohë letërsinë shqipe. Figura më e plotë e romanit është komandanti

Rrapo. Kotributi më i rëndësishëm letrar në prozë i Dritëro Agollit konsiderohet “Shkëlqimi

dhe rënia e shokut Zylo” (1973). Kronikë e karrieres së palavdishme të një zyrtari, romani

është në të njëjtën, kohë pasqyrë e pozitës së pandashme të vartësit të tij, i cili bën pjesë

brenda llojit të “njerëzve të krisur”, që përmban në tërësinë e vet letërsia e Dritëro Agollit5.

Proza e Dritëro Agollit në tërësinë e vet, ka shumë tema dhe motive të ngjashme me njëra-

tjetrën dhe ndonjëherë shumë të afërta midis tyre. Diçka e tillë vërehet në të gjitha tregimet,

qofshin këto tregime dashurie, tregime nga koha e luftës, tregime të karakterit social,

psikologjik apo edhe humoristik. Pothuajse secila nga këto lloje huazon dhe gërshetohet me

elementët e tjetrit. Diçka e tillë ndodh, sepse autori rrëfen gjëra që janë të bindshme, me

veçori që vijnë nga një përjetim cilësor dhe i thellë, duke u kujdesur për ato që shkruan, pasi

nuk është qëllimi i tij që me penën e një gjeniu të befasojë lexuesin, por t’u tregojë atyre

përvojën e tij jetësore, lidhur me situata dhe personazhe, që pak kush i kishte paraqitur si ai.

Eshtë ky filtër i hollë i subjektivitetit të tij krijues, i prirur tek vrojtimi i veçantë i jetës

njerëzore, që merr spunton nga karakteri i tij njeridashës dhe human, i stampuar në formën

më të përsosur brenda shpirtit të tij të ndjeshëm, ai që përvijon suksesshëm natyrat e

5 M. Avdyli, Studime për Dritëro Agollin në Kosovë, Tiranë, 2006, f. 238.

13

personazheve mbresëlënëse. Kështu, ai evidenton pozitiven dhe frymën e sakrificës tek

njerëzit bujarë dhe të fisëm dhe siç e thamë më lart e përballëvë, në kontrast me një mënyrë

tjetër, përmes veseve, egoizmit dhe ligësisë. Tipa të tillë autori i shpërfill dhe i dënon,

pikërisht në emër të vlerave dhe mbi të gjitha në emër të filozofisë së tij të thjeshtë

humaniste, nga e cila priret gjithmonë. Falë përvojës dhe pjekurisë së tij artistike, autori është

gjithmonë narativ dhe nëpërmjet naracionit ai tregon për atë, që ka parë dhe i ka lënë mbresë,

pa sugjeruar haptazi, por ndërkohë pa fshehur simpatitë dhe antipatitë e tij si shkrimtar.

Humanizmi në trajtimin e temës së dashurisë. Trajtimi i motivit të dashurisë nga D. Agolli,

është një shpalosje tjetër e karakterit humanist të prozës së tij. Mënyra se si ai e shikon këtë

ndjenjë kaq fisnike, i jep atij gjithmonë shkak që ta lidhë atë me motive sociale, duke e

trajtuar si pasqyrim raportesh shoqërore nën një këndvështrim antropologjik. Kështu kemi

parasysh këtu dashurinë e Almës me Memo Kovaçin.

14

1.3 Lexuesi dhe kritika

Në6 fakt, lexuesit që kanë kureshtje të lexojnë se çfarë shkruhet tani në këtë vend me kufi kaq

pak të kapërcyeshëm, kanë tanimë në dispozicion të tyre një “Antologji të prozës shqiptare”,

e prezantuar nga Aleksandër Zoto, dhe së fundi një libër me titull “Përmbledhje poezish të

zgjedhura”, kushtuar poezisë së këtij vendi.

Por një roman kaq me bazë sa “Shkëlqimi dhe rënia ë shokut Zylo” nuk është botuar deri

para pak kohësh.

Një zë zyrtar, por shumë i lirë.

Megjithatë, mund të mendohet më e keqja: Dritëro Agolli është kryetar i Lidhjes së

Shkrimtarëve dhe anëtar i Komitetit Qendor të Partisë Komuniste , meqenëse Shqipëria është

një nga kështjellat e fundit të kësaj ideologjie në shkatërrim të plotë. A nuk do të kishin

romanet e tij të vetmen prirje që të mbronin një regjim që tash e tutje të vjetruar?

Habia është shumë e madhe: nuk ka asgjëkund kritikë më të ashpër të organizimit në vendet ë

Lindjes sesa në këtë libër, ku mekanizmat e pushtetit çmontohen me një egërsi, të zbutur disi

nga një ndjenjë humori, që i afron personazhet me ne, që i shndërron ata në kukulla të

manipuluara nga një sistem që është aq i “perfeksionuar sa nuk mund t’u lërë atyre një liri të

madhe veprimi.

Megjithatë, Dritëro Agolli, një burrë simpatik, me flokë të bardha, që flet rrjedhshëm

rusishten, gjuhë më komunikuese se shqipja, ka përfituar shumë nga kjo liri për të botuar, që

prej vitit 1973, megjithatë funksionet e tij zyrtare, duke thënë edhe megjithatë disa ngurrime

nga ana e shumë personaliteteve të larta, një portret të tillë tipik të institucioneve të vendit të

vet:

“Mund të kritikohet, vë në dukje Dritëro Agolli. Një shkrimtar duhet të ketë një ndërgjegje të

lartë dhe nuk duhet të ketë frikë . Që të shkruash nuk do të thotë të pasqyrosh thjesht parimet

e qeverisë. Duhet shkruar në një mënyrë të tillë që qeveria të mësojë të drejtojë, të

komandojë”.

6 “Kam penën e mprehtë, mendjen e kthjellët” Dritëro Agolli, ( Marrë nga gazeta belge “Le Soir”.

15

Pra, ai e ka shkruar këtë roman i nxitur nga bindja ë një detyre që duhet ta përmbushte.

Romani është porositur pas leximit të disa faqeve nga një mik, që drejtonte një revistë

humoristike , së cilës donte t’i jepte një zhvillim të ri.

Tregimtari nuk është “Shoku Zylo” i titullit, por një shkrimtar që nuk arrin të krijojë, i zhytur

siç është në një punë shumë më administrative të redaktimit të raporteve zyrtare, pronësinë e

të cilëve e marrin pak a shumë me kënaqesi të tjerët, në vartësi të pritjes që u rezervohet.

“Në të gjithë vendet ish-socialiste ekzistonte rreziku për t’u bërë një burokrat, një oportunist.

Por nëse një shkrimtar ka një ndërgjegje shumë të lartë, është më mirë pëe të t’i njohë gjërat,

sepse kështu do të shkruajë akoma më mirë.”

Humori, e vetmja armë.

Për të përshkruar një situatë si kjo këtu, ku shoku Zylo i ngjit me shpejtësi shkallët e pushtetit

zyrtar, për t’i zbritur pastaj akoma më shpejt, duhet përdorur e vetmja armë e disponueshme,

por jashtëzakonisht e efektshme: humori.

“Humori të lejon të dalësh nga një gjendje e vështirë. Sikur një mbrëmje në një rrethn miqsh

dikush të tallet me ju dhe t’u thotë diçka fyese, një përgjigje me seriozitet do ta bënte

gjendjen më të pakëndëshme për ju. Por në qoftë se përgjigjesh, duke bërë shaka, do të dilni

nga situata”.

Një libër si ky, nga ana e një vendi që ne e konsiderojmë si të ngirë në një pozicion të

pandryshueshëm, ndoshta është shenja e një evolucioni të ndjeshëm: të kritikosh gjendjen

aktuale kjo do të thotë se ajo është, duke ndryshuar ose të paktën se është fati për ta bërë një

gjë të tillë.

“Për një farë kohe, tek ne kishte një tendencë për të shmangur realitetin. Më vonë, filloj të

shkruhej shumë për të. Por në fakt, kishte një periudhë ku nuk flitej për të tashmen. “Për

shkak të rolit kritik që Dritëro Agolli, se bashku me shumë shkrimtarë të tjerë në botë, i

atribon të shkruajturit, është diçka interesante që të krahasohet evolucioni i shoqërisë me atë

të letërsisë.

Situta shqiptare evoluon në këtë çast, por më duket që letërsia ka akoma nevojë për kohë, që

ta pasqyrojë këtë realitet. Disa anë negative si burokracia, janë kritikuar nga letërsia. Disa

shkrimtarë janë në pararojë në këtë evolucion.

16

Nga Azis Nesini

Shumë i dashur miku im Dritëro Agolli

Kur më njoftuan nga konsullata shqiptare se keni ardhur për mua nuk munda të vij

menjëherë. Kisha disa punë të programuara që më parë, pastaj unë ju kërkova, ndërsa ju

kishit ikur. Më vjen shumë keq që nuk munda të takohem me ju dhe nuk mundja t’ju pres

këtu.

Stefan Vuçani më solli lajme nga ju. Më solli edhe një dhuratë që e kishit lënë në konsullatë,

një bustin tim në miniaturë. Sa u gëzova! Dhuratën tuaj e vendosa në vendin më të dukshëm

të dhomës së punës.

Kur erdha në në Shqipëri gjeta tek ju dhe tek Sulltan Nikolla një afinitet dhe një miqësi të

ngrohtë, nuk mund t’i harroj. Sa ditë dhe net të bukura që kaluam. Kur u ndava nga ju

premtova se do të shkruaj përshtypjet e mija për Shqipërinë në titullin “Ata që e nxjerrin

bukën nga guri”. Por kur u ktheva këtu nuk e shkrova. Përse nuk e mbajta fjalën ka shumë

arsye. Më kryesorja është kjo: prej kohësh i kisha dashur shqiptarët, por pasi erdha në

shqipëri i dua më shumë. Dëshiroj të shkruaj gjëra shumë të bukura për Shqipërinë dhe

shqiptarët. Unë në Shqipëri krahas gjërave shumë të bukura pashë edhe gjëra, që nuk janë të

bukura. Por nuk mund të pajtohem me të qenit tim si shkrimtarë fakti, që t’i shkruaja vetëm

gjërat e bukura dhe të mos shkruaja ato që nuk janë të bukura. Arsyeja e dytë që nuk e

shkrova librin: përshtypjet e mija 15 ditore nga Shqipëria nuk m’u dukën të mjaftueshme.

Si koleg mendoj se më keni kuptuar përse nuk e shkrova librin. Ndoshta në të ardhmen do të

dalin raste tjera dhe do të shkruaj. Miku im i dashur, më ka marrë malli për të gjithë miqtë, që

njoha në Tiranë.

Mirupafshim. Me dashuri dhe miqësi7.

Shqipëria ultrakomuniste e Enver Hoxhës ishte një vend i çuditshëm, të cilin me vështirësi

mund ta kuptojë e ta kategorizojë. Autori i dollisë që Dritëro Agolli, luftëtar i luftës

nazifashiste, shpirt i paepur, president i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve.

7 “Kam penën e mprehtë, mendjen e kthjellët” Dritëro Agolli, 29 gusht, 1990.

17

Nga Dritëro Agolli, një personazh me një forcë të mahnitshme njerëzore nëpër libraritë e

Italisë, gjendet në shitje libri “Shkëlqimi dhe rënia e Shokut Zylo”. Një libër ky, pa dyshim i

veçantë. Një pasqyrë e intensitetit, gati skizofrenik shpesh herë i vështirë për t’i kuptuar

domethëniën, vendit dhe kulturën nga i cili ai rrjedh.

Shqipëria është një mishul gati i padëshifrueshëm i solemnitetit bizantin, me fatalizmin

dervishian mysliman, mbi të cilën duhet patjetër të hidhet drita e kërkimeve historike.

Të dy këto komponentë, plus të tretin kryeneçësinë e paepur katolike të Veriut të lidhur me

mitin e Skëndërbeut dhe simbolin e rezistencës kundrejt penetrimit ortodoks e mysliman u

mbajtën forëcisht në bashkëjetesë ato kohë nga zamket më absurde e më shkollareske

marksiste-leniniste8.

Studiuesi kosovar, Sabri Hamiti shkruan: “Shekulli XX, që po e quaj shekulli i madh i

letërsisë shqipe, kudo në botën letrare, tashmë, cilësohet si shekulli i modernitetit, që

shkrimin dhe interpretimin letrar i trajton si vlera më vete, duke ngritur lart individualitetin

përballë kolektivitetit”. Siç e dimë Dritëro Agolli është një nga shkrimtarët më të mëdhenj të

letërsisë bashkëkohore shqipe, që zbulohet si individualitet. Kontributin i tij në poezi dhe në

prozë e kanë vendosur në grupin e atyre krijuesve, pa të cilët vetë letërsia nuk do të ishte në

nivelet që reflekton sot. Ai së bashku me Ismail Kadarenë dhe Fatos Arapin, bën pjesë në ata

poetë që sollën një kthesë të rëndësishme në poezinë shqiptare të viteve ’60-të të shekullit të

kaluar9.

Dritëro Agolli është një nga penat më të spikatura të letërsisë sonë moderne, letërsi në të

cilën, siç shprehet studiuesi Sabri Hamiti, “është koha e njëjtësimit të autorit me veprën”.

Studiuesi Robert Elsie shkruan: “Poezia bashkëkohore në Shqipëri e mori rrugën e vet të

zhvillimit në fillim të viteve gjashtëdhjetë. Në mënyrë të veçantë ajo qe fryt i krijimtarisë së

tre shkrimtarëve: të talentit të shumanshëm e të thellë Ismail Kadare nga Gjirokastra, që më

vonë do të gëzonte emër e famë ndërkombëtare, të poetit të tokës dhe tregmitarit Dritëro

Agolli nga krahina juglindore e Devollit dhe të poetit të poetëve Fatos Arapit nga bregu i

Vlorës”. E gjithë vepra e Agollit është e frymëzuar nga principet më të larta e të bukura që

njerëzimi ka krijuar në shekuj, nga vlerat më të mira të shqiptarizmit, humanizmit, drejtësisë

e dashurisë për njeriun, për atdheun dhe historinë e tij, për gjuhën shqipe, tokën dhe këngën

8 Kam penën e mprehtë, mendjen e kthjellët” Dritëro Agolli (Në gazetën italiane “Corriere della sera”, e dielë,

23 janar, 1994. 9 Sabri Hamiti, Shekulli i madh i letërsisë shqipe, Vepra letrare 9, Faik Konica, Prishtinë, 2002, f. 552

18

shqiptare, për folklorin dhe zakonet e mrekullueshme të etnisë së vetë. Kjo dashuri prej poeti

e shkrimtarit ka kondicionuar estetizmin e botës rurale shqiptare; baltës, pyetjeve, maleve,

fushave, kafshëve dhe shpendëve, duke i kthyer ato në shenja domethënëse e përfaqësuese të

qytetërimit tonë të vjetër e të ri10.

Në veprën e tij letrare manifestohet qartë fakti se autori i saj është një krijues i lirshëm, i

pjekur, si rrallëkush në letrat shqipe, i matur me fjalën dhe mendimin, i kujdesshëm ndaj

vlerave etiko-morale kombëtare e universale dhe për pasojë bota shqiptare dhe elementet e

saj, bota shpirtërore e individit dhe metafizika e tij janë trajtuar me një frymë të re, moderne

e novatore. Krijimtarinë e Agollit e dominojnë dhe e mbizotërojnë dashuria e pakufishme për

zakonet, psikikën dhe kulturën e veçantë shqiptare, respekti për gjyshërit e baballarët,

nderimi e adhurimi ndaj kulturës materiale e shpirtërore të krijuar në shekuj prej tyre. Agolli

është udhëtar i përjetshëm i viseve arbërore, shtegëtar i natës dhe i ditës, poet modern i tokës

shqiptare, i plisit dhe ugarit, poeti i fshatit dhe fshatarit që rron me natyrën, në gjirin e së

cilës ai kërkon e gjen parajsën, harmoninë e vërtetë, këngëtar i thjeshtë dhe madhështor i

botës bimore e shtazore. Të krijosh të bukurën në kohëra të vështira dhe në periudha të rënda

të historisë do të thotë të kesh të gjerë vizionin e lirisë, demokracisë dhe të humanizmit.

10 Sabri Hamiti, Pamje e re e letërsisë shqipe, në: “Letërsia si e tillë”, Tiranë, 1996, f. 58-59.

19

KREU II

Dritëro Agolli poet i tokës

2.1 Toka-pikënisje e gjithçkaje në poezinë e Agollit

Poezia është një prej gjinive më të hershme të letërsisë shqiptare. Lindja e zhvillimi i saj u

paraprinë nga traditat më të lashta të letërsisë gojore, si cikli legjendar i kreshnikëve, cikli

heroik i Shkënderbeut dhe baladat. Dashuria e poetit për tokën është e madhe, ashtu siç është

e thellë simbolika e saj. Njeriu për të cilin këndon Dritëro Agolli është i lidhur me tokën, si

mishi me thuan. Toka është djepi dhe varri, lumturia dhe fatkeqësia e tij. Ai nuk jeton dot pa

të. Nga kjo dashuri e madhe e poetit për tokën del edhe ekuacioni TOKA IME-KËNGA

IME11.

Edhe kur më mërzitnin plugu, parmenda, S’të shava, se ati im, pastë ndjesë, Kurrë s’të shante

e kurrë s’te thoshte fjalë të rënda. Poeti i drejtohet tokës, bisedon me tokën sikur ajo të ishte

njeri. Tregon se si kryente punët në të, aq sa ndonjëherë edhe mërzitej prej saj. Ai atë nuk e

shante, nuk e shante, sepse kishte mësuar prej babit, se toka nuk shahet. Ajo të jep bukën,

duhet trajtuar me dashuri. Plugu, parmenda vegla, që shërbejnë për punimin e tokës, që ajo të

bëhët e plleshme e të jap fryte të dëshiruara. Poeti tregon se punët i ka mësuar nga babai,

njohuritë dhe edukatën i ka nga ai. Varësisht nga mënyra e trajtimit të diçkaje ashtu do jetë

edhe përfitimi. I ulur në arë në mbrëmjet e gjata, Tim eti i thosha, që heshtte me opinga me

dhe, Që heshtte mbi plisat e thatë: - Toka, baba, diçka kërkon nga ne...12.

Pas përfundimit të punëve, atë e bir uleshin buzë arës dhe soditnin bukuritë e vendit. Opingat

e mbushura me dhé tregojnë se tërë ditën kanë punuar aty, tërë ditën kanë derdhur djersën e

ballit për kafshatën e gojës. Kanë qenë të lodhur, dhe vetëm heshtnin, heshtnin në qetësinë e

natyrës. Agollit i kanë folur lisat, i kanë folur edhe opingat me dhe të babait dhe ai mundohej

të gjente zgjidhjen13.

Me anë të epitetit plisat e thatë ai tregonte se dielli kishte pjekur kokat e tyre, madje edhe

plisat ishin tharë, por prapë toka kërkonte diçka nga ai. Toka edhe sot kërkon nga njerëzimi.

11 Shaban Sinani, “Njerëzit e krisur” të Dritëro Agollit-(Studime dhe artikuj), Naimi, Tiranë, 2012, f. 75. 12 Dritëro Agolli, Të pagjumët, Rilindja, Prishtinë, 1980, f. 98. 13 Dritëro Agolli, Të pagjumët, Rilindja, Prishtinë, 1980, f. 99.

20

Kërkon kujdesin që meriton, kërkon ujitje, lërim e gjelbërimin, që njeriu po ia zhduk dita-

ditës. Ne jemi bujq e si bujk dëgjo veç një muzë14.

Dëgjo muzën e tokës së njomë, vëlla! Toka flet, bërtet e thërret njeriun. Atë më së miri e njeh

bujku që çdo ditë shkel mbi të. Ndalu dhe mendo për të, mendo se çfarë je duke i bërë me

mbeturinat e hedhura kudo, mendo se ç’je duke i bërë me ndertimet e shumta, me hedhjen e

sa e sa kilogameve beton në të. Ajo të thërret të ndalosh, të mendosh se ajo ndjenë dhembje,

por ti prapë vazhdon dhe harron bukuritë e saj e begatinë, që ke nga ajo. Vetëm ai, që ka

thithur avuj ugari, Kupton se ç’do të thotë djerrë! Djerrë do thotë trishtim fshatari, Trishtim

që zvarriset ferrë më ferrë... Këtu poeti prek atë pjesë të popullit që nuk ka mundësi të punojë

tokën, e si pasojë ajo mbetet djerrë, e papunuar. Fshatarit i dhemb zemra kur sheh tokën e pa

mbjellë, mirpo s’ka ç’të bëjë gjendja ekonomike ia pamundëson atë. Askush nuk mund ta

kuptojë se çfarë ndjenë ai sepse për një fshatar toka është jetë. Gradacioni i përdorur ferrë më

ferrë e bënë më të fuqishëm vargun, tregon se trishtimi ngulitet thellë në zemrën e bujkut dhe

ai prapë duhet të shetisë arave me pamundësi mbjelljen e tyre15.

Lumenjtë e tu nuk ishin lumenj, po gjaku im në deje Burimet e tua ishin lotët e mi e s’ishin

burime. Këto vargje mund ti kushtohen edhe një femre por enigma është se ato i kushtohen

tokës. Tokës që poeti e do kaq shumë. Ai lumenjtë e tokës i quan gjakun e vetë, ai ndihet i

gjallë kur dëgjon ujin e tyre duke gurgulluar. Burimet e tokës ai i bënë lotët e vet, sepse ai

ndjenë gjithçka që asaj i ndodhë. Poeti bashkëndjenë me tokën, ai di dëshirat e kërkesat e saj,

por kot askush nuk e dëgjon. Shqetësimet m’i ke dhënë vetë, Kur më bëre nga kjo baltë e

murme. Prapë shkrimtari kthehet te toka, të cilën e akuzon për shqetësimet që ajo i ka dhënë,

sepse ai u bë nga balta e saj. Ai nga balta e saj mësoj jetën16.

Sado ta shesësh tokën shtrenjt, I mbetesh hua tokës, Ndaj mos e shit nëse ke mend, Luginave

të kokës. Dritëro në këto vargje shpreh protestën e tij ndaj atyre që i shesin tokat. Ai thotë se

gjithmonë asaj do ti mbetesh hua andaj një fjalë e urtë thotë “tupani bie për atë që veshë”

edhe Agolli në njëfarë mënyrë dëshiron të thotë ata që kanë mend nuk e shesin tokën, ata që

dinë diçka e punojnë atë dhe kujdesen për të. Këto vargje gjejnë vend edhe sot kur shumica e

atyre që posedojnë toka mezi nuk presin që t’i shesin dhe të fitojnë para pa u mundur në

14 Dritëro Agolli, Të pagjumët, Rilindja, Prishtinë, 1980, f. 103. 15 Dritëro Agolli, Të pagjumët, Rilindja, Prishtinë, 1980, f. 105. 16 Dritëro Agolli, Lypësi i kohës, Dritëro, Tiranë, 1998, f. 185.

21

punimin e tyre. Ҫ’bëra unë për ty? Lërova, Mbolla e korra. Ka personalitete të kulturës sonë

që dallohen për thjeshtësinë e veprës së tyre, e pra kjo në tërësi si nga forma apo përmbajtja,

të cilët bashkë me veprën sjellin edhe një pjesë të shpirtit të tyre e njëjta gjë ndodh edhe me

Dritëro Agollin i cili të gjithë botën shpirtërore të tij e derdh në letër. Tokë e dashur, Të lashë

pak vjet, me dëshirën tënde djerrë, Se larg më thirri grykë e historisë *** Urdhërove barin e

egër e fletët e drurëve17.

Urdhërove lumenjtë e burimet, Që mban nëpër deje, Të dilnin dhe birin tënd ta përcillnin

udhëve . Në këto vargje tregon se si tokën e ka punur dhe është kujdesur për të si çdo bujk

tjetër deri kur për disa vite i është dashur ta lë djerrë apo të shkretë. Këtu kuptojmë se kanë

qenë vitet e luftës kur jo të gjithë kanë pasur mundësi të punojnë në tokat e tyre. Ai thotë se

larg më thirri grykë e historisë duke nënkuptuar që duhet t’i dalë në ndihmë vendit të tij apo

që mund të jetë edhe koha e studimeve të Agollit.

17 Fakulteti i Edukimit dhe Filologjisë, Korçë, 2011, f. 8.

22

3.2 Metaforizim përmes dashurisë hiperbolike për token

Metaforat, personifikimet, simbolet përbëjnë simbiozën e saj. Toka është metaforë e

enigmave të llojllojshme. Nga vendqëndrimi i adoleshencës dhe rinisë, kur etja për të mësuar

shuhet në detin e njohurive më të ndryshme, ajo me tepër është enigmë gjeografike dhe

historiko-kombëtare, që zbulohet pak nga pak. Më vonë, në vendqëndrimin e pjekurisë,

sidomos të pleqërisë, toka është metaforë e enigmave botërore, gjeografike dhe historike,

shoqërore, politike e filozofike, të cilat sqarohen shkallëshkallë, por asnjëherë deri në fund.

Enigma e pafundme shoqërohet shpesh me një ëndërr e shpresë të pafundme të zbulimit të ri,

tek i cili, është e vërteta. Në lajtmotivin e tokës mbështetet edhe pikëvështrimi kryesor i kësaj

poezie, përmes të cilit përjetohen, vlerësohen dhe këndohen, sidomos marrëdhëniet të tilla të

rëndësishme: tokë-njeri, tokë-atdhe vendlindje, tokë-punë, tokë-mendësi, tokë-krijimtari

intelektuale, shpirtërore etj. Në këtë optikë, toka dhe njeriu janë një binom jetësor e filozofik

i pazgjidhshëm, madje paraprihen nga ajo që quhet tokë. Toka është simbol i pasurive të

pashtershme dhe të patjetërsueshme, lëndore dhe intelektuale shpirtërore, i traditave

kombëtare, i qëndrueshmërisë dhe përtëritjes së tyre; simbol i jetesës së thjeshtë popullore, i

mallit për vendlindjen dhe fëmijërinë, për të kaluarën, ku është shkruar jeta vetiake dhe

kolektive-historia e brezave; simbol i bukurive njerëzore dhe natyrore pa të cilat jeta nuk do

të kishte emocionalitet; simbol i ëndërrës, i lirisë, përparimit, mirëqenies, harmonisë

shoqërore18.

Agolli s’ka pushuar asnjëherë së qeni një poet mjaft popullor, ai nuk mban kurrfarë distance

me lexuesin e thjeshtë, ai dhimbjen, gëzimin dhe dobësinë njerëzore i merr si ndjenja

universale dhe i shkrin me filozofinë jetësore. Raportet jetë/vdekje, lumturi/hidhërim,

tradhti/besë edhe bashkëjetojnë edhe përplasen me njëra-tjetrën sa në realitetin e jashtëm aq

edhe në atë të brendshëm19.

Dhe gjithçka vjen në poezi dhe përmes fjalës artistike, e shënuar metaforikisht . Të thamë të

gjithë mos shkoje andej, po kishe mall të shihje fshatarët, që tokës parmenn ia fusnin në dej,

E hidhnin farë . Më shumë se kushdo nga shkrimtarët e sotëm shqiptarë, Dritëro Agolli

mbështetet në të folmen popullore. Ai krijoi një model të ri vjershërimi në problematikë dhe

18 Dritëro Agolli, Lypësi i kohës, Dritëro, Tiranë, 1998, f. 17 19 Dritëro Agolli, Të pagjumët, Rilindja, Prishtinë, 1980, f. 32

23

në mjeshtëri, gërshetoi natyrshëm vlerat tradicionale të poezisë me mënyra të reja të

shprehjes poetike, duke e ngritur edhe këtë të folme në art. Ai vetë pohon se “me gjuhën

shkrimtari bën vërtetë mrekullia”. Ajo është një minierë e pafundme, minierë që nuk shteron

kurrë, edhe sikur të mblidhen bashkë dhe të kërkojnë të gjithë brezat njëherësh . Personazhin

e kësaj poezie xha Regjepin autori e paraqet si person të fshatit që kishte mall për tokën, për

arat për gjithçka fshatare. Në vargje tregohet se fshatarët janë të përkushtuar ndaj tokës, arat i

mbjellin pa lën as edhe një copë të saj të shkojë dëm. Përmendet edhe parmenda si mjet që u

ka ndihmuar njerëzve të fshatit të lërojnë tokën e që pastaj të nxirren prodhime prej saj. S’të

shava, se nëna ime veç ty të besonte: I flakej kokrrës së grurit, Kokrrës së vogël me vijë në

mes . Poeti i tokës i flet asaj me dashuri e me mall. Ai tregon se si nëna është kujdesur për

çdo fryt të dalë nga ajo20.

Poeti kujton çdo gjë të mësuar nga prindërit, çdo veprim të tyre. Ai e do tokën, sepse ka

mësuar se veq asaj duhet besuar, ajo të jep gjithçka, ajo nuk të lë asnjëherë të uritur, në

qoftëse ti e trajton me dashuri. Secili duhet ti përulet tokës, nga ajo buron gruri, ushqimi i

gjithsecilit. Agolli duke folur në emër të nënës tregon se si kokrra e grurit do të thoshte jetë

për ta dhe që kujdesej për të si për ndonjë foshnjë. E di, tokë e dashur, diçka ti kërkon nga

unë!

Prapë na del në pah dashuria e Agollit për tokën. Ai atë gjithmonë e ka vërejtur me dashuri,

ashtu si nënën që për të nuk kursen asgjë. Njerka është sinonim i personit jo të dashur, i

personit që të zëvendëson nënën. E toka për poetin është dashuri, dashuri e pastër që zhduk

dashurinë e egër të njerkës. Ai shprehet se po të kishte mundësi edhe hënën nga qielli do të

kishte marrë, për t’ia dhuruar tokës. Hëna është ajo që e ndriqon natën, që i falë asaj bukuri

edhe në errësirë, andaj si xhevahirë do ia kishte vënë tokës përmbi. Do e kishte dekoruar e

mbushur plotë flori, sepse toka për poetin është e shtrenjtë.

Për ty i përzjeva me duar dheun dhe retë,

Të mbinte një fije bari,

Të rritej një bri dhije e një kallëz;

Për ty vajtova,

Kur fija e barit u tha nga vapa,

20 Dritëro Agolli, Jeta në letërsi, Tiranë, 1987, f. 275.

24

Kur kallëza e grurit u shkund nga një breshër,

Kur dhisë i mbetën brinjët si shkarpa

Kur kaun ma çau e ma hëngri ujku

Dhe pulën ma mori një dhelpër

Dhe gruas sime iu thanë sisët si shterpë.

Titulli i kësaj poezie është Psalm i ri për tokën duke na treguar se sa e shenjtë ka qenë toka

për Agollin. Ajo zë vend në shumë poezi të tij, dhe aq bukur flet për të Agolli saqë të ngjallë

kënaqësi për tokën. Ai tregon se me tokën ka lindur dhe me duart e tij ka përzier dheun, që

toka të gjelbërohej e kafshët të kishin ku të kullosnin, e madje që edhe gruri të rritej i

shëndoshë. Ai tregon se dashuria për tokën gjendet në çdo pjesë të tij, aq shumë i është

dhimbsur bari i tharë verës nga mungesa e shiut saqë edhe ka qarë për të, madje edhe kur nga

breshëri është prishur gruri ai ka qarë. Kur ka sulmuar ujku, kur dhelpra ka ngrënë ndonjë

pulë, që të gjitha këto kanë mbetur të ngulitura në mendjen e poetit. Me anë të këtyre

vargjeve ai tregon për jetën e të gjithë fshatarëve, të gjithë atyre që kanë bagëti e që punojnë

arat. Nuk harron që edhe gruan ta përfshijë në këto vargje si një nga figurat themelore të

Agollit. Ai me vargun e fundit nuk flet vetëm për një grua, por për të gjitha ato të cilat nga

puna e tepërt që kanë kryer gjatë ditës, në mbrëmje nuk kanë pasur qumësht për të ushqyer

fëmijët, sepse nga lodhja e tepërt dhe nga mungesa e ushqimit të shëndetshëm si dhe mos

konsumimi i duhur i ujit edhe qumështi është shterur nga gjinjtë e nënave.

Për ty sërishmi i përzjeva me duar

Dheun dhe retë,

Të mbinte fija e barit,

Të rritej kallëza dhe briri i dhisë,

T’i mbushej gjiri gruas sime me qumësht

T’i jepte tim biri sisë,

T’i qethja dhentë e t’i bëja tim eti

Me leshin e tyre, shajak për xhaketë:

Pa mbolla dhe pakëz duhan të sertë

Ta pija në çaste mërzie

25

Nëse të kanosej, o tokë

Një ditë e rrebeshtë

Amen.

Ai ka punuar pa u lodhur në tokën e tij të dashur, që gjithçka të arrinte në përfundimin e

duhur. Ai bën përpjekje që gjithë punët t’i kryej vetë, duke i mundësuar gruas pak pushim që

të marrë vetën e të mund ta ushqejë të birin. Ai tregon se edhe me dhenë është marrë, i ka

qethuar ato dhe ka punuar nga leshi i tyre xhaketa për të atin. Të gjitha vargjet tregojnë për

punët e shumta që ka bërë fshatari në tokë. Për punën e palodhur me duart e tij dhe se si ia ka

dalë mbanë. Ai thotë që ka mbjellë edhe duhan, që do t’i shërbente për largimin e merzisë

kur nga shiu i tepërt nuk do të mund të dilte në ara e livadhe. Me këto vargje ai tregon edhe

traditat dhe punët e shqiptarëve të kohës në përgjithësi. Duket sikur për Agollin toka ka

rëndësi të madhe, sepse e ngrit aq larg duke e mbyllur me fjalën Amen, fjalë të që të lidhë me

BIBLEN e që të bënë të mendosh se toka e Agollit është e shenjtë21.

21 Dritëro Agolli, Lypësi i kohës, Dritëro, Tiranë, 1998, f. 190.

26

KREU III

Ndihmesa e Dritëro Agollit në prozën shqipe

Për nga gjinitë, krijimtaria e Dritëro Agollit është e larmishme. Poezia e Agollit krijoi një

model të ri vjershërimi në problematikë, në shqetësime personale dhe në mjeshtërinë letrare.

Këto tipare dalin në pah, që në vëllimin e parë botoi në vitin 1985 dhe deri në ditët e fundit të

jetës së tij. Në vjershat dhe poemat e Dritëro Agollit gjejnë shprehje mendimet dhe ndjenjat e

njeriut të ri, patriotizmi dhe besnikëria ndaj idealeve revolucionare, cilësitë e tij morale në

jetë dhe në vepra të tilla si:

“Në rrugë dolla”, “Hapat e mia në asfalt”, “Shtigje malesh dhe trotuare”, “Devoll Devoll”,

“Mesditë”, “Fjala gdhend gurin”, “Udhëtoj i menduar”, “Pelegrini i vonuar”, “Lypësi i

kohës”, “Fletorkat e mesnatës”.

Vepra e tij poetike më e shquar është “Nënë Shqipëri” (1975), ku krijohet figura e Atdheut

me traditat heroike, me vështirësitë e shumta që ndeshi në rrugën e vet dhe me vendosmërinë

për të përballuar çdo pengesë e armik. Dritëro Agolli është nga zërat më të veçantë të brezit

të viteve 60’. Me poezinë e tij ai u bë poet i tokës e i dashurisë, ndërsa me prozën shkrimtari i

filozofisë dhe dhimbjes njerëzore.

Në poemën “Baballarët” theksohet rëndësia e veçantë e vijimësisë së traditave revolucionare

në jetën e shoqërisë. Në një sërë vjershash dhe poemash Dritëro Agolli pasqyron frymën

heroike të periudhës së Luftës ANÇ (Poema e udhës, Poemë për babanë dhe për vete etj. Në

prozë bëri emër sidomos romani “Komisari Memo” (1969). Nga ngjarjet e kësaj periudhe e

merr subjektin edhe romani “Njeriu me top” (1975), që flet për ndikimin e luftës çlirimtare

në mentalitetin e njerëzve.

Dritëro Agolli ka botuar edhe mjaft tregime e novela nga jeta e sotme. Ndër krijimet satirike

romani “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo” (1973) vë në lojë konformizmin, servilizmin dhe

vanitetin si shfaqje të huaja për njeriun e ri. Në tërë prozën e tij (novela e tregime) me temën

e jetës dhe marrëdhënieve njerëzore në diktaturë, dënohen vese tipike, si: paaftësia, arrivizmi,

27

gënjeshtra, servilizmi, hipokrizia, opinioni fals etj., duke denoncuar artistikisht deformimin

tragjik të relacioneve mes individit dhe mekanizmave të djallëzuara zyrtare e shtetërore.

Në vitin 2011 Dritëro Agolli, është nderuar me titullin doktor Honoris Causa nga Universiteti

Europian i Tiranës. Në një ceremoni të veçantë, iu dha ky titull shkrimtarit të shquar “Për

kontributin e madh dhe të rëndësishëm në krijimtarinë e tij letrare për më shumë se 60 vjet, si

poet, prozator, dramaturg përkthyes e eseist”22.

Dritëro Agolli është personalitet i shquar i shoqërisë shqiptare dhe i letrave shqipe. Ai është

pa diskutim zëri më përfaqësues i viteve 60’, ai është poet, prozator, publicist, eseist, kritik,

shqipërues, dramaturg. E gjithë veprimtaria e tij artistike krijuese është pasqyrim artistik i

asaj periudhe historike, që nis në gjysmën e dytë të shekullit të kaluar e që Dritëro Agolli e

ka jetuar në mënyrë aktive.

Dritëro Agolli hyri në letërsinë shqiptare si një protagonist i saj, duke ndryshuar përmasën e

së ardhmes. Letërsia e viteve 60’ do të ishte e mangët pa veprën e Dritëro Agollit.

Protagonist i veprës agolliane u bë bujku, fshatari, bariu, studenti, malësori dhe fusharaku.

Ndaj jo më kot ai është quajtur poet i tokës dhe i dashurisë. Agollin e shohim si shkrimtarin e

madh “të një gjuhe të vogël”, ai me veprën e tij u bë i dashur për lexuesin bashkëkombas dhe

në qendrat e kulturës botërore.

Agolli ishte shkrimtari i filozofisë dhe i dhimbjes njerëzore, gërshetoi shumë bukur

natyrshëm vlerat tradicionale me mënyra të reja të shprehjes artistike. Thjeshtësia e

komunikimit, mesazhet universale dhe shprehja e hapur e ndjeshmërisë janë shtyllat e forta

ku mbështetet krijimtaria agolliane. Në prozën e tij Dritëroi solli risi jo vetëm në strukturën

narrative, por edhe në galerinë e personazheve të veta. Personazhet e Agollit janë sa të

çuditshëm aq dhe të zakonshëm, sa tragjikë aq edhe komikë, sa të thjeshtë aq edhe

madhështorë.

22 Dritëro Agolli, Të pagjumët, Rilindja, Prishtinë.

28

3.1 Elementi i satirës në prozë (Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo)

Gjuha shqipe (në ligjërimin e shkruar e të folur) është shumë e pasur më këtë kategori fjalësh

e shprehjesh të këtilla gjuhësore. Derisa eufemizmat përdoren me kuptimin kryesisht pozitiv,

ironia dhe fjalët pezhorative përdoren me kuptim negativ, përçmues, sharës, përbuzës, tallës,

mospërfillës, mallkues etj. (të gjitha këto do të përfshihen në këtë fjalorth), që, për fat të keq,

shumë shqipfolës janë mishëruar me to në jetën e përditshme dhe janë bërë pjesë e kulturës

së tyre gjuhësore. Sido që të jenë, edhe ato përbëjnë një pjesë të leksikut të shqipes. Prandaj,

ato si të këtilla, duhet të mblidhen, të sistemohen dhe të studiohen. Derisa në gjuhë të tjera

gjejmë mjaft studime dhe fjalorë të ndryshëm në gjuhën shqipe, në përgjithësi, mungojnë.

Hartuesit e Fjalorit të gjuhës së sotme shqipe të vitit 1980 i kanë kushtuar një vëmendje të

madhe edhe kësaj kategorie gjuhësore, për çka ne e pamë të arsyeshme që, përmes

programeve të linux-it ti nxjerrim, t’i sistemojmë dhe ta krijojmë kështu një Fjalorth, që do ta

ketë në dispozicion çdo lexues i interesuar.

Edhe fjalët dhe shprehjet me kuptim KEQËSUES (a PEZHORATIV= lat. peior, më i keq/ më

e keqe dhe deteriorativ; engl. pejorative ëord, term of abuse; fr. mot pejorativ) zakonisht

përkuzohen " kur një një gjësend a frymor lidhet me një fjalë dhe nënçmohet në mënyrë

implicite".

IRONIA: Tallje (për dikë a për diçka) që bëhet në mënyrë të hollë e të mbuluar, duke folur

gjoja me gjithë mend; qesëndi. Ironi e fortë (therëse, keqdashëse). E kuptoj ironinë. Flet

(qesh) me ironi. Godet me ironi. Por kjo e fundit del edhe me vlerën e një figure stilistike.

Dhe, si e tillë, në FGJSSH shpjegohet në këtë mënyrë: let. Figurë stilistike, me anë të së cilës

shkrimtari, duke u dhënë fjalëve, shprehjeve etj. një kuptim të kundërt nga ai që kanë në të

vërtetë ose duke bërë sikur pranon të kundërtën e asaj që mendon, përqesh e vë në lojë dikë a

diçka. Përdor ironinë. Ironi e fatit libr. përdoret kur ndodh diçka që nuk pritej e as mund të

mendohej, kur vjen diçka fare e rastit dhe e pagjasë ose kur diçka gjen një zgjidhje krejt të

kundërt nga ajo që pritej a që duhej23.

23 Dritëro Agolli, Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo, Naim Frashëri, Tiranë, 1973, f. 7.

29

3.2 Elementi i narracionit në prozë

Në universinn 24artistik agollian, tregimi është një nga yllësitë më të ndritshme. Edhe pse në

rrafshin sasior kjo lloj krijimtarie zë një vend më të vogël se poezia apo romani, cilësitë, në të

gjithë treguesit, janë të rendit të parë. Përgjatë gati një gjysmë shekulli Dritëro Agolli lëvroi

me mjeshtëri tregimin, duke pasuruar rrëfimin tradicional dhe atë modern shqiptar. Përvojat

më të mira të tregimtarisë sonë të përfaqësuara nga Koliqi, Kuteli, Migjeni dhe ndonjë tjetër,

modelet shumëshekullore të rrëfimit folklorik me trajtat e veta magjike dhe fantazmagorike i

bëri pjesë të ateliesë së vetë krijuese dhe i vuri në lëvizje sa herë ua pati nevojën për të

ndërtuar modelet e veta krijuese. E rimarrë në kushtet e reja të pritjes estetike kur leximi i

letërsisë është shumë më pak i ndikuar nga paratekstet sociale, tregimtaria e Agollit si

formacion estetik, etik dhe filozofik; si zbulesë artistike e një materieje të gjerë dhe të

ndryshueshme në mjaft tregues nga materia sociale e kohës së sotme; së fundi si një trup

gjuhësor dhe stilistik, rri bukur, e pakapërcyer, e pavjetëruar; që i afrohesh me shije dhe që të

ushqen shije të përparuara.

Që në tergimet e para që botoi në fillim të viteve „60 dhe deri te tregimet që botoi në fundin e

viteve “80 të shekullit XX, Dritëro Agolli krijon, me botën përtej vetes, marrëdhënie tërësisht

artistike; ai eksploron ato anë të të kësaj bote që kanë zhvillime të natyrës që i pranon

letërsia, zbulon shkakësi që qëndrojnë përtej sociales, ndriçon mistere shpesh herë magjiplote

të qenies njerëzore.

Mbi të gjitha, shkrimtari joshet nga “njerëz të krisur”, “tuafë” si jashtë kohe, që pëlqejnë

aventura dhe sjellje që thyejnë tabu dhe norma; qenie në të cilat mbijetojnë shtresa të shumta

e të ndryshme kohore dhe kulturore, që kryejnë zullume dhe mëkate; që janë të pushtuar jo

rrallë nga demonët. Këta njerëz shpesh të duken se qëndrojnë psikologjikisht më afër qenieve

tradicionale, personazheve mitike dhe folklorike, sesa qenieve të kohës kur shkruhen

tregimet.

Në këtë mënyrë, tregimtari i shpëtoi kurthit të rrëzikshëm të të krijuarit të një tregimi

qëllimor, që ishte aq shumë në modë në kohën e socializmit. Zbulimi i anës tjetër, që

kontestonte modelet njerëzore që po përpiqej të ndërtonte filozofia marksiste-leniniste, i dha

tregimtarisë së Agollit frymë origjinale, duke ruajtur njëherazi, edhe vijueshmërinë e

24 M. Avdyli, Studime për Dritëro Agollin në Kosovë, Tiranë, 2006, f. 238.

30

tregimtarisë shqiptare dhe botërore, veçanërisht asaj të fundit të shekullit 19-të dhe fillimit të

shekullit 20-të.

Ndërsa personazheve të tij u dha një dimension kompleks, domethënie artistike universale.

Shumica e heronjve të tregimeve të tij, sidomos atyre me motiv Luftën e Dytë Botërore janë

karaktere të shumëfishta: reale dhe hipotetike, tragjike dhe komike, heroike dhe absurde. Ata

herë zotërohen nga arsyetime të forta filozofike, që të mahnisin me shkëndijimet e mendjes

së tyre, e herë tjetër nga pasione të marra; herë nga veprime që i afrohen kufijve të normales

dhe herë tjetër i largohen skajshëm asaj duke u zhvendosur deri në trojet e së pamundurës.

Ky parim i sendërtimit artistik u jep tregimeve të tij, brenda një shtrati me kufiza mjaft të

perceptueshme, një frymë dhe tonalitet magjik, misterioz25.

Rrëfimi ecën përgjatë dy linjave: njëra e dukshme e matshme; përgjithësisht indentike me atë

tempo dhe modalitet në të cilën rrjedh jeta e rëndomtë; dhe tjetra pa shenja konkrete, nëpër

rrjetet spirituale dhe misterioze të individit, përgjatë thellësive ku rri e fshehur kujtesa

gjenetike, fondamenti mistiko-legjendar i fisit dhe individit shqiptar, dhe në disa raste bota e

tij ndjenjësore e furishme, që shpesh të kujton Aristotelin e antikitetit grek, që pranonte

ekzistencën “e shpirtit njerëzor në dy trupa njëheresh”.

Ky dualitet shpirtëror është pjesë e thelbit të mjaft prej personazheve të Dritëro Agollit, çka i

bën ata të jetojnë gjatë në vetëdijen e lexuesve; ndërsa tregimet vetë të kujtojnë Mopasanin,

Çehovin dhe Gorkin e fazës së parë të krijimtarisë së tij. Këto lloj tregimesh shquajnë për

krijimin e invarianteve tematike dhe tipologjike, të cilat ushqejnë një rrjedhë të gjatë krijuese

të mëvonshme. Krijimi i personazheve që qëndrojnë më afër natyrës, të lirë deri në aventurë

ndaj rregullave shtërnguese që krijon, herë pas here, shoqëria njerëzore, të zotëruar nga

pasione të forta: të bujshëm deri në skandalitet në veprimet e tyre, u jep tregimeve modulime

srtistike polifonike, tekste të drejpërdrejta, por edhe nëntekste që mundësojnë lexime të

dhumta dhe subjektive.

Në këtë mënyrë, tregimet e shkrimtarit tonë të shquar kanë realizuar një komunikim estetik të

gjerë në kohë dhe në lexues. Kjo pjesë bazale e qenies kolektive kombëtare, por edhe me

pikëtakime njerëzore universale; këto kumte dhe informacione të hershme zgjohen jo rrallë

në rrjedhë të historisë, dhe në kohë, kur kërkohet të bëhen ndryshime në kodet njerëzore dhe

shoqërore, ato shfaqen në forma të ndryshme. Graviteti që ushtron mbi njeriun

25 Dritëro Agolli, romani: “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”, f. 16-17.

31

etnopsikologjia është e rëndë, ndërkohë që inercia e lëvizjes përpara nuk është më e vogël.

Vendosja e personazheve, në mjaft tregime, në situata të tilla përjashtuese i jep rrëfimit

agollian tension të brendshëm, ritëm dhe intrigë.

Dritëroi priret më shumë drejt ravijëzimit të portreteve me fizionomi që e kapërcejnë mesin,

shumicën; që përbëjnë entitete të jashtëzakonshme. Si tip tregimi, ky i Agollit, është ai që

përpiqet t‘i jap përgjigje pyetjes se çfarë tipi është personazhi, duke mos e injoruar tërësisht

pyetjen se çfarë do të ndodhë në rrjedhën e tërësisë së ngjarjeve. Pika drejtëvizore ku ngjarjet

në mënyrë tepër intriguese ndjekin njëra-tjetrën, pikëtakohen dhe bashkëzanojnë me atë

vertikale, që ka të bëjë me leximin në thellësi të kohëve të mbivendosura; qofshin ato

historike, etnopsikologjike, filozofike, rituale etj.

Heronjtë e tregimeve të Agollit afrojnë për nga konceptimi dhe arkitekturimi i tyre me

entitete infernale dhe purgatoriale. Ata midis mëkatit dhe virtutit jo rrallë zgjedhin të parin.

Madje disa syresh shkojnë edhe më tej; ata shpesh pushtohen nga furitë demoniake, nga

pasione të zjarrta (nuk karakterizohen vetëm nga një qëndrim). Autori i përfshin në vorbullën

e ngjarjen kontestuese ndaj njëra-tjetrës, çka ushqen shumësinë e qëndrimeve dhe sjelljeve.

Duke ndjekur grafikën shpirtërore të personazheve më të spikatura të prozës së shkurtër të

Agollit, vëmë re praninë e shumësisë së qëndrimeve që përmendëm më lart.

Figura të tilla artistike si Ahmet Sina (Lamtumirë, kapedani im), Islam Bulykbashi

(Ndëshkimi), Agush Tomorrica (Nipi plëngëprishës), Pasho Velçani, Kadri Gurra (Martesa e

papritur e Pasho Velçanit), Hajrie Çeremi (Pesha e turpit), Teloja e Koçoja (Njeriu i mirë),

etj., janë ndërtuar sipas parimit të shumësisë së qëndrimeve dhe kompleksitetit të shfaqjes.

Tek këto figura vihet re edhe qëndrimi realist, që ka të bëjë me mospranimin dhe dënimin e

dukurisë, edhe qëndrimi estetizant i admirimit që bajshkëjeton në mjaft raste me mosbesimin,

edhe qëndrimi liriko-poetik e përsiatës, që pranon bashkëekzistencën e qenies dhe

mosqenies. Parë në këtë kënd, nuk mungojnë shfaqjet, gjithashtu, të sjelljeve naive.

Në tregimet e veta Agolli i kushton vëmendje dritësimit të kohëve historike, që janë vonuar

të shfaqen tek individë të ndryshëm, dhe kur shfaqen sjellin me vete përplasje dhe kundërshti.

Në tregimin Lamtumirë, kapedani im, bie fjala, heroi i tij, një figurë komplekse, vendoset në

rrethana sa brenda filozofisë së tij aq dhe jashtë saj; ai është një luftëtar i lirisë i tipit

tradicional, që e ka të vështirë të evoluojë sipas rendit të gjerave dhe moralit që po ushqejnë

komunistët e vendosur në krye të partizanëve.

32

Në mesin e këtyre rrethanave diverse për të, ai përjeton zhvillime të ndryshme shpirtërore

dhe botëkuptimore. Shkrimtari duke ndjekur me vëmendje barasvlerat semantike të tërësisë

së ngjarjeve dhe marrëdhënieve midis karaktereve i jep rrëfimit një theks të ri, konceptimin

filozofik. Kjo ndodh edhe me personazhe të tjera, duke përcaktuar, në këtë mënyrë, një prej

thelbeve të narracionit agollian. Heronjtë e veprave të tij janë jo vetëm veprues dhe forca

kinetike që vë në lëvizje tërë arkitekturën artistike, por edhe mbartës të një filozofie me prirje

të pastër popullore shqiptare. Invariantet tematike dhe tipologjike letrare, Agolli di t‟i

pasurojë me variacione dhe trajtësime orgjinale motivore dhe poetike.

Tek i lexon rishtazi tregimet e Dritëro Agollit ke ndjesinë e diçkaje që nuk ndodh për herë të

parë. Kjo, për mendimin tim, ndodh sepse logjika rituale (koncepti teorik është i Todorovit)

ka të bëjë me kthimin e përjetshëm, me ravgimin në të kaluarën psikike të individit si pjesë e

psikikës kombëtare. Mjaft sjellje dhe veprime tek heronjtë e tregimeve, që po analizojmë,

bien pre, kapen në lak prej kodeve gjenetike të bashkësisë etnike dhe trashëgimisë historike

kombëtare. Koha e përjetshme, që herë përqaset me atë legjendare folklorike dhe herë me atë

të hershmërisë historike, nuk është e vetmja kohë në tregimet e Dritëroit26.

Ajo harmonizohet dhe bashkëzanon me kohën reale, të tashmen. Integrimin artistik të të dyja

kohëve, Agolli e realizon duke ndjekur dy logjika rrëfimi: të rrëfimit realist, linear; dhe të

kthimit tek tekstet dhe modelet e letërsisë popullore27.

Vështruar nga disiplina e intertekstualitetit, tregimtaria agolliane dëshmon një nga shembujt

më të mirë të mbështetjes jo në trajtë imitimi te modelet popullore, por në trajtë

rifunksionalizimi letrar për të përligjur thelbet e karaktereve dhe për të ruajtur tipologjinë e

rrëfimit që parapëlqen.

Dritëro Agolli28 e ka shprehur hapur kredon e vet krijuese: ai është shkrimtar i vijimësisë së

traditës më të mirë krijuese shqiptare dhe i pasurimit të saj me vlera të mirëfillta letrare dhe

kulturore. Edhe me tregimin, Dritëroi realizon të njëjtën ambicje prej artisti të vërtetë. I

ushqyer nga të dyja përvojat letrare, ajo shqiptare dhe botërore, tradicionale qoftë apo

26 D. Agolli, Jeta në letërsi, Artikuj, Tiranë, 1987. 27 D. Agolli, Trëndafili në gotë, Tiranë, 1998. 28 D. Agolli, Arka e Djallit, Tiranë, 1997.

33

moderne, fondi tregimor i tij është tashmë vetë një model në letërsinë tonë. Kjo anë e

krijimtarisë së tij, pak e njohur dhe e studiuar, për shkak se një pjesë e tregimeve të Agollit

nuk u la të qarkullonte në kohën e diktaturës komuniste, përbën një ndihmesë tepër të vyer në

ecurinë e tregimit shqiptar

34

PËRFUNDIME:

Dritëro Agolli tashmë është klasik i letërsisë shqipe. Vendi i tij në këtë letërsi është i

përcaktuar dhe i qëndruar përgjithmonë. Dritëro Agolli është shumë i çmuar prej historianëve

të letërsisë dhe njëkohësisht, shumë i lexuar dhe shumë i dashur prej lexuesve. Dritëro Agolli

është shkrimtar aq i çmuar prej studiuesve të letërsisë dhe aq shumë i lexuar e i dashur prej

lexuesve, sepse është shkrimtar me dhunti të gjithanshme. Ai është poet, tregimtar,

romancier, dramaturg, skenarist, publicist, eseist dhe gojëtar i dalluar. Aq shumë i lexuar e i

dashur prej lexuesve, sepse ai është shkrimtar, që në veprat e tij ka paraqitur anë të ndryshme

të jetës shqiptare, që ka kënduar e trajtuar gëzimet dhe vuajtjet, të mirat dhe të këqijat, fitoret

dhe disfatat, lirinë dhe dhunën në jetën kombëtare.

Krijimtaria e tij letrare është një si jetëshkrim shpirtëror i popullit shqiptar. Dritëro Agolli

është shkrimtar që në të zakonshmen jetësore e sheh dhe e trajton të pazakonshmen, që në të

përditshmen e sheh dhe e trajton edhe të përhershmen, që në të voglën e sheh dhe e trajton

edhe të madhen, që në të mirën e sheh dhe e trajton edhe të keqen. Jo shumë shkrimtarë e

kanë një dhunti të këtillë. Shumë i lexuar e i dashur prej lexuesve edhe si një gojëtar i madh

në jetën letrare, kulturore, politike, në përgjithësi shoqërore.

Ai edhe në gojëtari, si edhe në krijimtarinë letrare artistike, është mjeshtër i vërtetë, është

artist i vërtetë. Në krijimtarinë e tij letrare, në poezi e në prozë, ne lexuesit e veprave të tij,

gjithashtu, dëgjojmë zërin e Naim Frashërit, të Andon Zako Çajupit, të Ndre Mjedjes, të Fan

Nolit, të Migjenit, të Lasgush Poradecit.

Ai është kështu vazhdues, gjallërues, pasurues i gjuhës së fshehur, plot mençuri e plot bukuri,

të popullit dhe të krijuesve më përfaqësues të tij. Për jetëshkruesit e tij Dritëro Agolli do të

mbetet i çmuar, shumë i çmuar edhe për një arsye: do të mbetet i çmuar përgjithmonë për

qëndrimin e tij vertikal, të dinjitetshëm pas rënies së komunizmit. Ai nuk do të provojë

asnjëherë, me asnjë fjalë të arsyetohet për farë veprimesh a për farë shkrimesh që në kohën e

shkuar mund të ketë bërë, siç ju ka ndodhur, më në fund, të bëjnë jo pak të tjerëve. Pusho i

qetë në shtëpinë e amshimit Dritëro i dashur, sepse do jesh pamatshëm i çmuar e pamatshëm

i dashur prej lexuesve, që e duan fjalën e bukur e fjalën e mençur siç është fjala jote.

35

BIBLIOGRAFIA:

1. Shaban Sinani, “Njerëzit e krisur” të Dritëro Agollit, Naimi, Tiranë.

2. Pasho Baku: Enciklopedia universale e ilustruar. Shtëpia Botuese Bacchus, Tiranë.

3. Dritëro Agolli, Vepra Letrare 1.{Red.R.Uçi}.,Naim Frasheri.

4. Gjuha Shqipe për të huajt dhe shqiptarët jashtë atdheut-Gjovalin Shkurtaj, Enver

Hysaj.

5. M. Avdyli, Studime për Dritëro Agollin në Kosovë, Tiranë 2006.

6. Kam penën e mprehtë, mendjen e kthjellët” Dritëro Agolli.

7. Sabri Hamiti, Shekulli i madh i letërsisë shqipe, Vepra letrare 9, Faik Konica.

8. Sabri Hamiti, Pamje e re e letërsisë shqipe, në: “Letërsia si e tillë”, Tiranë.

9. Dritëro Agolli, Të pagjumët, Rilindja, Prishtinë.

10. Dritëro Agolli, Lypësi i kohës.

11. Dritëro Agolli, Jeta në letërsi, Tiranë.

12. Dritëro Agolli, Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo, Naim Frashëri, Tiranë.

13. M. Avdyli, Studime për Dritëro Agollin në Kosovë, Tiranë, 2006.

14. D. Agolli, Trëndafili në gotë, Tiranë, 1998.

15. D. Agolli, Arka e Djallit, Tiranë, 1997.