-
Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada
1
UNIDADE 5: DITADURA, REPBLICA E GUERRA - O contexto
internacional de entre guerras. A ditadura de Primo de Rivera
(1923-1930) - A Segunda Repblica (1931-1936) - A Guerra Civil
(1936-1939) - Introducin: o contexto internacional Os anos vinte e
trinta do sculo XX, entre as das guerras mundiais, caracterizronse
pola polarizacin da vida poltica e o aumento da conflitividade
social. O ascenso dos fascismos e a resposta dos demcratas e das
esquerdas caracterizaron a vida poltica europea. Mussolini acadou o
poder en 1922 en Italia, e en 1933 os nazis controlaron o Estado
alemn. Rximes de extrema dereita cunha ideoloxa prxima ao fascismo
estendronse por toda Europa. En Espaa, a Ditadura de Primo de
Rivera, carente dunha ideoloxa e dun partido que a sustentase,
tomou a Italia fascista como modelo para intentar articular un
rxime poltico estable na segunda metade dos anos vinte.
Primo fracasou no seu intento de perpetuarse no poder, pero
durante a II Repblica o fascismo e o nazismo foron a referencia
ideolxica e o apoio econmico dos conspiradores contra a II
Repblica. O ascenso do fascismo en Espaa culminou co triunfo dos
rebeldes franquistas na Guerra Civil, grazas entre outros factores
axuda econmica e militar da Italia fascista e da Alemaa nazi.
Fronte aos fascismos vanse alzar os comunistas, cun apoio cada
vez maior entre a clase obreira e os intelectuais dos pases
europeos En Espaa, o PCE foi un partido minoritario ata a Guerra
Civil, sendo o sindicato anarquista CNT o maioritario entre a clase
obreira, o que foi unha excepcin en Europa. Para frear ao
fascismos, os comunistas van impulsar a alianza coxuntural coa
burguesa democrtica en frontes antifascistas: as frontes populares.
Primeiro en Francia e despois en Espaa (1936), a Fronte Popular
acadou o poder nas eleccins. O estalido da Guerra Civil espaola
enfrontou no campo de batalla s mesmas ideoloxas que protagonizarn
a II Guerra Mundial: fascistas contra demcratas liberais,
comunistas e anarquistas.
No ascenso dos fascismos e no aumento da conflitividade social
tivo moito que ver a crise de 1929. Despois duns anos de
crecemento, os felices anos vinte, a economa capitalista sufriu a
partir do crack de Wall Street, en outubro de 1929, a crise mis
importante. Os efectos da crise (desemprego, descenso da producin,
etc.) limitaron a eficacia das medidas impulsadas polos gobernos
republicanos de esquerdas en Espaa.
Rximes polticos na Europa de entre guerras
-
Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada
2
1. A Ditadura de Primo De Rivera (1923-1930) A partir da crise
de 1917 o sistema poltico da Restauracin entrou na sa fase final.
Superouse a crise de 1917, pero non os problemas que a
desencadearan: conflitividade social, desastre de Annual e
incapacidade dos gobernos e dos partidos alternantes para
introducir reformas no sistema. Entre os sectores mis conservadores
empezou a prender unha corrente de opinin favorable a unha solucin
autoritaria que pretenda, mediante un rxime de forza, poer remedio
marcha negativa dos acontecementos e, de feito, desde a primavera
do 23 conspirouse con ese fin no seo do Exrcito e mesmo nalgns
crculos polticos civs prximos ao Rei.
Entre os factores que facilitaron o triunfo da ditadura podemos
sinalar:
A burguesa vira esfumarse os grandes beneficios dos anos
anteriores, e alarmada ante o aumento do pistoleirismo nas ras,
defendeu cada vez mis a idea de que isto hai que arranxalo cun
rxime de autoridade, idea que se reforzou despois da chegada ao
poder dos fascistas en Italia.
O exrcito simpatizaba co desexo dun sector da sociedade de que
se puxera fin a un parlamentarismo acusado de estril, e ademais non
quera verse misturado nas responsabilidades do desastre de Annual.
Atopou no xeneral Miguel Primo de Rivera o home disposto a
solucionar o derrotismo humillante de Marrocos, a marea de
responsabilidades e a anarqua.
O propio rei Alfonso XIII non miraba con malos ollos a idea dun
Goberno Militar. Pero agora haba un motivo a maiores, as
responsabilidades de Annual ameazaban con chegar Coroa, e por iso
un rxime autoritario poda librar ao rei de problemticas
fiscalizacins.
1.1. O Golpe de Estado En setembro de 1923 Primo de Rivera
apoderouse da cidade de Barcelona, proclamando o estado de guerra,
e fixo pblico un manifesto ao pas, no que se peda o apartamento
total dos partidos polticos e a entrega do poder a un Directorio
Militar. No seu chamamento Ao pas e ao Exrcito condenaba o
separatismo e o rxime de partidos polticos, prometa solucin pronta,
digna e sensata ao problema de Marrocos e xustificaba o seu
pronunciamento pola necesidade de restablecer a orde pblica
deteriorada, especialmente en Barcelona, polo pistoleirismo.
Manifesto de Primo De Rivera Espaois: Chegou o momento mis
temido que esperado de recoller as ansias, de atender o clamoroso
requirimento de cantos amando Patria non ven para ela outra
salvacin que liberala dos profesionais da poltica, dos que por unha
ou outras razns nos ofrecen o cadro de desgrazas e inmoralidade que
encetaron o ano 98 e ameazan a Espaa cun prximo fin trxico e
deshonroso (). Imos pedir todas as responsabilidades e gobernar ns
ou homes civs que representen a nosa moral e doutrina (). Este
movemento de homes: o que non sinta a masculinidade completamente
caracterizada, que espere nun recuncho sen perturbar, os das bos
que para a Patria preparamos. Espaois, Viva Espaa e Viva el
Rei!
O Presidente do Goberno propuxo a destitucin de Primo e dos
demais xenerais implicados. O Rei negouse e fixo saber a Miguel
Primo de Rivera que, desexoso de evitar un derramamento de sangue,
chambao a Madrid para encargarse do Poder. O certo que a parte das
protestas dalgns partidos e sindicatos obreiros, o golpe non atopou
resistencia porque ningun estaba disposto a defender o sistema da
Restauracin.
1.2. O Directorio Militar Primo de Rivera formou o Directorio
inspector militar, con carcter provisional. A pesar da declaracin
de transitoriedade e suspensin provisional da Constitucin o
Directorio Militar organizouse como unha autntica ditadura
encomendada directamente a todo o exrcito. En substitucin do
goberno estableceuse unha xunta militar e foron desmanteladas as
institucins constitucionais (ags o Rei) e mesmo aos tribunais se
lles quitaron importantes funcins en beneficio da xurisdicin
militar. Este Directorio Militar, composto por xenerais de brigada
e un contraalmirante, confirmou a proclamacin do estado de guerra
en todo o territorio nacional.
-
Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada
3
A Ditadura obtivo un amplo consenso na primeira etapa: A Igrexa,
os terratenentes, a burguesa e, ata certo punto, o socialismo,
aceptaron o rxime e foron moi escasos os gritos de condena
pronunciados nos primeiros das. As Executivas do Partido Socialista
e da UGT atopronse ante o feito consumado e tentaron sar del o
mellor posible. El Socialista conseguiu que a censura deixase pasar
un manifesto no que se conxugaban a sa oposicin ao novo poder e as
recomendacins de prudente abstencin s organizacins obreiras,
aconsellando actuar dentro das canles legais, sen dar o menor
pretexto a resolucins que, non beneficiando as ideas, prexudicaran
os intereses do proletariado e do pas en xeral .
Reunidos os Comits Executivos do Partido Socialista e da Unin
General de Trabajadores para apreciar as circunstancias creadas
polo movemento militar triunfante ao recibir do monarca o encargo
de rexer os destinos da nacin, resolven: () Segundo. Reiterar clase
traballadora a necesidade de absterse de tomar calquera iniciativa
a que puidera ser invitada por impacientes de boa fe ou por
elementos que aspiren, con aparencias enganosas, a lanzar ao
proletariado a movementos estriles que poidan dar pretexto a
represins que ansa, para o seu proveito, a reaccin.
Andrs Saborit, secretario do PSOE. Francisco L. Caballero,
secretario xeral da UGT. [El Socialista, 16. 09. 1923]
A Executiva da UGT mesmo aceptou a participacin dos seus
representantes en organismos como o Consello Interventor de Contas
e Largo Caballero aceptou un posto no Consello de Estado. Ata 1929
prevaleceu no PSOE e na UGT a idea de que era preferible aproveitar
as posibilidades de colaboracin ofrecidas polo rxime, sen
solidarizarse por iso cos principios que o conformaban, e rexeitar
as ofertas de participacin nas diversas conspiracins civs e
militares.
En conxunto, a Ditadura foi considerada con certa benevolencia
pola maiora dos sectores polticos do pas, xa que a represin
dirixiuse preferentemente contra os grupos radicais da clase
obreira organizada (fundamentalmente a CNT).
Pero houbo tamn importantes sectores descontentos que enseguida
manifestaron a sa oposicin: A burguesa nacionalista catal, tras ver
disolta a Mancomunidade. O mesmo pasou con parte do clero cataln,
ofendido pola prohibicin de predicar en lingua verncula.
Os estudantes e intelectuais empezaron pronto a criticar
Ditadura. O novo poder optou por tomar medidas como a clausura do
Ateneo de Madrid, ou o desterro de Miguel de Unamuno. oposicin dos
intelectuais uniuse oposicin dos estudantes universitarios.
A CNT e o PCE sufriron unha dura represin, clausurndose os seus
locais, detndose aos seus dirixentes e prohibndose a publicacin dos
seus xornais. A represin limitou a sa capacidade de accin contra
Ditadura. A pesar da represin grupos anarquistas decidiron
constitur a FAI (Federacin Anarquista Ibrica), en xullo de
1927.
- O novo rxime Primo de Rivera auto-proclamouse Presidente do
Directorio coas facultades de ministro nico e con facultades para
desempear o poder lexislativo mediante decretos que tern forza de
lei. A continuacin procedeu a desenvolver as bases sobre as que se
a asentar o novo rxime. As medidas mis importantes neste senso
foron: Suspensin das garantas constitucionais, declarando o estado
de guerra en todo o territorio nacional; supresin das Cortes, do
Xurado e das Deputacins; cese nas sas funcins dos gobernadores civs
de todas as provincias quedando o seu cargo encomendado aos
respectivos gobernadores militares das mesmas. Disolvronse tamn os
Concellos, a CNT, a Mancomunidade de Catalua e estableceuse en
todas as provincias espaolas unha milicia civil semellante catal do
Somatn. En abril de 1924 creouse a Unin Patritica: un partido
poltico que deba reunir a homes de todas as ideas empeados na
reconstrucin nacional.
O Directorio Militar con Alfonso XIII
-
Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada
4
- O control da colonia de Marrocos En principio, Primo de Rivera
era partidario da repatriacin das tropas. Con esta intencin partiu
para Marrocos no ano 24, pero os xefes militares da zona estaban
decididos a proseguir a guerra (entre eles o mozo tenente coronel
Francisco Franco) e as llelo fixeron saber no discurso de benvida
efectuado no campamento dos lexionarios de Ber Tieb: Este que
pisamos, seor Presidente, terreo de Espaa, porque foi adquirido
polo mis alto prezo e pagado coa mis cara moeda: o sangue espaol
derramado. Rexeitamos a idea de retroceder, porque estamos
persuadidos de que Espaa atpase en condicins de dominar a zona que
lle corresponde e de impor a sa autoridade en Marrocos.
En setembro dese mesmo ano Primo de Rivera cambiou de parecer e
dirixiuse opinin pblica en termos ben opostos aos que sempre
empregara para tratar do problema de Marrocos: Hoxe, espaois, tedes
que sabelo coa verdade coa que todo o sabedes de ns, non hai mais
camio posible que pelexar en Marrocos ata derrotar ao inimigo.
As tropas espaolas conseguiron un notable xito: o desembarco, en
colaboracin co exrcito francs, en Alhucemas (9 de setembro de
1925), e a vitoria sobre os nacionalistas rifeos de
Abd-el-Krim.
1.3. O Directorio Civil A segunda etapa do rxime abriuse coa
substitucin por Primo de Rivera do Directorio militar por un
denominado Gabinete civil, integrado en realidade por 6 civs,
pertencentes Unin Patritica, e por 4 militares.
Exposicin de Primo de Rivera ao Rei sobre o Directorio Civil En
suma, Seor, para expor o meu pensamento clara e sinceramente, o que
propoo a V.M. a substitucin dunha ditadura militar por outra civil
e econmica e de organizacin mis axeitada, pero non menos vigorosa,
e me permito propoelo as, recollendo a ansia popular, que s teme do
cambio de forma de goberno que se debiliten os resortes do mando,
que foron carcter do Directorio militar, como xenuna representacin
do Exrcito e da Maria, que tan patrioticamente ofreceron o
prestixio dos seus nomes corporativos a este arriscado labor
(...)
Carta do Rei 2 de decembro de 1925.- Meu querido xeneral: Recibn
o teu escrito e con conciencia plena do momento poltico por que
atravesa Espaa e convencido da necesidade de proseguir no labor de
salvala, na que tanto ten adiantado o Directorio (...). Hoxe, como
o 13 de setembro de 1923, elevo o meu pensamento a Deus no altar da
patria para que faga acertada a mia resolucin e dea ao novo goberno
inspiracin e sorte ao fronte dos destinos de Espaa. Teu afectsimo
que te abraza, Alfonso, Rei.
Esta segunda fase da Ditadura a nivel econmico caracterizouse
por unha poltica proteccionista ao servizo da oligarqua. A nivel
poltico pretendeuse institucionalizar o rxime, fortalecido polos
seus propios xitos e polo exemplo do fascismo en Italia.
- Crecemento econmico baseado nas Obras Pblicas Despois da crise
da posguerra, a economa mundial entrou nunha fase de crecemento que
durou ata a gran crise de 1929. Ao amparo desta favorable
conxuntura econmica europea, desenvolvronse proxectos importantes
como o fomento de obras e empresas pblicas, a intensificacin do
programa de regados, ou o proxecto de reformas fiscais en Facenda.
Houbo un importante aumento da producin industrial cunha
extraordinaria expansin do comercio exterior e un novo impulso do
sistema bancario. As causas foron: a diminucin da tensin social
grazas creacin de moitos postos de traballo e a relativa
estabilidade dos prezos, a represin exercida polas autoridades
sobre a CNT e a colaboracin da UGT; a poltica arancelaria
proteccionista que reservou o mercado nacional para
-
Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada
5
a industria espaola e o intervencionismo estatal mediante a
creacin de infraestruturas, concesin de subvencins a empresas
privadas e a creacin de monopolios como CAMPSA e o desenvolvemento
de vas de transporte e comunicacins (estradas, lias frreas e
creacin de Iberia en 1927, creacin da Compaa Telefnica en
1924).
Houbo tamn un forte crecemento da producin agraria, ao que
contribuu de xeito decisivo a poltica de regados. O sector agrario
seguiu, porn, presentando graves deficiencias, fundamentalmente a
existencia dunha gran masa de campesios pobres: pequenos
propietarios e arrendatarios, xunto coa gran masa de xornaleiros
miserables no sur do pas. No ano 1929 dos 4 millns de campesios
espaois, arredor de 2 millns eran labregos pobres (con 850.000
xornaleiros en Andaluca). Os grandes propietarios (o 1% do total)
posuan e controlaban o 42% da riqueza agraria.
A conxuntura econmica europea, nun momento de auxe, favoreceu o
desenvolvemento industrial do pas e as exposicins internacionais
celebradas en Barcelona e Sevilla en 1929 contriburon a dar
esplendor ao rxime. A industria, sobre todo a siderurxia e a de
enerxa elctrica, desenvolvronse, pero o certo que as estruturas
agrarias non se modificaron e o 50% da poboacin campesia viva en
condicins de verdadeira pobreza.
- Institucionalizacin da Ditadura: A Asemblea Nacional e as
Corporacins En setembro de 1926 o rxime creou unha Asemblea
Nacional como organismo estritamente consultivo. Estaba formada
maioritariamente por membros da Unin Patritica elixidos por
sufraxio restrinxido, seguindo de novo o modelo do Consello
Fascista da Italia de Mussolini. Tamn se imitou o modelo social do
fascismo italiano, creando a Organizacin Corporativa del Trabajo,
para tratar de mediar entre patrns e obreiros. As das institucins
fracasaron no intento de institucionalizar o rxime de Primo de
Rivera.
- Incremento da oposicin poltica: FAI, FUE e Nacionalismo cataln
No segundo perodo da Ditadura, as mostras de descontento fixronse
cada vez mis notorias. A finais do 1925 houbo unha conspiracin
movida por vellos polticos liberais-monrquico e republicanos.
Contaban ademais c apoio de elementos dentro do exrcito. Esta
conspiracin poltico-militar coecida co nome de sanjuanada (por
tratarse da noite de San Xon: o 24 de xuo de 1926), recorda o tpico
pronunciamento liberal do XIX. O golpe foi desbaratado e os seus
dirixentes detidos e sancionados con fortes multas e penas de
crcere.
Manifesto da Sanjuanada O Exrcito non pode tolerar que se
utilice a sa bandeira e o seu nome para manter a un rxime que
despoxa ao Pobo dos seus dereitos e que ao acumular arbitrariamente
no Goberno a facultade de facer as leis e vez de executalas,
encarna con dano de todos, mediante esta confusin de poderes, o
mais perigoso dos despotismos O noso programa pode resumirse nestes
termos: Restablecemento da legalidade constitucional. Reintegracin
do Exrcito, para a mellor defensa dos seus prestixios, aos seus
peculiares fins. Mantemento da orde e adopcin de medidas que
garanten a constitucin dunhas Cortes libremente elixidas e que, por
ser soberanas, necesitan expresar a verdadeira vontade
nacional.
Lia de telfonos entre Barcelona e Zaragoza (Marn, 1928)
A aldea de Razbona en Guadalajara (T. Camarillo, 1930)
-
Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada
6
Dende abril de 1925 o poltico catalanista Maci, exiliado en
Pars, via recadando dieiro para financiar un movemento co obxectivo
de proclamar a Repblica catal. O 4 de novembro de 1926 foi cando
tivo lugar o coecido como complot de Prats de Mox que tia como
finalidade invadir Catalua. O complot foi doadamente desbaratado e
de novo os seus dirixentes procesados.
Nos ltimos anos da Ditadura aumentaron os problemas. Cando o 19
de maio de 1928 se promulgou o Decreto-Lei de reforma do ensino
universitario, que autorizaba s universidades privadas a dar ttulos
oficiais, desencadeouse a protesta de profesores e estudantes,
aglutinados estes na FUE (Federacin Universitaria Espaola). O
Goberno non fixo caso destas protestas, e o 7 de marzo de 1929 os
estudantes lanzronse s ras. O ministro Martnez Anido cursou entn o
seguinte telegrama aos gobernadores: Reprima movemento estudantil a
toda costa. Comunqueme nmero de vtimas. Os estudantes non se
detiveron e proseguiron as manifestacins nas que cada vez soaban
mis berros de Viva a Repblica! e Abaixo a Ditadura!. O 24 de
setembro do 29, o Goberno dbase por vencido e tivo que derrogar o
discutido artigo 53.
1.4. Fin da Ditadura e da Monarqua Foron varios os factores que
levaron cada do ditador e, entre eles, cmpre salientar a crise e
econmica do 29, o paso oposicin da UGT e do PSOE e o rexeitamento
do rxime polos intelectuais e partidos polticos. A crise do 29
estalou no noso pas e como no resto do mundo estendeuse a todos os
sectores da economa. Os distintos grupos sociais espaois cargaron
sobre Primo e a sa poltica as causas da crise. Por iso,
considerndoo xa inservible, os mesmos grupos que o levaran ao
poder, e o mesmo rei, deixrono caer.
O 30 de xaneiro de 1930, o ditador presentou a sa dimisin, que o
rei se apresurou a aceptar. En poucas horas pasouse da ditadura de
Primo ao que se chamou ironicamente a Ditabranda do xeneral Dmaso
Berenguer, elixido a causa da sa reputacin de liberal. O rei
encargou a Berenguer a formacin dun goberno que deba preparar o
regreso a un sistema parlamentario: o retorno ao sistema
constitucional de 1876.
A oposicin foi adquirindo un color cada vez mis antimonrquico.
Antigos ministros da Monarqua, como Alcal Zamora, adherronse
Repblica e aconsellaron aos elementos catlicos e moderados que se
uniran a eles. A difcil situacin econmica e financeira contribuu a
aumentar o descontento, de xeito tal que o Goberno, temendo unha
vaga de propaganda republicana, desistiu de convocar eleccins
xerais.
- Organizacin das forzas da oposicin: Pacto de San Sebastin En
agosto de 1930 a unin das forzas antimonrquicas concretouse nun
acordo denominado Pacto de San Sebastin, no que participaron os
lderes das principais tendencias republicanas e a esquerda catal
(que obtivo a promesa dun estatuto autonmico). Non estaban nin o
PCE, nin o PSOE, anda que acudiron algns lderes a ttulo persoal.
Neste Pacto constituuse o chamado Comit Revolucionario (con Alcal
Zamora como presidente) que tia como obxectivo derrubar
Monarqua.
O Comit organizou un levantamento contra a Monarqua para o 15 de
decembro, pero Fermn Galn adiantou en 3 das o levantamento, e o 12
a guarnicin de Jaca sublevouse e proclamou a Repblica. A sublevacin
fallou a pouco de comezar, e os dous xefes do movemento (Galn e
Garca Hernndez) foron fusilados. En febreiro de 1931 Berenguer
dimitiu, cedendo o posto ao almirante Aznar. Foi este un goberno de
coalicin dos partidos dinsticos. A el tocoulle o restablecemento
das garantas constitucionais de 1876 e, dado que era imprescindible
convocar eleccins para sar da situacin creada polo estado de
excepcin da Ditadura, fixou para o mes de abril as eleccins
municipais (que, en principio, parecan menos perigosas para a
monarqua que unha consulta xeral).
-
Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada
7
- As eleccins municipais do 12 de abril de 1931 O 12 de abril do
31 celebrronse as eleccins municipais. O resultado, s nas grandes
cidades, foi maioritario a favor do bloque antidinstico, e en
Madrid constituuse un Comit Revolucionario. O Comit quera agardar a
maio para derrubar Monarqua, pero a sada ra de millns de persoas en
toda Espaa impuxo a cada do Rei. As sete da ma do 14 de abril,
Eibar proclamou a Repblica, accin que foi imitada por moitas outras
cidades nese mesmo da. En Barcelona tamn Maci proclamou a Repblica
Catal. Esa mesma tarde Alfonso XIII abdicou e o Comit
Revolucionario tomou posesin dos Ministerios.
Ao pas: As eleccins celebradas o domingo (12 de abril) revlanme
claramente que non teo hoxe o amor do meu pobo. A mia conciencia
dime que ese desvo non ser definitivo, porque procurei sempre
servir a Espaa, e puxen o nico afn no interese pblico ata nas mis
crticas conxunturas. Un rei pode equivocarse, e sen dbida eu errei
algunha vez; pero sei ben que nosa Patria mostrouse en todo momento
xenerosa ante as culpas sen malicia. Son o rei de todos os espaois,
e tamn un espaol. Atopara sobrados medios para manter as mias
rexias prerrogativas, en eficaz loita con quen as combaten. Pero,
resoltamente, quero apartarme de canto sexa lanzar a un compatriota
contra outro en fratricida guerra civil. Non renuncio a ningn dos
meus dereitos, porque mis que meus son depsito acumulado pola
Historia, que un da me pedir contas rigorosas da sa custodia.
Agardo a coecer a autntica e axeitada expresin da conciencia
colectiva, e mentres fala a Nacin suspendo deliberadamente o
exercicio do poder real e aprtome de Espaa, recoecndoa as como nica
depositaria dos seus destinos. Tamn agora creo cumprir o deber que
me dita meu amor Patria. Pido a Deus que tan fondo como eu o sintan
e o cumpran os demais espaois.
Manifesto de despedida de Alfonso XIII, 13 de abril de 1931
2. A Segunda Repblica (1931-1936) 2.1. O Bienio Progresista
(1931-1933) 2.1.1. As eleccins Cando o 14 de abril se proclamou a
Segunda Repblica, o Comit Revolucionario sado do Pacto de San
Sebastin, pasou a converterse en Goberno Provisional. O seu
programa de actuacin (reforma agraria, liberdade de cultos,
respecto propiedade privada) estaba baseado nas decisins daquel
Pacto.
Primeiro decreto do goberno provisional O Goberno provisional da
Repblica tomou o poder sen tramitacin e sen resistencia nin
oposicin protocolaria algunha; o pobo quen o levou posicin en que
se atopa, e a el quen toda Espaa lle rende acatamento e inviste de
autoridade. Na sa virtude, o Presidente do Goberno provisional da
Repblica, asume desde este momento a xefatura do estado co
asentimento expreso das forzas polticas triunfantes e da vontade
popular, coecedora, antes de emitir o seu voto nas urnas, da
composicin do Goberno provisional. Interpretado o desexo inequvoco
da Nacin, o Comit das forzas polticas coa-ligadas para a
instauracin do novo rxime, designa a don Niceto Alcal Zamora e
Torres para o cargo de Presidente do Goberno provisional da
Repblica.
Madrid, 14 de abril de 1931 Polo Comit, Alejandro Leroux,
Fernando de los Ros, Manuel Azaa, Santiago Casares Quiroga, Miguel
Maura, lvaro
de Albornoz, Francisco Largo Caballero
Convocronse eleccins para unhas Cortes constituntes. Antes de
celebrarse estas eleccins houbo graves problemas de orde pblica
(queima de conventos en Madrid, folga da Telefnica, ameazas da
dereita) que fixeron ao Goberno promulgar unha Lei de Defensa da
Repblica.
Modificouse a Lei electoral vixente, a de Maura de 1907. As
circunscricins pasaron a ser provinciais e suprimiuse o famoso
artigo 29 (proclamacin automtica do candidato cando non houbera
outro); rebaixouse a maiora de idade electoral de vintecinco a
vintetrs anos, e declarronse elixibles os sacerdotes e as mulleres
(sen que estas fosen electoras).
-
Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada
8
En xuo do 31 celebrronse as eleccins cunha participacin do 65%
do electorado e deron a maiora dos escanos a socialistas e
republicanos (os partidos que pertencan esquerda e ao centro: 273 e
110 deputados respectivamente), mentres que os da dereita acadaron
44 escanos.
Os partidos de esquerdas con mis votos foron o PSOE, Accin
Republicana liderado por Azaa e o Partido Radical Socialista de
Marcelino Domingo. O PCE non logrou ningn escano nestas eleccins, e
entre os partidos autonomistas de esquerdas acadou gran importancia
Esquerra Republicana de Catalunya, dirixido sucesivamente polos
dous presidentes da Generalitat, Maci e Companys.
Os dous partidos de centro que obtiveron representacin foron o
Partido Radical de Lerroux e o constitudo por varios grupos de
republicanos moderados, entre os que destacaba Niceto Alcal-Zamora
do Partido Progresista, que foi o primeiro presidente da
Repblica.
Entre os partidos da dereita, ademais dos monrquicos alfonsinos
e os carlistas, foron importantes o Partido Agrario, que aglutinaba
aos agricultores medios de Castela e Len, e o grupo de Jos M Gil
Robles, Accin Popular. En 1933 este partido sera o eixe da CEDA
(Confederacin Espaola de Dereitas Autnomas). Entre os partidos
autonomistas inclense no grupo das dereitas a Lliga Regionalista de
Catalunya e o Partido Nacionalista Vasco, que a partir de 1933
adoptou unha postura de colaboracin coa esquerda.
2.1.2. A Constitucin de 1931 O da 9 de decembro de 1931
someteuse a votacin o texto da Constitucin; aprobouse por 368 votos
a favor, 89 ausencias e ningn pronunciamento en contra. O elevado
nmero de ausencias estivo motivado pola redaccin do polmico artigo
26 como logo veremos.
Ttulo preliminar. Disposicins xerais Art. 1.- Espaa unha
Repblica democrtica de traballadores de toda clase, que se organiza
en rxime de Liberdade e de Xustiza. Os poderes de todos os seus
rganos emanan do pobo A Repblica constite un Estado integral,
compatible coa autonoma dos Municipios e das Rexins. A bandeira da
Repblica espaola vermella, amarela e morada. Art. 2.- Todos os
espaois son iguais ante a lei. Art. 3.- O Estado espaol non ten
relixin oficial. Art. 4.- O casteln o idioma oficial da Repblica.
Todo espaol ten obriga de sabelo e dereito de usalo, sen prexuzo
dos dereitos que as leis do Estado recoezan s linguas das
provincias ou rexins. Salvo o que se dispoa en leis especiais, a
ningun se lle poder esixir o coecemento nin o uso de ningunha
lingua rexional () Ttulo I. Organizacin nacional Art. 9.- Os
Alcaldes sern designados sempre por eleccin directa do pobo ou polo
Concello. Art. 11.- Se unha ou varias provincias limtrofes, con
caractersticas histricas, culturais e econmicas comns, acordaran
organizarse en rexin autnoma para formar un ncleo poltico
administrativo, dentro do Estado espaol, presentarn o seu Estatuto
con amao ao establecido no Art. 12. (). Art. 12.- Para a aprobacin
do Estatuto da rexin autnoma, requrense as seguintes condicins: a)
Que o propoan a maiora dos seus Concellos ou, cando menos, aqueles
Municipios que comprendan as das terceiras partes do Censo
electoral da rexin. b) Que o acepten, polo procedemento que sinale
a Lei Electoral, polo menos as das terceiras partes dos electores
inscritos no Censo da rexin. Se o plebiscito fose negativo, non
poder renovarse a proposta de autonoma ata transcorridos cinco
anos. c) Que o aproben as Cortes. Art. 13.- En ningn caso se admite
a Federacin das rexins autnomas. Ttulo III. Dereitos e deberes dos
espaois Art. 25.- Non podern ser fundamento de privilexio xurdico:
a natureza, a filiacin, o sexo, a clase social, a riqueza, as ideas
polticas nin as crenzas relixiosas. Art. 26.- Todas as confesins
relixiosas sern consideradas como Asociacins sometidas a unha lei
especial. O Estado, as rexins, as provincias e os Municipios, non
mantern, favorecern, nin auxiliarn economicamente s Igrexas,
Asociacins e Institucins relixiosas. Unha lei especial regular a
total extincin, nun prazo mximo de dous anos, do presuposto do
Clero. Quedan disoltas aquelas Ordes relixiosas que
estatutariamente impoan, ademais dos tres votos cannicos, outro
especial de obediencia a autoridade distinta da lextima do Estado.
Os seus bens sern nacionalizados e afectados a fins benficos e
docentes. As demais Ordes relixiosas someteranse a unha lei
especial votada por estas Cortes Constituntes e axustada s
seguintes bases: 1 Disolucin das que polas sas actividades
constitan un perigo para a seguridade do Estado.
-
Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada
9
2 Inscricins das que deben subsistir nun Rexistro especial
dependente do Ministerio de Xustiza. 3 Incapacidade de adquirir ou
conservar, por si ou por persoa interposta, mis bens dos que,
previa xustificacin, se destinen sa vivenda ou ao cumprimento
directo dos seus fins privativos. 4 Prohibicin de exercer a
industria, o comercio ou o ensino. 5 Submisin a todas as leis
tributarias do pas. 6 Obriga de render anualmente contas ao Estado
do investimento dos seus bens en relacin cos fins da Asociacin. Os
bens das Ordes relixiosas podern ser nacionalizados. Art. 27.- A
liberdade de conciencia e o dereito de profesar e practicar
libremente calquera relixin quedan garantidos no territorio espaol,
salvo o respecto debido s esixencias da moral pblica. Os cemiterios
estarn sometidos exclusivamente xurisdicin civil. Non poder haber
neles separacin de recintos por motivos relixiosos. Todas as
confesins podern exercer os seus cultos privadamente. As
manifestacins pblicas do culto habern de ser, en cada caso,
autorizadas polo Goberno. (...) Art. 34.- Toda persoa ten dereito a
emitir libremente as sas ideas e opinins, valndose de calquera
medio de difusin, sen suxeitarse previa censura. () Art. 36.- Os
cidadns dun e outro sexo, maiores de 23 anos, tern os mesmos
dereitos electorais conforme ditaminen as leis. Art. 38.- Queda
recoecido o dereito de reunirse pacificamente e sen armas. Unha lei
especial regular o dereito de reunin ao aire libre e o de
manifestacin () Art. 39.- Os espaois podern asociarse ou sindicarse
libremente para os distintos fins da vida humana, conforme s leis
do Estado. (...) Art. 43.- A familia est baixo a salvagarda
especial do Estado. O matrimonio fndase na igualdade dos dereitos
para ambos sexos, e poder disolverse por mutuo disentemento ou a
peticin de calquera dos cnxuxes, con alegacin neste caso de xusta
causa () Os pais teen para cos fillos habidos fra do matrimonio os
mesmos deberes que respecto dos nacidos nel (). O Estado prestar
asistencia aos enfermos e ancins, e proteccin maternidade e
infancia, facendo sa a Declaracin de Xenebra ou tboa dos dereitos
do neno. Ttulo VII. Art. 103.- O pobo participar na Administracin
da Xustiza mediante a institucin do Xurado, a sa organizacin e
funcionamento sern obxecto dunha lei especial. Ttulo IX. Art. 121.-
Establcese, con xurisdicin en todo o territorio da Repblica, un
Tribunal de Garantas Constitucionais. ().
O principal obxectivo da Constitucin foi a ampliacin dos
dereitos cidadns, recollendo aspiracins sociais non contempladas
ata o momento, e intentando asegurar o cumprimento da declaracin de
dereitos. O rxime parlamentario recoeceu a total independencia do
poder xudicial. Unha das principais novidades est en que recolle un
intento de solucionar o problema rexional, centrado sobre todo en
Catalua (art. 1: Estado integral, compatible coa autonoma dos
Municipios e das Rexins). Asume a soberana nacional: todos os
poderes emanan do pobo. O rxime cualifcase, con evidentes
pretensins ideolxicas, como Repblica dos traballadores de toda
clase. A Constitucin, na declaracin de dereitos dos espaois,
recolleu a liberdade relixiosa, de expresin, reunin, asociacin e
peticin (dereito de toda persoa a dirixir unha peticin ao goberno),
dereito de libre residencia e de circulacin e de eleccin de
profesin, inviolabilidade de domicilio e de correspondencia. As
relacins familiares establcense coa mxima liberdade e igualdade
(art. 43). Apuntbase tamn a posibilidade de socializacin da
propiedade e dos principais servizos pblicos, subordinando a
propiedade privada aos intereses xerais. E, en canto s futuras
Cortes, estas quedaban constitudas nun nico Congreso de Deputados,
elixido por catro anos por sufraxio universal, mesmo feminino
(sendo un dos primeiros pases en recoecelo).
A pesar das formulacins tan avanzadas no campo econmico e
social, estas non crearon tantos conflitos como a regulacin dos
dereitos en materia relixiosa. Os partidos polticos presentes no
goberno provisional estaban de acordo na separacin da Igrexa e o
Estado (art. 3) pero os mis conservadores (Maura e Alcal Zamora)
dimitiron pola redaccin dos artigos 26 e 27, que s foron aprobados
por 178 contra 59 votos, abstndose case a metade da cmara. A
aprobacin destes artigos significou o comezo dunha campaa pola
revisin da Constitucin da que sau fortalecida a dereita.
2.1.3. O voto feminino A pesar dos esforzos das primeiras
sufraxistas espaolas, a concesin do voto feminino non se pode
atribur s presin dos grupos feministas. O sufraxio foi outorgado no
marco das reformas lexislativas da II Repblica. O proceso, porn,
foi complexo e contraditorio.
-
Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada
10
Era opinin xeral que a maiora das mulleres, fortemente
influenciadas pola Igrexa catlica, eran conservadoras. A sa
participacin electoral levara, polo tanto, a un fortalecemento das
forzas da dereita. Esta idea errnea levou a que importantes
feministas como a socialista Margarita Nelken e a
radical-socialista Victoria Kent, que foran elixidas deputadas s
Cortes Constituntes de 1931, rexeitaran a concesin do sufraxio
feminino. Na sa opinin, as mulleres anda non estaban preparadas
para asumir o dereito ao voto, e o seu exercicio sempre ira en
beneficio das forzas conservadoras e, por consecuencia, mis
partidarias da manter muller na sa tradicional situacin de
subordinacin.
As mulleres segundo os socialistas na II Repblica
Clara Campoamor, tamn deputada e membro do Partido Radical,
asumiu unha apaixonada defensa do dereito de sufraxio feminino.
Para ela os dereitos das persoas esixan un tratamento legal
igualitario para homes e mulleres e, por isto, a Constitucin debera
basearse na igualdade e na eliminacin de calquera discriminacin de
sexo: (Clara Campoamor: 1931). Ao final triunfaron as teses
sufraxistas por 161 votos a favor e 121 en contra. Moitos deputados
da dereita votaron a favor non por convencemento ideolxico, senn
levados pola idea de que o voto feminino sera masivamente
conservador.
Propaganda de Accin Popular dirixida s mulleres en 1933
A Constitucin de 1931 supuxo un enorme avance na loita polos
dereitos da muller. Non s conceda o sufraxio s mulleres, senn que
todo o relacionado coa familia foi lexislado desde unha perspectiva
de liberdade e igualdade: matrimonio igualitario, dereito ao
divorcio, obrigacins dos pais cos fillos... O rxime republicano
puxo a Espaa, no terreo legal, altura dos pases mis evolucionados
no referente igualdade. Porn, neste aspecto como noutros moitos, a
guerra civil e a ditadura de Franco derrubaron todo o conseguido,
devolvendo muller a unha situacin de inferioridade e
sometemento.
2.1.4. As grandes reformas A Segunda Repblica herdou todos os
graves problemas que o sistema monrquico liberal non fora capaz de
resolver. A todos eles vai tentar facer fronte durante os dous
primeiros anos. Aprobada a Constitucin, creouse un novo goberno
presidido por Azaa e no que estaban representados o PSOE (Largo
Caballero), o Partido Radical-Socialista e algns Partidos
Autonomistas, como a ORGA de Casares Quiroga.
Durante dous anos, ata fins do 33, azaistas e socialistas
intentaron atopar solucin aos principais problemas do pas. Pero
tiveron que facer fronte aos ataques perpetrados tanto desde a
dereita, que non estaba disposta a aceptar esas reformas
(pronunciamento fracasado do xeneral Sanjurjo en agosto do 32),
como desde a esquerda, que os acusaba de facelas con
Clara Campoamor
-
Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada
11
demasiada lentitude (movemento revolucionario anarquista da zona
industrial do Llobregat, en xaneiro do 32). Os problemas aos que se
enfrontou a Repblica de Esquerdas foron fundamentalmente os
seguintes:
- O problema relixioso Xa cando se discutiu nas Cortes a nova
Constitucin houbo un tema, que xunto ao autonmico, provocou unha
forte polmica: o das relacins Igrexa-Estado, que a ser o causante
dunha primeira fractura dentro do novo rxime. Na sesin do da 13 de
outubro do 31, o ministro da Guerra Manuel Azaa, pronunciou o seu
clebre discurso:
() Cada unha destas cuestins, Seores Deputados, ten unha premisa
inescusable, imborrable na conciencia pblica, e ao vir aqu, ao
tomar feitura e contextura parlamentaria, cando xorde o problema
poltico. Eu non me refiro s das primeiras, refrome a isto que
chaman problema relixioso. A premisa deste problema, hoxe poltico,
formloa eu deste xeito: Espaa deixou de ser catlica; o problema
poltico conseguinte organizar o Estado en forma tal que quede
adecuado a esta fase nova e histrica do pobo espaol () Eu non podo
admitir, Sres. Deputados, que a isto se lle chame problema
relixioso. O autntico problema relixioso non pode exceder dos
lmites da conciencia persoal, porque na conciencia persoal onde se
formula e se responde a pregunta sobre o misterio do noso
destino.
Discurso de Azaa, El Sol, 14 de outubro de 1931.
A redaccin do famoso artigo 26 serviu dereita non republicana
para xustificar a sa desafeccin Repblica. Nun manifesto dirixido ao
pas, os deputados das minoras agrarias e vasco-navarra anunciaron
que en lugar de participar na elaboracin dunha Constitucin
antirrelixiosa e antisocial, adicaran o seu esforzo a combatela
movendo opinin pblica contra ela.
Foi tamn a redaccin definitiva do anticlerical artigo 26 a que
levou a Alcal Zamora e Miguel Maura a retirarse do goberno. Tendo
como base a separacin da Igrexa e o Estado marcada polo devandito
artigo 26, ao longo de 1932 e 1933 fronse promulgando leis e
decretos complementarios e que desenvolvan o artigo constitucional:
promulgouse a extincin en dous anos do orzamento do clero e culto e
o sometemento das ordes relixiosas a unha lei especial; disolucin
da Compaa de Xess e confiscacins dos seus bens; matrimonio civil,
divorcio e secularizacin dos cemiterios; prohibicin do ensino s
ordes relixiosas. A Repblica non prohibiu o ensino aos relixiosos
individualmente, nin sequera a direccin de colexios. O que se
prohibiu s ordes relixiosas foi exercer o ensino corporativamente,
como tales ordes relixiosas, pero sen impedir aos seus compoentes
aquel exercicio a ttulo individual.
Houbo un constante enfrontamento entre a Igrexa e a Repblica,
como quedou ben patente coa expulsin do pas do cardeal arcebispo de
Toledo, Monseor Pedro Segura, primado de Espaa, pola sa actitude
abertamente antirrepublicana. Incluso as posicins menos radicais,
como a do bispo de Barcelona, deixaban escaso marxe para o dilogo e
a colaboracin.
Posicin do bispo de Barcelona sobre o proxecto constitucional O
Proxecto de Constitucin unha apostasa do Estado espaol, ofensa
pblica e gravsima ao noso bo Deus, Seor dos que gobernan. Non
podemos esquecer que os Estados, o mesmo que os particulares, veen
moralmente obrigados a profesar a relixin verdadeira, e maiormente
al onde a sociedade anda profundamente relixiosa (...). A unha
sociedade as non se a pode declarar atea no seu Cdigo fundamental;
aparecera ante todo o mundo como unha violencia exercida sobre a
colectividade, que na sa gran maiora non intentou tal cousa ao
votar o cambio de rxime (...). Se cre que o estado actual das
cousas esixe modificacins, non parece difcil xestionar coa Santa
Sede un novo Concordato. Isto calmara moito os nimos dos bispos e
dos catlicos, que estn moi intranquilos non s polo proxecto de
Constitucin, senn polas diferentes disposicins que foron
aparecendo, contrarias aos dereitos da Igrexa e s leis concordadas
(...)
Ilustracin anticlerical do diario satrico La Flaca
-
Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada
12
Nobreza obriga, seor Presidente, e eu permtome apelar que ania
no seu xeneroso corazn, pregndolle encarecidamente que interpoa
toda a sa influencia, que moita, para que a Constitucin futura sexa
unha verdadeira obra de pacificacin, que poida ser acatada por
todos os catlicos (...).
Fragmento da carta de Vidal i Barraquer a Alcal Zamora,
3-VIII-1931
A pesar das medidas tomadas pola Repblica, a forza social da
Igrexa seguiu a ser enorme, e interveu frecuentemente no xogo
poltico a travs de Accin Popular, partido que contaba cun programa
de poltica social catlica, baixo a inspiracin do cardeal Herrera
Oria.
- O ensino e a cultura O Goberno provisional, a travs do seu
ministro de Instrucin Pblica Marcelino Domingo, tomou xa as
primeiras medidas no terreo educativo e cultural, accin considerada
prioritaria polo Goberno: Establecemento do bilingismo nas escolas
catals; organizacin do Consello de Instrucin Pblica; supresin da
obrigatoriedade do ensino relixioso; reforma das Escolas Normais en
setembro de 1931; novo Plan de Ensino Medio...
Pero o problema bsico co que tivo que enfrontarse a Repblica foi
o elevado ndice de analfabetismo, superior ao 30%, e a falta de
escolarizacin de case a metade da poboacin infantil. De a que un
dos mis decididos empeos fora o desenvolvemento do ensino en todos
os seus aspectos, especialmente na creacin e dotacin de centros e
persoal docente. Os proxectos iniciais prevan duplicar as 32.680
escolas existentes e ampliar o corpo de 36.800 mestres (hai que ter
en conta que haba, ademais, que substitur o ensino das ordes
relixiosas).
O plan consista en crear 5.000 escolas por ano. Os proxectos
iniciais vronse freados pola falta de fondos, a pesar do cal, en
dous anos creronse mis de 13.000 aulas, que se sumaron s 33.000 que
existan. Ningn pobo de Europa fixera, en poltica docente, un
esforzo semellante, en ningn tempo; e nunca na historia de Espaa se
fixo con tanta rapidez.
Xunto a isto, houbo outros interesantes proxectos no campo
educativo, contando co antecedente do labor da Institucin Libre de
Enseanza, como a modernizacin da Universidade ou a ampliacin dos
centros e alumnos de bacharelato. Houbo tamn importantes
realizacins no campo cultural: bibliotecas ambulantes, a creacin
das Misins Pedagxicas en maio do 31 ou a posterior, en decembro, de
La Barraca. A creacin do grupo universitario de teatro de La
Barraca representou unha excepcional experiencia artstica. Federico
Garca Lorca adicou a esta empresa os seus ltimos cinco anos de
vida, antes de ser asasinado polos franquistas, contando coa
colaboracin de estudantes voluntarios da FUE, adicouse a percorrer
Espaa coas sas producins teatrais. Toda esta poltica sada do
Ministerio de Instrucin Pblica encontrouse coa reaccin daqueles
sectores que van ameazado o control das conciencias e o goberno
espiritual de Espaa por parte da Igrexa catlica.
- O problema militar Apenas 11 das despois do inicio da
Repblica, o 25 de abril, o Ministro da Guerra Manuel Azaa firmou un
decreto, a chamada Lei Azaa, que pretenda reducir radicalmente o
excesivo volume do Corpo de Oficiais (no Exrcito espaol haba un
exceso de oficialidade, con mis de 20.000 oficiais para 100.000
soldados), recortar os gastos e levar a cabo unha depuracin pacfica
do Exrcito de cara a conseguir que os militares non interviran na
vida poltica. Discurso de Azaa, Ministro de la Guerra
-
Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada
13
A Lei Azaa () Basta consignar as cifras para que sexa notoria a
gravidade da situacin. A isto chegouse por consecuencia das guerras
civs e coloniais, en virtude dun sistema errneo no recrutamento da
Oficialidade. Todos padecen os efectos deste mal. Os Xefes e
Oficiais, pola paralizacin das escalas; e o servizo pblico, porque
o exceso de persoal (...). Tal situacin ten que conclur, e o
Goberno est resolto a que concla. Artigo 1.- Concdese o pase
situacin de segunda reserva, co mesmo soldo que gocen no seu
emprego da escala activa, a todos os Oficiais xenerais do Estado
Maior xeral, aos da Garda Civil e Carabineiros e aos dos Corpos de
Alabardeiros, Xurdicos militar, Intendencia, Intervencin e
Sanidade, nas sas das seccins de Medicina e Farmacia, que o
soliciten do Ministerio da Guerra dentro dos trinta das seguintes
ao da publicacin deste Decreto. Artigo 2.- Concdese o pase situacin
de retirado, co mesmo soldo que gocen actualmente no seu emprego e
calquera que sexan os seus anos de servizo, a todos os Xefes,
Oficiais e asimilados, as en situacin de actividade como na de
reserva retribuda das distintas Armas e Corpos do Exrcito, mesmo
aos Oficiais menores de Gardas de Alabardeiros, que o soliciten do
Ministerio da Guerra dentro do prazo sinalado no artigo anterior
()
Case a metade dos posibles beneficiarios acollronse lei antes de
acabar o ano. A nova Lei admitindo o retiro, co soldo ntegro, de
todos os xenerais e oficiais que non quixeran prestar xuramento de
fidelidade Repblica, foi o procedemento escollido para acabar cos
excedentes e asegurarse, polo menos teoricamente, a lealdade do
Exrcito. Ademais destas medidas, Azaa tomou tamn outras: Os
organismos xudiciais especiais do Exrcito foron progresivamente
disoltos ata a eliminacin do fuero militar; a administracin militar
da colonia de Marrocos foi substituda por unha administracin civil,
sen cuestionarse a ocupacin espaola; A Academia Oficial de Zaragoza
pechouse o 29 de xuo de 1931 (un duro golpe para o seu director,
Francisco Franco). A pesar de todas estas medidas e precaucins,
quedou no Exrcito unha importante masa de oficiais que desde o
primeiro momento comezou a preparar o golpe contra a Repblica.
- Os nacionalismos A cuestin da diversidade nacional dentro de
Espaa foi outro dos problemas que tivo que afrontar a Repblica.
Cmpre ter en conta que en Barcelona a Repblica Catal fora
proclamada horas antes que en Madrid por Maci, dirixente de
Esquerra.
Cidadns: En nome do pobo de Catalua eu proclamo desde aqu o
Estat Catal e proclamo a Repblica catal. Ademais solemnemente
dgovos que con todo cario vaiamos Confederacin coas demais
Repblicas de Espaa. Agora formamos o goberno da Repblica catal e
aqu estaremos dispostos a defendela ata morrer.
(Verbas pronunciadas por Maci desde o balcn central do Concello
barcelons o 14 de abril de 1931)
O goberno provisional enviou a Barcelona aos seus dous ministros
catalns, que resolveron a crise convencendo a Maci para que a
expresin Estat Catal fora substituda por Generalitat, concepto de
contido histrico, en espera dunha futura decisin das Cortes.
Aprobada a Constitucin, esta mencionaba a posibilidade de
conceder autonoma s rexins que as o solicitasen. En xuo do 32, unha
pequena comisin de expertos elaborou o Estatuto de Nuria, proxecto
que avogaba por unha repblica federal, un uso exclusivo da lingua
catal e o pleno control da educacin. Celebrado, a principios de
agosto, un plebiscito en Catalua sobre este proxecto de estatuto
rexional, a poboacin foi favorable a el nun 90%, cunha participacin
dun 75%.
O Estatuto non foi ben acollido polos propios partidos
republicanos e socialistas debido amplitude das competencias que
deixaba en mans da Generalitat, pero finalmente foi aprobado como
reaccin fronte ao pronunciamento de Sanjurjo, con importantes
enmendas:
Catalns a favor do Estatut
-
Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada
14
Estatuto de Catalua Artigo 1. Catalua constitese en rexin
autnoma dentro do Estado espaol, con arranxo Constitucin da
Repblica e ao presente Estatuto. O seu organismo representativo a
Generalitat (...). Artigo 10. Corresponder Generalitat a lexislacin
sobre rxime local, que recoecera aos Concellos e demais Corporacins
administrativas que cree, plena autonoma (...). Artigo 11.
Corresponde Generalitat a lexislacin exclusiva en materia civil
(...). Artigo 14. A Generalitat estar integrada polo Parlamento, o
Presidente da Generalitat e o Consello Executivo. As leis
interiores de Catalua ordenarn o funcionamento destes organismos,
de acordo co Estatuto e a Constitucin. (...)
Mediante este Estatuto de setembro de 1932, Catalua converteuse
en rexin autnoma dentro do Estado espaol, rexida por un goberno
propio, a Generalitat, con facultades lexislativas e executivas en
facenda, economa, educacin e cultura, transportes e comunicacins. O
goberno da Repblica ocupbase das relacins exteriores, a orde pblica
e o Exrcito, ao tempo que asignaba delegados do goberno central
para supervisar as accins executivas da Generalitat e estableca un
Tribunal de Garantas Constitucionais para xulgar conflitos
lexislativos entre as Cortes e o futuro parlamento cataln. Cataln e
casteln seran os idiomas oficias de Catalua.
Durante o ano seguinte, a Generalitat chegou a acordos sobre
sanidade, impostos e orde pblica. O cargo de gobernador civil foi
abolido e todas as forzas policiais quedaron baixo o mando do
conceller de governaci. Obras Pblicas tamn foi transferida e o
goberno local foi incrementando considerablemente o uso do cataln
en administracin, xulgados e escolas.
No Pas Vasco tamn tia moita forza o movemento nacionalista, pero
neste caso o carcter fortemente confesional e catlico (que nesa
poca via ser o mesmo que dereitista) do PNV, dificultou
notoriamente as conversas co goberno de esquerdas sobre o futuro
Estatuto de Euskadi (formado polas provincias de lava, Guipuzcoa,
Navarra e Biscaia), que non chegou a ser aprobado ata 1936, e s
para as provincias Vascongadas, sen apenas tempo para entrar en
vigor de xeito efectivo.
Nos primeiros tempos da Repblica o nacionalismo vasco colaborou
coa dereita catlica e o Estatuto de Estella (redactado en xuo de
1931 polos carlistas e os nacionalistas vascos) contia un apartado
segundo o cal o Pas Vasco podera regular directamente con Roma as
relacins Igrexa-Estado. Co tempo nacionalistas vascos e
tradicionalistas vascos e navarros evolucionaron por carreiros
distintos, e mentres o PNV aceptou a Repblica e os mtodos
democrticos, para os carlistas a Repblica seguiu a ser o peor dos
males, xa que non aceptan a aconfesionalidade do Estado. As
produciuse a ruptura da unidade entre as provincias vascas e
Navarra.
En Galicia, durante estes anos, redactouse pola Asemblea de
Municipios Galegos, celebrada en Santiago os das 16 ao 18 de
decembro do 32, o primeiro Estatuto de Autonoma de Galicia. Na
redaccin deste Estatuto exerceu un gran protagonismo o recentemente
creado Partido Galeguista (1931), no que quedaron fusionadas as
diversas agrupacins galeguistas ou nacionalistas existentes. O
texto deste primeiro Estatuto de Autonoma, ao igual que os
restantes Estatutos, tia que cumprir unha serie de requisitos,
previstos na Constitucin, para adquirir a sa plena validez
lexislativa: ademais da sa redaccin e aprobacin polos concellos, o
sometemento a referendo do pobo galego e a sa posterior aprobacin
polas Cortes espaolas. A disolucin das Cortes constituntes e as
eleccins de novembro do 33 atrasaron a sa tramitacin ata o 36 co
goberno da Fronte popular.
Outras rexins (Aragn, Castela a Vella-Len, Valencia, Baleares,
Andaluca) iniciaron tamn estudos e proxectos para conseguir a sa
autonoma, pero non chegaron a realizarse.
Fundacin do Partido Galeguista (1931)
-
Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada
15
- O problema agrario A reforma agraria foi o outro gran problema
vixente desde o primeiro momento da proclamacin da Repblica,
discutida polas Cortes ao longo de 1932 e aprobada tamn como
contestacin ao pronunciamento de Sanjurjo. Tia das vertentes:
a) Unha estritamente econmica, que s poda resolverse a longo
prazo, cultivando mellor os latifundios, aumentando os regados e
fomentando unha industrializacin que puidera absorber uns
excedentes de man de obra campesia que agora, en plena crise
mundial, encontraban pechada a tradicional vlvula de seguridade da
emigracin exterior.
b) A outra vertente era de carcter social, con zonas de grandes
latifundios (Andaluca, Estremadura, La Mancha) propiedade de
terratenentes que pagaban salarios mseros, e mantian a milleiros de
xornaleiros sen terra nun paro estacional crnico para asegurar a
rendibilidade das sas explotacins.
Inmediatamente despois de implantada a Repblica, o Goberno
provisional promulgou varios Decretos encamiados a preparar a
reforma agraria:
En principio, e para evitar que se deixara sen traballo a moitos
dos campesios afiliados aos organismos obreiros, promulgouse o
Decreto de 29 de abril de 1931, que obrigaba a empregar en primeiro
lugar aos obreiros do termo municipal e se prohiban os
desafiuzamentos de fincas rsticas dadas en arrendamento, cultivadas
ou aproveitadas por agricultores, cunha renda que non excedese de
1.500 pesetas anuais, excepto cando a demanda se basease na falta
de pago.
Outro decreto de gran importancia foi o do 7 de maio do mesmo
ano chamado de labra forzosa que obrigou aos cultivadores de terras
a realizar todos os labores propios dun bo cultivo, evitando que,
como estaba ocorrendo, deixasen de realizar moitas destas tarefas
coa fin de dar menos traballo aos campesios (comede Repblica
dicanlle algns terratenentes aos xornaleiros).
O primeiro de xullo decretouse a xornada de 8 horas para os
campesios
Todas estas disposicins, e algunhas mis, convertronse despois en
leis o 9 de setembro e o seu esprito estar presente na Lei de Bases
da Reforma Agraria de 15 de setembro de 1932. A Lei de Reforma
Agraria, aprobada en agosto do 32, estableca a expropiacin con
indemnizacin das grandes fincas que non fosen directamente
cultivadas polos seus donos, as como aquelas incultas e as de
regado non regadas, para ser repartidas entre familias de campesios
ou entre colectividades de agricultores.
Lei de Reforma Agraria () Sern susceptibles de expropiacin as
terras includas nos seguintes apartados: 1. As ofrecidas
voluntariamente polos seus donos, sempre que a sa adquisicin se
considere de interese polo Instituto de Reforma Agraria. 3. As
adxudicadas ao Estado, Rexin, provincia ou Municipio, por razn de
dbito, herdanza ou legado e calquera outras que posan con carcter
de propiedade privada. 4. As fincas rsticas de Corporacins,
fundacins e establecementos pblicos que as exploten en rxime de
arrendamento, parzara ou calquera outra forma que non sexa
explotacin directa. 5. As que polas circunstancias da sa
adquisicin, por non seren explotadas directamente polos adquirentes
e polas condicins persoais dos mesmos, deba presumirse que foron
compradas con fins de especulacin ou co nico obxecto de percibir a
sa renda. 6. As que constituron seoros xurisdicionais e que foran
transmitidas ata chegar aos seus actuais donos por herdanza, legado
ou doazn.
Latifundios en Espaa (1932)
-
Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada
16
As terras da nobreza e as dos que participaran no levantamento
do xeneral Sanjurjo foron confiscadas sen indemnizacin. Dos
cultivadores directos que non caeran nalgn dos casos citados
anteriormente, s seran expropiadas as terras que pasasen duns
lmites mximos que, segundo os cultivos, fixbanse desde as 100 s 750
has.
Para levar a cabo a redistribucin das terras creouse o Instituto
de Reforma Agraria, do que dependan as xuntas provinciais e as
comunidades de campesios. O mecanismo de actuacin foi o seguinte:
as terras expropiadas ou confiscadas pasaban a ser propiedade do
Instituto, que as transfera s xuntas provinciais, que sa vez as
entregaban s comunidades de campesios, para a sa explotacin
colectiva ou individual, segundo tivesen decidido previamente os
campesios.
Os problemas que se presentaron para a realizacin deste labor
foron numerosos e graves, sen contar coa oposicin dos terratenentes
expropiados ou confiscados. O carcter excesivamente burocrtico do
Instituto, a falta de datos para coecer as terras pertencentes a un
mesmo dono, a falta de estudos previos sobre a calidade e
rendemento da terra e a exclusin das terras de pastos, co que se
marxinaba gandera. O resultado foi que en vez dos 60.000 campesios
asentados anualmente que se proxectara, despois de 2 anos de
actuacin do Instituto apenas se superaran as 12.000 familias
campesias asentadas nunha extensin de 117.837 hectreas.
Expropiacins e ocupacins realizadas en virtude da lei de Reforma
Agraria de 1932 ata 31 de decembro de 1934
N de fincas Extensin (en ha.) Nmero de asentados Expropiadas 468
89.133 8.609 Ocupadas 61 27.704 3.651 Total 529 116.837 12.260
A Reforma Agraria foi mis un proxecto que unha realidade, e non
s polo escaso tempo transcorrido entre o seu inicio (1932) e a sa
anulacin (1936). A reforma agraria espaola fracasou porque se
adicaron poucos recursos a sa posta en funcionamento o que fixo que
fose moi lenta a aplicacin. As masas campesias non viron mellorada
a sa situacin e foron cada vez mis hosts ao Goberno.
2.1.5. A conflitividade social A situacin econmica da Espaa
republicana caracterizouse pola incidencia da crise econmica do 29.
O paro obreiro constituu un dos elementos dominantes no panorama
social entre 1931 e 1936. O intento de Azaa de incorporar s clases
traballadoras Repblica fracasou e en moitos casos e a orde pblica
foi seriamente ameazada por revoltas locais e folgas violentas.
A actitude dos grandes sindicatos non seguiu unha lia nica.
Dentro da UGT existan das tendencias: un grupo partidario dun
desenvolvemento social pausado, e outro partidario, en troques, dun
proceso revolucionario inmediato, temerosos dos progresos da CNT,
anda que non do comunismo que anda tia un mbito de accin reducido.
O sindicato socialista durante este primeiro perodo republicano
manifestou unha postura pacfica e s presentou unha actitude de
oposicin violenta durante o bienio dereitista. Porn, o anarquismo,
cunha CNT cada
Familia campesia (1932)
Folga en Valencia (1932)
-
Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada
17
vez mis dominada pola FAI, e a pesar das sas divisins internas,
exerceu unha oposicin Repblica moi violenta, recorrendo a folgas e
sabotaxes.
Estamos fronte s Cortes Constituntes, como estamos fronte a todo
poder que nos oprima. Seguimos en guerra aberta contra o Estado. A
nosa misin, sagrada e elevada misin, educar ao pobo, para que este
comprenda a necesidade de sumarse a ns con pleno estado de
consciencia e establecer a nosa total emancipacin por medio da
revolucin social. Fra deste principio, que forma parte viva do noso
propio ser, non sentimos temor en recoecer que temos o deber
ineludible de sinalar ao pobo un plan de reivindicacins mnimas, que
ten que esixir, creando a sa propia forza revolucionaria.
Actas do Congreso Extraordinario da CNT. VI/1931
En tres ocasins a CNT lanzou movementos insurreccionais de mbito
nacional. Desenvolveuse as un crculo vicioso no que a cada
provocacin anarcosindicalista segua unha represin brutal por parte
do goberno, o que sa vez traa unha renovada militancia entre os
anarcosindicalistas. O goberno mostrouse incapaz de garantir a orde
pblica e a paz social. Tratou de facer fronte ao problema creando a
Garda de Asalto pero pese a isto a orde pblica viuse cada vez mis
deteriorada:
En Castilblanco, unha localidade de Badajoz de pouco mis de
3.000 habitantes, o 31 de decembro de 1931 tivo lugar unha folga
organizada pola FNTT (Federacin Nacional de Traballadores da Terra,
integrada na CNT). Ao intentarse disolver a manifestacin, os
campesios reaccionaron violentamente, sendo atacados e mortos a
coiteladas os catro nmeros da Garda Civil do posto local.
Poucos das despois, no Alto Llobregat, tiveron lugar as
primeiras declaracins de comunismo libertario que foron duramente
reprimidas polo Exrcito. Como consecuencia, 104 dirixentes da CNT
foron enviados a Guinea, entre eles Ascaso e Durruti. Tamn tivo
lugar o episodio de Arnedo (Logroo) onde ao disolverse unha
manifestacin morreron sete traballadores e quedaron feridos trinta
mis.
As consecuencias polticas de Castilblanco e Arnedo foron
importantes. Ante a dureza das medidas tomadas pola Garda Civil,
esixiuse a destitucin de Sanjurjo, e as o fixo Azaa o 5 de febreiro
de 1932. A partir dese momento, Sanjurjo iniciou os preparativos do
seu alzamento, xunto co xeneral monrquico Barrera. O resultado foi
o golpe do 10 de agosto de 1932 (a sanjurjada), a primeira
insurreccin militar contra a Repblica. O levantamento foi
desmantelado tanto en Madrid como en Sevilla: en Madrid pola Garda
de Asalto e en Sevilla pola CNT.
Casas Viejas. O peor golpe sufrido polo Goberno tivo lugar a
mediados de xaneiro de 1933. Os anarquistas organizaron un
levantamento para o 8 de xaneiro. En Casas Viejas, Cdiz,
producronse os acontecementos mis violentos da revolta e da sa
represin. Unha represin policial brutal que non gardaba punto de
comparacin co trato que o mesmo goberno dispensara anteriormente
aos xenerais monrquicos sublevados.
Casas Viejas. Unha aldea prxima a Medinasidonia (Cdiz) con 6000
hectreas de terra cultivable. Delas, e en razn do latifundismo
absentista, non se cultivaban mis de 2000, porque unha parte da
mellor terra estaba adicada cra de reses bravas. Mentres tanto, 500
obreiros agrcolas sufran o paro crnico e vivan nunhas condicins
miserentas. As vivendas dos braceiros consistan nunha cova
escavada, unhas paredes de barro dun metro e un teito de ramas.
Un
Xuzo contra os participantes nunha revolta campesia en Vila de
Don Fadrique (Alfonso,
1932)
-
Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada
18
observador describa a situacin nos seguintes termos: Os pobres,
entolecidos de fame, e os ricos, entolecidos de medo. Esgotada a sa
paciencia fronte anunciada reforma agraria que non chegaba, cando a
declaracin da FAI, de comunismo libertario, chegou ao lder local
dos braceiros, Curro Cruz alcumado Seisdedos, decidiu apoiala.
Dunha forma inxenua, el e os seus seguidores supuxeron que
automaticamente toda a terra se convertera en comunal. Non
esperando ningn derramamento de sangue, decidiron esquecer o pasado
e ofrecer aos terratenentes locais e Garda Civil a oportunidade de
unirse nova empresa colectiva en plano de igualdade. Ante a sa
sorpresa, a Garda Civil respondeu con disparos oferta. A chegada de
reforzos da Garda de Asalto, fronte da que a o capitn Rojas, fixo
baterse en retirada aos braceiros, e tras unha noite de sitio a
casa de Seisdedos foi incendiada. Dentro estaban Seisdedos, o seu
xenro, os seus dous fillos, o seu curmn, a sa filla, a sa nora e os
seus dous netos. Os que tentaron fuxir foron recibidos a tiros.
Outros 14 braceiros foron tamn mortos a tiros a sangue fro.
A partir de Casas Viejas a coalicin entre socialistas e
republicanos de esquerda empezou a quebrarse. O episodio serviu
para facer ver aos socialistas o prezo da sa colaboracin no
Goberno. Mostroulles que para defender unha repblica burguesa
estaban a sacrificar a sa credibilidade diante das masas obreiras.
Ese sacrificio pareca ter valido a pena en 1931, cando as melloras
do novo rxime supuan un beneficio real para a clase obreira. En
1933, porn, coa lexislacin paralizada nas Cortes polos radicais e
os agrarios e nas zonas rurais polo boicot dos patrns, non lle
atopaban beneficios colaboracin cos partidos burgueses.
2.2. A Repblica de Dereitas.O Bienio Negro (novembro 1933-1935)
2.2.1. A organizacin das dereitas: a CEDA No ano 1933 a dereita
reestruturouse. En febreiro constituse a CEDA (Confederacin Espaola
de Dereitas Autnomas) que incorporou a case toda a dereita e a todo
o catolicismo espaol. Mis a sa dereita quedaron s os partidos
monrquicos, Renovacin Espaola, os carlistas e os pequenos grupos
fascistas.
Os candidatos da coalicin antimarxista defendern, resoltamente e
a todo transo, a necesidade dunha inmediata derrogacin, pola va que
en cada caso proceda, dos preceptos, tanto constitucionais como
legais, inspirados en designios laicos e socializantes, en
realidade encamiados a destrur, as o inmenso patrimonio moral como
a xa exhausta riqueza material da sociedade espaola; traballarn sen
descanso para lograr a cancelacin de todas as disposicins
confiscadoras da propiedade e persecutorias das persoas, das
Asociacins e das crenzas relixiosas. E, finalmente, solicitarn,
como prenda de paz, a concesin dunha ampla e xenerosa amnista, tan
xenerosa e ampla como a reclamada e obtida polo socialismo en 1917.
A impedir que a poltica anticatlica, antieconmica e antinacional,
representada polo socialismo e os seus subalternos auxiliares, mis
ou menos descubertos ou subrepticios, prevaleza ou sequera infla
predominantemente, como ata agora, na gobernacin do Estado, irn
vigorosa e enerxicamente encamiados os nosos esforzos. Procedentes
os que constiten a candidatura cedista de campos polticos
diferentes e anda opostos, conservan ntegra a sa plena liberdade
para defender no Parlamento ou fra del as solucins que ante os mis
palpitantes problemas da actualidade preconiza o seu respectivo
ideario.
ABC, 31 de outubro de 1933
O seu lder foi Gil Robles, lder carismtico de Accin Nacional
que, ao longo de 1933, realizou grandes campaas de masas utilizando
a fondo o tema relixioso (para o que pide a revisin
constitucional), o tema agrario e o nacional (cunha oposicin
frontal reforma agraria e ao Estatuto de Catalua).
Tamn neste mesmo ano, Jos Antonio Primo de Rivera, o fillo do
ditador, nun acto celebrado no teatro da Comedia de Madrid o 29 de
outubro fundou Falange Espaola, un partido nese momento irrelevante
pero de gran importancia de cara o futuro.
-
Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada
19
2.2.2. As eleccins de novembro de 1933 En setembro de 1933 Azaa
tivo que dimitir como xefe de goberno por mor da crecente oposicin
parlamentaria. O presidente da Repblica, Alcal-Zamora, encargou a
formacin dun goberno de transicin, coa misin de celebrar eleccins
(en novembro) para a constitucin dunhas novas Cortes. Unhas
eleccins nas que por primeira vez an votar as mulleres.
O programa electoral da dereita, unida na CEDA, centrbase na
revisin da lexislacin laica e progresista. As esquerdas, en
troques, foron divididas s eleccins, ao fracasaren as negociacins
entre os partidos, e os anarquistas, moitos dos cales votaran en
1931, pediron a abstencin electoral.
Nas eleccins de novembro do 33 os partidos de centro e dereita
acadaron gran xito, obtendo actas de deputado os xefes da CEDA
(Gil-Robles), de Falange espaola (Primo de Rivera) e do Bloque
Nacional monrquico (Calvo Sotelo). Na composicin definitiva das
Cortes a dereita e o Centro obtian a maiora dos escanos (386)
mentres a esquerda quedaba s cuns 100 escanos. As eleccins fixeron
da CEDA o primeiro grupo parlamentario (con 113 escanos) e dos
radicais e grupos do centro o eixe da situacin poltica. Ao tempo,
supuan unha dura decepcin para os socialistas, que s obtiveron 58
escanos
Ante estes resultados, a CNT, provocou unha serie de
levantamentos en decembro do 33, en especial, na Rioja e Aragn. O
goberno reprimiu duramente o movemento e practicronse milleiros de
detencins, declarndose unha vez mis a ilegalidade da CNT,
clausurndose os seus locais e sendo suspendida a sa prensa.
O xiro dereita nestas eleccins debeuse aos seguintes
factores:
1. A eficacia da campaa de propaganda das dereitas.
2. Moitos observadores cren tamn que o voto feminino prexudicou
esquerda. As mulleres de clase obreira, tense sostido, votaron coma
os seus maridos, mentres que as de clase media, con maridos que
votaban republicano, seguiron o consello do confesor.
3. Descontento da poboacin non militante co labor realizado ata
entn polo Goberno de esquerdas.
4. Quizais as das razns principais dos pobres resultados obtidos
pola esquerda foron: a fragmentacin electoral e o abstencionismo de
gran parte da esquerda, especialmente da CNT.
2.2.3. O goberno das dereitas O 18 de decembro quedou constitudo
o novo Goberno presidido por Lerroux do Partido Radical, que
decidiu gobernar de acordo coa CEDA. O goberno de Lerroux atopouse
cunha situacin poltica cada vez mis radicalizada e con diversos
problemas aos que non puido facer fronte:
a. Fronte de dereitas: constituda pola CEDA que se estaba a
preparar para tomar o poder. Nun discurso do 7 de abril do 34, Gil
Robles dica: Imos conquistar o Poder, con este rxime?; co que sexa
e como sexa, o que loxicamente provocaba a preocupacin en toda a
opinin republicana e de
Cola para votar, novembro 1933
Gil Robles nun mitin, 1933
-
Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada
20
esquerdas, especialmente nos socialistas, que desconfiaban da
boa fe republicana de Gil Robles, ao que consideraban disposto a
establecer un rxime ditatorial similar aos fascismos europeos do
momento. Falange Espaola (que se empezou a organizar en comandos
armados), e o Grupo Tradicionalista de orixe navarra que empezou a
establecer os primeiros contactos con Mussolini para dar un golpe
de estado monrquico.
1 Que est disposto (Mussolini) a axudar coa asistencia e medios
necesarios a ambas partes da oposicin ao rxime existente, coa fin
de derrubalo e reemprazalo por unha Rexencia que preparara a
restauracin completa da Monarqua. 2 Que como demostracin prctica e
previa desta intencin est disposto a contribur inmediatamente con
20.000 fusiles, 20.000 granadas de man, 200 ametralladoras e
1.500.000 pesetas en metlico.
3131934
b. Fronte obreira: PSOE e PCE chegaron a un acordo a travs das
Alianzas Obreiras. As Alianzas Obreiras tamn se militarizaron e
armaron, algo non estrao dentro da CNT, pero si dentro do mbito dos
socialistas e comunistas.
c. Fronte nacionalista: Os nacionalistas vascos estaban
claramente anoxados co Goberno, pois o seu Estatuto estaba detido
nas Cortes pola oposicin dos deputados da dereita. En Catalua, o
problema xurdiu coa Lei de Contratos de Cultivos que foi recorrida
polo Goberno central e declarada inconstitucional polo Tribunal de
Garantas.
O novo goberno comprometeuse inmediatamente na va de demolicin
da obra dos primeiros anos da Repblica. A sa poltica consistiu en
frear todas as reformas postas en marcha. 1. A investigacin
inacabada sobre as responsabilidades da monarqua foi cerrada cun
sobresemento.
2. O clero recibiu exorbitantes subvencins, mentres que os
crditos das escolas pblicas foron diminudos.
3. Anulronse tamn as melloras econmicas e sociais que
experimentaran os traballadores, ata o punto de que os salarios
volveron ao nivel de 1931. O paro aumentou (no vern de 1934 o nmero
de parados sobrepasou a cota dos 700.000, dos que 400.000
correspondan ao sector agrario), e o custo da vida elevouse
notablemente.
4. Freouse o proxecto de reforma agraria, promulgndose unha Lei
de Reforma da Reforma Agraria, que foi en realidade unha
contrarreforma, pois suprimiu a confiscacin das terras da nobreza e
mesmo anulou as expropiacins xa realizadas. Mis dura foi anda a lei
do 11 de febreiro do 34 que abola os decretos de intensificacin de
cultivos e deixaba sen traballo a 28.000 campesios. Volveuse
discriminacin hora de dar traballo, segundo que os xornaleiros
foran rebeldes ou submisos.
5. Obstaculizouse o sistema de autonomas, dificultouse a
aplicacin do Estatuto cataln, que chegou a ser suspendido, e
impediuse a discusin do proxecto vasco.
6. Houbo unha dura represin contra as mobilizacins populares.
Estbase permanentemente en estado de excepcin, e a Guardia Civil,
sempre a ben cos propietarios, tia enteira liberdade de accin.
7. Calvo Sotelo, condenado ao exilio tras a cada da Ditadura,
foi amnistiado ao igual que Sanjurjo e os outros xefes do
pronunciamento do 32 e postos en liberdade, e os grupos de extrema
dereita saron ra coa aberta proteccin das autoridades.
2.2.4. O movemento revolucionario de outubro de 1934 Ante a
situacin descrita arriba a resposta obreira non se fixo esperar. En
Madrid, onde en todo o ano 1933 se produciran 29 folgas, houbo xa
37 no primeiro semestre de 1934. Pero a tensin esquerdas/dereitas
estoupou dun xeito contundente nos primeiros das de outubro do 34.
A represin dos intentos de folga do campesiado, xunto co feito de
que Lerroux se vira forzado, nos primeiros das de outubro, a formar
un novo goberno no que entraron tres ministros da CEDA, foron
decisivos para o estoupido dos movementos revolucionarios de
outubro do 34.
Convencidos de que Gil Robles quera destrur a Repblica, os
dirixentes esquerdistas decidiron recorrer forza. O sector do PSOE
encabezado por Largo Caballero, seguindo a corrente de
-
Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada
21
progresiva radicalizacin poltica e social, adoptou unha actitude
prxima s teses bolxeviques e ameazou cun levantamento armado se a
CEDA entraba no Goberno.
A UGT convocou a folga xeral en toda Espaa o 5 de outubro, que
anda que foi seguida unanimemente nas principais capitais de Espaa,
fracasou no campo, e de seguido foi reprimida e derrotada, ags en
Asturias. En Catalua, onde o presidente da Generalitat, Companys
proclamou o Estat Catal dentro da Repblica federal espaola, o
Goberno central dominou rapidamente a situacin.
Discurso de Lluis Companys proclamando o Estat Catal (6 de
outubro de 1934) Catalns: as forzas monarquizantes e fascistas que
dun tempo a esta parte pretenden traizoar Repblica, lograron o seu
obxectivo e asaltaron o poder. Os partidos e os homes que fixeron
pblicas manifestacins contra as minguadas liberdades da nosa terra,
os ncleos polticos que predican constantemente o odio e a guerra
contra Catalua constiten hoxe o soporte das actuais institucins. Os
feitos que se produciron dan a todos os cidadns a clara sensacin de
que a Repblica, nos seus fundamentais postulados democrticos,
atpase en gravsimo perigo. (...). Catalua enarbora a sa bandeira e
chama a todos ao cumprimento do deber e obediencia absoluta ao
goberno da Generalitat que, desde este momento, rompe toda relacin
coas institucins falseadas. Nesta hora solemne, en nome do Pobo e
do Parlamento, o goberno que presido asume todas as facultades do
poder en Catalua, proclama o Estado Cataln da Repblica Federal
Espaola, e ao establecer e fortificar a relacin cos dirixentes da
protesta xeral contra o fascismo, invtoos a establecer en Catalua
un goberno provisional da Repblica, que atopar no noso pobo cataln
o mis xeneroso impulso de fraternidade no comn anhelo de edificar
unha repblica federal libre e magnfica. Catalns: a hora grave e
gloriosa. O esprito do presidente Maci, restaurador da Generalitat,
acompanos. Cada un no seu lugar e Catalua e a Repblica no corazn de
todos. Viva a Repblica e Viva a Liberdade!
A derrota da insurreccin en Catalua significou a suspensin total
do Estatuto e o encarceramento do goberno cataln, pero fxose sen
gran derramamento de sangue.
En Asturias, porn, a represin contra o movemento obreiro
asturiano tivo caracteres de guerra civil, coa intervencin do
Exrcito e das tropas da Lexin de frica dirixidas por Franco, que
tardaron das semanas en acabar co movemento. Ademais dos centenares
de mortos en combate, a sublevacin asturiana pechouse cuns 40.000
detidos, a continuacin do estado de excepcin, a censura sobre a
prensa e a ocupacin militar da rexin.
Derradeira proclama do Comit Provincial Revolucionario de
Asturias. A todos os traballadores. O da 5 do mes en curso comezou
a insurreccin gloriosa do proletariado contra a burguesa e despois
de probada a capacidade revolucionaria das masas obreiras para os
obxectivos de Goberno, estimamos necesaria unha tregua na loita,
depoendo as armas en evitacin de males maiores. Por isto, reunidos
todos os Comits Revolucionarios co provincial, acordouse a volta
normalidade, pedndovos a todos vos reintegredes de forma ordenada,
consciente e serea, ao traballo. Esta retirada, camaradas,
considermola honrosa por inevitable. A diferencia dos medios de
loita, cando ns rendemos tributo de ideais e valenta no teatro da
guerra, e o inimigo conta con medios modernos de combate, levounos
por tica revolucionaria a adoptar esta actitude extrema. un alto no
camio, unha parntese, un descanso reparador despois de tanto
surmenage. Ns, camaradas, recordmosvos unha frase histrica. Ao
proletariado pdeselle derrotar, pero xamais vencer. Todos ao
traballo e a continuar loitando polo triunfo!.
18 de outubro de 1934.
Generalitat encarcerada (Alfonso, 1934
-
Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada
22
A represin foi dursima. En Asturias fusilbase a calquera persoa
que tivera unha arma, anda que esta non estivera cargada, e equipos
especializados na tortura, baixo as ordes do comandante da Guardia
Civil Doval, recuperaron de novo os mtodos utilizados pola
Inquisicin para facer falar aos detidos. Revelados opinin pblica
por algns periodistas espaois, estes procedementos provocaron tal
indignacin na propia Espaa que o comandante Doval tivo que ser
destitudo e fuxiu ao estranxeiro. Durante o ano 1935, ano no que as
Cortes votaron a Lei de Contrarreforma Agraria, a conflitividade
obreira e campesia acadou as sas taxas mis baixas, o cal non se
debeu a unha mellora nas sas condicins materiais (os salarios
seguiron baixando e o paro en novembro superaba xa as 800.000
persoas), senn represin que seguiu a toda manifestacin de protesta
e s fortes medidas de control despregadas pola Guardia Civil.
A CEDA, ou as sas xuventudes JAP (Juventudes da Accin Popular),
organizaron concentracins multitudinarias, nas que se manifestaba a
sa ideoloxa fascista: Non cabe dilogo nin conivencia coa
anti-Espaa. Ns e non eles. Ou Accin Popular acaba co marxismo ou o
marxismo acaba con Espaa.. Ao tempo, a Junta Poltica de Falange,
reunida en Gredos, tamn, en palabras de Jos Antonio Primo de
Rivera, afirmaba: O noso deber ir, por conseguinte, e con todas as
sas consecuencias, guerra civil
- A cada do goberno Lerroux A fins do ano 35, Alcal-Zamora
pretendeu frear o enfrontamento entre os dous bloques e aproveitou
un escndalo financeiro, o estraperlo, para obrigar a dimitir a
Lerroux. O estraperlo (verba formada da unin dos nomes dos seus
inventores, dous aventureiros internacionais: Strauss e Perl) non
era nin mis nin menos cunha ruleta trucada que coa axuda de
polticos algn deles familiar de Lerroux o casino de San Sebastin
instalara nas sas salas de xogo. Formouse un goberno de transicin
(14 de decembro de 1935), dirixido polo galego Portela Valladares,
republicano de centro, coa tarefa de organizar unhas eleccins
xerais.
O novo goberno entrou en funcins cando os rumores dun golpe de
Estado circulaban por Madrid. E de feito se non se levou a cabo foi
porque o xefe do Estado Maior Central do Exrcito, Franco,
considerou que anda non era o momento de iniciar un pronunciamento,
e preferiu agardar ao resultado das eleccins.
2.3. A Fronte Popular (febreiro-xullo 1936) 2.3.1. As eleccins
de febreiro do 36 Desde que en outubro do 33 se rompera a coalicin
republicano-socialista, Manuel Azaa e Indalecio Preito (o lder
socialista da ala moderada) vieran propugnando a necesidade de
reconstrur aquela coalicin, como nico medio de establecer unha
repblica democrtica, laica e reformista. Os comunistas, pola sa
banda, seguan acusando aos socialistas de ser traidores clase
obreira, pero durante o ano 34 consideraron xa a conveniencia de
cambiar de poltica e no vern de 1935 a Internacional Comunista, no
seu Congreso de Moscova, implantou a poltica de Fronte Popular ou
alianza de todas as forzas antifascistas, desde os republicanos e
burgueses capitalistas, ata a extrema esquerda.
As, a poltica de Azaa e Prieto, as consecuencias da revolucin de
Asturias e a nova actitude da Internacional Comunista combinronse a
fins de 1935 para impulsar a alianza das forzas polticas de
esquerda. Elaboraron o chamado Pacto da Fronte
Columna de prisioneiros, Asturias 1934
-
Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada
23
Popular, firmado o 15 de xaneiro do 36 polos representantes do
Partido Socialista, Partido Comunista, Izquierda Republicana, de
Azaa (no que se integrara a ORGA de Casares Quiroga), Unin
Republicana de Martnez Barrio, UGT, POUM, Partido Sindicalista
(Pestaa), Partido Republicano Federal. Integrouse tamn
posteriormente o Partido Galeguista, coa promesa de Azaa de que o
seu partido apoiara o Estatuto Galego, como xa fixera co
cataln.
As forzas aliadas acordaron que en caso de vitoria, o pacto
converterase en norma de goberno que habern de desenvolver os
partidos republicanos de esquerdas, co apoio das forzas obreiras. O
programa mnimo, aceptado por todos os partidos que intervian nel,
inclua os seguintes puntos fundamentais:
Programa da Fronte Popular 1. Amnista total para os insurrectos
de 1934 e para todos os acusados de atentados poltico-sociais desde
1933 e procesamento de todos os culpables de actos de violencia ao
reprimir os atentados polticos. 2. Reposicin nos seus postos de
todos os traballadores e empregados pblicos despedidos por causas
polticas e compensacin plena de todas as perdas sufridas por eles.
9. Continuacin da reforma agraria; arrendamentos menores e maior
seguridade para os pequenos propietarios; reducin dos impostos e
das taxas de intereses aos pequenos propietarios; axuda tcnica
acrecentada para os pequenos propietarios. 10. Poltica para superar
a depresin industrial con bases para a proteccin industria, reforma
do arancel, etc. 11. Programa de obras pblicas para atender a falta
de iniciativa dos empresarios privados. 12. Posta da banca e da
facenda ao servizo da reconstrucin nacional. Prometase unha maior
intervencin do Estado no Banco de Espaa e un control mis rigoroso
da banca privada. No relativo facenda preconizbase unha reforma
fiscal progresiva. 13. Restauracin de toda a lexislacin social de
1931-33; aumento de salarios; amplo programa de vivendas sociais;
extensin da educacin a todos os niveis.
O pacto non era un programa revolucionario, senn que
fundamentalmente tratouse dun programa socialdemcrata reformista.
Era un acordo conxuntural co obxectivo de gaar as eleccins xerais:
volta poltica reformista do primeiro perodo, acelerar a reforma
agraria e amnista para os detidos polos sucesos de 1934. A CEDA
encabezou pola sa parte unha alianza de todos os partidos
monrquicos e conservadores en defensa da poltica reaccionaria
realizada, e cunha propaganda centrada na oposicin ao separatismo e
ao marxismo.
Nas eleccins triunfou a Fronte Popular: dos 471 deputados
elixidos, 269 eran da Fronte Popular e 202 da Dereita e do Centro.
En Galicia, en A Corua e Pontevedra gaou a Fronte Popular, non as
en Lugo e Ourense. O Partido Galeguista obtivo 3 actas de
deputados, entre eles Castelao. A dereita reaccionou chamando
intervencin do Exrcito: Gil Robles tentou convencer a Portela
Valladares da necesidade de declarar o estado de guerra, Jos
Antonio Primo de Rivera chegou a pedir armas para que a Falange se
defendera, e o xefe do Estado Maior, xeneral Franco, falaba co
ministro de Guerra pedndolle que declarase o estado de sitio, ao
que este se opuxo. Nos medios monrquicos e da extrema dereita creca
o pnico e non foron poucos os aristcratas que emprenderon unha
precipitada viaxe ao estranxeiro.
2.3.2. O Goberno da Fronte Popular e o Estatuto de Galicia O 18
de febreiro o goberno Portela Valladares transferiu os seus poderes
ao novo goberno presidido por Azaa e enteiramente composto por
republicanos, conforme ao acordado no pacto da Fronte Popular.
Pronto o mesmo Alcal Zamora viuse expulsado da Presidencia pola
esquerda, que elevou a Azaa Xefatura do Estado, en tanto que os
socialistas, non querendo comprometerse, rexeitaron a invitacin que
o novo presidente fixo a Prieto para que formase goberno. Confiou
entn o poder Azaa ao seu correlixionario Casares Quiroga, xefe da
ORGA, en
Propaganda da CEDA
-
Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada
24
momentos nos que a intranquilidade se estenda polo pas. O novo
goberno tomou unha serie de medidas:
1. En febreiro pxose en liberdade a 30.000 presos polticos, a
maiora deles encarcerados desde os episodios revolucionarios de
1934.
2. No mesmo mes decretouse a suspensin do pago de rendas polos
arrendatarios en Andaluca e Extremadura. A Reforma Agraria
acelerouse de tal xeito que se distribuu moita mis terra durante os
cinco meses que van de marzo a xullo do 36 que durante toda a
historia anterior da Repblica, segundo di o historiador Malefakis,
chegndose a asentar a uns 110.000 campesios.
3. Devolvronse os poderes Generalitat de Catalua e empezouse a
discusin do Estatuto Vasco. Mentres, o 28 de xuo celebrouse o
referendo do Estatuto de Autonoma de Galicia, que foi aprobado polo
74% do censo electoral galego, anda que cun fraude electoral
manifesto. O texto, redactado e alentado principalmente polo
nacionalista Partido Galeguista que tia como lderes a Castelao,
Bveda e Surez Picallo, a ser discutido nas Cortes espaolas cando se
produciu o levantamento militar do 18 de xullo.
Estatuto de autonoma de Galicia de1936 TTULO I. PRELIMINAR
Artigo 1.- Galicia organzase como rexin autnoma no Estado espaol,
de conformidade Constitucin da Repblica e ao presente Estatuto. O
seu territorio o dos municipios dentro dos actuais lmites
administrativos das catro provincias de A Corua, Lugo, Ourense e
Pontevedra. Art. 2.- Poderase agregar a Galicia calquera territorio
limtrofe de caractersticas histricas, culturais, econmicas e
xeogrficas anlogas, mediante os requisitos que as leis xerais
establezan. Art. 3.- Para os efectos deste Estatuto, consideraranse
galegos: os que sexan por natureza e non tean adquirida vecianza
administrativa noutro territorio da Repblica e os demais espaois
que gaen vecianza en Galicia. Art. 4.- Sern idiomas oficiais en
Galicia o casteln e o galego, pero nas relacins oficiais da Rexin
con autoridades doutras Rexins e coas do Estado usarase sempre o
casteln. Os funcionarios que se designen para actuar na Rexin
debern acreditar coecemento da lingua galega. TTULO II. PODER
REXIONAL Art. 5.- As atribucins recoecidas a Galicia neste
Estatuto, sern exercidas: por unha Asemblea lexislativa, polo
Presidente da Rexin, e por un rgano de goberno que se denominar
Xunta de Galicia; ou polo Pobo directamente actuando en calquera
das formas que establecen os artigos 6 e 10 deste ttulo. A funcin
xudicial exercerase por Xurados, Xuces e Tribunais,. TTULO III.
ATRIBUCINS DA REXIN Art. 14.- Corresponde Rexin galega: a) A
organizacin e rxime local de Galicia, sobre as bases do
recoecemento da personalidade xurdica parroquia e plena autonoma do
Concello; e a divisin do territorio a ditos efectos. d) O rxime
agrario; a creacin de institucins autnomas para a execucin da sa
reforma; e a ordenacin e fomento de Montes, Agricultura e Gandera.
f) O turismo; a conservacin de Monumentos e a defensa do Patrimonio
artstico e cultural de Galicia, o cal non poder ser alienado, nin
levado fra da Rexin. h) As obras pblicas e concesins de todas
clases de interese rexional. i) O rxime do transportes por
estradas, camios veciais e vas fluviais e a conducin de enerxa
elctrica, dentro da Rexin. Art. 15.- (...)