UNA SA APAT / LIBRENG AKLAT HIGIT SA LAHAT MGA TULA HINDI LUKSANG PARANGAL
UNA SA APAT / LIBRENG AKLAT
HIGIT SA LAHAT MGA TULA
HINDI LUKSANG PARANGAL
Kay Gelacio ―Chong Gelas‖ Guillermo ko
unang natutunan ang pagbibigay ng mga
libreng materyal. Isang gabi, sa solidarity
night ng Kilometer 64 Poetry Collective,
dumating si Chong Gelas at nagpamudmod
ng mga libreng babasahin.
Ilang taon ko ring inalagaan sa isip ko ang
proyektong ito hanggang sa makarating sa
53rd UP National Writers Workshop (2014).
Kung nagawa ni Chong Gelas, bakit hindi ko
pangarapin? —Isang poetry book na hindi
lang hindi inilimbag ng mainstream
publishing house; hindi lang indie, DIY, o
zine; hindi lang hindi tinubuan, kundi hindi
talaga prinesyuhan.
Karamihan sa mga tula sa kalipunang ito ay
lumabas sa bulatlat.com, Pinoy Weekly,
Biyahe 2013 ng Educators Gazette (Tarlac
State University), Maita: Remembering Ka
Dolor, at mga chapbook ng Kilometer 64.
Makarating sana ang mga tulang ito sa
maraming sulok ng Pilipinas.
- MARK ANGELES
UGAYYAM NI RAFAEL MARKUS BANGIT
Masdan ang mga kiling:
kumakandi-kandirit
sa sibulan ng palay,
pinong siyap ay awit.
Bunton ng mga ulap
ay nagbibigay-lilim
sa mga kabataang
bumababa sa payew.
Tila bunga ng bundok
ang hilera ng fale:
namugad sa dalislis
at langit ang haligi.
Umaamo sa lambing
ng himig ng saggeypo
ang ulang dumidilig
sa liblib ng kakkaju.
Masdan ang ilog Chico:
mutya ni Macli‘ng Dulag;
sinaluyan ng dugo
ng ating mga pangat.
Nagngangangang babbaket,
nangangasong lallakay,
HIGIT SA LAHAT / MARK ANGELES
ipagpugot ng ulo
minanang matagu-an.
Isanggalang ang tribo
sa mga mandaragit.
May alay mang allasiw,
bodong ay ipagkait.
Katawan kong marupok
inarok man ng bala,
hindi mapatitimpi
ayyeng ng kaluluwa.
Sa larang ay itapis
hinabi kong ugayyam.
―Agbiag ti umili!‖
ang ating salidummay!
Talababa:
ugayyam – balada; kiling – ibong naghuhudyat
ng panahon ng pagtatanim; payew (pappayew o
payaw) – hagdang palayan; fale – bahay;
saggeypo – instrumentong pangmusika na
hinihipan; kakkaju – kakahuyan; pangat – pinuno
ng tribo; babbaket – mga matatandang
kababaihan; lallakay – mga matatandang
HIGIT SA LAHAT / MARK ANGELES
kalalakihan; matagu-an – biyaya ng buhay;
allasiw – handog; bodong – kasunduang
pangkapayapaan; ayyeng – chant; Agbiag ti
umili! – Mabuhay ang taumbayan! salidummay –
awit Kalinga.
(Para kay Rafael Markus Bangit, isang pangat ng
Kalinga at dating regional coordinator ng
Cordillera Peoples Alliance - Elders Desk at ng
Bodong Peoples Organization. Noong Hunyo 8,
2006, pinagbabaril siya sa San Isidro, Echague,
Isabela ng pinaghihinalaang death squad ng
militar.)
HIGIT SA LAHAT / MARK ANGELES
FACT FINDING: PANTABANGAN
Ipinipilit ng 48th Infantry Battalion
pugad ng NPA ang Barangay Conversion.
Hindi mga isda ang kanilang pinaahon
sa pampang ng Pantabangan
matapos ang dalawang araw
kundi limang bangkay ng mga kabataang
maagang tumaban ng bangka at lambat.
Markado sila ng nguso ng armalayt:
sertipiko ng militar sa kanilang mga balat.
Kaliwa't kanang kaingin sa Sierra Madre,
binibistay maging ang mga inosente.
Napilitang uminom ng pamatay-peste
ang ama't ina ng isa sa mga lumutang
na bangkay. Buhay din nila ay tinaningan
kung hindi ikukumpisal ang bintang.
Sinuman ang nagsabing nasusukat
ang tapang sa bitbit na armas,
may namataang buwitreng lilipad-lipad.
(para kay Jason Gallardo)
HIGIT SA LAHAT / MARK ANGELES
PATUNGO SA BUROL
Lulan sila ng mga sasakyan paakyat
sa dalusdos ng burol. Dumadausdos ang pita
sa kanilang mga mata, para bang mga hiyas
na nakalas sa pagkakatali. Walang pagsidlan
ang kanilang galak.
May nakaisip na bumaba sa sasakyan.
Umayon ang isa sa ideya ng kanyang kasama.
Sumunod ang isa pa. Hanggang sa lahat sila
ay nagsimula nang maglakad
paakyat. Isang hanay. May pinagkakaisahan
ang kanilang mga labi, namumutiktik
sa diwa ng sigasig. Masiglang umaawit
ang kanilang dibdib na para bang kakakalag
lamang ng kanilang mga tanikala.
May mga sibol ng puno sa dinaraan. Ang araw
sa katanghalian ay nanlilisik sa mundo,
nagbabaga ang nagkalat na mga bato, ngunit
pinagagaan ng mga damo ang kanilang
paglalakad.
Ibig nilang magyapak,
ibig nilang ibigay sa langit ang kanilang mga
palad
tulad ng mga dahon. Ito ang araw
HIGIT SA LAHAT / MARK ANGELES
na tumayo sila mula sa pagkakalugmok.
Ito ang araw na maisasakatuparan
ang pangako nila sa kanilang bayan.
Sa tuktok ng burol, hindi tagdan
ang naghihintay kundi bangin. Umaawit sila
patungo sa ungos ng kanilang kamatayan.
Hindi ulan, kundi bala ang ibinalik
ng mga ulap. Wala silang masukuban
maging sariling katawan.
Hanggang ngayon, nagbubuga ng dapog
ang ungos; animo guho ng isang nayong
ginahis at pininsala ng bombang pandigma.
Wala na ang kanilang mga bangkay
sa kalaliman. Ngunit, dinggin mo, umaawit
pa rin sila. Umaawit ng tungkol sa pagpuksa.
Inako ng mga puno at damo ang kanilang
panata.
(para sa mga biktima ng Ampatuan Massacre)
HIGIT SA LAHAT / MARK ANGELES
DESTINASYON
Limampu‘t walo silang
sumakay sa ataul.
Limampu‘t walo silang
sumakay sa ataul
tungong Shariff Aguak.
Limampu‘t walo silang
sumakay sa ataul
tungong Shariff Aguak.
ang ‗di na nakarating.
Sa bangin natagpuan.
Sa bangin natagpuan
ang kanilang mga bangkay.
Sa bangin natagpuan
ang kanilang mga bangkay,
tinaniman ng bala.
Sa bangin natagpuan
ang kanilang mga bangkay,
tinaniman ng bala
ang mga kaselanan.
~
HIGIT SA LAHAT / MARK ANGELES
Walang nakapag-isip
takpan sila ng dahon
ng saging. Samantala,
nagkalat sa paligid
ang mga ulong pugot
at mga paang putol.
Nangumpisal ang lugar
kung saan matutunton
silang naghugas-kamay.
Isakdal: Ampatuan!
HIGIT SA LAHAT / MARK ANGELES
EDDIE AT/SA EDEN
Sambitin mo, Genesis, ikaw na burdado
ng alamat ng mundo—
Sa dakong silanganan, ang bukiring
halamanan ni Eden,
hitik sa bunga at handa nang pagapas.
Naroon din si Eddie, nakatindig
sa dugsungan ng mga talampas.
May kalawit ang Berdugo—
itinulos niya sa langit at kumalat ang anino
sa bukiring umiindak sa hangin.
Inakala niyang tutumba
isa-isa ang mga magbubukid
sa armas niyang mas ganid pa sa ganid,
mas marahas pa sa lintik.
Ngunit hindi sila natinag.
Ibang kuwento na ito. Wala na sa hinagap
ng mga eskriba. Ngunit banal. Ano pa‘t dalisay.
(para kina Eden Marcellana at Eddie Gumanoy)
HIGIT SA LAHAT / MARK ANGELES
ANGKAS (Kay Arman Abarillo)
Kailan huling sumagi sa utak mo kahit minsan sa
hindi na mabilang na pag-angkas sa traysikel?
Sariwa pa kay Katherine ang tagpong iyon ilang
taon man ang nakaraan—isang gabing napasubo
siyang sumakay sa likuran ng traysikel—sa gitna
ng drayber at ng manliligaw ng kanyang
bespren.
Si Arman, ang binatang masipag manligaw, isang
lalaking kagigiliwan ng naghahanap ng
mamanugangin, isang pangalang maninimbang
sa katinuan habang pinagmamasdan ang
pagkabasag ng mga patak ng ulan.
Isang pangalang inuusal sa mga umpukan at
parangal—Ka Arman
na naging tagapagtanggol ni Katherine sa
anumang tangkang masama
at naging tagapagtanggol ng sambayanan
hanggang sa kanyang huling hininga—
nang hindi mabura sa alaala ng pakikibaka ang
kanyang pangalan
HIGIT SA LAHAT / MARK ANGELES
at maabot maging ang diwa ng mga taong hindi
nakakilala sa kanya—
nang kanilang malaman ang saysay ng kanyang
buhay:
sinundan siya ng karahasan hanggang
kamatayan.
Tinanggap siya ni Katherine bilang kaisang-puso.
Kaisa sa pagtitiis at pagtataguyod ng bubungan.
Minahal din ni Katherine maging mga sugat ni Ka
Arman na ang ama at ina ay dinapurak ng mga
sundalo—ang hilakbot sa alaala ng nadatnang
mga katawang inundayan ng saksak at binistay
ng mga bala.
Kay Katherine naiwan ang mga labi ni Ka Arman
na nakakuyom pa rin ang mga kamao.
Sa mga palad na iyon nakasulat ang mga
pangalan hindi lang ng kanyang mga magulang
kundi ng marami pang nagbuwis ng buhay sa
pagdaan ng mga naulol-sa-bagsik-ng-rabis-ng-
kapangyarihang rehimen
at bawat pangalan nating mga naiwan na hawak
pa rin sa puluhan ang katarungan.
HIGIT SA LAHAT / MARK ANGELES
PANGIL
Batong buhay sa pagitan ng hinlalaki ko at
hintuturo,
alahas ba ito o agimat?
May nasang ganito lang kaliit.
Gabutil ng malagkit na mais. Labî ng luho ng
kung sino.
Ngunit kanino?
Natagpuan namin itong nakabalot sa bulak,
nakalibing sa pusod ng kartong kahong
minsan naming binutingting ng aking tiyahin—
tubog sa gintong bunging pangil
—itinabi ng aking lola sa kanyang kahita
kasama ng singsing na may esmeraldang mata,
isang kuwintas na may ngipin ng buwaya
na anting-anting daw, at dalawang pares ng
hikaw
na ang isa ay nangungulila sa pakaw.
Isang rekwerdo.
Nalagas na bahagi
ng kung sino. Dadalhin niya siguro sa kakilalang
nagtutubog at naghihinang sa Bulacan,
HIGIT SA LAHAT / MARK ANGELES
kahimanawari maging bahagi ng singsing
na handog sa kasintahan, mauwi man sa
sanglaan.
Maaaring sinadyang bunutin
sa gilagid ng kamag-anak na namatay
nang hindi manakaw
ng mga tumitibag ng libingan.
Mutyang tapyas ng yelo
sa dila ng nauuhaw.
Kislap ng ngiti
na dinukot kay Genesis Ambason
nang dikdikin ng mga mersenaryo
ang kanyang mga ngipin.
(Para kay Genesis Ambason na dating secretary
general ng Tagdumahan, isang samahan ng mga
lumad na lumalaban sa large-scale mining.
Pinaslang siya noong Setyembre 13, 2012 ng
CAFGU sa ilalim ng 26th Infantry Battalion of the
Armed Forces of the Philippines.)
HIGIT SA LAHAT / MARK ANGELES
SUSPECTED COMMUNIST LEADER
kahit si Diona Andrea Rosal,
singhal ng mga kapural
sa ISAFP at NBI—
sanggol na pitong buwang
dala-dala ng kanyang nanay
nang kaladkarin ng militar.
Bumalintuwad na sa tiyan
ang banta sa balanse ng kapangyarihan
ng mga kapitalista at heneral.
Sanggol na nakakuyom na nang iluwal
pagka‘t nakatanggap na ng kaparusahan
gayong lubid sa buhangin ang sakdal.
Ay, Diona Andrea Rosal!
dalawang araw lang ang itinagal
ng kanyang mutyang buhay!
Humahagulgol kami sa kanyang pagpanaw
nang mahugasan ang aming alinlangan
at lalong luminaw ang aming paninindigan.
HIGIT SA LAHAT / MARK ANGELES
KAY GRECIL GALACIO, 9
May isang Griyegong nagwika:
Ang ilog ay hindi na ang dating ilog
sa susunod na paglusong.
Ibig sabihin, ikaw ay hindi na ikaw.
Noong huli mong mapansin, Grecil,
ang iyong imaheng nasalamin
sa saloy ng ilog Simsimen,
hindi iyon ang imaheng bubulaga
sa iyo at sa mga kababatang
nanghuhuli ng gagamba
sa kakahuyan upang ipanlaban
sa damang-damang.
Sa iyong siko, lumusot ang balang
pinawalan ng 67th
Infantry Batallion.
Dumapo ang isa pa ang iyong bungo.
Ikaw ay hindi na ikaw, Grecil,
habang nahihimlay ang katawan.
Sumisiyap ang mga sisiw
sa ibabaw ng iyong kabaong
at humihingi ng katarungan.
Pabiling-biling ang aming isip.
Lalo‘t saput-sapot ang bintang
ng mga bulaang galamay ng militar.
HIGIT SA LAHAT / MARK ANGELES
Na ikaw ay NPA combatant
at inginunguso mo sa mga sundalo
ang bitbit diumanong M16 A1
noong kayo ay tambangan.
Paano nga ba tatanganan
ang ripleng halos kasintaas?
Ni hindi ka makahawak
ng dalawang galong tubig
tuwing matotokang umigib.
Sa pagtalunton sa landas
kung saan ka itinimbuwang
hahanapin namin ang bakas
ng lupang napigta ng iyong dugo.
Sumisingasing ang lagaslas
ng tubig sa ilog: bukal ng buhay.
Ikaw ay hindi na ikaw,
sa ilog na ito o kung saan man.
Ngunit may kailangang magbayad
sa kanilang kapabayaan.
At may handang magbuwis
ng kanilang sariling buhay
para sa iyong kamatayan.
**damang-damang –larong gagamba
HIGIT SA LAHAT / MARK ANGELES
ABSENT SI KRISTEL
Absent na naman si Kristel?
Patay siya kay ma‘am!
Patapos na nga ang 2nd sem.
Baka hindi siya payagang mag-exam.
INC na ‗yan sa class card.
Baka nag-cutting class.
Tanga! Masipag ‗yun mag-aral.
Ikaw ba naman Iskolar ng Bayan.
Future Psychologist ng Bayan.
Tagasuri ng palagay ng bayan.
Tagatuwid ng kiwang.
May nag-text na ba sa kanya?
Baka hindi niya alam
dito tayo magkaklase sa AVR.
Baka late lang.
Baka natrapik.
Baka naman na-ospital.
Baka walang baon.
Nagtitipid. Sabagay,
‗di ba siya ang panganay?
Baka walang pamasahe.
Anak ng taxi driver,
ni walang pantraysikel?
Na-late lang daw ng bayad.
Sabi sa inyo, late lang.
Teka. Hindi yata pinayagan.
Magbabayad na nga, ba‘t ayaw?
HIGIT SA LAHAT / MARK ANGELES
Baka sipain siya sa UP.
Haharangin sila ni Oble.
LOA lang daw. Kunwari
magta-travel abroad.
Ang unfair naman. Kapitbahay
pa naman natin ang Supreme Court.
Ngeh! PGH nga ibebenta
sa kung sinong landlord.
I-check n‘yo nga sa attendance.
O, tingnan n‘yo, wala.
Meron o. Heto asa dulo.
Asa dulo ng listahan
kahit alphabetical?
Heto buo niyang pangalan—
ginilitan.
Tangina. Ano ‗to pera-pera
ang labanan?
Next time sino naman ang gigilitan?
Ikaw.
Hindi ano. Baka ikaw.
Hindi. Ikaw.
Pota! Ano ito, maalis taya?
Future natin ang nakataya
dito. Ilalaban ko future ko.
Ako rin.
Asan na ba ‗yung memo?
Bakit? Pupunitin ko.
Tapos? Isasaksak ko sa bunganga
HIGIT SA LAHAT / MARK ANGELES
nung lintek na pumirma.
Maghunos-dili ka. Marami sila.
Nagkalat sila sa iba‘t ibang state u,
nakaupo sila sa gobyerno.
Ayos lang, pre. Mas marami tayo.
HIGIT SA LAHAT / MARK ANGELES
PARA KANINO KA BUMABANGON?
I
Para kanino ka bumabangon?
Para sa anak? Para sa kaibigan?
O sa hindi mo kakilala?
Para sa bata? Sa isip-bata?
Para sa marami? Para sa sarili?
II
Nang hapong iyon, sinundan ko
ang nakagawian kong daanan pauwi.
Sinalubong ako ng liwanag
mula sa isang pares ng mga kandila
na nakatirik sa bangketa.
Sa tabi, ang matandang lalaki—
ang ―matandang hangal‖
na ni minsan ay hindi nanghingi
ng salapi o anuman
bagkus ay siya pa ang nagbibigay
ng paliwanag
sa sinumang maabutan;
hawak ang kanyang lapad,
susuray-suray
na parang isang makatang
gustong iligaw
HIGIT SA LAHAT / MARK ANGELES
ang maligalig niyang nakaraan.
Naalala ko kung paanong bigla siyang sumulpot
sa tabi ng drayber ng nasakyan kong dyip;
kung paano niyang naantala panandalian
ang takbo ng oras naming mga pasahero;
kung paano niya simulang murahin isa-isa
ang imperyalismo at mga diktador
na para bang isa siyang tagapagmulat
nating mga naaapi,
dumating sa ating nanlilimahid
ang maamong mukha,
nagpapahayag ng katotohanan.
Nang hapong iyon, nakahiga ang matanda
sa tabi ng daan, tila himbing na himbing
tulad ng isang sanggol,
nilalampasan ng mga taong hindi nagbigay
ng bigat sa kanyang mga salita
para sila matigil sa paglalakad, kahit sansaglit,
para nila mapansin ang nalalabing panahon
na nalalagas tulad ng buhok ng isang maligalig.
Nang hapong iyon, pinaglamayan
ng bangketa ang kanyang bangkay.
Ganito siya ginugunita ng mga drayber at
tindera:
Hindi siya nanghingi kahit na singkong duling
HIGIT SA LAHAT / MARK ANGELES
sa ating lahat. Gusto lang niyang mapakinggan.
III
Hindi maliwanag sa atin kung ano
ang ikinamatay ng matandang pantas.
Bagamat maliwanag ang dahilan
ng pagkamatay ng mga welgista sa Nestlé
Cabuyao.
Alam nating namatay sa atake sa puso si Roel
Baraquio.
Alam nating namatay sa sakit sa atay at bato si
Samuel Opulencia.
Alam nating pinatay sina Meliton Roxas at
Diosdado Fortuna.
Bumangon sila mula sa ginapangang masukal at
mapanganib na daan.
Bumangon sila para iunat ang gulugod ng
unyonismo,
ihampas ito sa nakasunggab sa ating
dambuhalang mga kamay
ng halimaw na imperyalismo.
Bumangon sila nang ubod-lakas
kaya ibinuwal.
HIGIT SA LAHAT / MARK ANGELES
IV
Kung maaari, huwag mong ipilit sa akin
na sumasarap ang aking umaga
kapag may Nescafé Classic na puro at tunay;
na hindi lang ako basta gumigising
kundi bumabangon nang may dahilan
kapag may Nescafé Classic na puro at tunay;
na tinutulungan kong umahon ang isang tao
kapag may Nescafé Classic na puro at tunay;
na parang buong bayan na rin ang bumabangon
kapag may Nescafé Classic na puro at tunay.
May mga bumabangon para sa anak at kaibigan.
At sa hindi kakilala.
May mga bumabangon para sa bata.
At sa isip-bata.
May mga bumabangon para sa marami.
May mga bumabangon para sa sarili.
May bumabangon para sa isang tasa ng kape.
Para sa ikalawa, ikatlo, ikaapat.
May nagtitimpla para magising ang ulirat.
May nagtutulug-tulugan pa rin at lahat.
May nagdudunung-dunungan at akala mo mulat.
HIGIT SA LAHAT / MARK ANGELES
V
Sa susunod na iyong usisain
kung para kanino ako bumabangon,
maaari bang ibalik ko sa iyo ang tanong?
*galing sa TV commercial ng Nescafé Classic ang
unang bahagi
HIGIT SA LAHAT / MARK ANGELES
ISANG PAGPUPUGAY KAY KA BEL
MULA SA KASAMANG TAKSI DRAYBER
Primera
Kasabay ng pagpihit sa kambiyo
ang nasang buhay ay magbago.
Mahigpit ang hawak ko sa manibela
at matiim na sinusuyod ang kalsada.
Sagad na ako sa bawnderi
pero hindi pa ako gagarahe.
Pandagdag sa badyet sa bahay
lalo‘t malapit na ang pasukan.
Segunda
Anong kulimlim sa aking sipat
ang nakadipang mga alapaap.
Ka Bel, ngayon ko lang nalaman
ang balita ng iyong pagpanaw.
Para ba akong sibuyas na tinadtad.
Anong lungkot itong lumagpak!
HIGIT SA LAHAT / MARK ANGELES
Agad kong tinabi ang aking taksi.
Balita sa radyo‘y tinutukang maigi.
Tersyera
Sa gitna ng harurot ng mga sasakyan
hinalughog ang kaban ng aking isipan.
Tantiya ko‘y higit sa limampung taon,
Ka Bel, nang una kitang makita sa pulong.
Naroon ka nang buwagin ang aming welga
at napatay ang tatlo sa ating mga kasama.
Salamat, Ka Bel, sa pinalaganap mong alab
para ipagtanggol kaming mga kapus-palad.
HIGIT SA LAHAT / MARK ANGELES
TAHIMIK KANG LUMISAN
Lumisan ka nang tahimik, Ka Maita.
Huminga ka nang banayad hanggang sa huli.
Iniwan mo ang mundong balisa
sa kamay ng mga kasama.
Nagpaubaya ka, Ka Maita,
sa pamamaraan ng buhay
dahil batid mong ang amihan
ay nagbibigay-daan sa pag-habagat;
binibitawan ng mga tangkay
ang mga bunga at bulaklak
upang tanggaping muli ng lupa.
Itinabi mo ang setro at korona,
ang kumpol ng mga bulaklak at palakpak
para sa halik at yakap ng masa,
para sa lingkaw at armalayt.
Lumakad ka sa mga bundok at nayon.
Tiniis ang gutom, lamok, at limatik
nang maunawaan ang hilahil ng mga kasama.
Nagbandana ka ng nom de guerre: Ka Dolor.
Hangga‘t may tumatangis, sumusulong.
Lumisan ka nang tahimik, Ka Maita.
Iniwan mo ang mundong balisa.
Ngunit mas mabuti na ngayon itong mundo
HIGIT SA LAHAT / MARK ANGELES
dahil sa mga oras na inambag mo.
Mas mabuti na ngayon ang mundo
at magpapatuloy ang rebolusyon.
HIGIT SA LAHAT / MARK ANGELES
KAGAWAD ABEL
Sa mapa ng Tarlac, ang Ciudad ning Tarlac
ang puso ng lalawigan; tulad ng Tarlac
na siyang puso ng di-maliparang uwak
na kapatagan ng Gitnang Luzon. Tarlac…
Tarlac na nag-ugat sa Malatarlak—
isang uri ng talahib na tallak; dikut tarlac
na ang uhay ay lampas-tao
at ang sungot ay puno ng abaloryo—
Doon ka nagmula, Kagawad Abel Ladera,
sa Barangay Balete na hugis-lapida;
doon ka tinubuan ng mga sanga,
kumayod sa kabyawan ng Luisita;
doon nagpantay ang iyong mga paa
nang ang puso mo ay butasin ng bala.
Nagbasbas ang dugo mong nadilig
sa lupang binubungkal ng magbubukid.
Parikit kang mula sa baleteng kiniskis
nang muli‘t muling maglagablab ang talahib
sa siklab ng proletaryadong pag-ibig.
HIGIT SA LAHAT / MARK ANGELES
KUMINTANG NI MARCELINO BELTRAN
Pawis at dugo
pawis at dugo
pawis at dugo
gumugulong na mga butil ng pawis
sa mga tupi ng aking balat
mapulang dugong sumambulat
mula sa binutas kong katawan
hindi naaagnas ang malay
tatagpasin ng aking lingkaw
at ng lingkaw ng aking mga kasama
ang mga damong tumubo sa paligid
ng bunganga ng Hacienda Luisita
gigilitin namin ang kanilang leeg
at isasabit ang kanilang bangkay
sa bulwagan ng Malakanyang
upang masaksihan ng madla
ang mga ito ang inalayan namin
ng aming
pawis at dugo
pawis at dugo
pawis at dugo
HIGIT SA LAHAT / MARK ANGELES
ang mga ito ang inalayan namin
ng aming mga anak at asawa
duraan ninyo, mga kababayan ko
ang kanilang mga bangkay,
dustahin ang kanilang minudensiya
sapagkat hindi sila karapat-dapat
alayan ng pawis at dugo
sapagkat sila'y karapat-dapat
na paslangin ng ating mga kamay
na siyang nagpapabundat ng kanilang tiyan
na siyang nagtatayo ng kanilang mga mansyon
na siyang nagpapaaral sa kanilang mga anak sa
Amerika
mula sa ating pawis at dugo
mula sa aking pawis at dugo
nang ako'y ratratin ng mga sundalo
sa tapat ng aking bahay
hindi naaagnas ang malay
dukutin natin ang mata ng karimlan
at sunugin sa apoy ng ating poot at pag-asa.
HIGIT SA LAHAT / MARK ANGELES
AMARILYONG SEPIRO (Para kay Jemalyn Lacadin)
Niyayakap natin ang matandang puno ng
mangga.
Lahat tayo, nag-aatang ng ating mga kamay.
Sa ilalim ng malalabay nitong mga sanga
sabay-sabay tayong umuusal ng pulang awit.
Unti-unting natutuyo ang ilang dahon:
humuhulagpos sa kinakapitang duklay.
Inilululan ng hangin sa ibang lugar
at kung mapagal, sa lupa humihimlay.
Ngunit ikaw, Jema, balingkinitang kaibigan,
ay yumapos pa rin sa hitik nang puno
hanggang sa ikaw rin ay maging bunga—
nagsa-amarilyong sepiro ang iyong puso.
Ang alaala ng iyong tinig ay bumubulong
sa sinumang humaharap sa panulat.
Ang lagot ng iyong buhay ay bumubudyong
na ang aming hintuturo ay ipingkaw.
HIGIT SA LAHAT / MARK ANGELES