-
T.C.stanbul niversitesi
Sosyal Bilimler Enstitsletme Anabilim DalMuhasebe Bilim Dal
Yksek Lisans Tezi
ULUSLARARASI KARAYOLU YK
TAIMACILIINDA MALYETLEME SSTEM VE BR UYGULAMA RNE
Melis ERCAN
2501030157
Tez Danman : Prof. Dr. Fahir BLGNOLU
stanbul, 2006
-
iii
ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIINDA MALYETLEME SSTEM VE BR
UYGULAMA RNE
Melis ERCAN
Z
Kresellemeye bal olarak meydana gelen politik, ekonomik,
teknolojik v.b. deiimlerden tm sektrler gibi bir hizmet sektr olan
ulatrma sektr ve ona bal karayolu yk tamacl alt sektr de olumlu
ynde etkilenmektedir. Ayrca son dnemlerde d ticaret hacminde grlen
bymenin bir yansmas olarak yk tamaclnn nemi de giderek artmaktadr.
Eldeki kaynaklarn etkin ve verimli kullanlmas uluslararas karayolu
yk tamacl iin bir zorunluluktur. Yneticilerin, kaynaklarn etkin
kullanabilmeleri iin ihtiya duyduklar en nemli bilgilerin banda,
uluslararas karayolu tamaclk iletmelerinin maliyetleri ile ilgili
bilgiler gelmektedir. Uluslararas karayolu yk tamacl iletmelerinde
maliyet bilgilerine ulamakta zorluklar bulunmaktadr. Bu almada bir
uluslararas karayolu yk tamacl iletmesindeki bir uygulama ile
maliyet muhasebesinde karlalan zorluklar ele alnm ve bu
olumsuzluklarn giderilmesine ynelik nerilerde bulunulmu, bu
kapsamda; bir maliyet hesaplama yntemi nerisi ortaya konmutur.
THE COSTING SYSTEM IN INTERNATIONAL ROAD
FREIGHT TRANSPORTATION AND AN APPLICATION
Melis ERCAN
ABSTRACT
Transportation industry and its road freight transportation
sector like other
service industries have been positively affected by the changes
-due to globalization-
in political, economic, technological and other environments.
Furthermore, the
importance of road freight transportation sector has gradually
increased in relation
with the level of foreign trade. In this respect, effective and
efficient use of resources
-
iv
is indispensable for international road freight transportation.
The piece of
information managers most value and need for using resources
effectively is about
the cost of transportation incurred in international road
freight transportation
companies. However, managers have some difficulties to overcome
to reach that
piece of information. In this study, an application of and
challenges faced in cost
accounting in an international road freight transportation
company are discussed
thoroughly. To meet those challenges, some recommendations are
made and a cost
calculation method is proposed.
-
vNSZ
Bu almada, uluslararas karayolu yk tamaclnn karmak yaps ele
alnarak, son yllardaki deien rekabet koullar ve artan maliyetlerden
dolay maliyetlerini kontrol etmek zorunluluuna deinilmi ve bir
uygulama rnei ile uluslararas karayolu yk tamaclnda maliyetleme
sistemi incelenmitir. Seilen bir uluslararas tama seferinin salt
karayolu ile yaplmas ve karayolu ile birlikte Ro-Ro ile yaplmasnn
maliyetleri hesaplanarak bir karlatrma yaplm, uluslararas karayolu
yk tamaclnda maliyetleme sisteminde aksayan ynlerin ortaya karlmas
ve neriler sunulmas amalanmtr.
Uluslararas karayolu yk tamaclna ait maliyetleme sistemi ile
ilgili literatrde daha nce geni kapsaml bir alma olmamas nedeniyle
yaanan kaynak sknts ile, sz konusu uygulama yaplan iletmenin
muhasebe sisteminin karmakl ve iletmeden veri almada karlalan
zorluklar alma esnasnda balca yaanan sorunlardr.
-
vi
NDEKLER
Z
(ABSTRACT).....................................................................................................iii
NSZ........................................................................................................................v
NDEKLER.........................................................................................................viTABLOLAR
LSTES...............................................................................................xKISALTMALAR
LSTES......................................................................................xi
GR...........................................................................................................................1
1. ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILII LE LGL GENEL BLGLER
...................................................................................................................
3
1.1. ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIININ TANIMI VEBLEENLER
........................................................................................................
3
1.2. ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIININ DERTAIMACILIK
TRLERNE GRE AVANTAJ VE DEZAVANTAJLARI ....... 8
1.3. ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIINDA ULUSALVE
ULUSLARARASI KURULULAR
.................................................................
9
1.4. ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIININ
YASALMEVZUATI...........................................................................................................
11
1.5. ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIINDAKULLANILAN BELGELER
................................................................................
12
1.5.1. Srcye Ait Belgeler
........................................................................
12
1.5.2. Araca Ait
Belgeler..............................................................................
13
1.5.3. Yke Ait Belgeler
..............................................................................
15
-
vii
1.6. TRKYENN ULUSLARARASI KARAYOLU YKTAIMACILIINDA KULLANDII ANA
GZERGAHLAR.......................... 17
1.7. ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIININ DNYA VETRKYE
EKONOMSNDEK YER
................................................................
19
1.7.1. Uluslararas Karayolu Yk Tamaclnn Dnya Ekonomisindeki
Yeri.....................................................................................................................19
1.7.2. Uluslararas Karayolu Yk Tamaclnn Trkiye Ekonomisindeki
Yeri.....................................................................................................................21
2. MALYET MUHASEBES VE ULUSLARARASI KARAYOLU TAIMACILIINDA
MALYET MUHASEBES ..................................................
23
2.1. MALYET KAVRAMI VE MALYETLERN SINIFLANDIRILMASI . 232.1.1.
Maliyet, Gider ve Harcama
Kavramlar............................................. 232.1.2.
Maliyetlerin Snflandrlmas
............................................................ 24
2.2. MALYET MUHASEBES
.......................................................................
292.2.1. Maliyet Muhasebesinin Tanm
......................................................... 292.2.2.
Maliyet Muhasebesinin Amalar
...................................................... 312.2.3.
Maliyet Trleri
...................................................................................
32
2.2.4. Maliyet Yerleri
...................................................................................
33
2.2.5. Maliyet Datmlar
............................................................................
34
2.3. ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIINDA MALYETMUHASEBES
......................................................................................................
37
2.3.1. Uluslararas Karayolu Yk Tamaclnda Maliyet Muhasebesi ve
nemi..................................................................................................................37
2.3.2. Uluslararas Karayolu Yk Tamaclnda Maliyet Muhasebesinin
Amalar. 382.3.3. Uluslararas Karayolu Yk Tamaclnda Birim Maliyetin
Hesaplanmasndaki
Amalar..............................................................................
39
-
viii
2.3.4. Uluslararas Karayolu Yk Tamacl letmelerinde
MaliyetMuhasebesinin zellikleri ve Karlalan Zorluklar
........................................ 402.3.5. Uluslararas
Karayolu Yk Tamaclnda Maliyet Trleri ve Maliyet Trlerinin
Snflandrlmas
..................................................................
42
2.3.5.1. Direkt
Maliyetler........................................................................
45
2.3.5.2. Endirekt Maliyetler
....................................................................
51
2.3.5.3. Genel Ynetim
Giderleri............................................................
57
2.3.6. Uluslararas Karayolu Yk Tamaclnda Maliyet Yerleri
............ 592.3.7. Uluslararas Karayolu Yk Tamaclnda Maliyet
Datmlar ..... 61
3. UYGULAMA RNE: BR ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIK
LETMESNDE BELRLENEN BR SEFERN MALYETNN
HESAPLANMASI.....................................................................................................
64
3.1. UYGULAMA LE LGL GENEL BLGLER
........................................ 643.1.1. almann Amac
..............................................................................
643.1.2. almann Kapsam ve Kstlar
....................................................... 653.1.3.
Uygulanan Yntem
............................................................................
66
3.2. UYGULAMA YAPILAN LETMENN TANITILMASI.......................
673.2.1. Uygulama Yaplan letme le lgili Genel Bilgiler
........................... 673.2.2. Uygulama Yaplan letmenin
Hizmet retim Sreci ....................... 69
3.3. UYGULAMA YAPILAN LETMENN MUHASEBE SSTEM .......... 733.3.1.
Uygulama Yaplan letmenin Maliyet Muhasebesi Sistemi .............
753.3.2. Uygulama Yaplan letmede Maliyet Trleri
................................... 76
3.3.2.1. Direkt
Maliyetler........................................................................
76
3.3.2.2. Endirekt Maliyetler
....................................................................
80
3.3.2.3. Genel Ynetim
Giderleri............................................................
85
3.3.3. Uygulama Yaplan letmede Maliyet Yerleri
................................... 86
3.4. BELRLENEN BR SEFERN MALYETNN HESAPLANMASI........ 87
-
ix
3.4.1. Belirlenen Sefere Ait Direkt Maliyetlerin
Tespiti.............................. 88
3.4.1.1. Belirlenen Bir Seferin Gidite ve Dnte Salt Karayolundan
Yaplmas Durumunda Direkt Maliyetler
...................................................... 883.4.1.2.
Belirlenen Bir Seferin Gidite ve Dnte Karayolu ile Birlikte Ro-Ro
ile Yaplmas Durumunda Direkt
Maliyetler...................................... 92
3.4.2. Belirlenen Bir Sefere Ait Endirekt Maliyetlerin Tespiti
.................... 95
3.4.3. Belirlenen Bir Sefere Ait Genel Ynetim Giderlerinin
Tespiti ....... 102
3.5. BELRLENEN BR SEFERN BRM MALYETNN VE TCARBRM MALYETNN
HESAPLANMASI
....................................................... 103
3.5.1. Belirlenen Bir Sefere Ait Birim Maliyetin Hesaplanmas le
lgili
Bulgular.............................................................................................................104
3.5.2. Belirlenen Bir Sefere Ait Ticari Birim Maliyetin
Hesaplanmas le lgili Bulgular
...................................................................................................
105
SONU VE
NERLER........................................................................................111KAYNAKA...........................................................................................................116
EK.............................................................................................................................120
-
xTABLOLAR LSTES
Tablo 1. Maliyet Datm Tablosu
.............................................................................
36Tablo 2. Belirlenen Sefere Ait Direkt
Maliyetler.....................................................
107
Tablo 3. Belirlenen Sefere Ait Endirekt Maliyetler
................................................. 108
Tablo 4. Belirlenen Seferin Toplam Maliyeti
.......................................................... 109
Tablo 5. Belirlenen Seferin Ton-km. Bana Maliyeti
............................................. 109Tablo 6.
Belirlenen Seferin Toplam Ticari
Maliyeti................................................ 109
Tablo 7. Belirlenen Seferin Ton-km. Bana Ticari Maliyeti
.................................. 110
-
xi
KISALTMALAR LSTES
ADR The European Agreement on the International Carriage of
Dangerous Goods by Road(Accord Europeen Relatif au Transport
Internetional des Marchandises Dangereuses Par Route)
AETR European Agreement Concerning the Work of Crews of Vehicles
Engaged in International Road Transport
AOS Ara Operasyon Sorumlusu
ATP Agreement of the International Carriage of Perishable
Foodstuff
ATR-1 Admission Temporaire Roulette (Temporary Admission on
Wheels)
ATS Ara Takip Sistemi
BDT Bamsz Devletler Topluluu
CMR Convention on the Contract for International Carriage of
Goods by Road
DPT Devlet Planlama Tekilat
EFTA European Free Trade Association
EUR-1 Europe-1
FTL Full Truck Loading
GPRS General Packet Radio Service
GPS Global Positioning System
GSM Global System for Mobile Communication
IRU International Road Transport Union
KDV Katma Deer Vergisi
km. Kilometre
lt. Litre
-
xii
LTL Less Than Truck Loading
OS-H hracat Operasyon Sorumlusu
OS-TH thalat Operasyon Sorumlusu
Ro-Ro Roll on Roll Off
TIR Transport International Road
TOBB Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii
TTOK Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu
UBAK Ulatrma Bakanlar Avrupa Konferans
UND Uluslararas Nakliyeciler Dernei
VUK Vergi Usul Kanunu
-
1GR
almann birinci blmnde uluslararas karayolu yk tamacl ile ilgili
genel bilgilere yer verilmitir. Bu kapsamda uluslararas karayolu yk
tamaclnn tanm ve bileenlerine deinildikten sonra, uluslararas
karayolu yk tamaclnn avantaj ve dezavantajlar, yasal mevzuat,
ekonomideki yeri, uluslararas karayolu yk tamaclnda ulusal ve
uluslararas kurulular, kullanlan belgeler, Trkiyenin kulland ana
gzergahlar aklanmtr.
Uygulama blmne geilmeden nce maliyet kavram, maliyet muhasebesi
ve uluslararas karayolu yk tamacl iletmelerinde maliyetleme sistemi
aklanmtr. Bu kapsamda maliyet, gider ve harcama kavramlar;
maliyetlerin snflandrlmas incelemesini takiben, maliyet muhasebesi
ve amalar; maliyet trleri, yerleri ve datmlar konularnda bilgi
verilmitir. Bu blmde son olarak uygulamann gerekletirildii
uluslararas karayolu yk tamacl iletmesinin de iinde bulunduu sektr
dikkate alnarak bu tip iletmelerdeki maliyet muhasebesi sisteminin
ne ekilde olduu hususunda bilgi verilerek; maliyet muhasebesi
koullar, birim maliyetin hesaplanmasndaki amalar ve maliyetlerin
ortaya konmas konularnda gerekli aklamalara yer verilmitir.
almann uygulama blmnde ise uygulamann konusu, kapsam ve kstlar
ile uygulamada kullanlacak yntemler tespit edilerek, uygulama
yaplan iletmedeki maliyet trleri ve maliyet yerleri belirlenmitir.
Bundan sonra ele alnan iletmede belirlenen bir sefere ait direkt
maliyetler tespit edilmi, takiben iletmede mevcut olan endirekt
maliyetler ele alnp, uygun ltlerle belirlenen bir sefere ait ksm
saptanm, sonuta belirlenen bir sefere ait birim maliyet
hesaplanmtr. letmede mteriye verilecek fiyatn tespiti iin gerekli
olan ticari birim maliyetin hesaplanabilmesi iin iletmeye ait genel
ynetim giderlerinin uygun ltlerle belirlenen bir sefere ait ksm
tespit edilerek belirlenen bir sefere ait ticari birim maliyet
hesaplanmtr. Yaplan birim maliyet ve ticari birim maliyet
hesaplamalar
-
2belirlenen seferin salt karayolu ve karayolu ile birlikte Ro-Ro
kullanm seenekleri iin ayr ayr yaplp, birim tama maliyetleri
arasnda karlatrma yaplmtr.
Sonu ve neriler ksmnda bulgular zetlenmi, almada karlalan
zorluklar ve uygulama yaplan iletme ile ilgili nerilere yer
verilmitir.
-
31. ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILII LE LGL GENEL BLGLER
Bu blmde uluslararas karayolu yk tamaclnn; tanm ve bileenleri,
dier tamaclk trlerine gre avantaj ve dezavantajlar, ulusal ve
uluslararas kurulular, yasal mevzuat, kullanlan bilgiler, Trkiyenin
kulland gzergahlar ile Dnya ve Trkiye ekonomisindeki yeri balklarna
yer verilmitir.
1.1. ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIININ TANIMI VE
BLEENLER
Uluslararas karayolu yk tamacl, cret karlnda uluslararas
ticarete konu olan eyann bir yerden dier bir yere tanmasn karayolu
ile salayan ve tamac ile gnderici arasnda bir szleme yaplmasn
gerektiren tama eklidir.1
Karayolu alarnn ok geni olmas ve son zamanlarda btn dnyada
transit yollarn saysnn artmasna bal olarak en yaygn olarak
kullanlan tamaclk tr karayolu tamacldr. Olduka esnek olan bu
tamaclk trnde ykleme ve boaltma kolaylklarnn bulunmas, tarifeli
yklemelerin ska yaplabilmesi, kapdan kapya hizmet verilebilmesi ve
kitle halinde tamacla uygun olmas bu tamaclk trnn balca
zellikleridir. Buna karlk kullanlan aralarn akaryakt, bakm ve yol
giderleri ile uluslararas tamaclkta transit olarak geilen lke
saysnn artmas karayolu tamaclnn yksek maliyetle yaplmasna neden
olmaktadr. 2
Uluslararas karayolu yk tamaclnn fiziksel yk aknda rol oynayan
temel esi bulunmaktadr. Bunlar srcler, aralar ve yklerdir.
1 Metin anc, Murat Erdal, Uluslararas Tamaclk Ynetimi, stanbul,
UTKAD Yaynlar, 2003, s. 62.2 Metin anc, Murat Erdal, Lojistik
Ynetimi, stanbul, UTKAD Yaynlar, 2003, s. 26.
-
4 Srcler
Ara srcleri, farkl prosedr ve uygulamalarn bulunduu uluslararas
tamaclkta nemli bir aktrdr. Ara srclerinin alma ve dinlenme
sreleri, alma koullar AETR Konvansiyonunda (European Agreement
Concerning the Work of Crews of Vehicles Engaged in International
Road Transport/Uluslararas Karayolu Tamacl Yapan Tatlarda alan
Personelin almalarna likin Avrupa Anlamas) belirtilmektedir.3 AETR
balkl Birlemi Milletler Anlamas, taraf lkelerde uluslararas kara
tamacl alannda alanlarn alma koullarn dzenlemek ve gvenli karayolu
tamacl salamak amacyla belirgin kurallar getirmektedir. 1 Temmuz
1970 tarihinde imzalanan anlama yeterli onaylar salandktan sonra 5
Ocak 1976 da yrrle girmitir.4
Tama irketlerinin srclerden beklentileri genel olarak u balklar
altnda toplanabilir:5
- Srcnn drst ve gvenilir olmas,- Arac kullanmnda ehil bulunmas,-
Gmrk ilemlerini ve dokmantasyonu bilmesi,- Ykleme ve boaltmaya
nezaret etmesi,- Dzenli olarak irket merkezine yol, yk, gmrk v.b.
konular hakknda rapor vermesi,
- Mteriler, kamu grevlileri ve bal bulunduu iletme alanlar ile
salkl iletiim kurabilme yetenei olmas,- Kyafet ve davranlar ile
irketi temsil edebilir nitelikte olmas.
Aralar
CMR Konvansiyonunda (Karayoluyla Uluslararas Yk tamaclna likin
Szleme) tat szc 19 Eyll 1949 tarihli Karayolu Trafii Anlamasnn 3
anc, Erdal, Uluslararas Tamaclk Yntemi, s. 113.4 Karayolu Tamaclna
likin Szlemeler, Ed. Aibek Abdrakhman, Evren Bingl, stanbul, UND
Yaynlar No:02, 2004, s. 35.5 anc, Erdal, Uluslararas Tamaclk
Yntemi, s. 113-114.
-
5tanmland gibi motorlu tatlar, dizi halinde tatlar, rmorklar ve
yar-rmorklar anlamna gelir.6
Motorlu tat karayolunda insan, hayvan ve yk tamaya yarayan ve
makine gcyle yrtlen ara veya tattr. Rmork motorlu tatla ekilen,
insan, eya ve yk tamak iin imal edilmi motorsuz tattr. Yar-rmork;
bir ksm motorlu tat zerine oturan, tad eyann veya ykn ve kendi
arlnn bir ksm motorlu tat tarafndan tanan rmorktur.7
Uluslararas eya ve kargo tamalarnda faaliyete esas olan yetki
belgesinin alnabilmesi iin gereken asgari kapasiteyi salayacak
sayda zmal ticari tatn, ilk bavuru ve faaliyet sresince 12 yandan;
dier tatlarn ise 20 yandan byk olmamas arttr. Eya ve kargo tamaya
mahsus her trl tat ile otomobiller, tat belgesine kaydedilebilir.
C2, C3 ve L2 yetki belgesi trleri iin istiap haddi 3,5
tondan az olan tatlar ile otomobiller; dier tm yetki belgesi
trleri iin ise otomobiller asgari kapasite hesabnda ve szlemeli tat
kullanm oranlarnda dikkate alnmaz. 8
C Yetki Belgesi ticari amala uluslararas ve yurt ii eya tamacl
yapacak gerek ve tzel kiilere verilir. C Yetki Belgesi tr olan C2
Yetki Belgesi belirli bir zaman tarifesine gre ve/veya belirli bir
zaman tarifesine uymakszn eya durumuna gre sefer dzenleyerek
uluslararas tama yapacaklara, C3 Yetki Belgesi ev ve bro eyas tamas
yapacaklara verilir. L Yetki Belgesi ticari amala lojistik
iletmecilii yapacak gerek ve tzel kiilere verilir. L Yetki Belgesi
tr olan L2 Yetki Belgesi ise uluslararas ve yurt ii lojistik
iletmecilii yapacaklara verilir.9
Tatn ya, fabrikasnda imal edildii tarihten sonra gelen ilk
takvim yl esas alnarak hesaplanr. Rmork ve yar rmorklarda ya art
aranmaz.Kamyon tek bana veya trafik tescil belgesinde rmork
takabilir ifadesi varsa rmorku ile 6 Karayolu Tamaclna likin
Szlemeler , s. 11. 7 Karayolu Tama Ynetmelii, 18.01.2006 tarih ve
26053 sayl Resmi Gazete (5. Deiiklik)8 A.e.9 A.e.
-
6birlikte, ekiciler ise yar rmorklar ile birlikte bir birim tat
saylr. ekici says kadar rmork ve/veya yar rmorklar asgari
kapasitenin hesaplanmasnda dikkate alnr. ekici ve yar-rmorklar
ekmek iin imal edilmi olan ve eya veya yk tamayan motorlu
tattr.10
Uluslararas karayolu yk tamaclnda kullanlan aralar ykleme
hacimlerine gre kuru yk, frigorifik, konfeksiyon tipi, damper,
tanker, yar-rmork gibi snflandrlabilir. Bu ara tiplerinin hacimleri
ve boyutlar farkldr.
Ykler
Uluslararas karayolu yk tamaclnda ykler niteliklerine gre, ara
kapasitelerine gre ve teslim yerlerine gre snflandrlr. Bunlar:
- Niteliklerine Gre Yk eitleri: 11
a) Genel ykler: zel bir hizmet ve depolama gerektirmeyen,
tehlikeli madde,
bozulabilir gda veya canl hayvan snfna girmeyen, kuru ve temiz
gnderiye genel yk denir. Genel yklerin tanmasnda balca dikkat
edilmesi gereken hususlar; mallarn birbirlerine arpmas, sarsnt
(titreim), istiflemedir.
b) zellik tayan ykler: Uluslararas karayolu yk tamacnda zellik
tayan ykler; bozulabilir gda maddeleri, tehlikeli maddeler ve canl
hayvanlardr. Bu rnlerin aralara yklenmesi, tanmas ve boaltlmas dier
sradan yk tanmasna gre bir takm ilave zellikler gerektirir.
Bozulabilir gda maddelerinin tanmas ATP Konvansiyonu (Bozulabilir
Gda Maddelerinin Uluslararas Tanmasna likin 1987 Tarihli
Uluslararas Szleme) tarafndan dzenlenmitir, fakat Trkiye henz bu
konvansiyona taraf olmamtr. Tehlikeli maddelerin tanmas ADR
Konvansiyonu (Tehlikeli Maddelerin Uluslararas Karayoluyla
Uluslararas Tanmasna likin Avrupa Szlemesi) tarafndan
dzenlenmitir.
10 Karayolu Tama Ynetmelii, 18.01.2006 tarih ve 26053 sayl Resmi
Gazete (5. Deiiklik)11 anc, Erdal, Uluslararas Tamaclk Yntemi, s.
117-118.
-
7- Ara Kapasitelerine Gre Yk eitleri: 12
a) Tam Kamyon Yk (FTL): FTL (Full Truck Loading) dolu kamyon
ykdr. Bir
mteriye ait tam kamyon dolusu ykn, genellikle tek teslim
yerindeki alcsna teslim edilmesi eklindedir. Ayn teslim yeri
olduunda ayn hamule senedi (karayolu konimentosu); farkl teslim
yerleri olduunda farkl hamule senetleri dzenlenmektedir.
b) Parsiyel (Grupaj) Ykler (LTL): LTL (Less Than Truck Loading)
bir kamyonu
doldurmayan yktr. Ayn tama gzergah zerinde bulunan, farkl
gndericilere ait kk hacimdeki yklerin birletirilerek ayn kamyon ile
sevk edilmesidir. Teslim yerleri, gnderici ve alclarna gre farkl
hamule senedi dzenlenir.
- Teslim Yerlerine Gre Yklerin Snflandrlmas:13
a) Tek Ykleme ve Tek Teslim Adresi Olan Ykler: Ykleme ve boaltma
tek bir adreste yaplan uluslararas sevkiyatlardr. Uygulamada
genellikle gnderici mteriden k noktas retim yeri veya depo; yk
teslim ve boaltma noktas ise alc mteri deposudur. Tayclar boaltmada
srat ve zaman tasarrufu, dn seferi planlamasnn daha kolay ve
gmrkleme ilemlerinin daha sratli gereklemesi nedeniyle tek bir
teslim adresinde yk bulunan sevkiyatlar tercih etmektedir.
b) Birden Fazla Teslim Adresi Bulunan Ykler: Yurt dndaki farkl
blgelere mallarn teslim edilmesidir. Bu tr ykler zaman ve tama
maliyeti asndan olumsuzluk yaratmaktadr. Uluslararas karayolu
tamaclnda birden fazla teslim yeri bulunan yk sevkiyat sklkla
rastlanan bir durumdur.
12 anc, Erdal, Uluslararas Tamaclk Yntemi, s. 71.13 A.e., s.
71-73.
-
81.2. ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIININ DER TAIMACILIK
TRLERNE GRE AVANTAJ VE DEZAVANTAJLARI
Uluslararas karayolu yk tamaclnn dier tamaclk trlerine gre balca
avantajlar unlardr:14
- Kapdan kapya aktarmasz tama ve ykn ykleme yeri ile boaltma
yerleri dnda ellelenmemesi, ykn ypranmasn en aza indirmektedir.-
Mterinin istedii ve karayolunun olduu her noktaya tama seenei
vermektedir.
- Karayolu aralarnn tama kapasitelerinin deniz, demiryolu
aralarna gre daha kk olmas nedeniyle, tamaclk sektrnde daha esnek
hareket imkan salamaktadr.- Trkiye gibi karayoluyla uluslararas yk
tamaclnda kullanlabilecek tat saysnn talebe gre daha fazla olduu
lkelerde, rekabet st seviyelere ulamakta ve bylelikle mteri lehine
dk navlun fiyatlarnn olumasna neden olmaktadr.- Karayolu yk tamacl
dier tama modlarna gre daha az ara (filo) yatrm maliyeti
gerektirmektedir.
- Karayoluyla daha dzenli ve sk sefer imkan bulunmaktadr.-
Gndericinin kendisinin organize ettii, zellikle kk apl sevkiyatlara
oranla tama maliyetini azaltmaktadr.- Ambalajlama ve sevkiyata
hazrlamada zaman ve kaynaklardan tasarruf olana salanmaktadr.
14 anc, Erdal, Uluslararas Tamaclk Yntemi, s. 63.
-
9Uluslararas karayolu yk tamaclnn dier tamaclk trlerine gre
balca dezavantajlar ise unlardr:15
- Karayoluyla yaplan tamaclkta ihracat ve ithalat lkeleri
arasnda ykn transit getii lkelerde uyulmas gereken gmrk mevzuatlar
bulunmaktadr. Buna karlk deniz ve havayolunda ounlukla ithalat ve
ihracat olarak transit gei lkeleri bulunmamaktadr. Karayoluyla
yaplan tamaclkta, transit gmrkler ilave bekleme sreleri
oluturmaktadr. - Parsiyel (grupaj) yklerin bir ara iinde sevk
yerlerine ayr ayr ulatrlmas gerekmektedir. Parsiyel mallarn
toplanmas, datm, zaman ve maliyet ynnden olumsuzluk yaratmaktadr.
Havayolu parsiyel tamalarda daha tercih edilebilen bir tama trdr.-
Ar ve yksek hacimli yklerin karayolu ulatrma mevzuatna uyumlu
olmamas, tanmalarn ounlukla imkansz hale getirmektedir. Bu tr
yklerin demiryolu ve denizyoluyla tanmas daha verimli olacaktr.
Karayolu ile uluslararas yk tamaclnda hukuki mevzuat; bekleme
sreleri ile eyann hacmi ve niteliine bal olarak dier tama trlerine
gre olumsuzluklar yaratabilmektedir.
1.3. ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIINDA ULUSAL VE
ULUSLARARASI KURULULAR
Uluslararas karayolu yk tamaclnda etkili olan ulusal kurulular,
kamu kurulular ve sivil toplum kurulular olmak zere ikiye
ayrabiliriz.
Uluslararas karayolu yk tamaclnda etkili olan balca kamu
kurulular;
Ulatrma Bakanl Kara Ulatrmas Genel Mdrl D Ticaret Mstearl 15
anc, Erdal, Uluslararas Tamaclk Yntemi, s. 64.
-
10
Gmrk Mstearldr.
Uluslararas karayolu yk tamaclnda etkili olan balca sivil toplum
kurulular;
Uluslararas Nakliyeciler Dernei (UND), Uluslararas Tamaclk ve
Lojistik Hizmet retenler Dernei (UTKAD), Trkiye Nakliyeciler Dernei
(TND), D Ekonomik likiler Kurulu (DEK), Trkiye hracatlar Meclisi
(TM), T.C. Babakanlk D Ticaret Mstearl hracat Gelitirme Etd
Merkezi
(GEM) dir.
Uluslararas karayolu yk tamaclnda etkili olan balca uluslararas
kurulular;
Birlemi Milletler Avrupa Ekonomik Konseyi (UNECE), Uluslararas
Karayolu Tama Birlii (IRU), Uluslararas Tama Organizatrleri
Dernekleri Federasyonu (FIATA), Uluslararas Kombine Tamaclk
irketleri Birlii (UIRR), Dnya Ticaret rgt (WTO), Ekonomik birlii ve
Kalknma Tekilat (OECD), Avrupa Birlii Yol Federasyonu (ERF), Avrupa
Ulatrma Bakanlar Konferans (ECMT), Gneydou Avrupa Ortak Giriimi
(SECI), Avrupa-Kafkasya-Asya Ulatrma Koridoru (TRACECA), Ekonomik
birlii Tekilat (ECO) dr.
-
11
1.4. ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIININ YASAL MEVZUATI
KANUNLARo 4925 Sayl Karayolu Tama Kanunuo 237 Sayl Tat
Kanunu
YNETMELKLERo Karayolu Tama Ynetmeliio Karayolu Tamaclk
Faaliyetleri Mesleki Yeterlilik Eitimi Ynetmeliio Karayollar Trafik
Ynetmeliio Karayoluyla Uluslararas Eya Tayan Aralarn Seyir,
Konaklama,
Denetleme, Gvenlik ve Gmrk lemlerine Ait Ynetmeliko Tehlikeli
Maddelerin Karayoluyla Tanmas Hakkndaki Ynetmelik
YNERGELERo UBAK zin Belgesi Datm Esaslar Ynergesio Gei Belgesi
Datm Esaslar Ynergesi
UYGULAMA TALMATLARIo Karayolu Tama Ynetmelii Uygulama
Talimat
TEBLLERo TIR Uygulama Teblii
AVRUPA BRL ULATIRMA MEVZUATI GMRK MEVZUATI KL TAIMACILIK
PROTOKOLLER (ANLAMALARI) ULUSLARARASI SZLEMELER
o CMR Konvansiyonu
o ADR Konvansiyonu
o TIR Konvansiyonu
o AETR Konvansiyonu
o Uyumlatrma Konvansiyonu MAL MEVZUAT
o Gelir Vergisi Mevzuat
-
12
o Kurumlar Vergisi Mevzuato Yabanc Ulatrma Kurumlarnn
Vergilendirilmesio Katma Deer Vergisi Mevzuato Vergi Usl
Mevzuat
1.5. ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIINDA KULLANILAN
BELGELER
Karayolu ile uluslararas yk tamacl alannda gerekli belgeleri
srcye ait belgeler, araca ait belgeler ve yke ait belgeler olmak
zere grupta toplamak
mmkndr.
1.5.1. Srcye Ait Belgeler
Ar Vasta ofr Ehliyeti (D ya da E snf): 1997 ylndan nce src
ehliyeti alan srcler E snf ehliyetlerini, E snf ehliyetlerini en az
iki yl sre ile kullanmlarsa D snf src ehliyeti ile kullanlan aralar
kullanabilirler. 16
Beynelminel Ehliyet: Uluslararas src ehliyetidir, dolaysyla
sadece yurtdnda geerlidir. ou yabanc lkede motorlu kara tat
kullanabilmek iin gerekli bir ehliyettir. Beynelminel ehliyet,
Trkiyede TTOK (Trkiye
Turing ve Otomobil Kurumu) tarafndan verilmektedir. 17
Pasaport: ofrlerin yurtdna kabilmeleri iin zorunlu olarak
karttklar bir belgedir.
lgili lkelere Ait Giri veya Transit Vizeleri: Vize, bir devletin
lkesine seyahat edecek bir yabancnn pasaportuna koyduu ve bu
yabancnn lkesine girebileceini gsteren kayttr. Vize, tamann yapld
ya da transit gei yaplan lkelerden vizenin zorunlu olduu lkeler iin
yaptrlr.
16 Srcler in Uluslararas Karayolu Tamacl El Kitab, stanbul,
Uluslararas Nakliyeciler Dernei Eitim Merkezi Yaynlar, 1999, s. 33.
17 A.e.
-
13
1.5.2. Araca Ait Belgeler
Tat Uygunluk Belgesi: Uluslararas tamalarda kullanlacak yar
rmorklar iin tanzim olunan belgedir. Gmrk darelerince verilen bu
belgenin temininde en nemli husus aracn herhangi bir kaakla meydan
vermeyecek ekilde uluslararas standartlara uygun brandas, gmrk
halat ve taban tahtalarnn salam olmasdr. Uygunluk belgeleri iki yl
iin verilir. Bu sre ierisinde arata herhangi bir deiiklik yaplmas
halinde, sz konusu deiiklik Gmrk darelerince tespit edilir.18
Yeil Kart Sigortas: Zorunlu mali sorumluluk (trafik) sigortasnn
yurtdnda geerli olan eklidir. Yalnzca Avrupa lkelerinde istenen bir
sigortadr.
Gei Belgeleri: Uluslararas yk tamaclnn yaplmas izne baldr. Bu
izin gei belgeleri ile gerekletirilir. Gei belgeleri, TOBBne
(Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii) bal Ticaret ve Deniz Ticaret
Odalar tarafndan datlr. Gei belgelerine dozvola ad da
verilmektedir. Gei Belgeleri yedi eittir. Bunlar:19
- Giri-k: ki lke arasnda yaplan ykleme ve boaltmada kullanlr.-
Transit: ki lke arasnda bulunan lkelerden gei iin kullanlr.- Dn Yk:
Giriin serbest olduu ancak aracn kendi lkesine yk almas durumunda
kullanlr. - Bo Giri: Aracn kaytl olduu veya baka bir lkeye yaplan
tamalarda kullanlr. - nc lke: Genel olarak devletler kendi ihracat
yklerini tama ilemini, kendi aralar veya ithal eden lkenin aralar
ile gerekletirirler. Anacak, ilgili lke aralarnn yeterli olmad
durumlarda veya baka bir menfaat salamak amac ile bir yabanc devlet
arac tarafndan tanmasna nc lke izin belgesi ile msade edilir.
18 H.Cahit Soysal, Osman Uysal, Murat Atabinici, Gmrk ve D
Ticaret Terimler Szl, stanbul, Gmrk Mfettileri Dernei Yaynlar, Yayn
No: 6, 1999, s. 253.19 UND Tamaclk ve Lojistik st Dzey Ynetici
Mesleki Yeterlilik Eitim Notlar, stanbul, UND Yaynlar, No: 2.,
t.y., s. 181.
-
14
- ok Kullanml: Tamalarn artmasyla birlikte yz binlerce belge
baslmas yerine bir belge ile kstlamasz tama yapabilme imkan verir.
Bu belgenin tahsisi Ulatrma Bakanlnca tama saylar dikkate alnarak
yaplr ve alan firmann aktifinde kaytl olan aralarn tamam tarafndan
kullanlabilir. - zel zin: lkemizle anlamas bulunmayan lkelere
ve/veya lkelerden yaplacak tamalarda ilgili lkelerin yetkili
makamlarndan tama ncesi msaade alnmas gerekmektedir.
C Kart: Karayolu ile uluslararas tamaclk yapan kii yada
iletmelere bu i iin Ulatrma Bakanlnca C Yetki Belgesi verilir.
Tamann ekline gre blmlere ayrlan C Yetki Belgelerinden biri olan C2
Yetki Belgesi, belirli zaman tarifesine uymakszn, eya durumuna gre
sefer dzenleyerek eya tamacl yapan uluslararas karayolu yk tamacl
iletmelere verilir. letmelerin C2 Yetki Belgelerinde kaytl zmal
aralar iin rmork ve ekici iin ayr ayr C kart verilir. Kullanma
sresi iki yl olan bu kartlar olmadan aralarn yurtdna klar mmkn
deildir. 20
Tat Kira Szlemesi: Uluslararas tamaclk yapan iletmelerin zmal
arac olmayan ve iletme adna yaplan tamalarda kullanlan ahs veya bir
baka iletmeye ait aralar iin C Kart yerine tat kira szlemesi
gerekmektedir. Bu szleme tat sahibi ve tayc firma arasnda noter
huzurunda yaplan resmi bir yazl anlamadr. 21
ofr Vekaletnamesi: Ara sahibi tarafndan uluslararas tamay
yapacak ofre verilen vekaletname ara ofrne arac yurtdna karmaya,
yurt iinde ve dnda ofr olarak kullanmaya, ilgili gmrk evrakn
imzalamaya, gmrk ilemlerini takip etmeye, aracn arzalarn yaptrmaya
ve iletme namna hareket etmeye yetki verir. 22
Yol Deerlilik Testi Belgesi: ekici ve rmorklarn ilk satn
alndklarnda sahip olduklar zelliklere sahip olup olmadklarn tespit
etmek iin aralarn fabrika kn takip eden 12 ayn sonunda ve her yl
dzenli olarak yaptrlan testtir.
20 Srcler in Uluslararas Karayolu Tamacl El Kitab, s. 34.21
A.e.22 A.e.
-
15
Beynelmilel Ruhsat: Aralara ait sadece yurtdnda geerli olan
ruhsattr. Beynelmilel ruhsat TTOK dan alnmaktadr.
Triptik Belgesi: Gmrklerden gei belgesidir. Bir lkede tescil
edilmi bulunan aracn yurtdna ktktan sonra tekrar lkesine dneceinin
teminatdr. Ancak TIR Karnesi teminat altnda tama yapan aralar iin
lkemizde triptik mecburiyeti yoktur. Triptik belgesi bir yl sre ile
geerli bir belgedir. Triptik belgesi TTOK tarafndan datlr. 23
1.5.3. Yke Ait Belgeler
TIR Karnesi: TIR Konvansiyonu kapsamnda bulunan Uluslararas
Karayolu Tamaclar Birlii tarafndan baslarak ye lkelerin kullanmna
sunulan ve kapsam eyaya TIR sisteminden yararlanmasna olanak
salayan belgedir. TIR karnesi araca ykl bulunan maln teminatdr. TIR
karnelerinin yaprak saylar geilen lke saysna gre deimektedir. TIR
karnesi yk detaylarn ve maln k ve var gmrklerini kapsar. Araca
yklenen yk ile TIR karnesi zerindeki kaytlarn birbirini tutmas ok
nemlidir.TIR Karneleri Trkiyede bal bulunulan Ticaret Odalarnca
datlr ve tama ilemi bittikten sonra yine ayn kurulua iade edilir.
24
Hamule Senedi (Konimento): Yklenen maln tama koullar, teslim
eklini ve teslim edilecek ahs ve kuruluu belirleyen bir evraktr. Bu
evrak mal gnderen ve tayan arasnda yaplm yazl bir anlamadr. Hamule
senedi zerinde mal gnderen, tayan, mal teslim alan ve tanan yk ile
ilgili tm detaylar kayt edilir. Hamule senedindeki en nemli husus
maln senet zerinde belirtilen alcya teslim edilmesidir. Eer bu
ksmda bir bankann ad yer alyorsa, ilgili bankann yazl msaadesi
olmakszn mal teslim edilmemelidir. Bu belgede beyan olunann aksine
hareket edilemez. 25
23 Srcler in Uluslararas Karayolu Tamacl El Kitab, s. 34-35.24
Soysal, Uysal, Atabinici, a.g.e., s. 268. 25 Srcler in Uluslararas
Karayolu Tamacl El Kitab, s. 36.
-
16
CMR Belgesi: Karayolu tama belgesidir. CMR belgesi, kamyonla
yaplan tamalarda Uluslararas CMR Anlamas gereince dzenlenen bir
tama senedidir.26
Mal Faturas: Araca ykl bulunan maln sat bedelini gsteren
belgedir. Satc iletme tarafndan dzenlenmektedir.
eki Listesi (Kolisaj): Araca ykl bulunan maln ayrntl bilgisini
(mal cinsi, koli veya dier ambalajlarda bulunan miktarlar) ieren
bir belgedir. Gmrk idarelerince ve hasar halinde sigorta irketleri
tarafndan istenebilmektedir.27
Menei ahadetnamesi (Certificate of Origin): Tamaya konu olan
maln hangi lkenin ihra mal olduunu belgeleyen bir evraktr. Baz
lkelere yaplan tamalarda gsterilmesi zorunludur.28
Bitki Salk Sertifikas (Zirai Karantina Belgesi): Frigorifik
tamalarda, tanan maln gda tzne uygunluunun kontrol iin gerekli bir
belgedir. Gmrk k ilemleri srasnda ihracat tarafndan ilgili
odalardan, tahlil neticesinde alnan bu belge zerinde ayrca sz
konusu maln ne kadar sre ierisinde ihra edilmesi gerektii
belirtilir.29
ATR-1/ EUR-1 Dolam Belgesi: ATR-1 Avrupa Birliine ye lkelerle
yaplan ticarette kullanlan ve gmrk indirimi salayan serbest dolam
belgesidir. Ayn zamanda menei nitelii de tar. hracat tarafndan
tanzim edilir. Ticaret Odas ve Gmrk daresi tarafndan onaylanr. Hem
giri hem de k gmrnde kullanlr. EUR-1 EFTA topluluuna ye lkeler
(zlanda-Lihtentayn-Norve) ile yaplan ticarette geerli serbest dolam
belgesidir.30
T1 ve T2 Belgeleri: Her iki belge de Ortak Pazar lkeleri
arasndaki tamalar iin kullanlr. Bu belgeler Trk aralar tarafndan,
arata birden fazla alcya ynelik olmas ve TIR karnesi sahifelerinin
yetersiz olmas nedeniyle TIR karnesi kapatldktan sonra, yine TIR
teminat altnda olmak zere kullanlr.
26 Soysal, Uysal, Atabinici, a.g.e., s. 58. 27 Srcler in
Uluslararas Karayolu Tamacl El Kitab, s. 3628 A.e.29 A.e.30 UND
Tamaclk ve Lojistik st Dzey Ynetici Mesleki Yeterlilik Eitim
Notlar, s. 237.
-
17
Dier bir deyile Ortak Pazar lkeleri arasnda TIR karnesi olmakszn
tama imkan verir.31
UBAK/CEMT/ECMT (Ulatrma Bakanlar Avrupa Konferans) Belgesi:
UBAK, Trkiyenin de aralarnda bulunduu on yedi lke tarafndan kurulan
bir konvansiyondur. Avrupa snrlar iinde artan mal trafiini
karlayabilmek adna UBAK belgeleri yrrle girmitir. UBAK belgeleri
grlt ve egzos emisyonlarna ilikin standartlar belirlemektedir. UBAK
belgeleri kullanlacak araca gre drt gruba ayrlmaktadr.
Bunlar:32
- Konvansiyonel UBAK Belgeleri: Her lkeye baz kotas (UBAK yesi
lkeye verilen lisans says) ile eit sayda tahsil edilir. Sadece
konvansiyonel motorlu tatlarca kullanlr.- Euro-1 (Yeil Ara) UBAK
Belgeleri: Her lkeye baz kotasnn 2 katna %10 ilave edilerek tahsis
edilir. Belge zerinde CEMT yazl kamyon logosu bulunmaktadr. -
Euro-2 (Daha Yeil ve Gvenli Ara) UBAK Belgeleri: Her lkeye baz
kotasnn 4 katna %20 ilave edilerek tahsis edilir. Belge zerinde
CEMT yazl kamyon zerinde S logosu bulunmaktadr. - Euro-3 (Gvenli)
UBAK Belgeleri: Her lkeye baz kotasnn 6 katna %40 ilave edilerek
tahsis edilir. Belge zerinde CEMT yazl kamyon zerinde 3 logosu
bulunmaktadr.
1.6. TRKYENN ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIINDA KULLANDII
ANA GZERGAHLAR
Trkiyenin uluslararas kara tamaclnda kulland gzergahlar; Orta
Asya, Kafkaslar, Orta Dou lkeleri, Kapkule Snr Gmrk Kapsndan Avrupa
Birlii lkeleri, Ro-Ro gemileriyle talya ve talya zerinden yeniden
karayolu
31 Srcler in Uluslararas Karayolu Tamacl El Kitab, s. 3632 UND
Tamaclk ve Lojistik st Dzey Ynetici Mesleki Yeterlilik Eitim
Notlar, s. 185.
-
18
aralaryla Avrupa Birlii lkeleri olarak saylabilir. Ancak bu
gzergahlarda Asya ve Orta Dou alm istenilen seviyelerde deildir
33
Kapkule zerinden yaplan tamaclk nemli bir paya sahip olmasna
ramen, transit gei lkeleri gmrklerindeki uzun bekleme sreleri, gei
belgeleri snrlamalar, gei cretleri, tahditli yol ve gei sreleri
nedeniyle zaman zaman sorunlu bir gzergah halini
alabilmektedir.
Uluslararas karayolu tamaclnda gei snrlamalarnn bulunduu transit
gzergahlarda demiryolu aktarmal tamaclk yaplabilir. Trkiye ile
Avrupa Birlii lkeleri arasnda demiryolu aktarmal tamaclk Avusturya
geilerinde yaplmaktadr. Avusturyada tren iletmecilii KOMB irketi
tarafndan yaplmaktadr. KOMB, Avusturya nn Graz ve Viyana
ehirlerinden Almanya nn Regensburg ehrine tren iletmecilii
yapmaktadr.34
Uluslararas karayolu tamaclnda gei snrlamalar, transit
srelerininuzun zaman almas, tamacln toplam maliyetlerinin drlmesi
gibi nedenlerle karayolu aralarnn denizyolu Ro-Ro gemilerine
bindirilmesi bir zorunluluk halini almtr. Ro-Ro gemileri tama
seenei olan gemi trdr. Tat tayabildii gibi konteyner de tayabilir.
Ro-Ro gemilerinde kamyonlarn klarna uygun iskelelere ihtiya
duyulmaktadr.35 Ro-Ro gemileri aracl ile tatlar ve konteynerler
Haydarpaa-Trieste, Ambarl-Trieste, eme-Trieste gzergahlar ile talya
zerinden Avrupa Birlii lkelerine sevk edilebilmektedir. talya nn
yan sra Zonguldak-Evpatoria, Zonguldak-Skadovsk hatt ile Ukrayna
ya, Samsun-Navorosisky, Trabzon-Sochi hatlar ile Rusya ya Ro-Ro
gemileri ile aral yk tamacl yaplmas mmkndr.36
33 eref Demir, Uluslararas Tamaclk/Lojistik KDV stisnas ve
adesi, stanbul, Gelirler Kontrolrleri Dernei, 2005, s. 6.34 anc,
Erdal, Uluslararas Tamaclk Yntemi, s. 128.35 A.e.36 Demir, a.g.e.,
s. 6.
-
19
1.7. ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIININ DNYA VE TRKYE
EKONOMSNDEK YER
1.7.1. Uluslararas Karayolu Yk Tamaclnn Dnya Ekonomisindeki
Yeri
Dnya Ticaret rgt verilerine gre, gnmzde dnya ticaretinin yaklak
18 trilyon dolar olduu hesaplanmaktadr. Dnya ticaretindeki bu hzl
art, bu ticarete konu olan malarn fiziki olarak tanmas gerektii
gereinden yola klarak tamaclk ve lojistik sektrnn dnya ekonomisinin
en nemli sektrlerinden biri haline geleceine iaret
etmektedir.37
Dnya yol istatistikleri incelendiinde dier tama modlar ok gelimi
lkeler dahil birok yerde yk tamaclnda karayoluna olan talebin
srekli artan bir eilim gsterdii izlenmektedir. Ekonomik kalknmann
ve refahn gelimesinde byk nemi olan karayolu tamacl, kendi bnyesi
iinde bal bana bir faaliyet olduu gibi, dier btn sektrlere de ok
yakn ilikisi olan bir hizmet tr konumundadr. 38
Uluslararas karayolu yk tamaclnda, engel tekil eden gei
belgeleri kotalar, yksek seviyedeki gei cretleri ve baz gmrklerde
karlalan problemlerin zme kavuturulmas hedeflenmitir. Karayoluna
alternatif gzergah olan Ro-Ro tamalarnn gelitirilmesi olumlu
sonular vermitir.39
Avrupa Birliinin genilemesinin ardndan snrlarn ortadan kalkmas
da ekonomik adan alternatifi olamayan karayolu tamaclnda patlama
ile sonulanmtr. IRU istatistiklerine baktmzda 2005 ylnda Bat
Avrupa
37 UND, Uluslararas Karayolu Nakliye Sektr 2005 Yl Raporu,
stanbul, UND Yaynlar, 2006, s. 3.38 Devlet Planlama Tekilat,
Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan, Ulatrma zel htisas Komisyonu
Raporu, Ankara, DPT Yaynlar, 2001 s. 5.39 Uluslararas Karayolu
Nakliye Sektr 2005 Yl Raporu, s. 3.
-
20
Blgesinde uluslararas karayolu tamalarnn hacmi 3,1 milyar tona
ulamtr. Avrupa Komisyonu tahminlerine gre ise gnmzde trendlerin
devam etmesi
halinde, 2010 ylna kadar karayolu yk tamaclnda %38 art
kaydedilmesi beklenmektedir. Yaplan bir aratrmaya gre, Avrupa
Birlii yesi olan Orta ve Dou Avrupa lkelerinde 2005 ylnda 3,55
milyar Euro olan lojistik pazarnn 2007 ylnda 4,2 milyar Euroyu
geecei beklenmektedir.40
Avrupa Birlii haricindeki lkelere baktmzda ise dnyann en byk
beinci ekonomisi haline gelmi olan inin lojistik sektrnn nmzdeki
yllarda %15-30 orannda byme kaydedecei ngrlmektedir. inde son on yl
ierisindeki youn yatrmlar sonucunda lkenin en hzl ekonomik
bymesinin gerekletii Dou inde karayolu yapm artm olup, yol yapmndan
kaynaklanan darboazlar ortadan kaldrlmtr.41
Asyada bir baka ykselen g olan Hindistann lojistik sektrnn
nmzdeki yllarda byme kaydedecei ngrlmektedir.
Karayolu tamaclnn ekonomiye katksnn arttrlabilmesi iin karayolu
tamaclnn geliimi konusundaki kart koullara yol aan finans
politikalarndan kanlmas gerekmektedir. Karayolunu cezalandrmann
ekonomiyi cezalandrmayla e deer olduu unutulmamaldr. Karayolu
tamacl operatrlerinin rekabet gcn arttrmak iin yeni tevikler
tasarlanmal ve lojistik hizmetler alanna dahil olmalarnn
zendirilmesi gerekmektedir. Sektrn gerek gereksinimlerini
belirlemek amacyla, sektr dernekleriyle etkin bir ibirliine
gidilmesi gerekmektedir. ofr dzeyinden iletme yneticilerine
varncaya kadar sektrde alan herkes iin salkl bir eitim dzeyinin
yaratlmas ve bu eitim hizmetlerini vermek zere sektr derneklerinin
en iyi ve ada uluslararas standartlara sahip olmalarnn
desteklenmesi gerekmektedir.42
40 Uluslararas Karayolu Nakliye Sektr 2005 Yl Raporu, s. 3.41
A.e., s. 4.42 IRU, Konferans Sonu Deklarasyonu, Kreselleme zerine
Uluslararas Kara Tamacl Konferans, stanbul, 2004, s. 8-9.
-
21
1.7.2. Uluslararas Karayolu Yk Tamaclnn Trkiye Ekonomisindeki
Yeri
Trkiye lojistik sektrnn milli gelirdeki pay olduka dktr. Bunun
temel sebebi Trk Sanayisinin depolama, nakliye gibi temel lojistik
faaliyetlerinde
d kaynaktan yararlanma (outsourcing) konusunda tutucu olmasdr.
43
Lojistiin temel talarndan biri olan karayolu tamaclnn ticarette
salad ve kresel rekabette nem tayan esneklik, maliyet ve hz
avantajlar ile kapya tama beklentisi n plana kmtr.44
Trkiyenin 2005 yl sonu itibariyle toplam ihracatnn %53, toplam
ithalatnn ise %24n uluslararas karayolu tamacl sektr salamtr
Trkiyenin ihracat performans ile ihra tama saylarnn 2004-2005 yl
karlatrmasn yaptmzda ihra tama seferlerindeki art oran, ihracatmzn
artnn gerisinde kalmaktadr.45
Trkiyenin Avrupaya ynelik ihra ve ithal tamalarda yetersiz kalan
belge kotas sebebiyle tamalarda nemli gecikmeler ve yksek
maliyetler gereklemi, Avrupaya ynelik tamalarda 2005 ylnda da g
kayb srmtr. 2005 ylnda Avrupa lkelerine ynelik ihra tamalarmz bir
nceki yla kyasla %16 artmtr. Beklenen ihracatmzn byk bir ksmnn
Avrupa lkelerine olmasdr. 46
Orta Dou lkelerine ynelik ihra tamalarn nemli pay Iraka aittir.
2005 ylnda Avrupa lkelerine ynelik ihra tamalarmz bir nceki yla
kyasla %16 artmtr. Toplamda art pozitif olmasna ramen rana yaplan
ihracatta nemli bir kayp yaanmtr. Bunu sebebi iki lke akaryakt
fiyatlarndan doan fark ve Trk
43 Uluslararas Karayolu Nakliye Sektr 2005 Yl Raporu, s. 6.44
A.e.45 A.e., s. 7.46 A.e., s. 8.
-
22
dareleri tarafndan bu gzergah kullanan Trk ve ran aralarna farkl
mazot miktar kstlamas getirilmesidir. 47
Rusya, BDT (Bamsz Devletler Topluluu) ve Asya lkelerine ynelik
ihra tamalarmz 2005 ylnda bir nceki yla kyasla %17 artmtr. Bu art
orannda ne kan lkeler Afganistan, Beyaz Rusya ve Ukraynadr.48
lkemize yk almak amacyla bo giren yabanc ara saysnda 2005 ylnda
bir nceki yla gre %10 d olmutur, fakat bu de ramen lkemize bo giren
ara says pay yksektir. lkemiz ihracatnn rekabet ansn arttrmak bu
orann d iin nemlidir.49
Uluslararas karayolu yk tamaclna ait genel bilgilerin detayl bir
ekilde ele alnmasnn sonrasnda, takip eden blmde uluslararas
karayolu yk tamaclnda maliyetleme sistemine gei yaplacak olup
maliyet muhasebesi ve uluslararas karayolu yk tamaclnda maliyet
muhasebesi bal altnda konunun zenginletirilmesi yaplacaktr.
47 Uluslararas Karayolu Nakliye Sektr 2005 Yl Raporu, s. 9.48
A.e.49 A.e., s. 11.
-
23
2. MALYET MUHASEBES VE ULUSLARARASI KARAYOLU TAIMACILIINDA
MALYET MUHASEBES
Bu blmde, maliyet kavram ve maliyetlerin snflandrlmas, maliyet
muhasebesi, uluslararas karayolu tamaclnda maliyet muhasebesi
balklar ele alnacaktr.
2.1. MALYET KAVRAMI VE MALYETLERN SINIFLANDIRILMASI
letmelerin rettikleri mamul ya da hizmetleri elde edebilmeye
ynelik faktrlerin para ile llebilen deeri ile zkaynaklarndaki
azallar ve harcamalarna ait aklamalara aada yer verilmitir.
2.1.1. Maliyet, Gider ve Harcama Kavramlar
letmeleri retim iletmeleri, ticaret iletmeleri ve hizmet
iletmeleri olmak zere grupta toplayabiliriz. Ticaret iletmeleri
ticari mallar, zerinde deiiklik yapmadan tekrar satmak zere satn
alan iletmelerdir. retim iletmeleri direkt hammadde ve malzeme satn
alp bunlar ileyerek satan iletmelerdir. Tekstil irketleri imalat
iletmelerine rnektir. Hizmet iletmeleri mterilerine hizmet (maddi
olmayan rnler) salayan iletmelerdir. Sigorta irketleri, nakliye
irketleri hizmet iletmelerine rnektir.Bu iletmelerin ortak amalar,
faaliyetleri sonucu deer yaratmaktr.
letmeler, eitli retim faktrlerini birletirerek toplumun
ihtiyalarn karlayacak deerler meydana getirirler, bu deerler; mamul
veya hizmet olabilir.Her iletmenin kendi faaliyet konusunu oluturan
mamul veya hizmetleri elde
-
24
edebilmek iin harcad eitli retim faktrlerinin para ile llen
deerine o rnn maliyeti denir.1
retim maliyetinden bahsedilirken nemli husus vardr. Bunlar; bir
faktr harcamasnn o rnn maliyetine girebilmesi iin, bunun o
iletmenin faaliyet konusunu oluturan mamul veya hizmeti elde etmek
amacyla yaplm olmasnn gerekli olmas, yaplan bu harcamann parayla
llebilir olmas ve retim faaliyetinin kapsamnn mamul veya hizmetin
retilebilmesi iin kullanlan tm faktr harcamalarn kapsamas
gerektiidir.2
Gider, bir iletmenin belirli bir dnemdeki mal teslimi veya
retimi, hizmet kullanm ya da srekli ana i konusuyla ilgili dier
ilemleri sonucunda iletmenin z kaynaklarnda meydana gelen
azallardr. Faydas tkenmi maliyetlere de gider denir.3
Harcama; herhangi bir amala iletme tarafndan denen nakdin,
transfer edilen varln, katlanlan borcun veya sunulan hizmetlerin
para cinsinden llm tutarlardr.4
Yaplan harcamalar nce maliyete, kullanldktan ve tketildikten
sonra da gidere dnmektedir. Ancak her harcama gider nitelii tamad
gibi, her gider de harcama gerektirmez.5
2.1.2. Maliyetlerin Snflandrlmas
letmelerin, maliyetlerini daha kolay belirleyebilmeleri ve
kontrol edebilmeleri asndan maliyetlerin snflandrlmas nemlidir. 1
Nasuhi Bursal, Ycel Ercan, Maliyet Muhasebesi: lkeler ve Uygulama,
8. bs., stanbul, Der Yaynlar, 2000, s. 3.2 A.e., s. 3-4.3 Nalan
Akdoan, Tek Dzen Muhasebe Sisteminde Maliyet Muhasebesi
Uygulamalar, 5. bs., Ankara, Gazi Kitabevi, 2000, s. 7.4 Bursal,
Ercan, a.g.e., s. 4.5 A.e., s. 9-10.
-
25
Maliyetlerin snflandrlmas yaplrken u sonularn elde edilmesi
amalanmaldr:6
1. Maliyetler hzl, kolay, salkl bir biimde
hesaplanabilmelidir.2. Etkili bir kontrole olanak salamaldr.3.
Planlama ve karar verme bakmndan ynetim gereksinimleri
karlanabilmelidir.
Bu almada maliyetlerin snflandrlmas yaplan almann konusu asndan
nemine gre yaplacaktr. Bu balamda maliyetlerin genel snflandrlmas
yapldktan sonra, srasyla maliyetler iletme fonksiyonlarna gre,
rnlere yklenme biimlerine gre ve maliyetlerin faaliyet hacmi
karsndaki davranna gre snflandrlacaktr.
Tr ne olursa olsun -ticari, kr amac gtmeyen, imalat, perakendeci
veya hizmet-tm iletmelerin faaliyetlerini gerekletirirken katlanmak
zorunda olduklar eitli maliyetler bulunmaktadr ve bu maliyetler
oluma ve snflandrlma biimleri iletmenin faaliyet gsterdii sektre
gre farkllklar gsterebilmekle beraber, tm maliyetler z olarak
ayndr.7
Maliyetleri genel snflandrrsak retim maliyetleri ve retim d
maliyetler olarak ikiye ayrlr. retim d maliyetler de pazarlama ve
ynetim maliyetleri olarak kendi iinde ikiye ayrlr.8
rn ve hizmetlerin retiminde ortaya kan direkt malzeme, direkt
iilik ve genel imalat maliyetleri retim maliyetlerini oluturur.
Direkt malzemeler, mamul yaps iine girip, mamuln temel esini
oluturan ve dorudan doruya saptanmas teknik bakmdan anlaml
saylabilecek malzemelerdir.9 Direkt iilik, bir sanayi
6 Bursal, Ercan, a.g.e., s. 50.7 Ray H.Garrison, Eric W.Noreen,
Managerial Accounting, 9. bs, y.y., The McGraw-Hill Companies,
Inc., 2000, s. 45.8 A.e., s. 44.9 Bursal, Ercan, a.g.e., s. 82.
-
26
iletmesinin temel retim konusunu oluturan mamul veya hizmeti
meydana getirmek iin harcanan ve imalata dorudan yklenebilen
iiliktir.10 Genel retim maliyetleri ise direkt malzeme ve direkt
iilik dnda kalan ve retimle ilgili olan maliyetlerdir.11 Genel
retim maliyetleri, retim faaliyeti iin katlanlan ancak mamulle
dorudan ilikilendirilmesi mmkn olmayan maliyetlerdir.
retim d maliyetler ise, retim faaliyetiyle dorudan ilgili
olmayan, ancak iletmenin faaliyetlerini srdrebilmesi iin katlanmak
zorunda olduu maliyetlerdir.Pazarlama maliyetleri rnlerin sat ve
mteriye ulatrlmas srecinde ortaya kar ve nakliye, depolama ve dier
datm maliyetleri yannda sat tutundurma ve mevcut mterileri koruma
maliyetlerini de ierir. Genel ynetim maliyetleri, iletmenin idare
edilmesi, personel ynetimi, hukuki ilikiler gibi faaliyetler
nedeniyle ortaya kar. 12
Maliyetlerin genel snflandrlmasyla ilgili yukardaki
snflandrmalar tamamlayan nemli bir ayrm da maliyetlerin mamul
maliyetleri ve dnem maliyetleri olarak snflandrlmasdr.13 Dnem
maliyetleri gelir tablosunda yer alan ve satlan maln maliyeti
dndaki tm maliyetleri ifade eder. Dnem maliyetlerinin gelecek
dnemlerin gelirlerinin elde edilmesine katkda bulunmadklar kabul
edilir bu nedenle olutuklar dnemin gelirleri ile ilikilendirilmek
suretiyle ilgili hesap dneminin giderleri olarak ele alnrlar (nk
gelecekte dnem gelirlerinin kazanlmasndaki katklar bilinemez). Bu
maliyetlerin olutuklar dnemde giderletirilmesi dnemsellik ilkesi
ile uyumu salar (veya dnemin gelirlerinin dnemin giderleri ile
karlatrlmasn salar). malat irketlerinin gelir tablolarndaki dnem
maliyetleri, retim d tm maliyetlerini ifade eder (rnein ynetim ve
sat-datm maliyetleri). Ticaret iletmeleri iin dnem giderleri
yeniden satlmak zere alnan ticari mallar ile ilikili olmayan tm
maliyetlerdir. Sat elemanlarnn maalar ve reklam maliyetleri gibi
maliyetler dnem
10 Bursal, Ercan, a.g.e., s. 129.11 A.e., s. 159.12 L. Gayle
Rayburn, Cost Accounting: Using a Cost Management Approach, 6. bs,
y.y., Times Mirror Higher Education Group, Inc., 1996, s. 27. 13
Bursal, Ercan, a.g.e., s. 62.
-
27
maliyetlerine rnektir. Hizmet iletmelerinde stoklanabilir
maliyetler olmadndan, bunlarn tm maliyetleri gelir tablolarnda dnem
maliyeti olarak gsterilir.14
Mamul maliyetleri, bir mamule yklenebilen maliyetler olup direkt
iilik ve direkt malzeme ile genel retim maliyetlerinden oluur.
Mamul maliyetlerini dnem maliyetlerinden ayran en nemli husus,
mamul maliyetlerinin, retilen mamul retildii dnemde satlmaz ise o
dnemde giderlemeyecei, mteakip mali ylda satld zaman
giderleeceidir. Bu nedenle mamul maliyetlerine stoklanabilir
maliyetler de denir. Stoklanabilir maliyetler bir mamuln maliyetine
giren ve
katlanldnda bilanoda varlklar arasnda gsterilen ve ancak o mamul
satldnda satlan mamuln maliyetine dnen maliyetlerdir. malat
iletmeleri iin tm retim maliyetleri stoklanabilir maliyetlerdir.
ticaret iletmelerinde stoklanabilir maliyetler bir deiiklik
yaplmadan satlan ticari mallarn satn alma maliyetleridir. Bu
maliyetler ticari maln satn alma maliyeti ile katlanlan al navlunu,
sigorta ve benzeri dier maliyetleri kapsar. Hizmet iletmelerinde
stoklarn bulunmamas herhangi bir stoklanabilir maliyet olmad
anlamna gelir.15
retim d maliyetler iinde bulunduklar dnemde giderletikleri iin
uygulamada sat, datm ve pazarlama ile genel ynetim maliyetleri
terimi yerine sadece sat, datm ve pazarlama ile genel ynetim
giderleri kavram kullanlr.
Maliyetleri iletmelerin fonksiyonlarna gre snflandrrsak;
tedarik, retim, sat, ynetim ve finansman maliyetleri olarak be
gruba ayrlabilir. Maliyetleri iletmelerin fonksiyonlarna gre
snflandrmadaki ama, retim maliyetlerine girecek maliyetlerle
bunlarn dnda kalan maliyetlerin ayrlmasna olanak vermesidir. 16
Maliyetleri yklenme biimlerine gre snflandrrsak maliyetleri
direkt maliyetler ve endirekt maliyetler olarak iki gruba
ayrabiliriz. Mamul maliyetlerine 14 Charles T. Horngren, Srikant M.
Datar, George Foster, Cost Accounting, 12. b.s., New Jersey Pearson
Education, Inc., Upper Saddle River, 2006, s. 38.15 A.e.16 Bursal,
Ercan, a.g.e., s. 52-53.
-
28
dorudan doruya yklenebilen maliyetlere o mamul iin direkt
maliyetler denir.17
Bir maliyetin direkt maliyet olarak nitelendirilmesi iin mamuln
veya hizmetin
retiminde kullanlan malzemenin miktarnn veya allan iilik
saatinin ile ilgili olmas, kullanlan malzemenin miktar ile allan
iilik saatinin mamulde kalmas ve bunlarn parasal deerlerinin kesin
olarak tespit edilebilmesidir. Direkt malzeme ve direkt iilik
maliyetleri, direkt maliyetlerdir. Endirekt maliyetler retim konusu
olan mamul veya hizmete dorudan yklenemeyen, ancak uygun datm
ltleri ile dolayl yklenen maliyetlerdir. Bu maliyetleri de
nitelikleri bakmndan iki gruba ayrma olana vardr:18
1. Yapldklar yer bakmndan dolayl saylan maliyetler,2.
Nitelikleri veya kavranmalarndaki mali ve teknik glkler
dolaysyla
dolayl saylan maliyetler.
Faaliyet hacmi karsndaki davranlarna gre maliyetler deiken
maliyetler, sabit maliyetler ve yar deiken maliyetler olarak e
ayrlrlar. Faaliyet hacmi, retilen birim says, satlan birim says,
kat edilen kilometre, tanan ton miktar, bask says, allan saat says
gibi eitli ekillerde ifade edilebilir.
Deiken maliyetler, retim miktar ne olursa olsun, bir mamul
birimi iin hep ayn nicelikte kalan maliyetlerdir.19 Bir mamul veya
hizmetle ilgili deiken maliyetler, o mamul veya hizmetin direkt
malzeme maliyetleri, direkt iilik deiken maliyetleri ile genel
retim maliyetlerinin bir ksmdr.
Belirli bir zaman dnemi iinde, faaliyet hacminin azalp oalmasna
karn, toplam olarak ayn kalan maliyetlere sabit maliyetler denir.20
Makine amortismanlar, sigorta giderleri ve kira demeleri sabit
maliyetlere rnektir. Belirli bir dnem iinde
sabit maliyetlerin ne kadar olaca iletme ynetimi tarafndan
tespit edilir, baka bir dnemde sabit maliyetlerde art olabilir.
Ayrca sabit maliyetler, belirli faaliyet 17 Bursal, Ercan, a.g.e.,
s. 5318 A.e., s. 54.19 A.e., s. 57.20 A.e., s. 55.
-
29
hacminde sabit kalrlar, bu faaliyet hacminin almas durumunda
sabit maliyetlerde deiiklik olur. Genel retim maliyetlerinin nemli
bir ksm sabit maliyetlerdir.
Yar deiken maliyetler, sabit ve deiken maliyetleri toplam olarak
bnyesinde barndran maliyetlerdir. Yar deiken maliyetin sabit ksm,
bir faaliyetin yaplabilmesi iin bulundurulmas gereken kapasitenin
maliyetini, deiken ksm ise mevcut kapasitenin kullanm sonucunda
katlanlan maliyetini ifade eder. Yar deiken maliyetlerin en sk
rastlanan rneklerinden biri tamir-bakm hizmetlerinin
maliyetidir.21
2.2. MALYET MUHASEBES
Maliyet muhasebesinin tanm, amalar, maliyet trleri, yerleri ve
datmlarna ait aklamalara aada yer verilmektedir.
2.2.1. Maliyet Muhasebesinin Tanm
Maliyet muhasebesi, mal ve hizmetlerin retimi ile ilgili direkt
ve endirekt
maliyetlerin eitli unsurlarn saptar, tanmlar, ler, raporlar ve
analiz eder.22
Maliyet muhasebesi iletmelerin faaliyetleri sonucu oluan
maliyetlerin kaytlarnn tutulmas, iilik hak edilerinin hesaplanmas
ve demelerin yaplmasn salamak ve ilgili kaytlarn tutulmas; maliyet
standartlarnn saptanmas ve gelitirilmesi; maliyet tahminlerinin
yaplmas ve keif fiyatlarnn belirlenmesi ilemlerinden olumaktadr.
23
Maliyet muhasebesi hem ynetim muhasebesi hem de finansal
muhasebe iin
bilgiler salar. Maliyet muhasebesi bir iletme tarafndan edinilen
veya kullanlan kaynaklarn maliyeti ile ilgili finansal ve finansal
olmayan bilgileri lmler, analiz
21 Bursal, Ercan, a.g.e., s. 60-61.22 Rayburn, a.g.e., s. 4.23
Fahir Bilginolu, Muhasebe Organizasyonu, stanbul, stanbul
niversitesi letme Fakltesi Muhasebe Enstits Yayn No: 54, 1988, s.
49.
-
30
eder ve raporlar. rnein bir mamuln maliyetinin hesaplanmas ayn
zamanda finansal muhasebe iin stok deerlemede, ynetim muhasebesi
iin ise karar almada (rnein teklif edilecek mamullerin
belirlenmesi) kullanlacak bilgiler salayan bir maliyet muhasebesi
ilevidir. Modern maliyet muhasebesi yaklamna gre maliyet
bilgilerinin elde edilmesinin amac ynetsel kararlarn alnmasna
yardmc olmaktr. Dolaysyla ynetim muhasebesi ile maliyet muhasebesi
arasnda kesin bir ayrm bulunmamaktadr.24
Maliyet muhasebesi, maliyet trlerinin olu yerleri ve ilgili
olduklar mamul ve hizmet cinsleri bakmndan saptanmasna ve
izlenmesine yarayan bir hesap ve kayt dzenidir.25 Maliyet
muhasebesi olarak dzenlenecek hesap ve kayt sisteminin organizasyon
ekli ve kapsam aadaki faktrlere gre deiir:26
- letmenin teknik yaps,- letmenin retim politikas,- letmenin
bykl,- Ynetimin maliyet muhasebesinden istedii bilgiler.
Bir iletmenin maliyet muhasebesi sistemi, ncelikle o iletmenin
retim tekniinden etkilenecektir. Bir retim iletmesinin maliyet
muhasebesi sistemi ile bir hizmet iletmesinin maliyet muhasebesi
sistemi, bu iletmelerin yaplar gerei birbirinden farkl olacaktr.
letmenin retim politikas da maliyet sistemini etkileyen bir dier
faktrdr. Bir iletmede retilen mamullerin eidi snrl sayda olmas
durumunda ihtiya duyulacak maliyet muhasebesi sistemi ile retilen
mamullerin ok deiik trde olmas durumunda ihtiya duyulacak maliyet
muhasebesi sistemi yine birbirinden farkl olacaktr. lk durumda daha
dk maliyetli ve daha basit bir maliyet muhasebesi sistemi yeterli
olacak iken ikinci
durumda daha karmak bir sistemin kurulmas zorunlu olacaktr.
letmenin bykl de maliyet muhasebesi sistemini etkileyen en nemi
faktrlerden biridir,
24 Horngren, Datar, Foster, a.g.e., s. 2.25 Bursal, Ercan,
a.g.e., s. 14.26 A.e., s. 24.
-
31
iletme bydke daha ayrntl ve daha profesyonel maliyet muhasebesi
sistemine ihtiya duyulacaktr. Ynetimin maliyet muhasebesi
sisteminden istedii bilgiler de iletmenin maliyet muhasebesi
sistemini nemli lde etkileyen bir faktr olmaktadr, istenilen
bilgilerin karmakl arttka maliyet muhasebesi organizasyonun yaps da
deiir ve geliir.
2.2.2. Maliyet Muhasebesinin Amalar
Maliyet muhasebesinin balca amalar aadaki gibidir27
1. Birim maliyetini saptamak,
2. letme faaliyetlerini kontrole yardmc olmak,3. Planlamaya
yardmc olmak,4. Alnacak kararlara yardmc olmaktr.
retilen mamul veya hizmetin birim maliyetinin doru bir ekilde
hesaplanabilmesi iin maliyet kalemlerinin ncelikle doru saptanmas
gerekmektedir. Birim maliyetin doru tespit edilmesi; mamul veya
hizmetin sat fiyatnn belirlenmesinde, elimizde dnem sonunda kalan
stoklarn maliyetlerinin belirlenmesinde, faaliyet gelirimizin
ortaya konmasnda ve iletme dna verilecek bilgilerin ortaya kmasnda
nemlidir. Maliyet muhasebesinin bir dier amac olan iletme
faaliyetlerini kontrole yardmc olmak, iletme yneticilerinin mamul
ve hizmetleriyle ilgili karar vermelerinde ve iletmenin retimle
ilgili giderlerini kontrol etmede nemli bir rol oynar. letme gemi
dnemdeki verilerden yararlanarak, gelecee ynelik bir takm planlar
yapmaldr ki ileride ne olacan tahmini olarak grebilsin. Maliyet
muhasebesinin amalarndan drdncs alnacak kararlara yardmc olmaktr,
retimle ve hizmetle ilgili kararlarn verilmesi asndan maliyet
muhasebesi sistemi ok nemli bir rol oynar.
27 Bursal, Ercan, a.g.e., s. 14.
-
32
Maliyet muhasebesinin birincil grevi, dnemin retim faktr kullanm
(maliyetler) ile dnemin retim sonularn (mal ve hizmetler)
karlatrmaktr. Bu karlatrma sonucunda retim faaliyetinin etkinlii ve
rnlerin baars belirlenmi olur. 28
Maliyet muhasebesindeki i ak; maliyetlerin tr olarak
belirlenmesi, maliyetlerin yapldklar veya ilgili olduklar yerlere
gre datlmas ve maliyetlerin mamullere yklenmesidir. Maliyetler nce
birim maliyetlemeye uygun bir
snflamaya sokulur. Sonra retim faaliyetinin yld yerlere
(merkezler, daireler) datlr ve nihayet ilgili rnlere yklenir. Bu
son aama birim maliyetleme diye de anlr.29
2.2.3. Maliyet Trleri
letmede tketilen tm faktr byklklerinin (maliyet) trleri itibari
ile saptanmas gerekir. retim faktrleri kullanmna bal olarak oluan
maliyetler sekiz snfa ayrlmtr:30
0 lk Madde ve Malzeme Giderleri1 i cret ve Giderleri2 Memur cret
ve Giderleri
3 Dardan Salanan Fayda ve Hizmetler4 eitli Giderler5 Vergi, Resm
ve Harlar
6 Amortismanlar ve Tkenme Paylar7 Finansman Giderleri
28 Fahir Bilginolu, letmelerde Maliyet-Karn Planlanmas ve
Kontrol (Mhendisler in), stanbul, stanbul niversitesi letme
Fakltesi Yayn No: 265, 1996, s. 34.29 A.e.30 A.e., s. 28.
-
33
Birim maliyetleme teknii asndan, malzeme ve iilikler, direkt ve
endirekt alt ayrmna tabi tutulur. 31
2.2.4. Maliyet Yerleri
Maliyet yeri (veya maliyet merkezi) dendii zaman, maliyetlerin
katlanld ve/veya yklendii hesap birimleri akla gelir; bir maliyet
yerinin balca zellii vardr:32
1. Maliyetleri bnyesinde toplamak ve bunlardan mamullere
yklenecek maliyet
paynn saptanmasna olanak vermek.2. Maliyetlerin ortaya ktklar
veya datldklar yerler bakmndan
kontroln kolaylatrmak.3. Maliyetlerin maliyet yerleri itibariyle
planlamasna olanak vermek.
Bir iletmenin maliyet yerlerinin neler olacana karar verirken
iletmenin retim sreleri ve ynetimin istedii bilgiler de gz nne
alnr. Dolaysyla, maliyet yeri ile kast edilen, maliyetlerin fiziki
bir yere veya belirli bir departmana
yklenmesi deildir. Maliyet yerleri tespit edilirken gz nne
alnmas gereken en nemli faktr, maliyetleri mamullere ykleme
olanadr.33 Maliyet yerleri tespitinde dikkate alnan dier faktrler
ise iletmenin retimle ilgili zellikleridir. letme ynetiminin ne
kadar ayrntl bilgi istedii, iletmenin bykl ve iletmenin faaliyet
gsterdii sektrn zellikleri de maliyet yerlerinin tespit edilmesinde
dikkate alnmas gereken hususlardr. Eer iletmenin birden fazla yerde
retim tesisi veya ynetim birimi var ise, veya kendisine bal ubeleri
ile alyorsa, iletmenin corafi yerleim zellikleri de dikkate alnarak
maliyet yerleri tespit edilebilir.
Mamulleri maliyetlere ykleme olanana gre retim faaliyetleri ile
ilgili maliyetler yerleri aadaki gibi belirlenebilir:34
31 Bilginolu, letmelerde Maliyet-Karn Planlanmas ve Kontrol
(Mhendisler in), s. 28. 32 Bursal, Ercan, a.g.e., s. 193.33 A.e.,
s. 194.34 A.e.
-
34
1. Esas retim maliyet yerleri
2. Yardmc retim maliyet yerleri3. Yardmc hizmet maliyet
yerleri4. retim ynetimi maliyet yerleri
Esas retim maliyet yerleri retim iinin fiilen yapld teknik
nitelerdir. Yardmc retim maliyet yerleri,iletmenin asl faaliyet
konusu dnda kalan, fakat retimin teknik bir gerei olarak veya
ekonomik adan yararl bulunduu iin yine iletme iinde retilen baz
rnler zerinde alan teknik nitelerdir.35
Yardmc hizmet maliyet yerleri ise esas veya yardmc mamuller
zerinde allmayan ancak retim faaliyetinin yaplabilmesi iin gerekli
faaliyetlerin yapld yerlerdir. retim ynetimi maliyet yerleri ise
iletmenin retim faaliyetlerinin ynetim ve organizasyonlarnn yapld
maliyet yerleridir.
2.2.5. Maliyet Datmlar
Birim maliyet hesaplanmasnda iletmenin maliyet trleri
saptandktan ve maliyet yerleri belirlendikten sonra nc olarak,
maliyetlerin datm yaplmaldr. Maliyet datm denilince ayr datm sz
konusudur, bu datmlar;
1. Maliyet trlerinin maliyet yerlerine datlmas,2. Yardmc maliyet
yerlerinde toplanan maliyetlerin esas maliyet yerlerine
datlmas,3. Esas maliyet yerlerinde toplanan maliyetlerin
mamullere datlmasdr.
Maliyet datmlar yaplrken maliyet yerlerinin ve maliyet trlerinin
yerletirildii maliyet datm tablolarndan faydalanlr.
35 Bursal, Ercan, a.g.e., s. 195.
-
35
Birinci datm olarak adlandrlan maliyet trlerinin maliyet
yerlerine datmnda, maliyet tr ile maliyet yeri arasnda direkt bir
iliki varsa yani maliyet trnn hangi maliyet yerine ait olduu kesin
olarak tespit edilebiliyorsa, sz konusu maliyet, ilgili olduu
maliyet yerine direkt olarak yklenir. Maliyet tr ile maliyet yeri
arasnda direkt bir iliki bulunamyorsa, eitli datm anahtarlar
kullanlarak sz konusu maliyet ilgili olduu maliyet yerine
yklenir.
Datm anahtarlar, maliyet ile maliyet yerleri arasnda direkt
olarak iliki kurulamamas durumunda ortaya kan ortak maliyetlerin
maliyet yerlerine datmnda kullanlabilecek en uygun ltlerdir. Bu
ltler, yz lm, hacim, alan says, saat, kilo-watt saat, makine saat
gibi ltler olabilir.
kinci datm olarak adlandrlan yardmc maliyet yerlerinde toplanan
maliyetlerin esas maliyetlere datm iin kullanlabilecek yntemler
unlardr:36
1. Direkt Datm Yntemi2. Kademeli Datm Yntemi3. Matematik
Yntem
Direkt datm ynteminde yardmc maliyet yerlerinin maliyetleri
dorudan esas maliyet yerlerine datlr. Bu yntemde yardmc maliyet
yerlerinin birbirleriyle olan hizmet alverileri dikkate alnmaz,
dolaysyla yardmc maliyet yerleri kendilerine ve kendilerinden sonra
gelen yardmc maliyet yerlerine pay veremezler.
Kademeli datm ynteminde ise maliyet datm tablosu oluturulurken
yardmc maliyet yerleri, dier yardmc maliyet yerlerine en ok hizmet
vermelerine ve kendisine yklenmi olan maliyet tutarnn yksekliine
gre soldan saa doru sralanr. Bundan sonra en soldan itibaren saa
doru yardmc ve esas maliyet yerlerine maliyetleri datlmaya balanr.
Her yardmc maliyet yerinin datm bittiinde yardmc maliyet yerinin
kendi maliyeti ile kendisinden nce gelen
36 Rayburn, a.g.e., s. 96.
-
36
yardmc maliyet yerlerinden ald maliyetler toplanarak datma devam
edilir. Bu yntem yardmc maliyet yerleri aralarndaki ilikileri tek
tarafl olarak ele alr. Bu datm ynteminde geriye dnp maliyet datmak
sz konusu deildir. Uygulanmasndaki basitlik ve direkt datma gre
daha doru bilgi vermesi nedeniyle uygulamada en ok kullanlan
yntemdir.
Matematik datm ynteminde ise yardmc maliyet yerlerinin
aralarndaki ilikiler de gz nne alnarak maliyet datm yaplr. kinci
datmda en doru sonucu verecek olan datm yntemidir. Ancak bu yntemin
uygulanmasnn kademeli datma gre daha karmak olmas nedeniyle daha az
tercih edilir.
nc datm olarak adlandrlan esas maliyet yerlerinde toplanan
maliyetlerin mamullere datmnda, esas maliyet yerlerinde toplanan
maliyetler retilen birim says gibi uygun datm anahtarlar
belirlendikten sonra mamullere yklenerek birim maliyet bilgileri
elde edilir.
Bir maliyet datm tablosu aadaki gibi olmaldr:37
Tablo 1. Maliyet Datm Tablosu
Maliyetler (YTL) Yardmc Maliyet Yerleri
Esas Maliyet Yerleri Toplam
A B 1 2 3 4
I.Toplam xxx xxx xxx xx xx xx
x x x x x
x x x x
xxx
xx
xx
II. Toplam xxx
xxx
xxx
xxx
xxx
Maliyet Ykleme Hadleri x x x x
37 Bursal, Ercan, a.g.e., s. 207.
-
37
2.3. ULUSLARARASI KARAYOLU YK TAIMACILIINDA MALYET MUHASEBES
Uluslararas karayolu yk tamacnda maliyet muhasebesi konusu;
nemi, amalar, birim maliyet, zellikleri ve karlalan zorluklar,
maliyet trleri ve snflandrlmas, maliyet yerleri ile datmlarna ait
aklamalara aada yer verilmektedir.
2.3.1. Uluslararas Karayolu Yk Tamaclnda Maliyet Muhasebesi ve
nemi
Maliyet muhasebesi karmak yapdaki iletmeler iin ve stok
deerlemeye yardmc olmak amacyla ortaya kt. Bu yzden maliyet
muhasebesi denildii zaman ilk akla gelen uygulama alan sanayi
iletmeleridir. Hizmet iletmelerinde retim, hizmetin sunulduu anda
gerekleir ve hizmet iletmelerinde retim stoklanamaz. Hizmet
iletmeleri yap olarak karmak iletmeler olmasalar da bu iletmelerin
kendilerine zg sorunlar vardr ve maliyet muhasebesinin sunduu
fonksiyonlara gereksinim duyarlar. Hizmet iletmeleri de sanayi
iletmelerinde olduu gibi rettikleri hizmetin maliyetini bilmek
isterler. Hizmet iletmeleri teknik verimlilikleri kontrol etme,
kapasite planlama, fiyat saptama gibi konularda maliyet
bilgisini ortaya koymak iin maliyet muhasebesini kullanr.38
Uluslararas karayolu yk tamacl iletmeleri de hizmet reten
iletmelerdir. Uluslararas karayolu yk tamacl iletmelerinde de
maliyet muhasebesinin nemli bir yeri vardr. Bu iletmelerde maliyet
belli bir dnem ierisinde verilen hizmet iin katlanlan tm giderlerin
toplam hizmet miktarna blnmesi ile ortaya kmaz. Uluslararas
karayolu yk tamacl iletmelerinin de kendine zg maliyetleme
zellikleri vardr.39 rnein; ayn arala farkl
38 Feryal Orhon, Ulatrma letmelerinde Maliyet Muhasebesi,
stanbul, 2. bs., Ekonomik ve Bilimsel Yaynlar Ltd. ti. No.7, 1983,
s. 137.39 A.e.
-
38
gzergahlara yaplan seferlerde mesafelerde farkl olaca iin araca
ait sabit giderlerin nasl datlaca gibi. Tamaclk sektrnn gelien bir
sektr olmas ve tamaclk trlerinin birlikte kullanlmas uluslararas
karayolu yk tamaclnda maliyet muhasebesinin nemini arttrmaktadr.
Dier iletmelerde olduu gibi uluslararas karayolu yk tamacl
iletmelerinde de kaynaklarn etkin ve verimli kullanlabilmeleri
ancak maliyet muhasebesi sistemlerinin dzgn ileyii ile mmkndr.
2.3.2. Uluslararas Karayolu Yk Tamaclnda Maliyet Muhasebesinin
Amalar
Uluslararas karayolu yk tamaclnda maliyet muhasebesinin esas
amalarndan biri, verilen tamaclk hizmetlerinin her birinin kaa mal
olduunu tespit etmektir. Verilen tamaclk hizmetleri birbirine
benzer olabilir; fakat hepsi ayr ayr ele alnr. Her birinin tr,
zellii, tanan miktar, tamacln yapld gzergah farkldr. rnein; kuru yk
tamacl ile frigorifik yk tamacl arasnda ara donanm ve tama koullar
asndan farkllklar vardr. Tamaclk hizmeti veren iletmeler, dnem
ierisinde tamaclk yaptklar hatlarn maliyetlerini ve bu hatlarn
getirisini grmek ister; nk bir sonraki dnem iin plan yaplrken hangi
hatlara arlk vermeleri gerektiini, hangi hatlar kapatmalar
gerektiini ancak hat maliyetlerini grerek ortaya karabilir.40
Bir dier ama katlanlan maliyetlerin gerek trleri gerekse ortaya
ktklar yerler olarak denetlenmelerine yardmc olabilmektir.41
Maliyet trleri bakmndan mantkl bir snflandrma yapld zaman hangi
maliyet trlerinin daha arlkl olduu, hangi maliyetlerin kontrol
altna alnmas gerektii daha kolay saptanabilir. Maliyetlerin
nerelerde ortaya ktnn kontrol de ancak maliyet trlerinin
zelliklerinin bilinmesi ile mmkn olur.
40 Feryal Orhon, Ulatrma letmelerinde Maliyet Muhasebesi,
stanbul niversitesi letme Fakltesi Muhasebe Enstits Dergisi, Say:
20, Mays 1980, s. 25.41 A.e.
-
39
Yukarda belirtilen iki ilevin baarlmas , ynetimin planlama ve
karar alma ilevlerine yardmc olmaktadr. Hatlarn almas, hatlarn
kapatlmas, eskimi aralarn yenilenmesi kararnn alnmas uygun aralarn
kullanlmas, aralarda alan ofrlerin dalmnn yaplmas, ksacas tamacln
verimli bir ekilde yaplabilmesi ancak iyi bir plan ve iyi bir
maliyet kontrol ile mmkn olur.
2.3.3. Uluslararas Karayolu Yk Tamaclnda Birim Maliyetin
Hesaplanmasndaki Amalar
Uluslararas karayolu yk tamaclnda maliyetleme sisteminin
kullanlmasnn temel amalar operasyonun (retilen hizmetin) denetimi
ve kontrol ile ihtiya duyulan btelerin dzenlenmesidir. Tamaclk
hizmeti ile ilgili detaylarn bilinmesi operasyonun kontrolnn yan
sra uygun zamanda operasyon ile ilgili deiikliklerin yaplabilmesi
iin ok nemlidir. 42
Uluslararas karayolu yk tamaclnda yaplan tamalar esnasnda
herhangi bir problemle karlalmamasn salayacak iyi bir maliyetleme
sisteminin nemli durumu vardr;43
1. Bir eyin yanl olduunun hzl bir ekilde saptanmas;2. Problemin
nereden kaynaklandnn tehis edilmesi;3. Bir takm arelerin bulunmas
ve problemin zlmesi.
Uluslararas karayolu yk tamaclnda retilen hizmetin birim
maliyetinin doru ve gvenilir olarak saptanmas, iletmelerin ksa ve
uzun vadeli ama ve hedeflerinin belirlenmesinde nemlidir. Hedeflere
ulamak iin yaplmas gereken planlarda, planlarn uygulanmasnda ve
sonularn yorumlanmasnda maliyet analizlerine ihtiya duyulmaktadr.
Ayrca iletme ynetiminin maliyetlerini bilmesi yaplacak tamalar iin
fiyat tekliflerinin verilmesinde ve rekabette nemlidir. 42 Alan
Rushton, John Oxley, Phil Croucher, The Handbook Of Logistics and
DistributionManagement, Great Britain, Bell & Bain Ltd., 2000,
s. 387-388.43 A.e., s. 389.
-
40
letme ynetiminin alaca kararlarda finansal raporlama amac ile
hazrlanan tablolar yetersiz kalmaktadr; nk hazrlanan finansal
tablolar Vergi Usul Kanunu erevesinde belirli kurallara gre
hazrlanmaktadr. letmelerin verecekleri kararlar ile ilgili spesifik
ve ayrntl bilgilere ihtiyalar vardr. Bu ihtiyalar karlamak iin
iletmelerde maliyet ve ynetim muhasebesi ile ilgili konularda
alacak kiilere ihtiya duyulmaktadr.
Uluslararas karayolu yk tamacl iletmelerinde tamaclk hizmeti
verilecek lkelerin belirlenmesi, tamaclk tiplerinin belirlenmesi,
gzergahlarn belirlenmesi v.b.g. konularda karar verebilmek iin
verilen hizmetlerin birim
maliyetlerinin bilinmesi ok nemlidir.
2.3.4. Uluslararas Karayolu Yk Tamacl letmelerinde Maliyet
Muhasebesinin zellikleri ve Karlalan Zorluklar
Uluslararas karayolu yk tamacl iletmeleri hizmet iletmeleridir.
.Bir hizmet iletmesinin maliyet muhasebesi sistemi, ticaret ve
imalat iletmelerinin maliyet muhasebesi sistemlerinden farkldr. Bir
ticaret iletmesinin maliyet muhasebesi asndan en nemli kalemi
ticari mallardr, bir imalat iletmesinin maliyet muhasebesi sistemi
ticaret iletmesinden daha karmak olup direkt malzeme, yar mamul ve
mamul stoklar ile imalat ile ilgili dier hesaplar bu tip iletmeler
iin nem arz etmektedir. Hizmet iletmelerinde ise ticari stok ve yar
mamul stok bulunabilir, ancak tamamlanm mamul stoku bulunmaz, bunun
nedeni bu iletmelerin stoklarn rettikleri hizmetin ayrlmaz bir
paras olduu iin tutmalar ve ticari stok ve yar mamullerinin hizmet
retimi srasnda tketilmesidir.44 Hizmet, fiziksel olmayan ve
depolanamayan bir kt olduu iin hizmet maliyetini en doru ekilde
hesaplayabilmek iin bu tip iletmelere uygun bir muhasebe sistemi
arttr.
44 Rayburn, a.g.e., s. 25.
-
41
Uluslararas karayolu yk tamacl iletmelerinde tamaclk
maliyetlerinin hesaplanmasnda eitli zorluklar bulunmaktadr ve
yeterli bir muhasebe sisteminin kurulabilmesi iin uygun bir
muhasebe sistemi, yetki ve
sorumluluklarn iyi belirlendii rgt yapsnn bulunmas
gerekmektedir.
Uluslararas karayolu yk tamacl iletmelerinin muhasebe zellikleri
unlardr:45
- Her aracn her seferi, o aracn ad ve sefer numarasnn tayan zel
bir hesap zerinde incelenir.
- letmelerin sabit varlklara ait amortismanlar bilanoda byk yer
tutar.- letmelerin bilanolarndaki varlklarn yaklak % 80-90 nn sabit
varlklar; %10-20sini ise dnen varlklar oluturur.- letmelerde ara
seferinin bitecei tarih bilinmediinden, gelirler ile giderleri
seferin tamamlanm ve tamamlanmam blmleri arasnda uygun bir ekilde
paylatrmak gtr.- letmelerde her seferin ayr bir muhasebesinin
yaplmas zorunludur.- Sefer hesap dnemi sonuna kadar bitmemise
seferin toplam gelir ve giderleri dnem kar ve zarar hesabna
aktarlmadan nce dorudan gelecek dneme aktarlr.
Uluslararas karayolu yk tamacl iletmelerinde maliyet muhasebesi
sisteminin oluturulmasnda karlalan balca zorluklar unlardr; Hizmet
iletmeleri olduu iin kt tanm yapmak zordur, mevcut muhasebe kayt
sistemi maliyet muhasebesi sistemine uyumlu deildir, maliyet
trlerinin hepsinin tespiti mmkn deildir, sefer esnasnda kayt d
birok harcama yaplabilir, maliyetlerin datmnda kullanlan maliyet
datm anahtarlar her zaman en uygun datm anahtar olamayabilir, sefer
esnasnda doldurulmas gereken formlar maliyet muhasebesi sistemine
aktarlrken problemler yaanabilir.46
45 Yusuf Srmen, Uluslararas Karayolu Yk Tama letmelerinde
Muhasebe lemleri, Vergi Dnyas Dergisi, Haziran 1996, s. 100. 46
Rushten, Oxley, Croucher, a.g.e., s. 388.
-
42
Uluslararas karayolu yk tamaclnda maliyetleme sistemi drt
aktiviteden oluur:47
1. Tm maliyet trlerinin tespiti
2. Her maliyet trnn pazara (rnein; London-Glasgow/Edinburgh),
gzergaha, ara tipine ya da tanan yke gre snflandrlmas
3. Maliyetlerin yaplan tamaya datm iin uygun datm anahtarlarnn
tespiti.
4. Maliyetlerin maliyet tayclarna (ton, kilometre gibi)
yklenmesi.
2.3.5. Uluslararas Karayolu Yk Tamaclnda Maliyet Trleri ve
Maliyet Trlerinin Snflandrlmas
Tamaclk iletmeleri hizmet reten iletmelerdir. Tamaclk
iletmelerinde retilen hizmet annda tketildii ve stoklanamad iin
ticaret ve retim iletmelerinin aksine, hizmet retim maliyetine
giren maliyetler stoklarda kalarak takip eden dnemlere
devredilmemektedir. Dolaysyla hizmet retim maliyetleri hizmet retim
sreci balad anda giderlemektedir.
Maliyet trleri maliyet muhasebesinden beklenen amalar
dorultusunda snflandrlmaldr. Bu snflandrlma yaplrken; maliyetlerin
hzl, kolay ve doru bir ekilde hesaplanmasna ve planlama, karar
verme aamasnda yneticilere yardmc olmas gerekir. Ayrca maliyet
trlerinin tespiti ve snflandrlmas, iletmenin maliyet bnyesini ve
bnyedeki deiiklikleri yanstabildii lde ynetimin kontrol
fonksiyonuna yardmc olur. Maliyetlerin ayrntl bir ekilde
snflandrlmas ayrntl analizlerin yaplabilmesini mmkn klar.
Snflandrlma yaplrken ayn gruba girecek maliyetlerin doru tespit
edilmesine, hizmet
47 David A. Hensher, Ann M. Brewer, Transport, An Economics and
Management Perspective, Great Britain, The Bath Press, Bath, 2001,
s. 120-121.
-
43
birimlerine ve verilen hizmet tiplerine doru bir ekilde
yklenebilmesine olanak vermelidir. 48
Uluslararas karayolu yk tamacnda maliyetler farkl ltlere gre
snflandrlabilir. Maliyetlerin cinslerine gre, faaliyet hacmi
karsndaki davranlarna gre (sabit-deiken maliyetler) , maliyetlerin
yklenme biimlerine gre (direkt-endirekt maliyetler) ve iletmenin
fonksiyonlarna gre snflandrlabilir.
Maliyetlerin cinslerine gre snflandrlma yaplrken, maliyetler
retim maliyetleri ve retim d maliyetler olmak zere iki gruba
ayrlr.Yaplan hizmet ile ilgili tm maliyetler hizmet retim maliyeti
ad altnda toplanr. retim d maliyetler de pazarlama ve genel ynetim
giderleri ve finansman giderleridir.
Maliyetlerin faaliyet hacmi karsndaki davranlarna gre
snflandrmas maliyetlerin sabit maliyet ve deiken maliyet olarak
ayrlmasdr. Bu ayrm maliyetleme sreci iin ok nemlidir. nk ortak
maliyet niteliindeki maliyetlerin byk ounluu sabit maliyet olup,
datm sorunu yaratr.49 Belirli bir zaman dnemi iinde, hizmet retim
miktarndaki deimelere karn , toplam olarak ayn kalan maliyetlere
sabit maliyetler denir. Sabit maliyetler, ksa zaman ierisinde
deimeyen ve irketin almad dnemlerde bile ortaya kan
maliyetlerdir.50
Uluslararas karayolu yk tamaclnda sabit maliyetler aracn kullanm
ile ilgili olmayan maliyetlerdir. Sabit maliyetler tama hacminden
direkt etkilenmeyen maliyetlerdir.51 Sabit maliyetler zamana bal
maliyetlerdir.52 Toplam sabit maliyetler bir yl gibi uzun
saylabilecek sre zarfnda deimez ve bir aracn belirli bir zaman
aralnda yapt yol gibi ara aktivitelerinden etkilenmez.53
Uluslararas karayolu yk tamaclnda sabit maliyetler motorlu tatlar
vergisi, kasko ve trafik
48 Orhon, Ulatrma letmelerinde Maliyet Muhasebesi, s. 144.49
A.e., s. 146.50 Donald J. Bowersox, David J. Closs, Logistical
Management, The Integrated Supply Chain Process, McGraw-Hill
Companies, Inc., 1996, s. 368.51 A.e.52 Orhon, Ulatrma letmelerinde
Maliyet Muhasebesi , s. 204.53 Rushten, Oxley, Croucher, a.g.e., s.
390.
-
44
sigortas giderleri, amortisman giderleri, elektrik giderleri vb.
maliyetlerdir. Deiken maliyetler belirli bir zaman dnemi iinde
hizmet retim miktarndaki deimelere paralel olarak toplam
maliyetlerin deitii maliyetlerdir. Deiken maliyetler, belirli zaman
aralnda gerekleen faaliyet hacmi ile direkt ilikilendirilebilen
maliyetlerdir. Uluslararas karayolu yk tamaclnda deiken maliyetler
ara kullanldka ortaya kan maliyetlerdir. Deiken maliyetler direkt
tama maliyetleri ve ykn hareketi ile birleik maliyetlerdir. Deiken
maliyetler sefer sresi, tama kapasitesi ve kat edilen kilometre ile
paralel olarak deiiklik gsteren maliyetlerdir. Uluslararas karayolu
yk tamaclnda deiken maliyetler akaryakt giderleri, ara tamir-bakm
giderleri, ofr cretleri vb. maliyetlerdir. Deiken maliyetler sadece
ara kullanlmad zaman ortadan kalkan maliyetlerdir. zel durumlar
dnda tama geliri en azndan deiken maliyetleri karlamaldr. 54
Maliyetleri iletmenin fonksiyonlarna gre snflandrabiliriz.
Bunlar aracn hareket maliyetleri, terminal ve istasyon maliyetleri,
bakm-idame ve onarm maliyetleri, genel ynetim maliyetleri,
pazarlama maliyetleri ve sermaye maliyetidir.
Maliyetlerin fonksiyonlarna gre snflandrlmas hizmet retim
maliyetleri ile bunun dnda kalan maliyetlerin kolayca
ayrlabilmesini mmkn klar ve dolaysyla gelir analizlerinde kolaylk
salar.55
Maliyetlerin yklenme biimlerine gre snflandrlma yaplrken
maliyetler direkt maliyetler ve endirekt maliyetler olarak iki
gruba ayrlr. Uluslararas karayolu yk tamaclnda direkt ve endirekt
maliyetlere retim iletmelerinde olduu gibi kesin tanm veremeyiz.
Bir maliyetin direkt ya da endirekt maliyet olmas o maliyete
katlanlan merkeze gre deiecektir. Direkt maliyetler esas maliyet
merkezleri ile dorudan ilikilendirilebilen maliyetlerdir. Endirekt
maliyetler bir iin yaplmasyla meydana gelen ve esas maliyet
merkezleri ile direkt olarak ilikilendirilemeyen maliyetlerdir.56
Endirekt maliyetler belirli datm anahtarlar kullanlarak retilen
hizmete yanstlr, bylece filodaki aralara eit olarak datlr. Yolcu ve
yk tama 54 Donald J. Bowersox, David J. Closs, M.Bixby Cooper,
Supply Chain Logistics Management, McGraw-Hill Companies, Inc.,
2002, s. 358.55 Orhon, Ulatrma letmelerinde Maliyet Muhasebesi, s.
145-146.56 Rushten, Oxley, Croucher, a.g.e., s. 390.
-
45
esas maliyet merkezi olarak kabul edildiinde yolcu otobslerinin
amortisman dolaysz maliyettir. Ancak esas maliyet merkezi olarak
sefer kabul edildiyse, ayn maliyet kalemi dolayl maliyettir; nk o
sefere den amortisman pay bir datm anahtar ile sefere
yklenecektir.57
Uluslararas karayolu yk tamaclnda maliyetleri yklenme biimlerine
gre snflandrrsak maliyetleri hesaplama ve datmada doru sonular elde
ederiz. Maliyetleri yklenme biimlerine gre snflandrdmzda direkt
maliyetler ve endirekt maliyetler olarak iki gruba ayrrz. Ayrca
genel ynetim giderlerinin retilen hizmetin maliyeti ierisinde ok
nemli bir pay bulunmaktadr. Uluslararas karayolu yk tamaclk
iletmelerinin esas ve tek faaliyet konusu tamaclktr. letmelerin tek
gelir kayna da tama sonunda elde ettikleri hizmet gelirleridir.
Yaplan herhangi bir tamada, tama ile ilgili maliyetlerin yan sra
genel ynetim giderlerinin de o tamadaki pay tespit edilebilmelidir
ki tama sonucunda elde edilecek hizmet geliri ile iletme yapm olduu
hizmet ile ilgili tm maliyetlerini karlayabilsin. Dolaysyla
uluslararas karayolu yk tamaclnda maliyetleri direkt maliyetler ve
endirekt maliyetler toplam retilen hizmetin maliyetini, retilen
hizmetin maliyeti ile genel ynetim giderlerinin toplam da retilen
hizmet iin verilecek fiyat ile retilen hizmetin maliyetinin
karlatrlmasna yardmc olacak retilen ticari hizmet maliyetini
vermektedir. Uluslararas karayolu yk tamaclnda maliyetleri direkt
maliyetler, endirekt maliyetler ve genel ynetim giderleri olmak
zere grupta toplamak maliyetlerin doru tespiti iin uygundur.
2.3.5.1. Direkt Maliyetler
Uluslararas karayolu yk tamacnda direkt maliyetler aracn sefere
balamasyla ortaya kan ve tama hizmetinin gereklemesi ile direkt
ilikili olan maliyetlerdir. Direkt maliyetleri tama hizmeti
gerekleirken dorudan ortaya kan maliyetler olduklar iin bu
maliyetlerin datm sz konusu deildir, dorudan doruya ilgili sefere
yklenirler. Direkt maliyetler deiken maliyetlerdir. Direkt
57 Orhon, Ulatrma letmelerinde Maliyet Muhasebesi, s.
146-147.
-
46
maliyetler sefer sresince sefer harcamalar formunda takip
edildii iin bu maliyetlerin izlenmesi kolaydr. Formlarn tutulmamas
durumunda deiken maliyetlerde sabit maliyetler gibi datma tabi
tutulur.58
Balca direkt maliyetler unlardr:
- Akaryakt Giderleri- Otoyol, Kpr ve Gei cretleri- Tren
cretleri
- Ro-Ro (Roll on Roll Off), Gemi ve Feribot cretleri
- Otopark, Ara Park cretleri- Gmrk ve Muamele Giderleri
- TIR Karnesi Giderleri
- ofr cretleri - Yol Vergileri
- Dier Belgeli Giderler
Bu blm takiben direkt maliyet kalemlerinin aklamalar aadaki gibi
yaplabilir.
- Akaryakt Giderleri
Seferler srasnda yaplan akaryakt giderleridir. Sefer
giderlerinin en nemli kalemlerinden biri akaryakt giderleridir.
Normalde akaryakt giderleri en yk