ULUSLARARASI BALKANLARDA SOSYAL BiLiMLER KONGRESi …isamveri.org/pdfdrg/D236056/2014/2014_AKYELN_YILDIZS.pdf · 2019. 9. 17. · 6. Uluslararası Balkanlarda Sosyal Bilimler Kongresi

6. Uluslararası Balkanlarda Sosyal Bilimler Kongresi

6. ULUSLARARASI BALKANLARDA SOSYAL BiLiMLER KONGRESi

HALKLARARASI BALKANNARDA SOTIAL BILIMNERI KONGRESi

INTERNATIONAL CONGRESS OF SOCIAL SCIENCES iN THE BALKANS

· 8-12 Haziran 20l 4 / Komrat - Moldova

8-12 Kirez 2014 / Komrat - Moldova

8-12 june 2014 / Comrat - Moldova

BiLDiRiLER / PROCEEDINGS

~.CİLT

J Editör / Editor

Prof.Dr. Recai Coşkun

6. Uluslararası Balkanlarda Sosyal Bilimler Kongresi

İSLAMİ BAKIŞ AÇISIYLA MUHASEBENİN DİNİ TEMELLERİ

ÖZET

Yrd. Doç. Dr. Nermin Akyel1

Yrd. Doç. Dr. Şule Yıldız2

Bilim ve teknolojinin gelişmesiyle birlikte iş ve sanayi dünyasında yaşanan hızlı

değişim ve küreselleşmenin etkisi ile finansal bilgi kullanıcıları da çeşitlenmiş; bu

kişiler için finansal tablolarda yer alan muhasebe bilgilerinin güvenilirliği daha da

önem taşır hale gelmiştir. Muhasebe bilgilerinde yapılan manipülasyonlar ile

yirminci yüzyılın ortalarında tüm dünyada yaşanan muhasebe skandalları güvenilir

bilgi ihtiyacını daha da artırmaktadır. Finıansal bilgllerin doğru sunumunu

sağ layabilmek ve finansal tablo kullanıcılarına ihtiyaç duydukları sağlıklı bilginin

sunulabilmesi için tüm meslek gruplarında olduğu gibi muhasebede de ulusal ve

uluslararası anlamda bir takım düzenlemelere, kurallara, standartlara ihtiyaç

duyulmaktad ır.

Muhasebenin özünde, finansal tablo kullanıcılarının ihtiyacı olan doğru, dürüst,

güvenilir bilginin üretilmesi yer almakta olup, kısaca "karşılıklı hesap görme,

hesaplaşma, hesap verebilirlik" olarak özetlenebilecek olan muhasebe, kişinin iç

dünyasında var olan vicdan ile bütünleşmiş vaziyettedir. İslam dinin özünde

1 Sakarya üniversitesi Geyve Meslek YOksekokulu [email protected], 0264 295 3336 2 Sakarya Üniversitesi İşletme Fakültesi [email protected], 0264 295 6282

495

AKYEL & YILDIZ

insanların kendilerine bahşedilen yaşam boyunca yaptıkları uygulama ların sebepleri

ve sonuçlan ile ilgili Yüce Yaratıcı Allah'a karşı hesap vermeleri yer almaktadır.

İşletmelerin sorumlu olduklan kesimlere hesap verebilirlik ilkesi ile kulların Allaha

karşı sorumlulukları sonucl:J gelişen hesap verebi lirlik ilkesi özünde doğruluk,

dürüstlük, güvenilirlik, şeffaflık gibi kurumsal yönetişim ilkeleriyle benzeşmektedir.

Bu çalışmada muhasebenin tüm dinler için ortak değer yargılanndan olan adı geçen

ilkeler İslami ilke ve kurallar ile ilişkilendirilerek, işletmelerin de tıpkı insanlar gibi,

faaliyetlerinin sonuçları hakkında ilgili mercilere hesap verebilirliği üzerinde

durulacaktır.

Anahtar Kelimele r: muhasebe, İslamiyet, hesap verebilirlik, dürüstlük, şeffaflık

RELIGIOUS FUNDAMENTALS OF ACCOUNTING IN ISLAMIC PERSPECTIVE

With the development in science, technology, rapid modification in the occupational

and industrial area, impact of globalization, fınancial information users are varied.

For these people, the reliability of the accounting information in the financial

statements is signifıcant. Manipulations, which are done with accounting

information and accounting scandals, which are experienced at the end of the 21st

Century fairly increase the requirement of reliable knowledge. For providing the

accurate and healthy presentation of the financial knawledge to the fınancial

statements users, like the other profession groups, nattonal and international

regulations, norms, standards are also necessary for accounting.

Production of the accurate, honest and reliable information, which are necessary for

the financial statements users are located in the core of the accounting. Shortly,

accounting, which can be summarized as "mutual accounting, settlement,

accountabilityn is combined with the conscience, which is in the frmer woild of a

person. In the core of the religion of Islam it is indicated that people who are

496

İSLAMİ BAKIŞ AÇISIYLA MUHASEBENİN DİNİ TEME.LLERİ

bestowed to the life should account for their implementation a~er the life with their

reasons and results to the supreme cr-eator God.

The accountability principle, which Is responsible for the scope of management and

the other accountability principle which is valid and improved by the creatures for

the responsibility towards god resemble each other in terms of the principle of

corporative governance like accuracy, honesty, credibility, and transparency. In

this study it will be lndicated that, with the research of the reiationship between

the principles and nonns of the accountability and Islam, operations should also

account human beings for the result of their activities to the relevant authorities.

Keywords : Accounting, I slam ,accountability, honesty, transparency.

1 . Giriş

Ticari hayatın başlangıcından itibaren ticari faaliyetlere konu olan olayların kayıt

altına alınması ve sözkonusu faaliyet sonuçlarının anlamlı bir biçimde özetlenerek

ilgililere bilgi verilmesi ihtiyacı bir mesleki faaliyet olarak muhasebenin doğuşuna

zemin hazırlamıştır. Ticari hayatta faaliyetln ve uygularnalann çeşitlenmesinin

yan ısıra firrnalann, dolayısıyla sermayenin uluslararasılaşması sonucu muhasebe

faaliyetleri de çeşitlilik · arz etmeye başlamış ve farklı uygulama ve yöntemlerin

gelişimine ortam hazırlamıştır.

Muhasebe, işletmenin varlıklan ve kaynaklan üzerinde değişiklikler yaratan ve para

ile ifade edilebilen olaylara ait belgeleri tespit ve tasnif ederek kaydetmek,

sınıflandırmak, özetlemek, analiz etmek ve yorumlamak suretiyle ilgili kişi ve

kuruluşlara bilgi vermeyi amaçlayan bilgi sistemi olarak tanımlanabilir. Başlangıçta

işletme faaliyetlerinin kaydedilmesi olarak değerlendirilen muhasebe, günümüzde

kaydetme sonucu elde edilen bilgilerin özetlenerek sonuçlannın analizi ve

yorumlanması fonksiyonları ile önem kazmaktadır.

497

AKYEL & YILDIZ

2. Karar Verme Aracı Olarak Muhasebe Bilgi Sistemi ve inanç

Kişi ve kuruluşlar karar almada her ne kadar rasyonel davranmayı amaçlasalar da

·bir takım baskı faktörleri, aldıklan kararlarda etkili olacaktır. Karar almayı etkileyen

faktörler davranış bilimciler tarafından başlangıçta iç ve dış faktörler olarak iki

gruba aynlmaktadıı-. Kişinin düşünce yapısının ve ilkelerinin kaynağını oluşturan ve

olaylara bakış açısını etkileyen inanç ve tutumlar iç faktörler olarak adlandırılırken,

karar alıcının davranışlarını etkileyen dış faktörler ise kültürel yapı olarak

tanımlanmaktadır (Özkalp ve Kıra!, 1996: 93). İnanç, bilgi, davranış kurallan ve

gelenek-göreneklerden oluşan kültürel yapı maddi ya da manevi yönü ile bireylerin

davranış biçimlerini yansıtır. Dolayısıyla kişilerin alacaklan kararlardaki davranış

kalıplarını şekillendiren en önemli unsur hem iç hem de dış faktörlerden olan inanç

olacaktır (Usul, 2007: 8).

Yönetimin karar alma fonksiyonun temel araçlarından biri şüphesiz ki, muhasebe

bilgileridir. Kişiler öğrenmiş olduklan muhasebe bilgilerini inanç, his ve dünya

görüşünden oluşan duygusal faktörlerle birleştirerek davranışa dönüştürürler. Aldığı

karann yanlış olduğunu daha sonradan farkeden kişi, bunun sebebini iç faktörlere

değil dış faktörlere bağlayarak bahane bulma yolunu seçmektedir (Usul, 2007: 25),

dolayısıyla başarısızlık maddi bir takım unsurlar ile eşleştirilecek, manevi

unsurlardan uzaklaşılacaktır. İyiyi kötüden ayırabilen, iyilik etmekten lezzet alan ve

kötülükten elem duyan manevi his insan :uhunun en ileri bilgi kaynağ ıdır. Manevi

duygular baskın gelerek -~ir şeye "evet" dediği zaman, onu ne insan beyni ne de

duyu organlan yalanlayamaz. Dolayısıyla maneviyat ve manevi duygular; karar

almada oldukça büyük bir önem taşımaktadır.

3. Muhasebenin Dini Teme lleri

Finansal bilgi kullanıcılarının kararlannın doğru olabilmesi, finansa( tabloların en

doğru ve herkesin anlayabileceği şekilde hazırlanmış olmasına bağlıdır. Bu noktada

birçok standardın üzerine bina edildiği muhasebe temel kavramları söz konusudur.

498

İSLAMİ BAKIŞ AÇISIYLA MUHASEBENİN DİNİ TEMELLERİ

Toplumlar üzerinde büyük etkiye sahip olan dinler, toplumun yeme-içme, giyim­

kuşam, alış-veriş gibi davranış kalıplarını etkilemektedirler.

Din, "hür iradeleriyle inanan akıl sahibi insanları, en iyiye, en doğruya, en güzele ve

ebedi mutluluğa ulaştıran ilahi kanunlar bütünüdür (www.dlyanet.gov.tr). Din ve

dinsel inançlar toplumun en küçük yapısı olan aileden başlayarak, hukuk, siyaset,

sanat ve hatta ekonomik anlayışa kadar oldukça geniş bir yelpaze içerisinde insanı

şekillendirmekte (Aşkın, 2007: 212) ve bu şekillendirme ise toplumsal kültürü

oluşturmaktadır (Tekinalp, 2005: 80). Dini inançları benimsemiş olan kişiler

yaptıkları işleri vicdani olarak tanımlamakta ve bu kişiler hayatları boyunca mümkün

olduğunca usulsüz uygulamalar ve hile yapmaktan kaçınmaktadırlar. Bu kaçınmanın

İslam Dini'ni benimseme nispetinde olduğu sonucu çıkartılabilir. Muhasebenin yasal

olmasının yanında hem etik olarak hem de vicdani olarak benimsenmesinin

sağlayacağı vicdan muhasebesi, muhasebenin hesap verme, şeffaflık, doğruluk,

dürüstlük gibi kavramlara bakışı İslamiyet ile yakın ilişki içerisindedir.

Her ne kadar bir takım standartlar, yasal düzenlemeler ve diğer uygulamaların

varlığından söz etsek bile Enron, Parmalat Olayları gibi dünya çapında yankı yapan

muhasebe ·temelli skandallar, muhasebe kayıtları ve finansal tablolarının

hazırlanmasında ortaya konulmuş olan yasal düzenlemelerin, bu tabloların

düzenlenmesine esas olan muhasebe temel kavramlarının benimsenmesinde yeterli

olamadığını göz önüne sermektedir.

Sosyolojik bir kurum olarak ifade edilen din, insanoğlunun davranışlarını

şekillendiren önemli bir unsurdur ve insanların yaşam stillerinin temelinde yer

almakla kalmayıp günlük hayatta karşılaşılan tüm sosyal olayları da etkilemektedir.

Toplumların ayakta kalmalarını ve sürdürülebilirliklerini sağlayabilmek için kullanılan

işlevlerden biri hatta en önemlisi olduğu söylenebilecek olan ekonomi de dini kural

ve inanışlardan etkilenmektedir. Kültürlerin kökeninde derin izler bırakan bir olgu

olarak kabul edilen din, insanların davranış kalıplarını şekillendiren önemli bir unsur

499

AKYEL & YILDIZ

olmasının yanısıra toplumun sosyal ve ekonomik yapısıyla ilgili değerlerin de

göstergesidir (Kapu ve Aybaş, 2009: 74).

Toplumsal kabul gören dini inançlar, muhasebe uygulamalarını ve muhasebe

sistemlerini oluşturma ve yorumlama aşamasında da etkili olmaktadır. Tarih

boyunca dinler sosyal ve ekonomik hayata dair düzenleyici kuralları beraberinde

getirmişlerdir. İlkel, tarıma dayalı toplumlarda hayvan sevgisi ve toprağı işleme

vurgulanırken, Yaliıudilikte göçebe hayatın olduğu dönemde ve yerleşik hayata

geçilmesinden sonraki dönemlerde gelen emirler farklılık göstermektedir (Aydın,

2001). Protestanlığın doğuşuyla birlikte Hıristiyanlıkta "Allah için çalışma ve az

harcama" kavramı önem kazanır ve ekonomik hayatı şekillendirirken, İslamiyet

döneminde zengirı tüccar arisrokrat kesimin yaşad ığı Mekke'de inen ayetlerin

konusu da ticari hayatı konu almakta, kar- zarar kavramlarını işlemektedir (Aydın,

2001: 136). Yine İbni Mace'den aktarımla "Dürüst ve güvenilir tüccar, ahirette

peygamberler, sıddıklar ve şehitlerle birlikte olacaktırn hadisiyle ticari faaliyetler

özendirilirken dürüstlüğe vurgu yapılmıştır ( Ülkü, 2013: 88). Hadis-i Şeriften de

anlaşıldığı üzere ticarette hile yapmayıp dürüst davrananlar cennet ile

müjdelenmektedir.

Muhasebenin temel amacı (adil ve doğru değerlendirmeler yapmak suretiyle), ilgili

taraflara doğru, dürüst, güvenilir bilgi sağlamak olarak, özetlenebilir. Doğruluk,

dürüstlük, güvenili rlik üzerine kurgulanmış muhasebe sisteminin Semavi Dinler ile

aynı doğrultuda hareket ettiğini yorumlamak kaçınılmazdır. Semavi Dinlerin

temelinde insanların kendilerine bahşedilen hayatları boyunca davranışlarının ·

sonuçlarının sorguılanması, bu sorgulama sonucunda günahlarının ve sevaplarının

karşılaştınlması suretiyle ödüllendlrilecekleri ya da cezalandırılacakları inancı yer

almaktadır. Muhasebe kayıtları da işletmelerin ayakta kaldıkları sürece

faaliyetlerinin sonuçlarının değerlendirilmesi amacıyla gerçekleştirilen bir dizi

işlemden oluşmakta olup, sonucunda kar ya da zarara ulaşırla r.

500

İSLAMİ BAKIŞ AÇISIYLA MUHASEBENİN DİNİ TEMELLERİ

Dinlerin temelinde hukuki kuralların, ahlaki derinlikler ile güçlendirilmesine dikkat

çekilmektedir. Çünkü ahlak kuralları ile hukuk kuralları aynı ilahi kaynaktan doğarlar

ve dini kurallar, bir eğitim sistemi olmasının yanısıra ilahi yasalar bütünüdür.

Katolikler hafızaya güvenmek yerine kayıtların yazılı olarak saklanması konusunda

büyük bir titizlik gösterirler ve hesaplarının doğruluğunu onaylamaları için Hz. İsa

ve Meryem Ana'yı tanıklık etmeye çağırırlar, defterlerini Yüce Tanrı, Hz. İsa adına

kutsayarak muhasebe defteri tutmayı dinsel bir yükümlülük olarak ifade ederler

(Goody, 2002: 88).

İşletme faaliyetlerinin sonuçlarını görebilmek için gerçekleştirilen muhasebe

kayıtlarının değerlendirildiği dönemsonu işlemleri sonucu, işletmenin gelir ve

giderinin karşılaştırılarak ilgililere bilgi/hesap verme yükümlülüğü; tıpkı kıyamet

günü insanların hayatları boyunca davranışların sonucunda ortaya çıkan sevapların

ve günahların mizan terazisinde ölçülerek hesaba çekilecekleri inancının minimize

edilmiş halinden başka bir şey değildir. Her ikisinde de belirli bir döneme ait

faaliyetlerin sonucu hakkında ilgililere bilgi verme (hesap verebilirlik) hakimdir. Yine

aynı şekilde bu hesap verme faaliyetinin tarafsızca tutulan kayıtlara dayandırılması

esastır.

üç Semavi Dinden biri olan Yahudilikte; "Çalmayacaksınız, hile yapmayacaksınız,

birbirinize yalan söylemeyeceksiniz "(Levili ler/19: 11), Hıristiyanlıkta; "Bakın,

ekinlerini biçmiş olan işçilerin haksız alıkoyduğunuz ücretleri size karşı haykmyor.

Orakçılann feryadı, tüm güçlere egemen olan Rabbin kulağına erişti " (James/5:4)

ve İslamiyette ise "Ölçüde ve tartıda hile yapanların vay haline" (Mutaffifin/83.:1)

denilmek suretiyle ekonomik hayatta dolandırıcılık ve hırsızlık yasaklanmıştır (Ülkü,

2013: 98).

Görüldüğü gibi dinler, sadece kulluk. ve ibadet etmeye ait kurallar getirmekle

kalmayıp, toplumsal hayatı düzenleyici bir takım kuralları da getirmiş, özellikle

501

AKYEL & YILDIZ

dürüstlük ve adaleti öğütlemiş, hırsızlık, dolandırıcılık gibi kişisel menfaatler uğruna

topluma zarar verecek uygulamalan yasaklamış, men etmiştir.

İslami Bakış Açısıyla Muhasebe

İslami ilke ve kurallar yönetimler, dolayısıyla muhasebe açısından birtakım

uygulama ve düzenlemeleri beraberinde getirmektedir. İlahiyat Literatüründe,

kendisini benimsemiş olan bireylere benimsemeleri oranında vicdan muhasebesi

yaptırdığı ifade edilen İslam Dini'nin muhasebenin temellerine etkisi yok

sayılamayacak derecededir.

Vicdan, kişiyi eylemleri hakkında yargılayarak, onaylayarak, hesap sorarak,

suçlayarak hükümler veren öznel bir bilinçtir. Diğer bir ifadeyle vicdan, kişinin kendi

ahlak değerleri üzerine dolaysız ve kendiliğinden yargılama yapmasını sağlayarak

insana hata ve doğruyu bildiren bir iç sestir (http://tr.wikioedia.om/wikiNicdan)

İslamiyet, dini kuralların ve toplumsal kuralların uygulanmasında kişileri vicdanları

ile . başbaşa bırakmış ve vicdan muhasebesi, olarak adlandırılan bir kavram

toplumda genel kabul gören önemli bir olgu haline gelmiştir.

Usul, 2007 de yazdığı eserinde The American Journal of Islamıc Sciences, vol:7, de

A.J. Moter'in "İslamization of Knowledge" adlı çalışmasından yaptığı alıntıda, "İslam

kültüründe sadece Allah'a dua etmek (namaz kılmak ve ,diğer ibadetleri yerine

getirmek) yeterli olmayıp kişiler, sosyal, ekonomik ve politik olarak da ibadet etmek

zorundadır ve işletmeler faaliyetlerinde bu unsurları dikkate almalıdır" demektedir.

Müslüman hayatı boyunca yaptığı anlaşmalarında dürüst olmalı, kayıtlarını düzgün

tutmalı, kanaatkar olmalı, zekat ve benzeri vergilerini tam olarak ve zamanında

vermelidir. Toplumu birleştirmeye yarayan bu kutsal değerler muhasebe

politikalarının seçiminde dikkate alınmalı ve bu araçlar ile işletme amaçları arasında

denge sağlayacak muhasebe politikaları oluşturulmalıdır" (Usul 2007: 43).

502

İSLAMİ BAlaŞ AÇISIYLA MUHASEBENİN DİNİ TEMELLERİ

Muhasebenin temel kavramlarından olan "Dönemsellik" kavramının, zekatın

dönemsel olarak ödenmesi noktasındaki görüşü desteklemiştir. Bu noktada zekatın

hesaplanabilmesi için belli bir dönemde yapılacak olan envantere ihtiyaç duyulacağı

açıktır. Zekat yükümlülüğünü yılda bir defa yerine getirilmesi suretiyle İslamiyet'te

yer aldığı açık ve net olarak görülmektedir. Peygamber Hz.Muhammed (SAV)'in

dediği gibi "Bir yıl geçinceye kadar varlığın zekatı olmaz." İslami açıdan zekat ve

dönemsellik kavramının kabul edilmesi son derece makul iken, muhasebe

kayıtlarında işletmeye alınan varlıkların maliyet bedellerinin kendilerinden

yararlanılan faydalı ömür göz önüne alınarak gidere dönüştürülmesi olarak

tanımlanabilecek olan amortisman ayırma işlemine olan benzerliği göz ardı

edilemez.

Dönemsellik kavramı, yapılan bir çalışmada (The Development Of The Conceptual

Framework For Accounting For Islamic Bankirıg: 6) özellikle zekat açısından ele

alınmış ve desteklenmiştir. Hatta dönemsellik kavramının bir muhasebe temel

kavramı olarak ortaya çıkmasından önce Müslümanlarca bilindiği bu kaynakta da

hatırlatılmıştır. Bu iddiayı desteklemek üzere Hz. Muhammed (SAV)'in "Bir yıl

geçmeden varlık üzerinde zekat yoktur" hadisi dayanak olarak gösterilebilir. Bu

hadise göre her yıl MQslümanlann zekatlarını ödeyebilmeleri için varlıklarını

hesaplama noktasında bir envanter çıkarmalarının gereği önem taşımaktadır. Zekat

venne yükümlülüğü, bu yönüyle de muhasebe uygulamalarına güçlü bir temel teşkil

etmektedir. İslamiyette yer alan işletmelerin, kazançlarının belirli bir yüzdesini

zekat olarak yoksullara dağıtmak ile sorumlu tutulması, günümüz batı dünyasındaki

"sosyal sorumluk" kavramının da özünü oluşturmaktadır.

Ayetler ve hadisler incelendiğinde, muhasebe uygulamalarının da İslamiyet

tarafından desteklendiği görülmektedir. "Göklerde ve yerde olanlar Allah'ındır.

İçinizdekini açıklasanız da, gizleseniz de Affah sizi onunla hesaba çeker. Sonra

dilediğini bağışlar, dilediğini cezalandınr ve Allah her şeye kadirdir." (Bakara,

284.ayet) buyruğu ile Allah Teala, ilahi muhasebeden söz etmekte ve insanlardan

503

AKYEL & YILDIZ

bu ilahi muhasebeye hazırlıklı olmalarını istemektedir. Bu ayetten bir önceki ayette

ise, Müslümanların, borçlanma ve borçlarının kayıt altına alınması ve şahitlikler gibi

konularda uymaları gereken kurallar bildirilmektedir.

"Ey İman Edenler! Belirli bir süre için birbirinize borçlandığınız zaman bunu yazın.

Aranızda bir yazıcı adaletle yazsın. Yazıcı, Al/ah'ın kendisine öğrettiği şekilde

yazmaktan kaçınmasın, (her şeyi olduğu gibi dosdoğru) yazsm. Üzerinde hak olan

(borçlu) da yazdırsm ve Rabbi olan Al/ah'tan korkup sakınsın da borçtan hiçbir şeyi

eksik etmesin (hepsini tam yazdırsın). Eğer borçlu, aklı ermeyen, veya zayıf bir

kimse ise, ya da yazdıramıyorsa, velisi adaletle yazdırsın. (Bu işleme) şahitliklerine

güvendiğiniz iki erkeği; eğer iki erkek olmazsa, bir erkek ve iki kadını şahit tutun.

Bu, onlardan biri unutacak olursa, diğerinin ona hatırlatması içindir. Şahitler

çağmldıkları zaman (gelmekten) kaçınmasınlar. Az olsun, çok olsun, borcu süresine

kadar yazmaktan usanmayın. Bu, Allah katında adalete daha uygun, şahitlik için

daha sağlam, şüpheye düşmemeniz için daha elverişlidir. Yalnız, aranızda hemen

alıp verdiğiniz peşin ticaret olursa, onu yazmamanızdan ötürü üzerinize bir günah

yoktur. Alışveriş yaptığınız zaman da şahit tutun. Yazana dar şahide de bir zarar

verilmesin. Eğer aksini yaparsanız, bu sizin için günahkarcc bir davranış olur.

Allah'a karşı gelmekten sakının. Allah, size öğretiyor. Allah, her şeyi hakkıyla

bilendir'' (Bakara, 282 ayet).

Ayetten de anlaşılacağı gibi Kutsal Kitapta, tüm işlemlerin kayıtsız şartsız

kaydedilmesi ve belgelenmesi emrolunmaktadır. Bu işi ise tarafsız ve adil bir katip

tarafından yapılmak suretiyle haksızlığın önleneceği, kayıtlara konu olan mali olaylar

için şahit gösterilmesi gerektiği ve tüm detayların açık, tarafsız, ayrıntılı olarak, açık

ve anlaşılır biçimde gerçekleştirilmesinin önemi vurgulanmaktadır.

İslamiyetin Kutsal kitabi olan Kuran-ı Kerimde yer alan, mvhasebe ile

ilişkilendirilebilecek ayetlerden bir başkası da Kaf Suresi 17. Ayetidir. Diyanet

İşlerinin mealine göre KAF Suresi 17-18. Ayetlerinde : "Sağında ve solunda, onunla

504

İSLAMİ BAKIŞ AÇISIYLA MUHASEBENİN DİNİ TEMELLERİ

beraber oturan iki alıa melek, yanmda hazır birer gözcü olarak söylediği her sözü

zaptederler'' (http ://ilgiliforu m. co m/kaf-suresi-17-ayet-meali-kuran-5017-

t6351 l.O. html) denmektedir. İnanışa göre sağ omuzda oturan melek, kişinin

yaptığı doğru: işleri (sevaptan) sol omuzunda oturan melek de yapılan yanlışlan

(günah.farı) kayıt albna almakta ve bu kayıtların tutulduğu Amel Defteri, kıyamet

gününde değerlendirilerek kişinin Cennet ya da Cehennemde yer almasına dayanak

teşkil edecektir. Bu inanış işletmelerin faaliyetlerinin sonuçlarının öze~lenebilmesi

için öncelikle kaydedilmesi ve ardından sınıflandınlması gerektiği ile

ilişkilendirilebilir. İşletme faaliyetleri çift taraflı kayıt esasına göre yevmiye defterine

kaydedildikten sonra, olaylar niteliklerine göre büyük defterlerde sınıflandı rılılır.

Büyük defterde yer alan hesapların sol tarafı borç, sağ tarafı ise alacak olarak

nitelendirilmek suretiyle gerçekleştirilen uygulama ile faaliyetleri sınıflandırmada

kolaylık sağlanır.

Kaf Suresinin 17. Ayeti ile ilişkilendirilebilecek bir başka muhasebe uygulaması da

Bilanço Denkliği olabilir. İşletmenin faaliyetleri sonucunda ulaştığı mali yapıyı

özetlemeye yarayan bilançonun bir tarafı işletmenin varlıklarını gösterirken diğer

tarafı ise kaynaklannı işaret etmektedir. Bilançonun yorumlanması sonucu ise, mali

yapısının ne olduğu, bu mali yapının ne kadarının özkaynaklardan, ne kadarının

yabancı kaynaklardan elde edildiği gözlemlenebilmektedir.

İslamiyette de Hıristıyanlıkta da tıpkı muhasebede olduğu gibi bir "hesap günü"

kavramı bulunmaktadır. İnsanlar hayatta iken işlediklerinin sonucunu hesap günü

yapılan değerleme işleminin ardından öğrenecek ve hesaplaşmanın sonucuna göre

cennet ile ödüllendirilecek ya da cehennem ile cezalandırılacaklardır. Ayet-i

Kerime'de nşunu iyi bil ki, Alah'ın yolundan çıkanlar için, unuttuk/an şeyler

yüzünden, hesap günü şiddetli bir azap vardır" (Sad Suresi: 26. Ayet) denllmek

suretiyle hayatın sonunda hesap vermenin önemi vurgulanmakta ve hesap gününe

atıfta bulunulmaktadır. Yine bir başka Ayette mealen "Halbuki üzerinizde muhakkak

bekçiler, değerli yazıcılar vardır. Onlar yapmakta olduklarınızı bilirler. Şüphesiz,

505

AKYEL & YILDIZ

iyiler Naim cennetindedirler. Şüphesiz, günahkarlar da cehennemdedirler. Hesap ve

ceza günü oraya gireceklerdir. Onlar oradan kaybolup kurtulacak da değillerdir.

Hesap ve ceza gününün ne olduğunu sen ne bileceksin" (İnfitar Suresi: 10-15.

Ayetler) denilmekte ve hesap gününün sonunda iyllerin cennete, günahkarların ise

cehenneme girecekleri ifade edilmektedir. Muhasebe uygulamalarında da tıpkı

insan hayatında ol.duğu gibi, işletme faaliyetlerinin sonucu, ilgili faaliyet döneminin

sonunda ölçme ve değerlemeye tabi tutulmak suretiyle, işletmelerin ait olunan

dönemde kar mı zarar mı ettikleri açıklığa kavuşmaktadır.

Allah (CC)'ın melekleri tarafından kaydedilen "Amel Defteri"nde kişinin yaptığı tüm

faaliyetler tıpkı işletme faaliyetlerinin kayıt altına alındığı "Yevmiye Defteri"nde

olduğu gibi kayıt altına alınmaktadır. İslam inancına göre zerre kadar da olsa hiçbir

şey ihmal edilmeden insanların amel defterinde yazan amelleri (iş ve davranışları)

"mizan" terazisinde ölçülerek yaptıklarının karşılığını görmek üzere çetin bir hesaba

çekileceklerdir. "Mizan" ve hesap gününün hassas yapısı insanı dünyada kontrol

altına almaktadır. Muhasebede defterler arası hesap aktarmalarının kontrolünü

sağlamak amacıyla hesap toplamları ve kalanlarına ait eşitliğin varlığını görebilmek

açısından kullanılan araç, mizan olarak adlandırılır. Mizan, muhasebede bir kontrol

aracı olarak kullanılırken, hesapların borç ve alacak toplamlannı almak suretiyle her

iki tarafın toplamları ile kalanlarına alt bakiyelerin toplamlarının alındığı bir kontrol

mekanizmasıdır. Mizanında borç ve alacak sütunlanna ' ait toplamların eşit

çıkmaması yevmiye defterine yapılan kayıtların ya da yevmiye defterinden büyük

deftere yapılan aktarmaİarın hatalı olduğunu gösterir. İslamiyette ise mizan,

insanların iman ve amellerinin değerlendirilmesini sağlayan ve kıyamet gününde

kullanılacak olan "hardal tanesi kadar ağırlığı" (Enbiya Suresi/ 21: 47. Ayet)

ölçmede hassasiyet gösteren bir değerleme aracıdır. Yine bir başka ayette; "O gün

tartı haktır. Kimin (sevap) tartıları ağır gelirse, işte onlar kurtuluşa erenlerdir. Kimin

de tartıları hafif gelirse, işte onlar, ayetlerimize karşı haksızlık ettiklerinden dolayı

kendilerini ziyana sokanlardır" (Araf Suresi: 8-9.ayetler) denilmek suretiyle

506

İSLAMİ BAKIŞ AÇISIYLA MUHASEBENİN DİNİ TEMELLERİ

davranışların sonuçlannın titizlikle tartılarak değerlendirileceğine işaret

edilmektedir. Din alimleri tarafından inlzanın gerçekten bir maddi varlık olarak

terazi mi yoksa mecazi bir kavram mı olduğu konusunda ihtilaflar bulunmakla

birlikte (Ateş, 1995: 316) her iki tarafın da ortak kabul ettikleri nokta mizanın hak

ve adaleti sağlamak amacıyla kullanılacağı düşüncesidir.

Tam açıklama kavramı; yeterli açıklama, finansal tabloların, kullanıcıları için bunlan

kullanışlı yapmak için gerekli olan bütün önemli bilgileri kapsamalıdır. Acaba, bu

bilgiler finansal tablolarda yer almakta mıdır, gerekli notlar ya da ek sunumlar

yapılmış mı, gibi soruların cevabını aramaktadır. İslam Dininde de gerçeğin

açıklanması ve dünya hayatında hak ve yükümlülüklerin korunması açısından, bütün

gerekli bilgilerin açıklanması ve bunlardan hareketle uygun ekonomik kararların ve

işletme kararlarının alınması İslami bir muhasebe sisteminin en önemli temel

taşıdır. Gerçeği bir temele dayanmayan şeyle örtmeyin ve bildiğinizde gerçeği

gizlemeyin!" ayetiyle muhasebecilere olmuş bir olayı kaydetme noktasındaki

yapması gerekenler konusunda emrolunmuş; yani bir olayı olmuşsa bunun

gizlenmeden kaydedilmesi gereği ima edilmiştir.

s. Sonuç

İçinde ahiret inancını barındıran tüm dinler için hesap ve hesaplaşma kavramları

önem taşımaktadır. Dinlerin ve muhasebenin adalet ve mülkiyete bakış açılan

yönünden aralarında önemli benzerlikler olmasının yanısıra muhasebe

terminolojisinde yer alan bazı terimlerin dini terimler olarak da hayatta olması

önemli ve hassas bir benzerliktir. Muhasebede tutulan Defteri Kebir' adı verilen

de~eıin iki taraflı olması, bu defterin sağ ve sol yaprağına kaydedilen olayların aynı

nitelikte olmalarına göre sınınandırıldığı, insanların her iki omuzlarında bulunan

melekler tarafından kaydedilen davranışlann da niteliklerine göre sınıflandırmaya

tabi tutulduktan sonra kaydediliyor olduğu inancı ile. birebir örtüşmektedir. Hesap,

kayıt, defter, mizan, tarafsız. şahit (tarafsız belgelendirme) gibi kavramlar hem

507

AKYEL & YILDIZ

muhasebe hem de din temelinde faaliyet sonuçlarının değerlendirilmesi açısından

vazgeçilmez unsurlaırdır.

Muhasebenin temel kavramlan İslamiyet açısından ele alındığında sosyal

sorumluluk, dönemsellik, tarafsızlık ve belgelendirme, tam açıklama, maliyet esaslı

olma, önemlilik gibi kavramlann dinde geniş ölçüde yer aldığı ve insanların hayatları

boyunca bu kavramları bir düstur olarak edinmelerinin tavsiye edildiği

/emrolunduğu görülmektedir. İslam dininde ise muhasebe, hesap, defter, mizan

gibi terimlerin dinsel çerçevede günlük hayatı şekillendiren önemli birer motivasyon

aracı oldukları tartışılmaz bir gerçekliktir.

Kaynakça

Aşkın, Muhittin (2007), "Kimlik ve Giydirilmiş Kimlikler", Atatürk Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 10, Sayı: 2

Aydın, Mustafa (2001), Kurumlar Sosyolojisi: Kurumlara Başlangıç Çerçevesinde Bir

Çalışma, Vadi Yayınları, 2. Baskı, Ankara

www.diyanet.gev.tr

Goody, Jack (2002), Batıdaki Doğu, Dost Kitabevi, Ankara

htto: //ilgiliforum.com/kaf-suresi-17-ayet-meali-kuran-5017-t63511. O. html

http://tr.wikipedia.org/wiki/Vicdan

Kapu Hüsnü ve Meryem Aybaş (2009), "Yahudi, Hıristiyan Ve İslam Geleneklerinde

İş Ahlakına Bakış: Karşılaştınnah Bir Yaklaşım" , Kafkas Üniversitesi İİBF

Dergisi, cilt:23, sayı: 1, s:73-94.

Kur'an-ı Kerim Meali (2005), Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara

Özkalp, Enver ve Çiğdem Kıral (1996), Örgütsel Davranış, Anadolu Üniversitesi

Yayınları, Eskişehir.

Rifad Ahmet Abdel Kariim (1995), The Development Of The Conceptual Framework

For Accounting For Islamic Banking, Accounting and Business Resaerch, Vol:

25, Iss: 100, pg-285-300.

508

İSlAMİ BAKIŞ AÇISIYLA MUHASEBENİN DİNİ TEMELLERİ

Tekinalp, Şermin (2005), " Küreselleşen Dünyanın Bunalımı: Çokküİtürlülük"

Journal Of Istanbul Kültür Univer:Sity, Cilt:3, Sayı:!, s: 75-87), İstanbul

Usul, Hayrettin (2D07), Davranışsa! Muhasebe, Asit yayın Dağıtım Ltd: Şti . Kızılay­

Ankara.

Ülkü, Sema (2013), Sosyolojik bir Kurum Olarak Dinlerin Muhasebe Sistemleri

üzerindeki Etkisi, Dora Basın-Yayım-Dağıtım, Bursa.

www.diyanet.gov .tr

509