Φύλο, Χώρος, Εργασία Γυναίκες Disk Jockeys στην Ελλάδα

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ

ΣΧΟΛΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ « ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΚΑΙ ΦΥΛΑΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ»

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΘΕΜΑ: Φύλο, Χώρος, Εργασία : Γυναίκες Disk Jockeys στην Ελλάδα

ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ:

ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ: ΓΑΛΑΝΗ- ΜΟΥΤΑΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ

ΚΑΝΤΣΑ ΒΕΝΕΤΙΑ

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΑΝΟΠΟΥΛΟΣ

1

ΖΕΪΜΠΕΚΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ

167/154Μ105

ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2012

ΠεριεχόμεναΕισαγωγή…………………………………………………………………………….4

1) Η θεωρία της κατασκευής και η μελέτη του

φύλου……………………………6

1.1 Χώρος, όρια και εξουσία……………………………………………………….10

1.2 Η καφετέρια…………………………………………………………………….12

1.3 Η επίδραση του πολιτισμού στο

χώρο………………………………………...17

1.4 Φύλο και χώρος…………………………………………………………………18

1.5 Η εννοιολόγηση της γυναικείας

εργασίας……………………………………..22

2) Η έρευνά μου……………………………………………………………………..29

2.1 Το επάγγελμα του disk jockey (dj)…………………………………………….29

2.2 Ο λόγος και ο σκοπός της έρευνας……………………………………………..30

2.3 Τρόπος διεξαγωγής της έρευνας, μέθοδοι και

δυσκολίες…………………….31

2

2.4 Διάρκεια έρευνας και τα υποκείμενα της

έρευνας…………………………….33

3) Περιγραφή των χώρων…………………………………………………………..36

3.1 Ο χώρος εργασίας της Μίνας…………………………………………………..36

3.2 Ο χώρος εργασίας της Πένυς…………………………………………………...39

3.3 Ο χώρος εργασίας της Δήμητρας………………………………………………42

3.4 Ο χώρος εργασίας της Κατερίνας……………………………………………...44

3.5 Ο χώρος εργασίας της Αλίκης…………………………………………………46

4) Ο έμφυλος χαρακτήρας του εργασιακού χώρου……………………………….48

4.1 Η εξουσία στον χώρο εργασίας………………………………………………...54

4.2 Το κέρασμα ως μορφή εξουσίας……………………………………………….58

4.3 Η κατασκευή του εαυτού…………………………………………………….63

Συμπεράσματα……………………………………………………………………70

Βιβλιογραφία……………………………………………………………………...73

3

Εισαγωγή

Στόχος της παρούσας έρευνας είναι να εξετάσει

την εργασία ως ένα πεδίο με έμφυλο χαρακτήρα, όπου

δημιουργούνται σχέσεις εξουσίας και να διερευνήσει πως

διαπλέκονται οι κυρίαρχες ιδεολογίες του φύλου με την

εργασία. Συγκεκριμένα θα εξεταστεί ο τρόπος που

εννοιολογούν οι γυναίκες disk jockeys την εργασία τους,

4

που απορρέει ή σχετίζεται άμεσα με την έμφυλη ταυτότητα

τους.

Η εργασία ως αντικείμενο μελέτης δεν μπορεί να

οριστεί εκτός κοινωνικού πλαισίου, καθώς αποτελεί χώρο

στον οποίο διαμορφώνονται, αναπαράγονται και

μετασχηματίζονται οι κοινωνικές σχέσεις. Τα υποκείμενα

επενδύουν χρόνο, γνώσεις και κόπο στην εργασία τους ενώ

μέσω αυτής, εκτός από χρήματα, μπορούν να ασκήσουν

έλεγχο, να διακριθούν και να αποκτήσουν γόητρο, να

κερδίσουν αυτοεκτίμηση. Επιπλέον η εργασία ως πεδίο

μελέτης έχει έμφυλο χαρακτήρα έτσι χρησιμοποιώντας το

φύλο ως αναλυτικό εργαλείο θα εξετάσουμε πως και κατά

πόσον το φύλο συγκροτείται σε χώρους όπως καφετέριες και

νυχτερινά μαγαζιά που εργάζονται γυναίκες disk jockey

(dj).

Επομένως σε αυτή την εργασία μελετώντας γυναίκες dj

στην Ελλάδα θα γίνει λόγος στα πολιτισμικά συμφραζόμενα

και τους τρόπους δράσης που αυτά ορίζουν. Θα αποκαλύψουμε

πολιτισμικά σύμβολα και το νόημα που τους αποδίδουν τα

υποκείμενα που δρουν βάσει αυτών, προκειμένου να

προσαρμοστούν σε ορισμένες ‘αποδεκτές’ ταυτότητες. Οπότε

θα εξετάσουμε τη σχέση του φύλου με άλλα πολιτισμικά

σύμβολα για να μπορέσουμε να αποδομήσουμε τη λογική που

το διακατέχει, αλλά και να κατανοήσουμε πως συγκροτείται

από διαφορετικές μορφές δράσης σε συγκεκριμένες

πολιτισμικές και κοινωνικές συνθήκες. Ειδικότερα

αναλύουμε τις σχέσεις εξουσίας που διαμορφώνονται μέσα

από την αρχιτεκτονική του χώρου, τη λειτουργία του

5

κεράσματος και την κατασκευή του έμφυλου εαυτού στο χώρο

εργασίας.

Τα αναλυτικά εργαλεία που θα

χρησιμοποιηθούν στην παρούσα έρευνα είναι η έμφυλη

ταυτότητα και ο χώρος που θα χρησιμεύσει ως εργαλείο

ανάλυσης των σχέσεων εξουσίας καθώς αποτελεί μια οπτική

και ένα τρόπο ανάλυσης διαφόρων κοινωνικών σχέσεων.

Συνδέεται με ζητήματα που αφορούν σχέσεις εξουσίας και

αντίστασης.

Επιχειρώντας να αναδειχθεί η ιθαγενής

σκοπιά, ζητήθηκε από τις συμμετέχουσες στην έρευνα να

περιγράψουν την εμπειρία τους από τον εργασιακό τους

χώρο. Ο τρόπος που επέλεξα να πραγματοποιήσω την έρευνα

μου ήταν με τη μέθοδο των συνεντεύξεων και της επιτόπιας

παρατήρησης. Οι συνεντεύξεις είναι ανοιχτού τύπου, χωρίς

προκαθορισμένες ερωτήσεις και έγιναν με δημοσιογραφικό

μαγνητοφωνάκι.

Η εργασία αυτή αποτελείται από δυο μέρη το

θεωρητικό πλαίσιο και τις συνεντεύξεις και χωρίζεται σε

πέντε κεφάλαια. Το πρώτο κεφάλαιο αναφέρεται στις σχέσεις

φύλου, χώρου, πολιτισμού και εργασίας. Το δεύτερο μέρος

αποτελείται από τέσσερα κεφάλαια. Στο δεύτερο κεφάλαιο

γίνεται μια σύντομη περιγραφή του επαγγέλματος του disk

jockey, ενώ επίσης περιγράφεται ο σκοπός και η διεξαγωγή

της έρευνας. Το τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζει μια εκτενή

περιγραφή και σχολιασμό των χώρων που εργάζονται τα

υποκείμενα της έρευνας. Στο τέταρτο κεφάλαιο καταγράφεται

6

ο έμφυλος χαρακτήρας του εργασιακού χώρου αναλύονται

ζητήματα εξουσίας, μορφές εξουσίας όπως το κέρασμα και η

κατασκευή της έμφυλης εργασιακής ταυτότητας.

1) Η θεωρία της κατασκευής και η μελέτη του φύλου

Ο όρος κατασκευή εντοπίζεται σε πολλούς

επιστημονικούς κλάδους, οι οποίοι έχουν ως κοινό τους

χαρακτηριστικό τη μεθοδολογική αντι-ουσιοκρατία. Και αυτό

διότι η έννοια της κατασκευής βρίσκεται σε αντιδιαστολή

με την έννοια της ουσίας. Με τον τρόπο αυτό διαφαίνεται

ότι οι ταυτότητες, οι σχέσεις, τα πράγματα γύρω μας δεν

περιέχουν φυσικές ιδιότητες που έχουν βιολογικά

αποκτήσει, αντιθέτως εμπεριέχουν επίκτητες ιδιότητες που

7

μπορούν να χαρακτηριστούν ως προϊόντα δράσης. Στην

ανθρωπολογία ο όρος κατασκευή χρησιμοποιείται για την

απόδοση πολιτισμικού νοήματος. Το πολιτισμικό νόημα

συγκροτείται από σύμβολα, τα οποία δεν είναι στατικά αλλά

παράγονται και αναπαράγονται μέσα από συμβολικές

διαδικασίες, στις οποίες κυριαρχεί η δράση των

υποκειμένων. Επομένως η κατασκευή εμπεριέχει τη

διαδικασία της δράσης και της συμβολικής εννοιολόγησης.

Η έννοια της δράσης, όπως χρησιμοποιείται στην

ανθρωπολογία έχει νοηματικό περιεχόμενο και ικανότητα

κατασκευής. Το περιεχόμενό της έχει επηρεαστεί από την

θεωρία του Geertz (1973) για τον πολιτισμό ως ένα πλαίσιο

που μεταδίδεται ιστορικά και αποτελείται από νοήματα που

βρίσκονται στα σύμβολα. Υπό αυτή την έννοια ο πολιτισμός

είναι μια διαδικασία στενά συνδεδεμένη με την δράση καθώς

αυτή κινεί τα πολιτισμικά νοήματα. Επομένως ο πολιτισμός

είναι δράση, η δράση είναι πολιτισμός και τα σύμβολα

είναι το μέσο της τροφοδοσίας, διότι με τη χρήση τους

πραγματώνεται η δράση. Αυτά έχουν την ικανότητα να

εννοιολογούν την εμπειρία και να κάνουν τη δράση

συμβολική. Η συμβολική δράση χαρακτηρίζεται ως

εκφραστική∙ παράγει νοήματα στο πολιτισμικό πεδίο, είναι

επινοητική∙ εντάσσει νέα δεδομένα στο πολιτισμικό πεδίο

και είναι αποτελεσματική∙ οργανώνει τα κοινωνικά

αποτέλεσμα, δίνει νόημα στις κοινωνικές σχέσεις και

νομιμοποιεί ιεραρχικές δομές.

Στο σύνολο της η ανθρώπινη δράση είναι συμβολική.

Έτσι στην ανθρωπολογία μελετάται ο τρόπος με τον οποίο

8

χρησιμοποιούνται τα σύμβολα, ο τρόπος, δηλαδή, παραγωγής

και αναπαραγωγής του πολιτισμικού νοήματος. Τα σύμβολα,

που αποτελούν τη στοιχειώδη μονάδα του πολιτισμικού

νοήματος, ορίζουν και τη ροή του στο πλαίσιο της δράσης.

Τα σύμβολα είναι ενεργητικά και κοινωνικά αποτελεσματικά

ενώ παράλληλα συμμετέχουν στο σχηματισμό της

πραγματικότητας. Η συμβολική δράση, επομένως, είναι

πραγματική και παράγει πραγματικά αποτελέσματα, ενώ τα

αποτελέσματά της συγκροτούν το συμφραζόμενο της και

θέτουν τα όριά της. Έτσι το υποκείμενο χρησιμοποιεί τα

σύμβολα ώστε να ερμηνεύσει τον κόσμο τη στιγμή που

επενεργεί σε αυτόν και τον ορίζει κατευθυνόμενο από την

δράση του. Χαρακτηριστικό των συμβόλων είναι η ικανότητα

τους να παράγουν νέες συνδηλώσεις σε διάφορα συμφραζόμενα

αναπαράγοντας και ανανεώνοντας τη νοηματική πολιτισμική

ροή, δικαιολογώντας το χαρακτηριστικό της συμβολικής

δράσης, την επινόηση, τη δυνατότητα δηλαδή το καινούριο

να συνοδεύει το ήδη δεδομένο. Επιπλέον τα σύμβολα

διακρίνονται με βάση τη βαρύτητα τους, για παράδειγμα το

φύλο, αποτελεί ένα βασικό σύμβολο και κεντρικό άξονα της

κοινωνικής οργάνωσης.

Η χρήση των συμβόλων είναι εκείνη από την οποία

εξαρτάται η πολιτισμική εννοιολόγηση του εαυτού και κατ’

επέκταση η συγκρότηση της ταυτότητας. Μέσω του

συμβολισμού ο εαυτός αποκτάει ιδιότητες αναγκαίες για τη

σύσταση της ταυτότητας. Η ταυτότητα, επομένως, που

συγκροτείται σε αντίθεση με κάτι και σε ομοιότητα με κάτι

άλλο, είναι η πολιτισμική εννοιολόγηση του εαυτού που

9

αποτελείται από συμβολισμούς τους οποίους κάνει χρήση το

υποκείμενο για να αναπαραστήσει στην πράξη τον εαυτό

εντός καθημερινών πλαισίων. Το περιεχόμενο της ταυτότητας

αποκτιέται μέσα από συμβολικές διαδικασίες και εντός

πολιτισμικών συμφραζομένων. Για τη θεωρία της κοινωνικής

κατασκευής η ταυτότητα είναι η συμβολική της εκφορά. Οι

πολιτισμικές εννοιολογήσεις του εαυτού κάνουν το

υποκείμενο ικανό να δρα αλλά του δίνουν και πολιτισμικά

εφόδια ώστε να ενδυναμώνεται η προοπτική της αντίστασης

του (Παπαταξιάρχης, Ε. 1996:197-216).

. Η ταυτότητα ως κατασκευή είναι πολλαπλή, δηλαδή,

τα άτομα είναι πολλαπλά συγκροτημένα υποκείμενα που

λαμβάνουν πολλαπλές διαφορετικές θέσεις μέσα στο

συμφραζόμενο πολλαπλών λόγων καθιστώντας τις ταυτότητες

διαφοροποιημένες και πολλαπλές. Έτσι οι ταυτότητες

μπορούν να διακριθούν σε ηγεμονικές/εναλλακτικές,

κυρίαρχες/υποτελείς, ορθόδοξες/ετερόδοξες, του

κέντρου/του περιθωρίου, εγγενείς/συγκυριακές,

μόνιμες/περιστασιακές, ουσιοκρατικές/επίκτητες.

Η κατασκευή δεν θεωρείται μια στατική διαδικασία

που έχει γίνει κάποια στιγμή στο παρελθόν και

διαιωνίζεται, αντιθέτως διακατέχεται από μια διαρκή

δυναμική και αναπροσαρμόζεται. Με λίγα λόγια δεν

αναφερόμαστε μόνο στα υποκείμενα που συγκροτούνται άλλα

σε όλη τη διαδικασία της δράσης. Αντιμετωπίζοντας λοιπόν

την κατασκευή ως εννοιολογικό εργαλείο δίνεται η

δυνατότητα να μελετηθούν ως προς την συγκρότησή τους

βασικά στοιχεία της ταυτότητας όπως το φύλο, η

10

σεξουαλικότητα, το έθνος και οι παραδόσεις

(Παπαταξιάρχης, Ε. 1996:197-216)

Το φύλο είναι συμβολικό και προϋπόθεση της

ταυτότητας. Μελετώντας το κοινωνικό φύλο δεν μελετάμε

μεμονωμένα τους άνδρες ή τις γυναίκες, ούτε μπορούμε να

θεωρήσουμε ότι το φύλο είναι το σύνολο της ανδρικής και

της γυναικείας ταυτότητας. Ο τρόπος μελέτης γίνεται σε

συνδυασμό με τη συγγένεια, τη θρησκεία και σε συνδυασμό

με την εξέταση των εκάστοτε ταυτοτήτων σε χώρους ομόφυλης

δράσης σύμφωνα με τα πολιτισμικά συμφραζόμενα

(Παπαταξιάρχης και Παραδέλλης 1998:66).

Επομένως σε αυτή την εργασία μελετώντας τις γυναίκες

dj στην Ελλάδα θα γίνει λόγος για τα πολιτισμικά

συμφραζόμενα και τους τρόπους δράσης που αυτά ορίζουν. Θα

αποκαλύψουμε τα πολιτισμικά σύμβολα και το νόημα που τους

αποδίδουν τα υποκείμενα που δρουν βάση αυτών, προκειμένου

να προσαρμοστούν σε ορισμένες αποδεκτές ταυτότητες. Οπότε

θα εξετάσουμε πως το φύλο αντιδρά μέσα στα πολιτισμικά

και κοινωνικά πλαίσια όπου αναπτύσσεται το συμβολικό του

περιεχόμενο. Θα εξετάσουμε δηλαδή ποια είναι η σχέση του

φύλου με άλλα πολιτισμικά σύμβολα για να μπορέσουμε να

αποδομήσουμε τη λογική που το διακατέχει, αλλά και πως

συγκροτείται από διαφορετικές μορφές δράσης σε

συγκεκριμένες πολιτισμικές και κοινωνικές συνθήκες.

Στις πρώτες ανθρωπολογικές μελέτες που έγιναν στην

Ελλάδα αλλά και στον ευρύτερο χώρο της Μεσογείου,

χρησιμοποιήθηκε ο κώδικας της τιμής/ντροπής για να

11

εξεταστούν οι έμφυλες σχέσεις και η κοινωνική οργάνωση.

Οι μελετητές του χώρου της Μεσογείου κατέληξαν στο

συμπέρασμα πως οι αξίες αυτές κυριαρχούσαν στην

κοινωνική οργάνωση καθώς όριζαν την έμφυλη ταυτότητα, τις

σεξουαλικές σχέσεις, την οικογενειακή και κοινωνική ζωή

(Παπαταξιάρχης και Παραδέλλης 1998:44). Αναλύοντας τον

κώδικα αυτό, η τιμή ορίζεται ως η αξία ενός προσώπου σε

βαθμό που να συνδέεται το ηθικό πρόσωπο με την κοινωνία.

Βασικό μέλημα ήταν η διατήρηση της τιμής, καθώς άνδρες

και γυναίκες όφειλαν να δρουν όπως αρμόζει στη φύση τους

ιδιαιτέρως ως προς την σεξουαλικότητά τους. Η ανδρική και

η γυναικεία σεξουαλικότητα μεταφράστηκαν με όρους

ενεργητική/παθητική και έξω/μέσα εμπεριέχοντας ιεραρχικές

συνδηλώσεις. Έτσι οι άνδρες θεωρήθηκαν πως ήταν κοντύτερα

στο Θεό και το δημόσιο, ενώ οι γυναίκες κοντύτερα στο

διάβολο. Ως επικίνδυνες σεξουαλικά οι γυναίκες όφειλαν να

διακατέχονται από ντροπή προκειμένου να διατηρήσουν την

τιμή και των ίδιων και των ανδρών αλλά και ολόκληρης της

οικογένειας, με αποτέλεσμα να περιορίζονται εκτός του

δημόσιου χώρου. Ωστόσο υπεύθυνοι για την γυναικεία ντροπή

είναι και οι άνδρες (Παπαταξιάρχης και Παραδέλλης

1998:45-46). Επομένως, βάσει αυτού του αξιακού κώδικα ο

άνδρας συνδέθηκε με το δημόσιο και η γυναίκα, η οποία

στερήθηκε την συμμετοχή της στους δημόσιους ρόλους,

περιορίστηκε στην οικιακή σφαίρα. Σύμφωνα με αυτό το

μοντέλο οι δράσεις των υποκειμένων ορίζονται από την φύση

και προέρχονται από αυτήν. Στην περίπτωση των γυναικών dj

οι οποίες θεωρείται πως εισχωρούν όχι μόνο στην δημόσια

12

σφαίρα αλλά και σε έναν καθαρά ανδροκρατούμενο χώρο

εξουσίας, φαίνεται αρχικά πως οι δράσεις τους δεν

επηρεάζονται από τον παραπάνω αξιακό κώδικα. Αντίθετα τον

διαρρηγνύουν καθώς αντιτίθενται στις νόρμες περί φυσικών

χαρακτηριστικών και ιδιοτήτων που τις κατατάσσουν

αποκλειστικά στην ιδιωτική σφαίρα, με την διαφορά πως

χρησιμοποιούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του

φύλου τους, τα οποία εκμεταλλεύονται ως διακριτικά του

τρόπου εργασίας τους.

1.1 Χώρος, όρια και εξουσία

Ο χώρος αποτελεί μια οπτική και ένα τρόπο ανάλυσης

διαφόρων κοινωνικών σχέσεων. Συνδέεται με ζητήματα που

13

εξετάζουν οι κοινωνικές επιστήμες και που αφορούν σχέσεις

εξουσίας και αντίστασης. Συγκεκριμένα μελετάται ο τρόπος

που κατασκευάζεται η εξουσία και η αντίσταση σ’ αυτήν σε

χωρικά πλαίσια και αμφίδρομα, δηλαδή ο τρόπος κατασκευής

του χώρου διαμέσου της εξουσίας και της αντίστασης

(Γιαννακόπουλος και Γιαννιτσιώτης 2010:12). Ο χώρος ως

εργαλείο ανάλυσης εισέρχεται στις κοινωνικές επιστήμες

την δεκαετία του 1970 από μαρξιστές γεωγράφους. Πρωτύτερα

ο χώρος θεωρούνταν μια επιφάνεια που μπορούσε να μετρηθεί

και χαρακτηρίζονταν ως ουδέτερη και αντικειμενική. Την

δεκαετία του 1970 συντελείται η χωρική στροφή (spatial

turn) που επηρεάζεται από θεωρητικά ρεύματα της

γλωσσολογίας και της φαινομενολογίας, κατά την οποία

ασκείται κριτική στην προηγούμενη θετικιστική άποψη για

τον χώρο. Εντός αυτού του πλαισίου ο χώρος κατασκευάζεται

από κοινωνικά και πολιτισμικά νοήματα παράγοντας

αντιθετικά δίπολα όπως φύση/πολιτισμός,

άνθρωπος/αντικείμενο και σώμα/νους. Τα ίδια αντιθετικά

δίπολα είχαν χρησιμοποιηθεί και από τη θετικιστική

θεώρηση που κυριαρχούσε μέχρι να γίνει η χωρική στροφή

στις κοινωνικές επιστήμες (Γιαννακόπουλος & Γιαννιτσιώτης

2010:13). Μια δεκαετία αργότερα, το 1980, γίνεται σαφές

ότι υπάρχει μια αμφίδρομη σχέση μεταξύ του χώρου και των

κοινωνικών σχέσεων που αναπτύσονται μέσα σε αυτόν.

Φτάνοντας έτσι στο συμπέρασμα ότι ο χώρος μπορεί να

κατασκευάζεται κοινωνικά με την προυπόθεση ότι το

κοινωνικό υποστηρίζεται μέσα από τον χώρο. Έτσι οι

14

κοινωνικές σχέσεις υπάρχουν μέσα στα χωρικά πλαίσια ενώ

παράλληλα τα παράγουν.

Μέσω της «χωρικής στροφής» αναδύονται δυο πολύ

σημαντικά συμπεράσματα για το χώρο. Αφενός ο χώρος είναι

κοινωνικά κατασκευασμένος, όπου το κοινωνικό μας βοηθάει

να συλλέξουμε διάφορες πληροφορίες για ατομικά και

συλλογικά υποκείμενα, αλλά και για τον τρόπο που

συγκροτούνται διάφορα πολιτισμικά φαινόμενα. Αφετέρου ο

χώρος έχει μεγάλη σημασία, όπως και ο χρόνος, και δεν

επισκιάζεται από τις κοινωνικές σχέσεις διότι έχει

ενεργητικό ρόλο στη συγκρότηση τους (Γιαννακόπουλος &

Γιαννιτσιώτης 2010:14).

Εξετάζοντας την χωρικότητα πρέπει να λάβουμε υπόψην

μας την πολλαπλότητα των κοινωνικών ταυτοτήτων σε

συνδυασμό με τους τρόπους που κατασκευάζονται, βιώνονται

και συνδέονται τα ατομικά ή συλλογικά υποκειμένα με το

χώρο. Για να μπορέσουμε να ενννοιολήσουμε το χώρο πρέπει

να λάβουμε υπόψην μας τη σωματική κίνηση των δραστών που

συμβάλει στη δημιουργία του. Μέσα στο χώρο συναντώνται

υποκείμενα των οποίων η διαρκής δράση και τα αποτελέσματα

αυτής τον αλλάζουν συνεχώς κατασκευάζοντας,

ανακατασκευάζοντας και αναπροσαρμόζοντάς τον. Έτσι ο

χώρος βρίσκεται σε μια συνεχή διαδικασία ανασχηματισμού

σε συσχέτιση με τις δράσεις των υποκειμένων. Παράλληλα

όμως ο ίδιος ο χώρος και τα χαρακτηριστικά του

εμπλέκονται στην κατασκευή των δράσεων και γενικότερα των

ατομικών και συλλογικών υποκειμένων (Γιαννακόπουλος και

Γιαννιτσιώτης 2010:14). Μέσα στους χώρους αυτούς

15

συναντώνται κοινωνικές και πολιτισμικές διαμάχες με σκοπό

τη χρήση, τη διαχείρηση, τον έλεγχο και την οικειοποίηση

των εκάστοτε χώρων ((Γιαννακόπουλος και Γιαννιτσιώτης

2010:13).

Στη παρούσα έρευνα θα εστιαστώ σε κτήρια που

βρίσκονται εντός διαφόρων πόλεων. Πρόκειται για κτήρια τα

οποία χαρακτηρίζονται ως χώροι αναψυχής, ευρέως

καφετέριες, στα οποία μεταξύ των διαφορετικών

επαγγελματικών ιδιοτήτων συγκαταλέγεται και αυτή του disk

jockey. Η περιγραφή των χώρων αυτών ακολουθεί παρακάτω.

1.2 Η καφετέρια

Σύμφωνα με Jane Cowan (1998:83) ο χώρος της

καφετέριας στην Ελλάδα είναι ένα ανάμεικτο κατάστημα με

όψη μπαρ και ζαχαροπλαστείου. Σε αυτό το χώρο σερβίρονται

16

διαφόρου είδους ροφήματα και καφέδες αλλά και αλκοολούχα

ποτά. Η καφετέρια αποτελεί ένα δημόσιο χώρο με

«εκλεπτυσμένη- ευρωπαϊκή» ατμόσφαιρα. Στο χώρο αυτό

μπορούν να περάσουν τον ελεύθερο χρόνο τους και τα δυο

φύλα έχοντας ελευθερία στην κατανάλωση, σε αντίθεση με τα

καφενεία που είναι αποκλειστικά ανδρικός χώρος. Η

καφετέρια στην Ελλάδα αποτελεί μίμηση της Ιταλικής

cafeteria και αναφέρεται σαν ένα αστικό φαινόμενο που

ξεκίνησε να εμφανίζεται από τη μέση της δεκαετίας του

1970 στην Αθήνα και από τα τέλη της σε πόλεις της

επαρχίας. Εκείνη την εποχή οι καφετέριες προσέλκυαν

περισσότερο νεαρούς άνδρες και λιγότερο παρέες κοριτσιών.

Η πελατεία όμως διαμορφώνονταν και από μικτές παρέες

εφήβων (Cowan, 1998:80-85).

Σήμερα η καφετέρια συγκεντρώνει σχεδόν όλη την γκάμα

των ηλικιών και η πελατεία αποτελείται και από τα δυο

φύλα. Πολλές καφετέριες, όπως αυτές που επισκέφθηκα,

συνδυάζουν στη λειτουργία του με αυτή του μπαρ,

σερβίροντας αλκοολούχα ποτά και έχοντας δυνατή μουσική

τις βραδινές ώρες. Η κοινωνικότητα στην καφετέρια δίνει

και σήμερα μια λανθάνουσα έκφραση πολιτισμού και

ελευθερίας της σεξουαλικότητας όπως και τότε. Η είσοδος

των djs στο χώρο της καφετέριας βοήθησε στη διπλή

λειτουργία της σαν καφέ-μπαρ. Η επιτόπια έρευνά μου

περιλαμβάνει κυρίως καφετέριες που έχουν διπλό ρόλο

λειτουργίας αλλά και ένα κλαμπ που λειτουργεί

αποκλειστικά βραδινές ώρες.

17

Το κλαμπ στην Ελλάδα μπορεί να θεωρηθεί η συνέχεια

της ντισκοτέκ που εμφανίστηκε στις αρχές της δεκαετίας

του 1970 όπου για πρώτη φορά έκανε την είσοδό του το

επάγγελμα του dj. Η πελατεία των κλαμπ στην Ελλάδα

περιλαμβάνει άτομα άνω των 17 χρονών (αφού ο νόμος δεν

επιτρέπει την κατανάλωση αλκοολούχων ποτών σε μικρότερες

ηλικίες) καθώς είναι χώρος διασκέδασης κυρίως νεαρών

ατόμων και μεσήλικων. Η κοινωνικότητα που αναπτύσσεται

στα κλαμπ περιλαμβάνει ελευθερία έκφρασης, κυρίως

σεξουαλικής, μέσα από τον χορό. Θεωρείται δημόσιος χώρος

όπου και τα δυο φύλα έχουν ελευθερία στην κατανάλωση των

ποτών. Στόχος σε ένα κλαμπ είναι να γίνει κατανάλωση

αλκοολούχων ποτών μέσα από την δυνατή μουσική που

προσφέρει.

Ο χώρος αποτελείται από όρια καθώς οι διάφορες

κοινωνίες έχουν δημιουργήσει τους δικούς τους

πολιτισμικούς κανόνες που επιδρούν στην κατασκευή των

ορίων στο χώρο και διαχωρίζουν το κοινωνικό

επίπεδο σε τομείς και περιοχές με αόρατους «φράκτες».

Αν μελετήσουμε τις σχέσεις ανάμεσα στις γυναίκες

και το χώρο, θα μπορέσουμε να συνδέσουμε τους «κανόνες

του παιχνιδιού»1 με τους «κοινωνικούς χάρτες»2 (Ardener

1993:2). Τα τμήματα του χώρου και των κοινωνικών χαρτών

συνδέονται στενά, όχι μόνο με τρόπο «αιτίας και

αποτελέσματος» αλλά αλληλεξαρτώνται συσσωρευτικά.

Αυτό δείχνει ότι θα πρέπει να σκεφτόμαστε με όρους1 Τρόπους με τους οποίους συνδέεται το φύλο με το χώρο2 Πώς ταξινομείται η πρόσβαση των ατόμων, σε χώρους, ανάλογα με την κοινωνική θέση και το φύλο.

18

ομοιότητας. Τα άτομα επικοινωνούν σχέσεις και

περιορισμούς κατά κύριο λόγο ασυναίσθητα μέσα από τις

λέξεις. Ο Goffman (1979) υποστηρίζει ότι «η διχοτόμηση

και οι ιεραρχίες της κοινωνικής δομής απεικονίζονται μέσω

της χρήσης χωρικών μεταφορών μικρής κλίμακας». Αυτό

σημαίνει ότι ο χώρος αντανακλά την κοινωνική οργάνωση,

αλλά από τη στιγμή που ο χώρος

έχει διαμορφωθεί και οριοθετείται δεν είναι πλέον απλώς

ένα ουδέτερο φόντο. Άρα ασκεί τη δική του επιρροή. Κάθε

σχήμα διαμορφώνει και μπορεί να επηρεάσει τη

φύση της κοινωνικής αλληλεπίδρασης μεταξύ εκείνων

που παρευρίσκονται. Εύστοχο είναι το παράδειγμα που

αναφέρει ο Goffman για το τραπέζι. Ανάλογα με το σχήμα

που έχει ένα τραπέζι και τη θέση που καλείται ο καθένας

να πάρει σε αυτό, φανερώνονται στοιχεία για το κοινωνικό

περιβάλλον και τις σχέσεις των ατόμων. Το «θέατρο

δράσης» σε κάποιο βαθμό καθορίζει τη δράση. Το

περιβάλλον επιβάλλει ορισμένους περιορισμούς σχετικά με

την κινητικότητα μας, και με τη σειρά τους, οι

αντιλήψεις μας για το χώρο διαμορφώνονται από τη

δική μας ικανότητα να μετακινηθούμε. Επιπλέον η

Judy Matthews (1980) στη μελέτη της δράσης της

κοινότητας έχει σημειώνει ότι, η κοινωνική

ταυτότητα καθορίζεται εν μέρει

από τα «φυσικά» και χωρικά συστατικά των ομάδων που

συνιστούν το περιβάλλον (Ardener1993:2). Δηλαδή ο

χώρος καθορίζει τα άτομα σε αυτόν. Ταυτόχρονα, η

παρουσία των ατόμων στο χώρο με τη σειρά της καθορίζει τη

19

φύση του χώρου. Για παράδειγμα η είσοδος ενός

ξένου μπορεί να αλλάξει έναν ιδιωτικό χώρο μετατρέποντας

τον σε δημόσιο. Έτσι, και οι άνθρωποι ορίζουν το χώρο. Τα

αντικείμενα επηρεάζονται από την τοποθέτηση στο χώρο των

άλλων αντικειμένων. Όχι μόνο η παρουσία τους, και η θέση

τους, αλλά ακόμη και η απουσία τους, ή «η

αρνητική παρουσία» μπορεί να προσδώσει ιδιαίτερο

νόημα. Σε πολλές περιπτώσεις υπάρχουν χώροι εντός των

χώρων ή «επικαλυπτόμενα σύμπαντα». Επίσης τα μέλη μιας

ομάδας μπορεί να είναι «κυρίαρχα» σε σχέση με τα μέλη

μιας άλλης ομάδας σε ένα «σύμπαν». Για παράδειγμα μια

γυναίκα μπορεί να είναι «υποτονική» σε σχέση με το σύζυγό

της και «κυρίαρχη» απέναντι  στα παιδιά της (Ardener

1993: 3).

Τέτοιου είδους προβληματισμοί για τη σύνθεση του

χώρου μας προβλημάτισαν και κατά τη διάρκεια της έρευνας

καθώς ο χώρος στον οποίο δρουν οι dj είναι διακριτά

οριοθετημένος με τρόπο ώστε να αποτελεί έναν άλλο χώρο,

ιδιωτικό των dj γενικά, εντός του δημοσίου χώρου του

καταστήματος. Αυτή η παρατήρηση νομιμοποιείται εξαιτίας

της κοινής αποδοχής σχετικά με την χρήση των διαφορετικών

χώρων εντός των καταστημάτων. Στα κέντρα αναψυχής τόσο οι

εργαζόμενοι όσο και οι θαμώνες είναι εξοικειωμένοι με την

δόμηση του χώρου η οποία καθορίζει τα χωρικά όρια της

δράσης τους. Έτσι οι θαμώνες γνωρίζουν πως δεν έχουν την

ικανότητα να εισχωρήσουν στον ιδιαίτερο χώρο, η χρήση του

οποίου προορίζεται μόνο για τους dj, αλλά τοποθετούνται

σε σημεία εντός του καταστήματος τα οποία προορίζονται

20

για αυτούς. Έτσι αυτομάτως το περιβάλλον αποκλείει τους

θαμώνες από συγκεκριμένους χώρους και τους εντάσσει σε

άλλους, ενώ παράλληλα οι σχέσεις μεταξύ των θαμώνων και

των dj διαμεσολαβούνται από την χωρική τους τοποθέτηση.

Με αυτόν τον τρόπο τίθονται, μέσω του χώρου, όρια στις

κοινωνικές επαφές και παράλληλα καθορίζεται το είδος

τους. Η τοποθέτηση των ατόμων στον χώρο υποβοηθείται και

από τα αντικείμενα. Για παράδειγμα τα τραπέζια και τα

καθίσματα, οι τιμοκατάλογοι επάνω σε αυτά και άλλα

διακοσμητικά αντικείμενα όπως λουλούδια και κεράκια

δηλώνουν πως οι χώροι αυτοί είναι έτοιμοι να δεχτούν τους

εκάστοτε φιλοξενούμενους, οριοθετώντας τον χώρο των

θαμώνων. Αντιθέτως τα μηχανήματα μουσικής και φωτισμού

όπως ενισχυτές, μείκτες, πικάπ, υπολογιστές, ακουστικά,

cds, φωτορυθμικά, κονσόλες δηλώνουν την ύπαρξη του

ιδιαίτερου χώρου του dj στον οποίο μόνο αυτός έχει

πρόσβαση.

Τα όρια του χώρου παράγουν σχέσεις εξουσίας,

ιεραρχίας, υποταγής, αντίστασης. Ο χώρος, πεδίο

αμφισβητούμενο, ρευστό και αβέβαιο, συγκροτείται και

συντηρείται από κοινωνικές σχέσεις εξουσίας και

αποκλεισμού, με αποτέλεσμα να υλικοποιείται μέσω των

σχέσεων εξουσίας που κατασκευάζουν τα όρια. Τα όρια αυτά

μπορεί να είναι είτε κοινωνικά είτε χωρικά έτσι ώστε να

προσδιορίζουν ποιος ανήκει σε ένα μέρος και ποιος

αποκλείεται από αυτό, καθώς και την τοποθεσία ή την

εμπειρία που μπορεί να έχει κάποιος σε αυτό το χώρο

(Γιαννακόπουλος & Γιαννιτσιώτης 2010:12). Η ανθρωπολόγος

21

Judith Okely (1997) έχει αναγνωρίσει τη σχεσιακή φύση του

χώρου τονίζοντας επίσης ότι οι θέσεις των υποκειμένων

είναι καθορισμένες. Ενδέχεται όμως να αλλάξουν εξαιτίας

των επιπτώσεων των άνισων σχέσεων εξουσίας.  Όταν θέτουμε

το θέμα σχέσεων εξουσίας και τόπου αναφερόμαστε στην

έννοια του «μεταστρουκτουραλισμού» μια σύλληψη του Μισελ

Φουκώ (1978, 1980). Οι εθνολόγοι έχουν δανειστεί την ιδέα

ότι οι σχέσεις εξουσίας διαπερνούν όλα τα επίπεδα της

κοινωνίας με ένα πεδίο των αντιστάσεων που συμπίπτει

απόλυτα με αυτές (McDowell 1999: 4-6).

Στο σημείο αυτό γίνεται λόγος από τους αναλυτές

για την εύρεση τρόπων και δυνάμεων που έχουν την

δυνατότητα να βάζουν στο περιθώριο κοινωνικές ομάδες και

να τις αποδυναμώνουν, παράλληλα όμως και τρόπους μέσω των

οποίων κοινωνικές ομάδες ή μεμονομένα υποκείμενα

αντιστέκονται σε αυτόν τον έλεγχο και οικειοποιούνται τον

εκάστοτε χώρο (Γιαννακόπουλος & Γιαννιτσιώτης 2010:14). Η

μάχη αυτή της αντίστασης και της οικειοποίησης του χώρου

οδηγεί στο συμπέρασμα ότι στο χώρο ασκούνται σχέσεις

εξουσίας. Οι σχέσεις αυτές άλλωτε περιθοριοποιούν μια

κοινωνική ομάδα ή ένα δράστη και άλλωτε τον καθιστούν

κυρίαρχο (Γιαννακόπουλος & Γιαννιτσιώτης 2010:14). Οι

σχέσεις εξουσίας ασκούνται είτε για την χωρική κυριαρχία

είτε για τη συναίνεση μεταξύ των κοινωνικών ομάδων ή των

υποκειμένων. Η συναίνεση επιτυγχάνεται με συμφωνίες δυο ή

περισσότερων υποκειμένων δράσης, ενώ οι σχέσεις

κυριαρχίας εμπεριέχουν την περιθωριοποίηση κοινωνικών

22

ομάδων συμπεριλαμβανόμένων των δράσεων τους και

ταυτόχρονα την ανάδειξη άλλων ως κυρίαρχων

(Γιαννακόπουλος & Γιαννιτσιώτης 2010:15). Πολλές φορές

όμως σε διάφορους χώρους υπάρχουν υλικά κατασκευασμένες

κοινωνικές σχέσεις. Ασκούν με αυτό τον τρόπο μια

συγκεκριμένη εξουσία που αποτελεί αντικείμενο

επαναπραδιαγμάτευσης και αντίστασης (Γιαννακόπουλος &

Γιαννιτσιώτης 2010:16).

Αναφορικά με τη μορφή της εξουσίας, η οποία

κατηγοριοποιεί το άτομο, πρόκειται για μια

μορφή δύναμης που καθιστά τα άτομα υποκείμενα. Υπάρχουν

δύο εκδοχές του υποκειμένου: αφενός το ασυνείδητα

εξαρτημένο υποκείμενο το οποίο εν αγνεία του υπόκειται

στον έλεγχο και αφετέρου το συνειδητά εξαρτημένο

υποκείμενο το οποίο έχει γνώση του ελέγχου που του

ασκείται (Foucault 1983: 212). Η εξουσία για τον

Φουκώ, δεν είναι μια ουσία που μπορεί κανείς να

έχει ή μια ουσιαστική δύναμη στην οποία θα μπορούσε

κανείς να αντισταθεί, αλλά το όνομα που

κάποιος αποδίδει σε μια σύνθετη στρατηγική κατάσταση σε

μια συγκεκριμένη κοινωνία (1978: 93). Η αντίσταση μπορεί

να έχει νόημα μόνο σε σχέση με μια τέτοια

στρατηγική αξιολόγηση. Κανείς δεν μπορεί να αποφασίσει

εάν κάτι είναι ή δεν είναι αντίσταση, με απόλυτους όρους.

Η αντίσταση μπορεί να υπάρξει μόνο σε σχέση με μια

στρατηγική της εξουσίας και τέτοιες στρατηγικές

έχουν μετατόπιση, είναι κινητές και πολλαπλές. 

23

1.3 Η επίδραση του πολιτισμού στο χώρο

Η αίσθηση του πολιτισμού ταυτίζεται πολλές φορές με

το  χώρο  που διατηρεί την τάξη. Τα

πολιτισμικά στοιχεία εντοπίζονται εδώ περισσότερο ως

τόπος διαφοράς και αμφισβήτησης. Στη δική μας περίπτωση η

παρουσία γυναικών με την ιδιότητα του επαγγελματία dj

είναι ένας λόγος αμφισβήτησης του κυρίαρχου κανόνα,

24

ανασημασιοδοτεί το χώρο και τα άτομα, κάνει τη διαφορά με

όρους ποσοτικούς και ποιοτικούς. Η προσοχή στην

«ανάγνωση» των πολιτισμικών προϊόντων εστιάζει στον

εντοπισμό των δημόσιων αναπαραστάσεων τους (Gupta&

Ferguson 1997:5-6). Από αυτή την άποψη, σε αυτή την

εργασία, θα μελετήσουμε γυναικείες αναπαραστάσεις, οι

οποίες ενδέχεται να αποκαλύψουν πολιτισμικά στοιχεία για

τη θηλυκότητα. Πως μπορεί δηλαδή ένα υποκείμενο να

ενταχθεί στο χώρο υπακούοντας στους πολιτισμικούς κανόνες

του φύλου προκειμένου να βρεθεί εντός των ορίων. Είναι

σημαντικό να αναφερθούμε περαιτέρω στην έννοια των

πολιτισμών. Η ιδέα ότι υπάρχει ένας κόσμος

ανθρώπινων διαφορών πρέπει να κατανοηθεί ως μια

ποικιλία ξεχωριστών κοινωνιών, η καθεμιά με τη δική της

κουλτούρα. Η συνοχή του «πολιτισμού» πρέπει να

ειδωθεί, ως κάτι που κατασκευάζεται αντί

να βρίσκεται.  Όλες οι συνδέσεις του τόπου, με τα

υποκείμενα και τον πολιτισμό είναι κοινωνικές

και ιστορικές δημιουργίες και δεν πρέπει να θεωρούνται

φυσικά γεγονότα (Gupta&Ferguson 1997:1).

Σύμφωνα με τα παραπάνω ο χώρος κατασκευάζεται με

διάφορες διαδικασίες και πρακτικές που για να μπορέσουμε

να τις εντοπίσουμε πρέπει να απορρίψουμε ότι οι περιοχές

και οι κοινότητες διαχωρίζονται από τη φύση. Αντιθέτως

πρέπει να εστιάσουμε στις κοινωνικές και πολιτικές

διαδικασίες της κατασκευής των τόπων, που

συλλαμβάνονται λιγότερο ως θέμα  «ιδέας», από

ότι πρακτικών που ενσωματώνονται και σχηματοποιούν

25

ταυτότητες και θα επιτρέψουν αντιστάσεις (Gupta&Ferguson

1997:5-6).

1.4 Φύλο και χώρος

Η Λαδά (2010) στο κείμενο της για το φύλο και το

χώρο ξεκαθαρίζει ότι υπάρχουν δυσκολίες στο να φτιαχτεί

ένα ξεκάθαρο συνεκτικό πλαίσιο για την επίδραση του φύλου

στο σχεδιασμό του χώρου. Θεωρεί ότι η μελέτη του χώρου

αναπτύχθηκε με βάση στην υποδεέστερη γυναίκα και τις

ανισότητες που αναπαράγονται. Συνδέοντας έτσι τις

γυναίκες με τον ιδιωτικό χώρο, δηλαδή το σπίτι,

δημιουργείται ανισότητα. Σύμφωνα με τους μαρξιστές

γεωγράφους David Harvey (1989) και Edward Soja (1989) ο

τρόπος που παράγεται ο χώρος είναι κοινωνικός αλλά όμως

την ίδια στιγμή είναι μια συνθήκη της κοινωνική

παραγωγής. Ο χώρος αποτελεί ένα κομμάτι της καθημερινής

μας ζωής που μετασχηματίζεται διαρκώς μέσα από κοινωνικές

δραστηριότητες και τελετουργίες. Έτσι παράγεται υλικά και

πολιτισμικά από τους χρήστες των εκάστοτε κτηρίων αλλά

και από την αρχιτεκτονική που έχει. Στην ανθρωπολογία

υποστηρίζεται ότι οι έννοιες του χώρου και του φύλου

είναι αλληλένδετες και προσδιορίζει η μια την άλλη με

26

την εξουσία να παίζει καθοριστικό ρόλο (Λαδά 2010:147-

151).

Οι πρώτες μελέτες για τη σχέση φύλου και χώρου

έγιναν από την αρχιτεκτονική επιστήμη3 και αφορούσαν την

οργάνωση της κατοικίας. Σε αυτές χρησιμοποιήθηκαν οι

κεντρικοί όροι των έμφυλων ταυτοτήτων για την καλύτερη

κατανόηση του χώρου και έννοιες όπως η «σωματικότητα» και

το «βλέμμα» που συμβάλλουν στη συγκρότηση των

υποκειμένων με τον ταυτόχρονο υπολογισμό της σημασίας του

τόπου. Η σχέση χώρου και φύλου είναι πολλαπλή και

αντιφατική. Επομένως για να την σχολιάσουμε χρειάζεται να

εστιάσουμε ξεχωριστά σε κάθε παράδειγμα. Να δούμε τις

μεταφορές, τους τρόπους και το σκοπό χρήσης του χώρου και

τα πολιτισμικά σύμβολα που κινητοποιούν την δράση του

ατόμου στην διαδικασία συγκρότησης της υποκειμενικότητας.

Ως εκ τούτου, οι γυναίκες μελετήθηκαν με σκοπό να

αναλυθεί η οργάνωση της οικογενειακής ζωής και το

νοικοκυριό (Τεντοκάλη 1988,1994; Λαδά 1984). Η ανάλυση

περιλάμβανε τον κατά φύλο καταμερισμό των εργασιών στον

οικιακό χώρο. Σε αυτές τις πρώτες μελέτες αποδείχτηκε ότι

η συγκρότηση της κατοικίας προκύπτει από την πατριαρχία

και τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής (Λαδά 2010:160).

Παράλληλα οι γυναίκες αναδείχτηκαν ως νέο υποκείμενο στην

ανάλυση του χώρου μέσα από την διαπίστωση των

διαφορετικών τρόπων χρήσης και κατοίκησης του οικιακού

χώρου. Άλλες μελέτες που πραγματοποιήθηκαν πιο πρόσφατα

σχετίζονται με το δημόσιο χώρο και αναλύουν την αστική3 Για την διαμόρφωση αρχιτεκτονικών και πολεοδομικών θεωριών βλέπε (Didaskalou 1996, Tentokali 2000)

27

εμπειρία διαφορετικών κοινωνικών ομάδων εστιάζοντας

ιδιαίτερα στον κοινωνικό αποκλεισμό, στις έμφυλες και

φυλετικές χωρικές διακρίσεις, στην έκφραση της επιθυμίας

στην πόλη (Lada 2004)4. Μελετώντας το έργο φεμινιστριών

γεωγράφων όπως της Liz Bondi (1998), Dorren Massey

(1984,1994), Linda Mcdowell (1983, 1986, 1999) που έχουν

εξετάσει χώρους όπου κινούνται γυναίκες λαμβάνοντας

υπόψην την κοινωνική τους θέση διαπιστώνουμε ότι ο χώρος

παράγεται και παράγει σχέσεις φύλου (Λαδά 2010:150).

Η έννοια του φύλου είναι δυνατόν να εξεταστεί ως

συμβολική κατασκευή ή ως κοινωνική σχέση. Αυτές οι δύο

πτυχές διαμορφώνουν το φύλο ως ένα

σύνολο υλικών κοινωνικών σχέσεων. Κατά τον καθορισμό του

φύλου είναι σαφές ότι οι κοινωνικές πρακτικές, όπως το

ευρύ φάσμα των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων καταλήγουν

σε μια ποικιλία από τοποθεσίες και χώρους. Ας πάρουμε για

παράδειγμα την εργασία, το σπίτι, ή ένα δημόσιο χώρο. Εάν

σκεφτούμε τί αντιπροσωπεύει το κάθε μέρος θα δούμε ότι

διαμορφώνεται και η συμπεριφορά του καθένα μας αφού οι

έννοιες χώρος/ φύλο είναι αλληλένδετες και

κατασκευάζονται αμοιβαία. Όλοι πράττουμε σε σχέση με τις

προθέσεις και τις πεποιθήσεις μας, που είναι

πάντα πολιτισμικά και ιστορικά διαμορφωμένες και

χωρικά τοποθετημένες (Mcdowell 1999:7). Έτσι, οι γυναίκες

και τα χαρακτηριστικά τους  συνδέονται με τη

θηλυκότητα που ορίζεται

4 Βιωματικές εμπειρίες γυναικών σε περιοχές της πόλης κατέγραψαν οι Λυκογιάννη και Βαίου 2001. Επίσης έχουν γίνει μελέτες σχετικά με μετανάστριες και η καθημερινότητα τους στην πόλη (Baiou 2002).

28

ως παράλογη, συναισθηματική, εξαρτώμενη και ιδιωτική, πιο

κοντά στη φύση από ότι στον πολιτισμό, σε σύγκριση

με τους άνδρες και τις αρσενικές ιδιότητες που

παρουσιάζονται ως λογικές, επιστημονικές, ανεξάρτητες

και δημόσιες . Οι γυναίκες, θεωρούνται ότι είναι στο

έλεος των σωμάτων τους και των συναισθημάτων τους, ενώ οι

άνδρες αποτελούν την υπέρβαση αυτών των χαρακτηριστικών.

Αυτή η δυαδική διαίρεση έχει επίσης εμπλακεί

βαθιά στην κοινωνική παραγωγή του χώρου, στις υποθέσεις

σχετικά με τα «φυσικά» και τα επίκτητα χαρακτηριστικά του

περιβάλλοντος αλλά  και στο σύνολο των κανονισμών που

επηρεάζουν ποιος θα πρέπει να καταλάβει ποιους

χώρους και ποιοι πρέπει να αποκλειστούν. Παράλληλα, οι

σχέσεις των δύο φύλων απασχολούν επίσης τους

γεωγράφους εξαιτίας του τρόπου με τον οποίο μια

χωρική κατανομή - μεταξύ του δημόσιου και του

ιδιωτικού, μεταξύ εντός και εκτός- έχει  κεντρικό ρόλο

στην κοινωνική κατασκευή έμφυλων διαχωρισμών. Η ιδέα ότι

οι γυναίκες έχουν μια συγκεκριμένη θέση είναι η βάση όχι

μόνο της κοινωνικής οργάνωσης μιας κοινωνίας αλλά μιας

ολόκληρης σειράς θεσμών, από την οικογένεια στο χώρο

εργασίας, από το εμπορικό κέντρο μέχρι τους πολιτικούς

θεσμούς, αλλά επίσης αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της

δομής και κατανομής της γνώσης και των υποκειμένων που θα

μπορούσαν να μελετηθούν σε σχέση με αυτούς τους

διαχωρισμούς (Mcdowell 1999:11).

Λαμβάνοντας υπ’ όψιν μας τη φεμινιστική γεωγραφία,

που έχει ως  ειδικότερο στόχο της να ερευνήσει, να

29

προβάλλει και να αμφισβητήσει τις σχέσεις μεταξύ

των έμφυλων διαχωρισμών, να αποκαλύψει την

αμοιβαία σύνταξή τους και να προβληματοποιήσει

τη φαινομενική φυσικότητα τους, ο σκοπός εδώ είναι να

εξεταστεί ο βαθμός στον οποίο οι γυναίκες και οι

άνδρες βιώνουν εμπειρίες σε χώρους με διαφορετικό τρόπο.

Κατασκευάζοντας μια γεωγραφία του φύλου, στρέφουμε την

προσοχή στη σημασία του χώρου, τη θέση και την

πολιτισμική ποικιλομορφία, που

συνδέει ζητήματα σεξουαλικότητας με αυτά της ιθαγένειας,

τον ιμπεριαλισμό, τη μετανάστευση, τη διασπορά και τη

γενοκτονία.

Με αυτό τον τρόπο αναγνωρίστηκε ότι

τα έμφυλα χαρακτηριστικά ποικίλουν όχι μόνο μεταξύ των

χωρών, αλλά και στους καθημερινούς χώρους και τις

αλληλεπιδράσεις. Όπως και αντιλήψεις για το φύλο,

αντιλήψεις για το χώρο, τα όρια και τη συμμετοχή είναι

κοινωνικά κατασκευάσματα. Για τους νεαρούς άνδρες και

γυναίκες, ή για μεγαλύτερης ηλικίας γυναίκες και άνδρες,

διαφορετικοί χώροι έχουν ιδιαίτερες νοηματοδοτήσεις και

συναρτώνται με διαφορετικές σχέσεις εξουσίας που

μεταβάλλονται με την πάροδο του χρόνου. Για τις

γυναίκες με μικρά παιδιά, για παράδειγμα, το σπίτι μπορεί

να είναι ταυτόχρονα ένας χώρος ασφάλειας όπου ελέγχουν τα

παιδιά και μια παγίδα καθώς ελέγχονται από το

σύζυγο. Όμως για τους εργαζομένους στο τέλος της

ημέρας μπορεί να είναι ένα πολυπόθητο καταφύγιο ή ένα

μέρος που έχει πολύπλοκες σχέσεις εξουσίας, οι οποίες

30

καθορίζονται από το φύλο και την ηλικία.  Ενδεχομένως η

ενήλικη γυναίκα να έχει επιφορτιστεί και με μη αμειβόμενη

εργασία που αφορά στις οικιακές εργασίες και να την

επιβαρύνει ακόμα περισσότερο η επιστροφή στο σπίτι από

την αμειβόμενη εργασία ( Mcdowell 1999:31).

31

1.5 Η εννοιολόγηση της γυναικείας εργασίας

Στις περισσότερες κοινωνίες η επικρατούσα

ιδεολογία είναι κατασκευασμένη σύμφωνα με πατριαρχικές

επιταγές. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι πολιτισμικές

αναπαραστάσεις του κόσμου να καθορίζονται από τα πρότυπα

της ανδρικής κυριαρχίας. Η κατασκευή και η αναπαραγωγή

των εν λόγω περιγραμμάτων της πραγματικότητας είναι

θεμελιώδους σημασίας για να αναπαραχθούν τα πρότυπα της

κυριαρχίας σε αυτές τις κοινωνίες (Timberlake 2004:34-

36). Εθνογραφικές έρευνες ανέδειξαν πως το δίπολο φύση/

πολιτισμός αντικατοπτρίζει τον τρόπο που η γυναικεία

‘φύση’ θεωρείται υποδεέστερη σε αντίστιξη με την ανδρική.

Προκειμένου να διαφανεί η ταύτιση μεταξύ των

μοντέλων αφενός, φύσης/πολιτισμού και αφετέρου,

γυναίκα/άνδρα και κατ’ επέκταση η γυναικεία υποτέλεια

και η ανδρική ανωτερότητα, είναι απαραίτητη πρωτίστως η

αναφορά στο πώς προκύπτουν οι χαρακτηρισμοί του

ανώτερου και κατώτερου συσχετικά με τις κατηγορίες της

φύσης και του πολιτισμού. Ο πολιτισμός φαίνεται να

32

υποβαθμίζει οτιδήποτε δεν τον αντιπροσωπεύει, δηλαδή

οτιδήποτε βρίσκεται εκτός αυτού ή είναι αντίθετο αυτού.

Η φύση ως αντίθετη σφαίρα από αυτήν του πολιτισμού

υπόκειται σε έλεγχο από αυτόν. Τις περισσότερες φορές ο

πολιτισμός επιβάλλεται στη φύση όχι μόνο ως κάτι

διαφορετικό αλλά και ως κάτι ανώτερο, γεγονός που

απορρέει από την ικανότητα του να μετασχηματίζει τη φύση

με διάφορους τρόπους.

Όπως το μοντέλο πολιτισμός/φύση ερμηνεύεται με όρους

ανωτερότητας και κατωτερότητας, έτσι και οι αναλυτικές

κατηγορίες άνδρας/γυναίκα ταυτίστηκαν με αυτό το μοντέλο.

Στη βάση των βιολογικών χαρακτηριστικών, ο αναπαραγωγικός

ρόλος της γυναίκας τη φέρνει πλησιέστερα στη φύση σε

αντίθεση με τον άνδρα που βρίσκεται πιο κοντά στον

πολιτισμό. Το γεγονός ότι η γυναίκα βρίσκεται πιο κοντά

στη φύση διαφαίνεται και σε κοινωνικό επίπεδο γιατί οι

κοινωνικοί της ρόλοι πηγάζουν από τα βιολογικά της

χαρακτηριστικά. Επίσης η διαφορά στην ψυχική δομή σε

σύνδεση με τα παραπάνω την κατατάσσει πλησιέστερα στη

φύση. Οι νοηματοδοτήσεις σχετικά με τα ανατομικά

γυναικεία χαρακτηριστικά και τις λειτουργίες τους φέρουν

αρνητικό πρόσημο, για παράδειγμα οι μαστοί, η

εμμηνόρροια, η γέννα θεωρούνται πώς είναι παράγοντες

ανισορροπίας και υποτάσσουν τη γυναίκα στη βιολογική της

φύση χωρίς να έχει το περιθώριο επιλογής5. Αντιθέτως ο

άνδρας ανεξάρτητος από βιολογική σύνδεση όπως αυτή της

5 Βλ. Ortner, Sherry 1994 (1974) Είναι το θηλυκό για το αρσενικό ό,τιη φύση για τον πολιτισμό; Στο Α. Μπακαλάκη (επιμ.), Ανθρωπολογία, γυναίκες, και φύλο. Αθήνα: Αλεξάνδρεια σ.σ 86-87

33

γυναίκας θεωρείται υπεύθυνος για τα τεχνητά

κατασκευάσματα που θεωρούνται φορείς πολιτισμού, πράγμα

που του δίνει περισσότερο γόητρο, ενώ καθιστά υποτελή τη

γυναίκα.

Με αυτό τον τρόπο τα σωματικά και ανατομικά

χαρακτηριστικά της γυναίκας καθορίζουν την κοινωνική της

συμπεριφορά. Η φυσική σωματική λειτουργία του θηλασμού

την καθιστά υπεύθυνη και παράλληλα την υποχρεώνει να

αναλάβει το μεγάλωμα των παιδιών πράγμα που την κάνει να

είναι κοντά στα παιδιά (αφού δεν μπορούν αρχικά να

τραφούν μόνα τους) και να αναλάβει τις δουλειές του

σπιτιού και το μαγείρεμα του φαγητού. Έτσι οφείλει να

βρίσκεται σε ένα περιορισμένο χώρο ώστε να προσέχει τα

παιδία, στην οικία. Λόγω αυτού ταυτίζεται με το οικιακό

και ο άνδρας με το δημόσιο. Ο άνδρας που δε σχετίζεται με

το μεγάλωμα των παιδιών δραστηριοποιείται εκτός σπιτιού,

στο δημόσιο δηλαδή χώρο. Η σύνδεση της γυναίκας με την

αναπαραγωγή και τις βιολογικές της λειτουργίες (περίοδος,

γέννα, εμμηνόρροια) την κάνει να βρίσκεται σε μια

αδύναμη θέση και ταυτόχρονα την περιορίζει από το δημόσιο

βίο. Ο οικιακός χώρος στην πραγματικότητα περιορίζει την

είσοδο γυναίκας στο δημόσιο. Μεταφέρει τα χαρακτηριστικά

της στον οικιακό χώρο καθιστώντας το εγγύτερο στην φύση

και άρα κατώτερο6.

Οι γυναίκες λοιπόν, προκειμένου να μη θίξουν το

φυσικό, και «μοναδικό προορισμό τους» περιορίζονται σε6Βλ. Ortner, Sherry 1994 (1974) Είναι το θηλυκό για το αρσενικό ό,τι η φύση για τον πολιτισμό; Στο Α. Μπακαλάκη (επιμ.), Ανθρωπολογία, γυναίκες, και φύλο. Αθήνα: Αλεξάνδρεια σ.σ 90-94.

34

ορισμένες μόνο μορφές εκπαίδευσης και εργασίας συνήθως

διαφορετικές και κατωτέρου επιπέδου από εκείνες των

ανδρών. Οι ιδεολογίες σχετικά με τα χαρακτηριστικά των

φύλων, φαίνεται να προκύπτουν από τη βιολογικής τους

ταυτότητα, ενώ καθορίζουν και το διαχωρισμό των

επαγγελμάτων σε κατάλληλα για άνδρες και κατάλληλα για

γυναίκες. Έτσι σε συγκεκριμένους κλάδους ο αριθμός ανδρών

υπερτερεί των γυναικών ή συμβαίνει το αντίστροφο. Ακόμα,

στο εσωτερικό των κλάδων παρατηρούνται διαφορετικές

βαθμίδες ιεραρχίας και η ανέλιξη των γυναικών συνήθως

συναντά εμπόδια. Αυτό που διαφέρει είναι ο τρόπος που οι

άνδρες και οι γυναίκες διαχειρίζονται το εργασιακό και το

οικογενειακό περιβάλλον και το χρόνο και την ενέργεια που

αφιερώνουν στο καθένα (Watts 2009:37). Πολλές μελέτες

έχουν ασχοληθεί με την ισορροπία αυτών των δυο

αναγνωρίζοντας ότι ο συσχετισμός επαγγελματικής και

οικογενειακής ζωής είναι μια διαδικασία. Οι οριοθετήσεις

ανάμεσα στα δυο παρατηρήθηκε πως είναι κυρίως

ψυχολογικές, καθότι αφορούν τις πηγές ευχαρίστησης. Ο

συνδυασμός της καριέρας με το υπόλοιπο της ζωής απαιτεί

προσεκτικό σχεδιασμό (Watts 2009:38).

Παρά το γεγονός ότι ο αριθμός των γυναικών που

εισέρχονται στο χώρο εργασίας έχει αυξηθεί θεαματικά κατά

την τελευταία πεντηκονταετία και έχουν γίνει κινήσεις για

την επίτευξη οικονομικής ισοτιμίας ανδρών και γυναικών,

στατιστικά στοιχεία αποκαλύπτουν ότι οι γυναίκες

εξακολουθούν να υστερούν των ανδρών στην επαγγελματική

τους εξέλιξη, στο μισθό και στο κύρος που πετυχαίνουν.

35

Προβάλλεται το επιχείρημα ότι οι γυναίκες παρεμποδίζονται

στην προσπάθειά τους να επιτύχουν την εξέλιξη της

σταδιοδρομίας λόγω της αδυναμίας τους να έχουν πρόσβαση

στο κοινωνικό κεφάλαιο (ένα πολύτιμο οργανωτικό αγαθό),

στην πηγή της γνώσης, στους πόρους, και στα δίκτυα που

είναι απαραίτητα για την επαγγελματική εξέλιξη και

ωρίμανση (Timberlake 2004:34-40).

Η ανάγκη, ωστόσο, των γυναικών για συμμετοχή και

ένταξη στο δημόσιο χώρο τις ώθησε να αναπτύξουν κριτική

στην πολιτική σκέψη ζητώντας την εκ νέου προσέγγισή της

με στόχο την ανατροπή της ανδρικής κυριαρχίας, τον

επανακαθορισμό των ορίων και τη δημιουργία νέων (Βαρίκα

2000:352-253). Χαρακτηριστικά, η Virginia Woolf

υποστήριξε την αναγκαιότητα της γυναικείας χειραφέτησης

θέτοντας το δίλημμα είτε να ακολουθηθεί η τυραννία μέσα

στην οικογένεια, την οποία επέβαλε το πατριαρχικό

σύστημα, είτε να μπορέσουν οι γυναίκες να συμμετέχουν

στο δημόσιο βίο και στην εργασία (Βαρίκα 2000:357).

Επιχείρημα για την ένταξη των γυναικών στον δημόσιο χώρο

αποτέλεσε και η περιστασιακή μεταχείριση τους εν καιρώ

πολέμου. Κατά την χρονική περίοδο εξάπλωσης του φασισμού

και των πολεμικών αναταραχών, όταν οι άνδρες αναγκάστηκαν

να επιστρατευτούν, οι γυναίκες, επειδή αποτελούσαν το

άμεσα διαθέσιμο εργατικό δυναμικό των κρατών, τους

αντικατέστησαν στον τομέα παραγωγής. Έτσι εισήχθησαν,

έστω και περιστασιακά, στο δημόσιο χώρο. Ωστόσο μετά το

τέλος των πολεμικών διενέξεων οι άνδρες στελέχωσαν εκ

νέου τον εργατικό τομέα και οι γυναίκες αποσύρθηκαν στην

36

οικιακή σφαίρα. Έτσι εφόσον οι γυναίκες εντάχτηκαν

επιτυχώς στον δημόσιο χώρο μία φορά, θα μπορούσαν να το

επαναλάβουν μονιμοποιώντας τη θέση και παρουσία τους σε

αυτόν.

Η κοινή εμπειρία της υποταγής των γυναικών στο

πατριαρχικό σύστημα, και όχι η κοινή τους φύση, τις

έκανε να συγκροτήσουν τις επιδιώξεις τους σε μια

στρατηγική με βάση την οποία να διεκδικούν δικαιώματα

χρησιμοποιώντας τους όρους του σώματος ανεξάρτητα από το

θετικό ή αρνητικό πρόσημο που τους αποδίδονταν,

μεταφράζοντας τα βιολογικά χαρακτηριστικά σε κοινωνικά.

Δηλαδή, αναπτύχθηκε μια στρατηγική για την γυναικεία

χειραφέτηση η οποία ξεκίνησε από την οικιακή σφαίρα με

την μορφή επανάστασης στα συζυγικά καθήκοντα, με την

θηλυκότητα, την αγνότητα και τη μητρική στοργή να

αποτελούν τα εργαλεία της για τον έλεγχο των παθών των

ανδρών. Έτσι ο οίκος φαίνεται πως μπορεί να μετατραπεί σε

ένα έφορο πεδίο ανάπτυξης και δράσης του πολιτικού.

Ωστόσο η θηλυκότητα έχει τη δύναμη να ωθεί προς το

ιδιωτικό όφελος παρά προς το συλλογικό και εδώ έγκειται η

αμφισημία της πρότασης ότι το προσωπικό είναι πολιτικό

(Βαρίκα 2000:356).

Μελέτες που εξέτασαν το διαχωρισμό των φύλων στην

αγορά εργασίας απέδειξαν ότι βρίσκεται ακόμα σε υψηλά

επίπεδα και τροφοδοτείται από έμφυλες διακρίσεις,

πρακτικές και παραδοχές. Με άλλα λόγια, η εργασία είναι

οργανωμένη σε συνάρτηση με την τάξη και το φύλο (Watts

[Skeggs] 1997). Οι έμφυλοι ρόλοι υπαγορεύουν και την

37

επιβάρυνση των γυναικών με το μεγαλύτερο μέρος της μη

αμειβόμενης εργασίας που συνεπάγεται ευθύνες φροντίδας

και οι οποίες θεωρούνται συνάρτηση της «γυναικείας

φύσης».

Η μη αμειβόμενη εργασία συνδέεται με τις γυναίκες

αλλά παράλληλα χαρακτηρίζεται ως βοηθητική και μη

παραγωγική. Σε περιπτώσεις που ο άνδρας δε συμμετέχει στο

νοικοκυριό, η γυναίκα έχει μικρότερες ευκαιρίες να

εργαστεί. Η γυναικεία εργασία διαιρείται σε αμειβόμενη

και μη, σε οικιακή και μη. Η θέση των γυναικών στην αγορά

εργασίας εξαρτάται από τη θέση τους στην οικογένεια. Στο

χώρο εργασίας, ο οποίος αποτελεί πεδίο έμφυλων σχέσεων

εξουσίας, οι γυναίκες υφίστανται εκμετάλλευση, η οποία

εξαρτάται από τις υποχρεώσεις τους στην οικογένεια.

Επομένως, πολλές φορές, δέχονται να εργάζονται υπό

δυσμενείς όρους ώστε να συνδυάσουν και τους δυο ρόλους,

της νοικοκυράς και της εργαζόμενης. Η διάκριση αυτή

μεταξύ των δυο ρόλων καθιστά την οικονομική συνεισφορά

της γυναίκας στην οικογένεια υποδεέστερη. Μάλιστα σε

αρκετές μελέτες οι γυναίκες αντιμετωπίζονται σαν να

εργάζονται για πρώτη φορά με την είσοδό τους στην έμμισθη

εργασία.

Ο Cohen στην έρευνά του ξεκαθαρίζει ότι

αντιμετωπίζει τις γυναίκες που φεύγουν από το σπίτι και

εισέρχονται στην αγορά εργασίας, σαν να ανταλλάσσουν τη

μία θέση εργασίας με μια άλλη (Cohen 2004:244). Ο έμφυλος

καταμερισμός της εργασίας αποτελεί κεντρικό

χαρακτηριστικό της ανισότητας των φύλων. Αυτού του είδους

38

η ανισότητα μπορεί να μειωθεί εξαιτίας της τάσης των

γυναικών να εγκαταλείπουν τα σπίτια και να εισέρχονται

στην αγορά εργασίας Η έμφυλη ανισότητα στον χώρο

εργασίας υποστηρίζει πως προκύπτει από τους εξής

παράγοντες: τη μικρότερη συμμετοχή των γυναικών στην

αγορά εργασίας, την έμφυλη μισθολογική διάκριση, τη

συγκέντρωση σε ορισμένα επαγγέλματα και την απουσία τους

σε άλλα καθώς και τη μεγάλη τους παρουσία σε ευέλικτες

μορφές απασχόλησης (Cohen 2004:246-247).

Ο τομέας της μερικής απασχόλησης απευθύνεται κατά

κύριο λόγο σε γυναίκες εξαιτίας των παραπάνω παραγόντων.

Ο τομέας αυτός ευνοεί τις παραδοσιακά γυναικείες

(θηλυκοποιημένες) εργασίες. Έτσι οι γυναίκες στην αγορά

εργασίας φέρουν τις συμβολικές δεσμεύσεις του «φυσικού»

χαρακτηριστικού των νοικοκυρών. Με τον τρόπο αυτό

χωρίζονται τόσο τα επαγγέλματα, όσο και οι χώροι και οι

χρόνοι εργασίας ανά φύλο. Επιπλέον οι γυναίκες

προσλαμβάνονται ως εύθραυστες και η θηλυκότητα τους

συνδέεται με τις αισθήσεις και τα συναισθήματα που

ταυτίζονται με την φύση. Η εργασία τους χαρακτηρίζεται ως

γυναικεία εργασία για το λόγο ότι οι δεξιότητες που οι

γυναίκες υποτίθεται ότι κατέχουν αποκλειστικά και μόνο,

προέρχονται από τη φύση τους και θεωρούνται δοσμένες όπως

και η βιολογία του σώματος. Με αυτό το συλλογισμό, ως

γυναικεία εργασία νοείται το αποτέλεσμα της

εμπορευματοποίησης των χαρακτηριστικών, δεξιοτήτων και

ποιοτήτων που θεωρείται ότι οι γυναίκες αναπτύσσουν ή με

τις οποίες συνδέονται ιστορικά και που τις διαχωρίζει

39

ποιοτικά από τους άνδρες (τις «κάνει» γυναίκες και όχι

άνδρες.)

Καθώς η μητρότητα και ο οικιακός ρόλος των γυναικών

αποτελούν την κοινωνικά αποδεκτή προτεραιότητα του

γυναικείου ρόλου θέτουν τον οικονομικό τους ρόλο σε

δεύτερη μοίρα. Έτσι υπάρχει η τάση να συνδέεται η

γυναικεία απασχόληση με την οικογένεια και η γυναικεία

εργασία να συσχετίζεται με την ανάπτυξη επαγγελματικών

κλάδων οι οποίοι σχετίζονται άμεσα με τα ‘φυσικά’

χαρακτηριστικά των γυναικών όπως για παράδειγμα η

ανάπτυξη της γυναικείας επιχειρηματικότητας στον τουρισμό

με την κατοχή και συντήρηση μικρών ή μεγαλύτερων

ξενοδοχειακών μονάδων. Η ενασχόληση των γυναικών με τον

κλάδο αυτό δεν ήρθε σε ρήξη με τις υπάρχουσες αντιλήψεις

περί γυναικείας εργασίας και αυτό εξαιτίας των

χαρακτηριστικών του κλάδου. Η συντήρηση των ξενοδοχειακών

μονάδων απαιτεί τις έμφυτες γυναικείες ικανότητες της

περιποίησης άλλων ανθρώπων, του μαγειρέματος, του

καθαρίσματος, του πλυσίματος αλλά και της μετάδοσης

συναισθημάτων όπως αυτά της οικογενειακής θαλπωρής, της

στοργής και γιατί όχι και της αγάπης ώστε οι πελάτες να

νιώθουν οικεία με τον χώρο και να επιλέγουν να

επαναλάβουν τις διακοπές τους στα ίδια καταλύματα εφόσον

έχουν αναπτύξει ισχυρούς δεσμούς ανάλογους κάποιες φορές

με τους οικογενειακούς.

Μεγάλο μέρος αυτού που ονομάζουμε γυναικεία εργασία

διεξάγεται μέσα σε ανεπίσημες διαπροσωπικές σχέσεις εκτός

συμβολαίου, έχει τη μορφή του δώρου παρόλο που οι

40

υποχρεώσεις του δούναι και λαβείν καθορίζονται από την

έμφυλη διαφορά και όχι από τα εθιμοτυπικά. Αυτό που

ζητείται από τις γυναίκες είναι να δώσουν τον εαυτό τους

με όρους εμπορευματοποίησης και υπό αυτό το πρίσμα, η

θεωρία του δώρου ως αναλυτικό εργαλείο συμβάλλει στη

διάλυση του μύθου των χωριστών σφαιρών μέσα στον οποίο η

ανταλλαγή δωρεάς αποτελεί ένα κατ’ εξοχήν ιδιωτικό

φαινόμενο.

Πρόσφατες εμπειρικές μελέτες (Bullock 1994; Jacobs,

J., 1994; Messick, B. 1987; Messing, K. 1987; Hancock,

P., and Tyler, Μ. 2007; Galani Moutafi, V 1993,1994) για

τη γυναικεία εργασία αναφέρουν τρεις αναλυτικές

διαδικασίες μέσω των οποίων πραγματοποιείται η

εμπορευματοποίηση των ποιοτήτων εκείνων που συνδέονται με

το γυναικείο μόχθο σε αυτό που ονομάζεται γυναικείο

επάγγελμα. Ουσιοποίηση, θηλυκοποίηση και

σεξουαλικοποίηση. Η γυναικεία εργασία είναι το αποτέλεσμα

αυτών των τριών δυναμικά αλληλοσχετιζόμενων διαδικασιών

αγοράς εργασίας. Οι δεξιότητες που συνδέονται με και

αποδίδονται στην υποτιθέμενη γυναικεία φύση, φύλο και

σεξουαλικότητα αντίστοιχα, εμπορευματοποιούνται μέσω

αυτών των διαδικασιών. Ως παράδειγμα μπορούμε να

θεωρήσουμε την εμπορευματοποίηση ποιοτήτων που συνδέονται

με τη γυναικεία ουσία/ φύση (ουσιοποίηση) διαπιστώνοντας

ότι στα επαγγέλματα που αφορούν την φροντίδα παιδιών, η

θηλυκοποίηση /εμπορευματοποίηση ποιοτήτων συνδέονται με

τη θηλυκότητα στις υπαλληλικές δουλειές, ταμείου,

πωλήτριες και άλλα. Η εμπορευματοποίηση ποιοτήτων

41

σχετικών με τη σεξουαλικότητα παρατηρείται πέρα από το

πεδίο της πορνείας και στο χώρο της τουριστικής

βιομηχανίας εν γένει. Βασικό ζήτημα εδώ δεν είναι ο

αποκλεισμός των γυναικών από συγκεκριμένους τύπους

εργασίας αλλά η υπερσυγκέντρωσή τους σε ασαφώς

προσδιορισμένη εργασία υποστήριξης με συμβολική και υλική

σημασία που δεν αναγνωρίζεται.

Στο συγκεκριμένο επαγγελματικό χώρο δεν έχουν

πραγματοποιηθεί αντίστοιχες έρευνες, παρ’ όλα αυτά έχει

διεξαχθεί μια σειρά ανθρωπολογικών μελετών που εστιάζουν

στο ζήτημα της γυναικείας εργασίας. Μια από αυτές αφορά

τις γυναίκες αεροσυνοδούς, οι οποίες εμπορευματοποιούν

τη βιολογική τους διαφορά από τους άνδρες για να

διαπρέψουν στον εργασιακό τους χώρο. Οι Taylor και Tyler

(1998) χρησιμοποιούν τον όρο σεξουαλική διαφοροποίηση για

να τονίσουν την ιστορική και πολιτισμική συγκρότηση και

ερμηνεία της βιολογικής διαφοράς των φύλων. Μια

διαδικασία αγοράς, μέσω της οποίας οι δυναμικές διαφορές

των φύλων διαστρεβλώνονται συστηματικά με σκοπό το

κέρδος. Ταυτόχρονα, συγκροτούν έναν έμφυλο καταμερισμό

εργασίας που διακρίνει το γυναικείο από το ανδρικό

επάγγελμα. Το επάγγελμα της αεροσυνοδού επιλέγεται γιατί

μέσα σε αυτό το εργασιακό συμφραζόμενο η βιολογικά έμφυλη

διαφοροποίηση αποτελεί το ανθρώπινο χαρακτηριστικό που

γίνεται εμπόρευμα και παρέχεται ως εμπόρευμα. Το

ενδιαφέρον τους εστιάζεται στις όψεις εκείνες της

εργασίας που είναι πέρα απο τους επίσημους όρους της

ανταλλαγής αλλά και από τους οποίους η ανταλλαγή

42

εξαρτάται. Στο επίκεντρο της έρευνας των αεροσυνοδών

βρίσκεται η ανταλλαγή της καλαισθησίας, του ωραίου, που

έχει τη μορφή τελετουργίας και εντάσσεται σε αυτό που

ονομάζεται εργασία με ανθρώπινο δυναμικό. Τι συμβαίνει

όμως στην περίπτωση των γυναικών disk jockeys; Πρόκειται

για ένα ανδροκρατούμενο επάγγελμα ή μέσω της

εμπορευματοποίησης της γυναικείας φύσης, του φύλου και

της σεξουαλικότητα καθίσταται και γυναικείο επάγγελμα ;

2) Η έρευνά μου

Η έρευνα μου αφορά τις γυναίκες disk jockeys,

γυναίκες δηλαδή που εργάζονται σε νυχτερινά μαγαζιά και

καφετέριες στη θέση του disk jockey. Ας αναφερθούμε

γενικά στο συγκεκριμένο επάγγελμα. Αμέσως παρακάτω θα

εξηγήσω ποιο είναι το αντικείμενο της δουλειάς ενός disk

jockey και σε ποιες διακριτές κατηγορίες χωρίζονται

μεταξύ τους.

2.1 Το επάγγελμα του disk jockey(dj)

43

Ο/η disk jockey ή αλλιώς dj όπως είναι ευρύτερα

γνωστό, είναι εκείνος που επιλέγει και παίζει

ηχογραφημένη μουσική μπροστά σε ένα κοινό. Αρχικά οι Djs

έπαιζαν δίσκους βινυλίων, στη συνέχεια έπαιζαν compact

disks (cds) και στη σημερινή εποχή μπορούν να αναπαράγουν

μουσικά αρχεία πολλών ειδών είτε μέσω ηλεκτρονικού

υπολογιστή είτε μέσω μηχανημάτων που είναι ειδικά

κατασκευασμένα για αυτή την δουλειά. Υπάρχουν πολλά είδη

disk jockeys.

Οι ραδιοφωνικοί djs παρουσιάζουν και αναπαράγουν

ηχογραφημένα τραγούδια στο ραδιόφωνο είτε μέσω των

συχνοτήτων AM/FM είτε μέσω του internet όπου πλέον

υπάρχουν αρκετοί ραδιοφωνικοί σταθμοί. Υπάρχουν ακόμη οι

hip-hop disk jockey οι οποίοι παίζουν μουσική

συνδυάζοντας διάφορα μέσα αναπαραγωγής μουσικής κυρίως

πικ-απ (turntables). Αυτοί δημιουργούν, από ηχογραφημένα

τραγούδια, έναν δικό τους ήχο, κάνοντας scratch στο

αναπαραγόμενο κομμάτι την στιγμή που παίζει, ώστε να

ακουστεί διαφορετικά από όταν ηχογραφήθηκε. Αρχικά ο

συνδυασμός αυτός της τεχνικής scratch με άλλα

αναπαραγόμενα κομμάτια δημιουργεί έναν εξολοκλήρου

διαφορετικό κρουστό ήχο. Μάλιστα υπάρχουν πολλοί

διαγωνισμοί που αναδεικνύουν τον πιο ευφάνταστο hip-hop

dj (dmc battle). Στη reggae μουσική o dj επιλέγει τη

μουσική που αναπαράγει, αλλά πολλές φορές τραγουδάει

επίσης με ένα μικρόφωνο πάνω σε ηχογραφημένους ήχους

άλλων καλλιτεχνών, ή και δικούς του. Υπάρχουν όμως και

44

φορές που ζωντανά την ώρα που παίζει μουσική κατασκευάζει

έναν καινούργιο ήχο που αποτελεί κομμάτι άλλων, γνωστών

στο κοινό, κομματιών που αναφέρονται ως samples. Τα

τελευταία χρόνια έχει εμφανιστεί ένα άλλο είδος

επαγγελματία dj, ο κινητός dj. Εκείνος δηλαδή που

μεταφέρει όλα τα μηχανήματα που χρειάζεται κάποιος για να

παίξει μουσική. Αυτό τον κάνει ευέλικτο στη μετακίνηση με

αποτέλεσμα να μπορεί να αναλάβει εκδηλώσεις και πάρτυ σε

διάφορα μέρη που τον καλούν. Τέλος άλλο ένα είδος disk

jockey, αυτό που θα μας απασχολήσει στην έρευνα μου είναι

εκείνοι που παίζουν μουσική σε νυχτερινά μαγαζιά (clubs),

καφετέριες, ντισκοτεκ αλλά και σε διάφορα πάρτυ που

μπορεί να διοργανώνονται σε διάφορους χώρους από ένα

σπίτι μέχρι ένα ολόκληρο γήπεδο (βλ.

http :// en . wikipedia . org / wiki / Disc _ jockey ).

2.2 Ο λόγος και ο σκοπός της έρευνας

Ο λόγος που επέλεξα να ασχοληθώ με την έρευνα των

γυναικών djs είναι για να διερευνήσω πως αντιμετωπίζουν

οι γυναίκες τις συνθήκες εργασίας αυτού του επαγγέλματος

αλλά και πως αντιμετωπίζονται από τρίτους. Το ζητούμενο

είναι να διερευνηθεί πως εισέρχονται σε έναν

επαγγελματικό χώρο που θεωρείται από πολλούς, ακόμα και

από εμένα πριν την έρευνα, ως ανδρικός πρωτίστως. Δεν

είναι εξάλλου τυχαίο ότι αναφερόμενος στις κατηγορίες των

djs, χωρίς δεύτερη σκέψη χρησιμοποίησα αρσενικό γένος

45

περισσότερο. Έχοντας ο ίδιος λοιπόν μια μικρή προκατάληψη

για το επάγγελμα των djs αποφάσισα να εξετάσω, εάν και οι

γυναίκες που απασχολούνται ερασιτεχνικά ή επαγγελματικά

ως dj αναγνωρίζουν κάτι παρόμοιο με εμένα. Το γεγονός ότι

ήμουν σε αυτό το χώρο, ως dj και ο ίδιος, με βοήθησε στο

να βρω τις γυναίκες που θα συμμετάσχουν στην έρευνά μου

αυτή.

Αρχικά είχα ενδιασμούς εάν έπρεπε να αναφέρω στις

πληροφορήτριες μου ότι βρίσκομαι και εγώ σε αυτό τον

επαγγελματικό χώρο, όμως στην πορεία της έρευνας

παρατήρησα ότι μαθαίνοντας το, μου μιλούσαν πιο άνετα.

Μάλιστα σχεδόν όλες μου είπαν ότι με θεωρούσαν δικό τους

«άνθρωπο», συνάδερφο και ότι προτιμούσαν να μιλήσουν για

αυτή την ενασχόλησή τους σε κάποιον που βρίσκεται στο

χώρο αυτό, ώστε να καταλαβαίνει πράγματα και καταστάσεις

που θα μου περιέγραφαν. Ιδιαίτερη προσοχή δόθηκε στην

κατασκευή κοινωνικών, γεωγραφικών και συμβολικών ορίων

στην καθημερινότητα, ένα αντίβαρο προς την εστίαση της

κινητικότητας εντός της σύγχρονης φεμινιστικής θεωρίας.

2.3 Τρόπος διεξαγωγής της έρευνας, μέθοδοι και δυσκολίες

Ο τρόπος που επέλεξα να πραγματοποιήσω την έρευνα μου

ήταν με τη μέθοδο των συνεντεύξεων και της επιτόπιας

έρευνας. Προτίμησα την ποιοτική έρευνα παρά την ποσοτική

γιατί ήθελα να επεξεργαστώ καλύτερα αυτά που θα μάθαινα

46

από τα υποκείμενα της έρευνας χωρίς να στηρίζομαι σε

κάποιο είδος πλάνου ή κάποιο συγκεκριμένο ερωτηματολόγιο.

Οι συνεντεύξεις έγιναν με δημοσιογραφικό μαγνητοφωνάκι

χωρίς να έχω κάποιου είδους ερωτηματολόγιο. Προτίμησα να

ξεκινήσω μια συζήτηση για το επάγγελμα ή την ερασιτεχνική

ενασχόληση που έχουν οι γυναίκες που συμμετείχαν στην

έρευνα με την αναπαραγωγή της μουσικής, επιδιώκοντας να

τις αφήσω ελεύθερα να περιγράψουν αυτό που ζουν όταν

δουλεύουν. Αυτός ο τρόπος είχε πολλά θετικά στοιχεία

γιατί η κάθε πληροφορήτρια μίλησε για αυτό που έχει

βιώσει στο διάστημα που ασχολείται με το επάγγελμα αυτό,

εθίξε θέματα που την απασχολούσαν, αλλά και θέματα που

ήθελε να προβάλλει ως πρωτεύουσας σημασίας για την ίδια.

Βέβαια η έλλειψη ερωτηματολογίου δημιούργησε και

προβλήματα σε μερικές συνεντεύξεις μου, γιατί κάποιες

γυναίκες ήθελαν να απαντούν σε συγκεκριμένες ερωτήσεις

και τους έκανε εντύπωση ότι τις είχα παραλείψει. Μάλιστα

κάποιες θεώρησαν ότι ήμουν απροετοίμαστος για τη

συνάντησή μας. Ακούγοντας τη λέξη συνέντευξη, είχαν την

εντύπωση ότι θα τους υποβάλλω ερωτήσεις. Όμως στην πορεία

αφού εξήγησα τους λόγους και τη λειτουργία της

συνέντευξης στα πλαίσια ερευνών της κοινωνικής

ανθρωπολογίας συνεργάστηκαν άνετα. Είναι δε αξιοσημείωτο

ότι στο τέλος της πρώτης συνάντησης μου ανέφεραν σχεδόν

όλες πως και κατά τη γνώμη τους δεν χρειάζονταν εν τέλει

ερωτήσεις.

Έπειτα από δύο συναντήσεις με την κάθε dj πέρασα στο

δεύτερο στάδιο της έρευνας την επιτόπια έρευνα. Έκρινα ως

47

απαραίτητη την επιτόπια έρευνα γιατί ήθελα να παρατηρήσω

από κοντά τη δράση τους στο χώρο όπου δούλευε η κάθε μια

ξεχωριστά. Είναι σημαντικό να προσθέσω το γεγονός ότι η

επιτόπια παρατήρηση έγινε μετά από τις συνεντεύξεις

πράγμα που με διευκόλυνε να αντιπαραβάλω ότι είχε ειπωθεί

νωρίτερα με αυτό που αντίκριζα ό ίδιος. Με την μέθοδο

αυτή κατάφερα να διασταυρώσω πολλές από τις πληροφορίες

που είχα ήδη συγκεντρώσει.

Όταν ξεκίνησα να αναζητώ γυναίκες djs που ήθελαν να

συμμετάσχουν στην έρευνά μου βρήκα πολύ εύκολα αρκετές

που ενδιαφέρονταν να με βοηθήσουν. Συχνή ερώτηση που

γίνονταν από την μεριά τους ήταν αν θα συμπεριλάμβανα το

πραγματικό τους όνομα στην εργασία, κάτι που έδειχνε να

τις ενδιαφέρει πολύ. Από την αρχή όμως δήλωσα ότι θα

χρησιμοποιηθούν ψευδώνυμα κάτι που δυσαρέστησε πολλές από

αυτές και τελικά δεν ήθελαν να συμμετάσχουν στην έρευνα.

Αυτό με έκανε να αναρωτιέμαι για ποιο λόγο ήθελαν τόσο

πολύ να αναγράφεται το πραγματικό όνομά τους σε μια

ανθρωπολογική εργασία - έρευνα. Θεώρησα αρχικά ότι το

ήθελαν για λόγους προβολής και διαφήμισης. Ίσως και να

ήταν ένας τρόπος να προβληθούν. Ίσως να ήταν το κίνητρο.

Αφού θα συμμετείχαν στην έρευνα, επιδίωκαν να αποκομίσουν

κάποιους είδους οφέλη από όλη αυτή τη διαδικασία.

Συζητώντας το ζήτημα με ένα φίλο μου που βρίσκεται αρκετά

χρόνια στον χώρο του επαγγέλματος του dj και θέτοντας του

το θέμα με την αναφορά των πραγματικών ονομάτων στην

εργασία μου, μου ανέφερε κάτι που δεν είχε περάσει από το

μυαλό μου. Η γνώμη του ήταν ότι όλο αυτό δε γίνεται για

48

κάποιο είδος προβολής, αλλά για λόγους νομιμοποίησης.

Αυτό συμβαίνει γιατί το επάγγελμα των djs θεωρείται

πολλές φορές κατώτερο από άλλα επαγγέλματα και μερικές

φορές δεν συγκαταλέγεται στην κατηγορία των επαγγελμάτων.

Πόσο μάλλον αν είναι γυναίκες αυτές που το εξασκούν. Εδώ

πρέπει να αναφέρω ότι πολλοί άνδρες djs, όπως και ο

συγκεκριμένος φίλος μου, θεωρούν ότι αρκετές γυναίκες djs

δεν ξέρουν να παίζουν μουσική και ότι εκμεταλλεύονται την

εμφάνιση τους για να προσελκύουν κοινό στα μαγαζιά που

δουλεύουν, κάτι που τις εκτοπίζει από την κατηγορία των

djs. Μου τόνισε ότι αφού η δουλειά τους έχει γίνει

αντικείμενο επιστημονικού ενδιαφέροντος, ήθελαν να

συμμετάσχουν στην έρευνα με τα πραγματικά τους ονόματα

ώστε να νομιμοποιήσουν την παρουσία τους. Επίσης

επισήμανε ότι με αυτή την έρευνα νομιμοποιώ ολόκληρη την

κατηγορία των γυναικών djs και ότι θα ήταν πιο δίκαιο να

ασχοληθώ πρώτα με τους άνδρες. Την ίδια άποψη

συμμερίζονταν και άλλοι djs.

Όλο το διάστημα που χρειάστηκε για να ολοκληρώσω την

έρευνα μου εισέπραττα αρνητικά σχόλια από άνδρες dj που

επέμεναν συνεχώς ότι θα έπρεπε να ασχοληθώ με τους ίδιους

ως «πραγματικούς» dj και όχι με γυναίκες που θεωρούσαν

ότι δε γνωρίζουν τη δουλειά. Πολλοί επίσης μου είπαν πως

οι γυναίκες που ασχολούνται με το επάγγελμα αυτό δεν είναι επαγγελματίες

κατά την γνώμη τους, παρόλα αυτά τους παίρνουν τα μεροκάματα με

αποτέλεσμα να χάνουν τις δουλειές τους εξ αιτίας τους.

49

2.4 Διάρκεια έρευνας και τα υποκείμενα της έρευνας

Για να ολοκληρώσω την έρευνα μου χρειάστηκαν έξι μήνες

από το Ιούλιο έως το Ιανουάριο του 2012. Συνολικά

συμμετείχαν πέντε γυναίκες djs από τις οποίες οι τρεις

διαμένουν μόνιμα στη Μυτιλήνη και δυο από αυτές

βρίσκονται στην Αθήνα. Τα υποκείμενα της έρευνας

εντοπίστηκαν μέσα από το χώρο της νυχτερινής διασκέδασης

και από ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης.

Είναι βασικό στο σημείο αυτό να αναφέρω ότι

χρησιμοποιώ ψευδώνυμα και όχι τα πραγματικά ονόματα των

γυναικών που συμμετείχαν στην έρευνα. Αρχικά μίλησα με

την Μίνα που όταν έμαθε το θέμα της εργασίας μου

προσφέρθηκε μόνη της να με βοηθήσει χωρίς δεύτερη

κουβέντα. Γνωριζόμαστε αρκετά χρόνια διότι κινούμαστε

στους ίδιους επαγγελματικούς χώρους, όπως είναι το

ραδιόφωνο αλλά και διάφορα νυχτερινά μαγαζιά. Η Μίνα

είναι 33 χρόνων και ήταν παντρεμένη για κάποιο διάστημα

στο παρελθόν αλλά έχει πλέον χωρίσει και είναι ελεύθερη.

Η κύρια ενασχόληση της είναι το ραδιόφωνο της Μυτιλήνης

και παράλληλα με αυτό παίζει μουσική σε διάφορα νυχτερινά

μαγαζιά σχεδόν σε μόνιμη βάση. Η Μίνα δηλώνει ότι δεν

είναι επαγγελματίας dj, αλλά το να παίζει μουσική είναι

μέσα τις υποχρεώσεις που προκύπτουν από την ενασχόληση

της με το ραδιόφωνο. Της αρέσει πολύ να παίζει μουσική

όπως μου είπε, διαφορετικά δεν θα μπορούσε να το κάνει.

50

Ενθουσιάστηκε από την πρώτη στιγμή που έμαθε για την

έρευνά μου και παρακίνησε και άλλες djs της Μυτιλήνης να

συμμετάσχουν στην έρευνα. Επίσης θεώρησε πολύ θετικό το

γεγονός ότι και εγώ βρίσκομαι μέσα στο χώρο των djs. Kατά

τη γνώμη της θα έδειχνα ιδιαίτερη ευαισθησία. Αισθανόταν

ότι θα μιλούσε σε κάποιον άνθρωπο που γνωρίζει το

επάγγελμα του dj με αποτέλεσμα να την κατανοήσει καλύτερα

από κάποιον που του είναι τελείως άγνωστο. Πολλές φορές η

Μίνα παίζει μουσική μαζί με την Αλίκη η οποία είναι η

δεύτερη γυναίκα που συμμετείχε στην έρευνα μου ύστερα από

προτροπή της πρώτης.

Η Αλίκη είναι 29 ετών, ανύπαντρη και συνάδερφος της

Μίνας στο ραδιόφωνο. Επέλεξε να στραφεί στη μουσική παρά

να ασχοληθεί με έναν τομέα σχετικό με το αντικείμενο

σπουδών της. Παίρνοντας το πτυχίο της γράφτηκε σε μια

ιδιωτική σχολή δημοσιογραφίας για να μπορέσει να κάνει

καλύτερα αυτό που αγαπούσε. Παρουσιάζει και εκείνη τη

δική της ραδιοφωνική εκπομπή, παράλληλα έχει και δική της

στήλη σε μια τοπική εφημερίδα της Μυτιλήνης, ενώ επίσης

παίζει μουσική σε εβδομαδιαία βάση σε νυχτερινά μαγαζιά

αφού και αυτή θεωρεί ότι είναι μέσα στις ραδιοφωνικές της

υποχρεώσεις. Αναφέρει πολλές φορές ότι η μουσική κατέχει

ένα ξεχωριστό κομμάτι στη ζωή της και ότι παίζοντας

μουσική πολλές φορές λειτουργεί σαν τρόπος έκφρασης.

Συμμετείχε στην έρευνα με μεγάλη ευχαρίστηση καθώς όπως

μου είπε ήθελε να πει διάφορα πράγματα για το επάγγελμα

των djs και ιδιαίτερα για τις γυναίκες που ασχολούνται με

αυτό.

51

Στην συνέχεια συνάντησα την Πένυ 35 χρονών και

επίσης ανύπαντρη. Η Πένυ κατατάσσει τον εαυτό της

μεταξύ των djs που ασχολούνται επαγγελματικά και όχι

ερασιτεχνικά με τον κλάδο αυτό. Παράλληλα ασχολείται με

τη δημοσιογραφία, το ραδιόφωνο και την παραγωγή μουσικής.

Είναι ευρύτερα γνωστή στο χώρο των djs καθώς ασχολείται

αρκετά χρόνια με μεγάλη επιτυχία σύμφωνα με τα λεγόμενά

της. Διαμένει μόνιμα στην Αθήνα όμως μετακινείται

συνεχώς για να παίζει μουσική ως dj σε πολλά μέρη της

Ελλάδας, ενίοτε και στο εξωτερικό. Η γνωριμία μας έγινε

πριν από δυο χρόνια όταν είχε έρθει σε ένα μαγαζί που

δούλευα στη Μυτιλήνη και από τότε είχαμε διατηρήσει μια

επικοινωνία. Στο άκουσμα της έρευνας μου ήταν πολύ

θετική, όμως της έκανε εντύπωση ο τρόπος που

πραγματοποιήθηκε η συνέντευξη καθώς της φάνηκε πολύ

παράξενο που δεν της υπέβαλα συγκεκριμένες ερωτήσεις.

Αυτό που μου έκανε εντύπωση στην επαφή μου με την Πένυ

είναι ότι με ρωτούσε συνεχώς για τα ονόματα των άλλων

συμμετεχόντων στην έρευνα και ήθελε να γνωρίζει τι είχαν

πει οι άλλες djs. Απέφυγα να της αποκαλύψω τις άλλες

πληροφορήτριες μου και εκείνη τελικά έδειξε να το

κατανοεί.

Ενώ αναζητούσα γυναίκες djs αποφάσισα να

χρησιμοποιήσω μια γνωστή ιστοσελίδα κοινωνικής δικτύωσης

για να πλησιάσω την Κατερίνα, η οποία ανταποκρίθηκε στο

αίτημά μου για συμμετοχή στην έρευνα. Η Κατερίνα είναι

σαράντα ετών, ελεύθερη και έχει σπουδάσει Αγγλική

φιλολογία. Έχει γεννηθεί στην Αυστραλία από έλληνες

52

μετανάστες γονείς και διαμένει μόνιμα στην Αθήνα.

Δηλώνει, όπως και η Πένυ, επαγγελματίας dj ενώ ασχολείται

και με την διοργάνωση διαφόρων πάρτυ με Ελλήνες αλλά και

με ξένους djs. Η ίδια είναι ιδιοκτήτρια μιας εταιρίας

προώθησης καλλιτεχνών σε διάφορα νυχτερινά μαγαζιά.

Παράλληλα με την ενασχόληση της με την μουσική παραδίδει

και μαθήματα Αγγλικών σε διάφορα φροντιστήρια στην Αθήνα.

Ξεκίνησε να παίζει μουσική τυχαία και στην πορεία αγάπησε

το επάγγελμα αφού είναι κάτι που την ολοκληρώνει.

Συνεργάστηκε μαζί μου για όσο διάστημα χρειάστηκε

διευκολύνοντας την έρευνα μου με θέρμη. Ανέφερε ότι της

άρεσε το γεγονός ότι στη συνέντευξη μπορούσε να εκφραστεί

ελέυθερα χωρίς να δέχεται ερωτήσεις. Γνώριζε αρκετά

πράγματα για την επιστήμη της Ανθρωπολογίας και της έκανε

εντύπωση που κάποιος φοιτητής επέλεξε μια τέτοιου είδους

έρευνα. Όσον αφορά το γεγονός ότι και εγώ είμαι dj

λειτούργησε πολύ θετικά. Τόνισε ότι προτιμάει να μιλάει

σε ανθρώπους που αγαπούν το επάγγελμα του dj και μάλιστα

αμφέβαλε εάν θα μιλούσε το ίδιο εύκολα σε κάποιον εκτός

του χώρου αυτού.

Η πέμπτη πληροφορήτρια, η Δήμητρα, γεννήθηκε και

μεγάλωσε στην Μυτιλήνη. Έχει κλείσει τα εικοσιεπτά της

χρόνια και είναι άγαμη. Συναντήθηκα με τη Δήμητρα ύστερα

από την προτροπή ενός φίλου μου και ιδιοκτήτη καφετέριας

όπου δούλευε η ίδια. Κύρια ενασχόληση της είναι η

συγγραφή στίχων για τραγούδια διαφόρων ελλήνων

καλλιτεχνών. Δηλώνει δηλαδή επαγγελματίας στιχουργός και

ερασιτέχνης dj με την έννοια του εραστή της τέχνης αφού

53

όπως λέει είναι κάτι που της αρέσει πολύ. Ασχολήθηκε

τυχαία με τη μουσική μετά από την παρότρυνση κάποιου

φίλου και έκτοτε συνιστά μια ενασχόληση που την κάνει να

αισθάνεται όμορφα. Η Δήμητρα πολλές φορές μετακινείται

στην Αθήνα για δουλειές που έχει με δισκογραφικές

εταιρίες και ανέφερε ότι έχει δουλέψει και εκεί σε

μαγαζιά ως dj.

3) Περιγραφή των χώρων

54

Αναφορικά με τους χώρους στους οποίους έγινε η

επιτόπια έρευνα, αυτοί ήταν όσες και οι πληροφορήτριες

μου, δηλαδή, πέντε καθώς πρόκειται για καφετέριες και

μπαρ στα οποία εργάζονται. Παρακάτω ακολουθούν οι

περιγραφές αυτών των χώρων ξεκινώντας από αυτόν στον

οποίο εργάζεται η Μίνα.

3.1 Ο χώρος εργασίας της Μίνας

Ο χώρος στον οποίο εργάζεται σε εβδομαδιαία βάση η

Μίνα είναι ένα κατάστημα το οποίο βρίσκεται σε κεντρικό

σημείο της πόλης. Η λειτουργία του ξεκινάει από τις εννιά

το πρωί και μπορεί να διαρκέσει μέχρι τις πρώτες πρωινές

ώρες. Το κατάστημα αυτό βρίσκεται στον πρώτο και μοναδικό

όροφο ενός κτηρίου και για να φτάσει κάποιος στον

εσωτερικό του χώρο πρέπει να ανεβεί μια μεγάλη σκάλα.

Ανεβαίνοντας την σκάλα θα αντικρίσει ένα ενιαίο χώρο η

διακόσμηση του οποίου κυριαρχείται από το στοιχείο του

ξύλου και των γήινων αποχρώσεων. Ο κυρίως χώρος του

καταστήματος επεκτείνεται τους καλοκαιρινούς μήνες καθώς

στο εσωτερικό κυρίως μέρος προστίθεται και το μπαλκόνι

του ορόφου. Ωστόσο θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο χώρος σαν

σύνολο δεν ξεπερνάει τα 50- 60τ.μ. Στις γωνίες και των

δύο χώρων υπάρχουν τοποθετημένα ηχεία και η μουσική που

εκπέμπεται από αυτά κατά την διάρκεια του ωραρίου

λειτουργίας του καταστήματος είναι χαμηλής έντασης,

πράγμα το οποίο δεν ισχύει όταν το μουσικό πρόγραμμα το

επιμελείται ο/η dj και δεν βασίζεται σε μια έτοιμη λίστα

55

μουσικών κομματιών, η οποία αναπαράγεται αυτόματα από τον

υπολογιστή.

Το εσωτερικό μέρος έχει παραλληλόγραμμο σχήμα. Στη

δεξιά πλευρά βρίσκεται ένα μεγάλο ξύλινο πάσο το οποίο

χρησιμεύει τόσο ως βάθρο για τα ποτά των πελατών όσο και

ως διαχωριστικό του τόπου εργασίας και παρασκευής

ροφημάτων και ποτών από το χώρο στα αριστερά όπου είναι

προορισμένος για τους θαμώνες του καταστήματος. Εσωτερικά

του πάσου το πάτωμα είναι ελαφρώς υπερυψωμένο από αυτό

του υπόλοιπου μαγαζιού, εκεί υπάρχουν μηχανήματα και

πρώτες ύλες. Εξωτερικά του πάσου και κεντρικά του ενιαίου

χώρου υπάρχουν στοιχισμένα χαμηλά τραπέζια με τέσσερις

καρέκλες το κάθε ένα, λίγο πιο υπερυψωμένα τραπέζια

περιστοιχιζόμενα από έξι σκαμπό ενώ στο μέρος του

αριστερού τοίχου υπάρχουν τραπέζια με δυο καρέκλες από τη

μια και μικρούς καναπέδες από την άλλη. Το εξωτερικό

μέρος είναι ίδιο σε διαρρύθμιση με το εσωτερικό και εδώ

υπάρχουν στοιχισμένα τραπέζια στο μέσο και ένα μικρό πάσο

για την κατασκευή των ροφημάτων και των ποτών καθώς και

τραπέζια με μικρούς καναπέδες. Τη θερινή περίοδο ο

ιδιαίτερος χώρος του dj βρίσκεται στο εξωτερικό μέρος

εντός του πάσου, σε σημείο όσο γίνεται πιο κοντά στο μέσο

του καταστήματος.

Ο χώρος που καταλαμβάνει η θέση αυτή τοποθετείται σε

σημείο που εάν κάτσει κάποιος έχει πλήρη θέα των χώρων

του μαγαζιού αλλά και όλοι όσοι βρίσκονται στο μαγαζί

μπορούν να το δουν εύκολα. Εάν λάβουμε υπόψη μας ότι στο

συγκεκριμένο μαγαζί οι djs δουλεύουν μόνο βραδινές ώρες,

56

παρατηρούμε ότι με κάποιο τρόπο η θέση αυτή βρίσκεται σε

προνομιακό σημείο διότι τοποθετείται σε ψηλότερο δάπεδο

από τους υπόλοιπους χώρους. Επίσης είναι μέσα στο πάσο,

που σε συνδυασμό με το γεγονός ότι τις βραδινές ώρες

σερβίρονται ως επί το πλείστον αλκοολούχα ποτά, κάνει την

Μίνα να είναι στο επίκεντρο της προσοχής. Η αρχιτεκτονική

του χώρου δείχνει να παράγει σχέσεις εξουσίας αφού οι

θέσεις των υπόλοιπων υπαλλήλων στη καφετέρια δεν φαίνεται

να έχουν τόσα προνόμια.

Η προσέλευση της Μίνας στο χώρο συνοδεύεται από

χαιρετισμούς προς αυτή από μέρος του προσωπικού και

εξυπηρετήσεις όπως το γεγονός πως η σερβιτόρα που ήταν

κοντά της, της έφερε το πότο της χωρίς να το ζητήσει κάτι

που διαπίστωσα όσες φορές πήγα στο συγκεκριμένο μαγαζί.

Το γεγονός πως οι συνεργάτες της, της φέρονται

διαφορετικά από ότι στους υπολοίπους δείχνει πως την

αξιολογούν και διαφορετικά, πως κατέχει μια ιεραρχικά

ανώτερη θέση από αυτούς, εξαιτίας του είδους της εργασίας

που προσφέρει. Η Μίνα δίχως να αφήνει το χρόνο να περνά

κατευθύνεται αμέσως στον ιδιαίτερο χώρο της, όπου αρχικά

τοποθετεί την τσάντα με τα cds της κοντά στα μηχανήματα

της μουσικής τα οποία τακτοποιεί προσεκτικά συζητώντας

παράλληλα με τον μπάρμαν του μαγαζιού. Μια από τις πρώτες

κινήσεις της είναι να ανεβάσει την ένταση της μουσικής

κάνοντας με αυτό τον τρόπο αισθητή την παρουσία της αφού

οι πελάτες του μαγαζιού γυρνούν κάθε φορά προς το μέρος

της. Σε μια από τις φορές που έγινε η συγκεκριμένη κίνηση

ο ιδιοκτήτης του μαγαζιού πήγε κοντά της και της είπε να

57

χαμηλώσει λίγο την μουσική, αυτή η κίνηση δείχνει πως ο

ιδιοκτήτης βρίσκεται σε υψηλότερο σημείο από την dj στην

ιεραρχική κλίμακα που παρατηρήσαμε προηγουμένως.

Μόλις η Μίνα ξεκινάει το πρόγραμμά της ο φωτισμός

του καταστήματος χαμηλώνει πράγμα που καθιστά την εργασία

που προσφέρει ικανή να προσαρμόζει και να αλλάζει το χώρο

στον οποίο βρίσκεται. Ενώ η Μίνα ξεκινά να δουλεύει όλο

και περισσότεροι πελάτες του μαγαζιού επιλέγουν να

καθίσουν σε θέσεις που βρίσκονταν κοντά της είτε σε

τραπέζια είτε δίπλα της στο μπαρ. Προσελκύει συνεχώς

άτομα κοντά της που πολλές φορές μιλούν μαζί της για

διάφορα θέματα, είτε της ζητούν κάποιο τραγούδι που

εκείνη τις περισσότερες φορές συμπεριλαμβάνει στο

πρόγραμμά της. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπήρχε μια

μορφή συνεργασίας και οικειότητας με τους πελάτες και τη

Μίνα. Κάθε φορά όσο περνούσε ο χρόνος που εργαζόταν, η

κατανάλωση των αλκοολούχων ποτών αυξάνονταν και η Μίνα

έδειχνε να έχει λόγο στα κεράσματα των πελατών. Αρκετές

φορές υποδείκνυε στο σερβιτόρο διαφορές παρέες που θα

έπρεπε κατά τη γνώμη της να κεράσει, εκείνος με την σειρά

του ρωτούσε τον ιδιοκτήτη για το τι έπρεπε να κάνει. Τις

περισσότερες φορές έπαιρνε θετική απάντηση και λιγότερες

αρνητική. Τα κεράσματα της Μίνας ήταν τις περισσότερες

φορές «σφηνάκια» και λιγότερες ποτά σε αντίθεση με τον

ιδιοκτήτη του μαγαζιού που τις περισσότερες φορές

κερνούσε ποτά τους πελάτες. Τα κεράσματα από τον μπάρμαν

ήταν λιγότερα, ενώ της σερβιτόρας σχεδόν μηδενικά.

58

Εδώ διαφαίνονται οι ιεραρχικές σχέσεις που υπάρχουν

στα άτομα που βρίσκονται στη συγκεκριμένη καφετέρια, με

τον ιδιοκτήτη του μαγαζιού να έχει τον πρώτο λόγο. Από

την άλλη πλευρά, η dj φαίνεται να ξεχωρίζει από το

υπόλοιπο προσωπικό λαμβάνοντας περισσότερες πρωτοβουλίες

όσον αφόρα το κέρασμα. Επίσης κατέχει και το δικό της

χώρο στον οποίο δεν επεμβαίνει κανείς εκτός από τον

ιδιοκτήτη ο οποίος βρίσκεται στη κορυφή της ιεραρχίας.

Όσες φορές επισκέφτηκα την καφετέρια για την έρευνά μου

παρατήρησα ότι το ντύσιμο της Μίνας είχε επίσημο

χαρακτήρα. Πάντοτε η Μίνα πρόσεχε την εμφάνιση της όπως

μου είχε αναφέρει και στις συζητήσεις που είχαμε.

Να παίζω μουσική, να είμαι προσεγμένη, να μακιγιάρω τον εαυτό μου, ναφοράω ωραία ρούχα χωρίς να είναι σουπερ σεξυ...

...να φαίνεσαι μοδάτος, αλλά να μη προκαλείς, δεν μπορείς να πας να παίξειςμε ένα τέτοιο μπλουζάκι, ξέρεις τι θα αντιμετωπίσεις από κει και πέρα, είναιτα μηνύματα που στέλνεις...

3.2 Ο χώρος εργασίας της Πένυς

Κατά την διάρκεια που πραγματοποιήθηκε η έρευνα για

τις γυναίκες djs η Πένυ δούλευε σε ένα καλοκαιρινό καφέ-

μπαρ. Η λειτουργία του μαγαζιού διαρκούσε μερικούς μόνο

μήνες το χρόνο, συγκεκριμένα από αρχές Μάιου έως τέλη

Αυγούστου σύμφωνα με τα λεγόμενα της. Το μαγαζί

τοποθετούνταν οριακά δίπλα από την παραλία. Το ωράριο

λειτουργίας του ήταν από τις εννιά το πρωί μέχρι τις

πρώτες πρωινές ώρες, σχεδόν εικοσιτετράωρο θα μπορούσε να

59

πει κανείς. Το μαγαζί αυτό διέθετε καφέ και διάφορα άλλα

ροφήματα αλλά και αλκοολούχα ποτά.

Στο χώρο κυριαρχούσαν οι ξύλινες κατασκευές αλλά και

το έντονο άσπρο χρώμα. Για να εισέλθω στο μαγαζί κατέβηκα

μια μεγάλη άσπρη ξύλινη σκάλα όπου αντίκρισα ένα ενιαίο

χώρο. Στην αριστερή πλευρά υπήρχε ένα μεγάλο κατά μήκος

πάσο που χώριζε το χώρο του μπαρ από τον κύριο χώρο που

κάθονταν οι πελάτες του μαγαζιού, το ίδιο συνέβαινε και

στη δεξιά πλευρά του. Υπήρχαν δυο μπαρ και σε αυτό τον

χώρο. Μέσα στα μπαρ υπήρχαν μηχανήματα που

χρησιμοποιούνταν για την παραγωγή των βρώσιμων προϊόντων

και σε αυτά είχε πρόσβαση μόνο το προσωπικό του μαγαζιού.

Στη μέση τοποθετούνταν τραπέζια με τέσσερις καρέκλες το

καθένα. Το πάτωμα αποτελούνταν από παρκέ. Εντύπωση μου

έκανε το γεγονός ότι ο χώρος περιστοιχίζονταν μόνο από

τρείς τοίχους και έλειπε ο τοίχος προς την μεριά της

θάλασσας. Οι τοίχοι ήταν στολισμένοι με ασημένια κάδρα

που απεικόνιζαν παραλίες από διάφορα μέρη του κόσμου. Η

έλλειψη ενός τέταρτου τοίχου προς την μεριά της παραλίας

νοητά συνέδεε το μαγαζί με αυτήν. Εκεί ήταν τοποθετημένες

ομπρέλες και ξαπλώστρες για τους πελάτες του. Η θέση του

dj εδώ ήταν απέναντι από το χώρο του δεξιού μπαρ και

αντίθετα από την μεριά της θάλασσας. Εκεί βρίσκονταν μια

ξύλινη υπερυψωμένη κατασκευή σαν ένα μικρό μπαρ που όμως

είχε μεγάλη υψομετρική διαφορά από τα άλλα δυο. Μπορούμε

να υπολογίσουμε ότι ο εκάστοτε dj βρίσκονταν περίπου δυο

μέτρα ψηλότερα από όλους τους υπαλλήλους του μαγαζιού.

Στο χώρο αυτό είχε πρόσβαση αυστηρά μόνο ο dj του

60

μαγαζιού αλλά και ο υπεύθυνος προσωπικού. Από την

αρχιτεκτονική του χώρου παρατηρούμε ότι και εδώ η θέση

του dj παράγει σχέσεις εξουσίας. Εάν ο χώρος του μαγαζιού

αποτελεί ένα δημόσιο χώρο, η πρόσβαση στη θέση του dj

είναι περιορισμένη στο προσωπικό του μαγαζιού αλλά και

στους πελάτες. Η Πένυ τοποθετημένη στο ψηλότερο σημείο

του μαγαζιού διαθέτει την καλύτερη οπτική από οποιοδήποτε

άλλο σημείο του χώρου. Εκεί μαζί με τα μηχανήματα

μουσικής διέθετε και ένα ρυθμιστικό μηχάνημα που έλεγχε

τη συνολική λειτουργία του φωτισμού του χώρου. Στο σημείο

αυτό διαφαίνεται ότι ο εκάστοτε dj είναι καταρτισμένος με

τη λειτουργία των φωτιστών του μαγαζιού.

Σημαντικό βρίσκω επίσης το γεγονός ότι σε αυτό το

μαγαζί ανάλογα με την λειτουργικότητά του άλλαζε και η

διαρρύθμιση του χώρου. Στη χρονική περίοδο που

σερβίρονταν καφέδες και ροφήματα είχε πολλά τραπέζια όπως

περιέγραψα, ενώ όταν έπαιζε κάποιος dj μουσική και

γίνονταν κάποιο πάρτι μετακινούνταν τα τραπέζια και οι

καρέκλες και στη θέση του έμπαιναν ξύλινες κατασκευές

(σταντ) χωρίς καρέκλες ή σκαμπό, ώστε να μπορούν οι

πελάτες να σταθούν όρθιοι γύρω από αυτά και να είναι

ελεύθεροι να κινηθούν στο ρυθμό της μουσικής. Η αλλαγή

αυτή γίνονταν κάθε βράδυ σύμφωνα με τα λεγόμενα της

Πένυς, αλλά και τα μεσημέρια που διοργανωνόταν κάποιο

πάρτι που είτε έπαιζε κάποιος dj, είτε κάποια μουσικά

συγκροτήματα έδιναν ζωντανή παράσταση. Όταν γινόταν αυτή

η αλλαγή του χώρου άλλαζε εν μέρη και η λειτουργία του

με σκοπό την κατανάλωση των αλκοολούχων ποτών και

61

κοκτέιλ. Αυτή η αλλαγή κάθε φορά προμηνύονταν από την

σταδιακή αύξηση της έντασης της μουσικής που ήταν ένα

«σύνθημα» για τη κατανάλωση αλκοολούχων ποτών, αλλά και

για τη διαφορετική λειτουργία του μαγαζιού. Ενώ καθ’ όλη

την διάρκεια που ήταν σε λειτουργία το μαγαζί ακούγονταν

μουσική, από τα ηχεία που βρίσκονταν τοποθετημένα στην

οροφή του στραμμένα προς το πάτωμα, τις ώρες αυτές η

ένταση αυξάνονταν. Επίσης από τις δώδεκα το βράδυ

χαμήλωνε ο φωτισμός του μαγαζιού και έμπαιναν σε

λειτουργία διάφορα μηχανήματα που φώτιζαν με διαφορετικά

χρώματα το χώρο διαγράφοντας κάποιες κινήσεις άλλοτε με

αργό και άλλοτε με πιο γρήγορο ρυθμό. Τα φωτιστικά

τοποθετούνταν σε διάφορα σημεία που δεν ήταν εύκολο να τα

παρατηρήσει κάποιος την ημέρα. Τις νυχτερινές ώρες

γίνονταν πιο εύκολα αναγνωρίσιμα. Παρατήρησα λοιπόν ότι

ήταν δέκα συνολικά φωτιστικά μηχανήματα. Δυο υπήρχαν

ακριβώς πάνω από την θέση του dj και από δυο επίσης στα

μπαρ του μαγαζιού. Τα υπόλοιπα ήταν τοποθετημένα ακριβώς

στη μέση του ταβανιού του μαγαζιού. Ο κύριος χειρισμός

τους ήταν στις αρμοδιότητες αλλά και ευθύνες του εκάστοτε

dj, κάτι που μου ανέφερε η Πένυ, εκτός από τις φορές που

δούλευε κάποιο άτομο που χειρίζονταν αποκλειστικά τα

φώτα, όποτε στο χώρο της είχε πρόσβαση και κάποιο άλλο

άτομο.

Η δουλειά της Πένυ ξεκινούσε από τις έντεκα το βράδυ

όπου εκείνη αντικαθιστούσε έναν άλλο dj. Από την στιγμή

που ξεκινούσε να παίζει το μαγαζί άλλαζε όψη. Η είσοδος

της στον χώρο σηματοδοτούσε την αρχή της διασκέδασης και

62

της κατανάλωσης αλκοολούχων ποτών. Πολλές φορές ανέβαινε

στη θέση του dj ενώ ο προηγούμενος έπαιζε ήδη και

συζητούσε μαζί του φτιάχνοντας σχολαστικά τις βαλίτσες με

τα cds της, που τοποθετούνταν δίπλα στα μηχανήματα της

μουσικής. Από εκεί χαιρετούσε τους πελάτες του μαγαζιού,

ενώ σπάνια μιλούσε μαζί τους καθώς κρατούσε μια απόσταση

με τους πελάτες σε σχέση με άλλες djs που συνεργάζονταν

με το κατάστημα. Η Πένυ έκανε μόνη της τις μουσικές

επιλογές :

Προσέχω το κοινό πρώτα από όλα που το πάω. Ελίσσομαι μουσικά για να έχωτο κοινό μου στο ταβάνι. Ακολουθώ τις μουσικές επιλογές που κρίνω ότι χρειάζονται εκεί τη στιγμή χωρίς να τρέχω να βάζω ότι κομμάτι μου ζητάνε. Μιλάω στους ευγενικούς, στους normal και σε άτομα που δείχνουν ότι σέβονται αυτό που κάνεις.

Παρατήρησα ότι δεν ζητούσαν πολλοί θαμώνες κάποιο

μουσικό κομμάτι. Καθ’ όλη τη διάρκεια του προγράμματος

της χόρευε στους ρυθμούς των κομματιών παρασύροντας και

τους πελάτες του μαγαζιού. Πολλές φορές έρχονταν ο

ιδιοκτήτης του μαγαζιού και συζητούσε με την Πένυ ή

πίνανε ποτό μαζί.

63

3.3 Ο χώρος εργασίας της Δήμητρας

Το μαγαζί στο οποίο εργάζεται η Δήμητρα ξεκινά τη

λειτουργία του στις οκτώ το πρωί και την σταματά στις

τρεις το βράδυ λειτουργώντας όλο το διάστημα του χρόνου.

Η τοποθεσία του καταστήματος είναι εντός των ορίων στης

πόλης της Μυτιλήνης σε ένα σημείο όπου δεν βρίσκονται

άλλα καταστήματα τέτοιου είδους. Ο συνολικός χώρος της

καφετέριας χωρίζεται σε εξωτερικό μέρος και σε εσωτερικό.

Θα ξεκινήσω να περιγράφω από τον εξωτερικό χώρο που

βρίσκεται απέναντι ακριβώς από το κυρίως κτίριο της

καφετέριας.

Σε αυτό το χώρο το στοιχείο που κυριαρχεί είναι το

λευκό χρώμα. Ο χώρος περικλείεται από μια κατασκευή με

τέσσερις ξύλινους μεγάλους πάσσαλους που υποστηρίζουν

μεγάλα νάιλον, τα οποία αφαιρούνται τις ζεστές μέρες, ενώ

υπάρχουν διάσπαρτα σόμπες που διατηρούν ζεστό το χώρο. Σε

όλο το εύρος του χώρου είναι τοποθετημένα στοιχισμένα

τραπέζια με τέσσερις καρέκλες το κάθε ένα, όπως συνάντησα

64

και στα άλλα μαγαζιά που επισκέφτηκα, ενώ στην δεξιά

πλευρά βρίσκεται το μπαρ, γύρω από το οποίο υπάρχουν

υπερυψωμένα σκαμπό.

Το κυρίως κτήριο του καταστήματος βρίσκεται απέναντι

από τον εξωτερικό χώρο. Περνώντας από την κύρια είσοδο

του κτηρίου εμφανίζεται ένας ενιαίος χώρος όπου

βρίσκονται σχηματισμένα τραπέζια με καρέκλες καθώς και

δυο καναπέδες στα αριστερά της εισόδου. Οι χρωματισμοί

είναι ανοιχτό πράσινο και καφέ. Το στοιχείο του ξύλου

επικρατεί και εδώ, από τα έπιπλα μέχρι και τα

διακοσμητικά που είναι τοποθετημένα στους τοίχους.

Υπάρχουν ακόμα δυο μεγάλες τηλεοράσεις που είναι μεν σε

λειτουργία αλλά δίχως να παράγεται ήχος, ο οποίος θα

συγκρούονταν με αυτόν που παράγουν τα ηχεία τα οποία

είναι τοποθετημένα στις γωνίες του χώρου. Στο μέσο του

χώρου υπάρχει ένα αρκετά μεγάλο μπαρ, το πάτωμα του

οποίου είναι υπερυψωμένο σε σχέση με το υπόλοιπο μαγαζί.

Η θέση του dj βρίσκεται μέσα στο μπαρ από τη μεριά της

δεύτερης εισόδου του μαγαζιού. Παρατηρούμε και εδώ ότι

από τη θέση αυτή μπορεί κάποιος να έχει πρόσβαση στην

συνολική οπτική του χώρου. Στο σημείο του dj το ύψος του

πατώματος ξεπερνάει αυτό του πατώματος του μπαρ με

αποτέλεσμα να φτάνουμε στο συμπέρασμα ότι από την

αρχιτεκτονική του χώρου ο dj βρίσκεται ψηλότερα σε σχέση

με το υπόλοιπο προσωπικό της καφετέριας.

Η Δήμητρα περνάει αρκετές ώρες στο μαγαζί που

δουλεύει και πάντα τις μέρες που δουλεύει πηγαίνει αρκετά

νωρίτερα. Εντύπωση μου έκανε το γεγονός ότι

65

οικειοποιείται το χώρο και έχει άριστες σχέσεις με τους

υπαλλήλους του μαγαζιού. Είναι αρκετά κοινωνική με αυτούς

όπως και με τον ιδιοκτήτη. Οι μέρες που δουλεύει η

Δήμητρα δίνουν διαφορετική όψη στο μαγαζί και προσελκύουν

διαφορετικό κόσμο από μέρες που δουλεύουν άλλοι djs.

Σύμφωνα με τα λεγόμενα του ιδιοκτήτη «οι μέρες της Δήμητρας

έχουν τον κόσμο της». Από την στιγμή που πάει στην θέση του

dj, παρατήρησα ότι, συγκεντρώνει αρκετό κόσμο γύρω της

που θα της μιλήσει εκφράζοντας την χαρά του που θα την

ακούσει. Η μουσική που παίζει είναι κυρίως έντεχνο και

ροκ χωρίς όμως να κινείται στα πλαίσια της εμπορικής

μουσικής κάτι που την ξεχωρίζει από άλλους dj. Σύμφωνα με

τα λεγόμενα πελατών της καφετέριας αυτός είναι ο λόγος

που την «ακολουθούν» όταν παίζει. Ξεκινώντας τη δουλεία

της τοποθετεί, αρχικά, τις βαλίτσες με τα cds της δίπλα

από τα μηχανήματα και αρχίζει να ψάχνει για το πρώτο

κομμάτι, παράλληλα ο ιδιοκτήτης του μαγαζιού χαμηλώνει το

φωτισμό σαν να δίνει το έναυσμα για την αρχή της

Δήμητρας. Σε όλη την διάρκεια της δουλειάς της έχει επαφή

με τον κόσμο που της ζητάει διάφορα κομμάτια και

συνεργάζεται με αυτόν για να φτιάξει το μουσικό της

πρόγραμμα. Η Δήμητρα εκφράζεται από την μουσική και

προσπαθεί να παίξει όσο γίνετε όλα τα τραγούδια που

ζητάνε οι πελάτες του μαγαζιού. Βέβαια απορρίπτει

τραγούδια που δεν συμπεριλαμβάνονται στο μουσικό

ρεπερτόριο της. Καθ’ όλη την διάρκεια που παίζει μουσική

χορεύει μέσα στο χώρο του dj, παρασύροντας πολλές φορές

το προσωπικό αλλά και τους θαμώνες του μαγαζιού.

66

...προσπαθώ να ικανοποιήσω. Και επίσης μπορεί να παίζω κάτι πολύ έντονοκαι να έρθει κάποιος να μου ζητήσει μια μπαλάντα. Θα προσπαθήσω σύντομανα το παίξω. Δε θα πω περιμένετε ας πούμε να χαλαρώσει και όλα αυτά. Είναιο τρόπος που λειτουργώ. Και πιστεύω ότι βοηθάει. Και ο κόσμος που ακούειτις επιλογές του και τις ακούει και την ώρα που θέλει θα ξανάρθει...

Διότι η μουσική είναι τρόπος ζωής. Π.χ. η ροκ μουσική, η μουσική που παίζωεγώ δε θεωρώ ότι είναι μουσική, είναι τρόπος ζωής. Δε διαφέρει κάπως, δηλόπως θα βγω για ποτό έτσι θα ρθω να παίξω. Έτσι είμαι είναι το στοιχείο τουχαρακτήρα μου και το εγώ μου.

3.4 Ο χώρος εργασίας της Κατερίνας

Το μαγαζί που δουλεύει η Κατερίνα λειτουργεί από τις

έντεκα το βράδυ μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες. Εδώ

σερβίρονται μόνο αναψυκτικά και αλκοολούχα ποτά και όχι

ροφήματα και είδη καφέ. Η τοποθεσία του βρίσκεται σε μια

γνωστή περιοχή της Αθήνας όπου συναντάει κανείς πολλά

τέτοιου είδους μαγαζιά. Στην είσοδο του μαγαζιού

συνάντησα έναν άντρα που ήταν «πορτιέρης», υπεύθυνος

δηλαδή για την είσοδο των πελατών στο κατάστημα.

Περνώντας την είσοδο υπάρχει ένας μικρός κόκκινος

προθάλαμος όπου βρίσκεται μια γυναίκα υπεύθυνη για την

έκδοση εισιτηρίων στους θαμώνες.

Μπαίνοντας μέσα στο χώρο του μαγαζιού ξεχωρίζει

ακριβώς στο κέντρο του ένα μεγάλο στρογγυλό μπαρ ενώ γύρω

67

από αυτό υπάρχουν αρκετά υπερυψωμένα σκαμπό. Το μαγαζί

χωρίζεται σε δυο επίπεδα. Το ένα επίπεδο είναι

υπερυψωμένο περίπου μισό μέτρο και εκεί βρίσκονται

τοποθετημένοι διάφοροι καναπέδες, τραπέζια και καρέκλες,

ενώ στο κέντρο του υπάρχει μια ξύλινη τετράγωνη κατασκευή

εντός της οποίας βρίσκονται τα μηχανήματα της μουσικής

και του φωτισμού. Στο δεύτερο επίπεδο του μαγαζιού, όπου

είναι και η θέση του dj, τοποθετούνται συνήθως πελάτες οι

οποίοι ανήκουν στην κατηγορία των εξεχουσών

προσωπικοτήτων ή αλλιώς V.I.P. Από αυτές τις θέσεις λόγω

του υπερυψωμένου πατώματος υπάρχει πολύ καλή οπτική του

υπόλοιπου χώρου του καταστήματος και από ότι

πληροφορήθηκα οι τιμές των αλκοολούχων ποτών είναι πιο

ακριβές. Για να καθίσει κανείς εκεί πρέπει να παραγγείλει

φιάλη και όχι μεμονωμένο ποτό σε ποτήρι. Οι θέσεις αυτές

είναι προνομιακές καθώς δεν προορίζονται για όλους τους

θαμώνες, παρά μόνο για αυτούς που έχουν την οικονομική

δυνατότητα να δαπανήσουν περισσότερα χρήματα για τη

διασκέδασή τους.

Ανάμεσα στα δυο επίπεδα του μαγαζιού υπάρχουν δυο

μικροί στύλοι ο ένας απέναντι από τον άλλον, τους οποίους

ενώνει ένα κόκκινο σκοινί. Μπροστά από τους στύλους

υπάρχουν δύο υπάλληλοι οι οποίοι ελέγχουν την είσοδο στον

χώρο των V.I.P. Παρατηρούμε εδώ ότι ολόκληρο το δεύτερο

επίπεδο του μαγαζιού θεωρείται χώρος με προνόμια, τα

οποία ουσιαστικά αγοράζονται από τους θαμώνες καθώς

ανταλλάσσουν την παρουσία τους στο χώρο αυτό με χρήματα.

68

Σε αυτόν τον χώρο του καταστήματος τοποθετείται η θέση

του dj.

Η Κατερίνα συχνά είτε ήξερε τους πελάτες που

κάθονταν στο ίδιο επίπεδο με αυτήν, είτε προσκαλούσε

γνωστούς της να ανέβουν εκεί κάνοντας νόημα στους

υπαλλήλους που έλεγχαν την είσοδο. Εκτός από τις

ιεραρχικές θέσεις που παράγονται από την αρχιτεκτονική

του μαγαζιού μπορούμε να σημειώσουμε ότι υπάρχει και

κοινωνική ιεραρχία μέσα σε αυτό. Η Κατερίνα είναι υψηλά

σε αυτή αφού μπορεί να φέρει οποιονδήποτε θέλει στο

δεύτερο επίπεδο του μαγαζιού.

69

3.5 Ο χώρος εργασίας της Αλίκης

Η Αλίκη δουλεύει σε μια καφετέρια που βρίσκεται

ανάμεσα σε άλλες δυο καφετέριες. Η λειτουργιά του

μαγαζιού ξεκινά από νωρίς το πρωί και σταματάει στις

τρεις περίπου το βράδυ. Αυτό όμως εξαρτάται από την ημέρα

και από τη δουλειά που έχει. Υπάρχουν δηλαδή μέρες που

δεν έχει κάποιον dj ή κάποιο μουσικό συγκρότημα να

παίζουν μουσική. Το κτήριο που στεγάζεται η καφετέρια

είναι διώροφο και χωρίζεται ουσιαστικά σε δυο ενιαίους

εσωτερικούς χώρους. Τους θερινούς μήνες επεκτείνεται

καλύπτοντας μέρος του πεζοδρομίου το οποίο βρίσκεται

μπροστά από την κύρια είσοδο και το δάπεδο του οποίου

είναι επιμελημένο με τρόπο ώστε να διαχωρίζεται από το

επίπεδο του δρόμου.

Σε όλους τους χώρους υπάρχουν στοιχισμένα τραπέζια,

καρέκλες και μεγάλοι καναπέδες που προορίζονται για τους

θαμώνες του καταστήματος. Εντύπωση μου έκαναν τα έντονα

χρώματα των επίπλων και των τοίχων. Μπαίνοντας στον

70

ισόγειο χώρο της καφετέριας στα αριστερά κυριαρχούν

καναπέδες και καρέκλες σε έντονα χρώματα, ενώ στα δεξιά

το μεγάλο μπαρ που ξεκινά από την είσοδο του μαγαζιού

καταλήγοντας δίπλα από τις σκάλες που οδηγούν στον όροφο

του μαγαζιού. Ανεβαίνοντας στο όροφο του μαγαζιού

παρατηρούμε έναν ενιαίο χώρο με μεγάλα τραπέζια,

καναπέδες και ένα μικρό μπαλκόνι από όπου φαίνεται από

ψηλά η πλατεία και τα μαγαζιά της πόλης. Σε αυτό το χώρο

συγκεντρώνονται νεαρά άτομα που παίζουν κυρίως

επιτραπέζια παιχνίδια και παρακολουθούν διάφορους

αθλητικούς αγώνες από τις δυο μεγάλες τηλεοράσεις που

είναι κρεμασμένες στους τοίχους. Η μουσική υπόκρουση του

μαγαζιού βρίσκεται σε χαμηλότερη στάθμη εδώ. Τις βράδυνες

ώρες παρατηρούμε τους πελάτες του μαγαζιού να προτιμούν

το ισόγειο παρά τον πρώτο όροφο και συγκεκριμένα να

κάθονται κοντά στο μεγάλο μπαρ.

Η θέση του dj βρίσκεται στην αρχή του μπαρ δίπλα από

την είσοδο του μαγαζιού όπου τα μηχανήματα της μουσικής

είναι τοποθετημένα επάνω στο μπαρ και περικλείονται από

μια γυάλινη κατασκευή. Η θέση αυτή έχει αρκετά

πλεονεκτήματα σε σχέση με άλλα σημεία του χώρου του

μαγαζιού καθώς από εκεί μπορεί κάποιος να έχει πλήρη

οπτική του εσωτερικού χώρου του μαγαζιού αλλά και μια

αρκετά καλή οπτική του εξωτερικού χώρου. Ο dj φαίνεται να

συμπεριλαμβάνεται στην ομάδα του προσωπικού του μαγαζιού

αφού δουλεύει μέσα από το μπαρ δίπλα στον υπάλληλο που

κατασκευάζει τα ροφήματα, τους καφέδες που σερβίρονται

στους πελάτες.

71

Η Αλίκη δουλεύει πάντοτε τις βραδινές ώρες στο

μαγαζί και με την είσοδό της αρχίζει η όψη του μαγαζιού

να αλλάζει καθώς χαμηλώνει ο φωτισμός ενώ παράλληλα

δυναμώνει η ένταση της μουσικής. Πριν ξεκινήσει να

δουλεύει χαιρετάει το προσωπικό του μαγαζιού και μιλάει

μαζί τους για διάφορα ζητήματα. Αν και η αρχιτεκτονική

του χώρου της δίνει μια πλεονεκτική θέση, οι σχέσεις που

αναπτύσσει με το προσωπικό είναι πολύ φιλικές .

72

4) Ο έμφυλος χαρακτήρας του εργασιακού χώρου

Μέσα από την επαφή που είχα με τις γυναίκες djs ένα

κοινό που παρατήρησα είναι ότι όλες αναφέρθηκαν στην

επίδραση του φύλου στον εργασιακό χώρο που κινούνται.

Ομόφωνα και οι πέντε συνέδεσαν το φύλο τους με το χώρο

εργασίας με θετικές και αρνητικές συνδηλώσεις.

Συγκεκριμένα η Πένυ ανέφερε:

Σε όλες τις δουλειές παίζει ρόλο το φύλο. Θέλοντας και μη. Έχει και τα υπέρ

και τα κατά.

Θα ξεκινήσω με τις θετικές αρχικά και έπειτα θα

αναφέρω τις αρνητικές σύμφωνα πάντα με τα λεγόμενα των

djs. Οι γυναίκες που ασχολούνται με το επάγγελμα του disk

jockey είναι σαφώς αριθμητικά λιγότερες από τους άνδρες.

Η Κατερίνα μάλιστα μου απαριθμεί τις γνωστές στο ευρύ

κοινό djs.

Φαίνεται άλλωστε πόσους άνδρες djs έχουμε και πόσες γυναίκες. Η διαφοράείναι τεράστια δεν ξέρω σε αριθμούς πόσο είναι αλλά πάρε τους επώνυμουςδεν σου λέω τώρα τους ανερχόμενους. Είναι παγκόσμιο φαινόμενο αυτό δενείναι μόνο ελληνικό. Ας πάρουμε τα ελληνικά νούμερα στην dance σκηνήγνωστές γυναίκες πόσες είναι ; 8 με 10 ( αναφέρεται σε διάφορα ονόματα).

Η αριθμητική διαφορά με τους άνδρες είναι τεράστια

αν αναλογιστεί κανείς ότι κάθε πόλη στην Ελλάδα έχει

τουλάχιστον από μια καφετέρια ή ένα μπαρ. Εδώ η Πένυ

73

έρχεται να προσθέσει ότι η αριθμητική μειοψηφία των

γυναικών συγκαταλέγεται στα θετικά του επαγγέλματος:

Σαν γυναίκα έχεις περισσότερες πιθανότητες γιατί είναι λίγες στο χώρο. Πιοπολύ δουλειά ίσως.

Ενώ με τη σειρά της η Μίνα προσθέτει:

Είναι ανδρικός χώρος- όλοι χωράνε- διαφορά στην εικόνα, μουσική, show..

Με αυτά τα λόγια χαρακτηρίζει τον εργασιακό της χώρο

ανδροκρατούμενο αρχικά όμως δίνει το χώρο και τα

περιθώρια να ασχοληθούν και οι γυναίκες. Στις θετικές

συνδηλώσεις του έμφυλου χαρακτηρισμού του χώρου

συγκαταλέγεται το γεγονός ότι οι γυναίκες προσελκύουν

περισσότερο ανδρικό πληθυσμό σύμφωνα με τη Δήμητρα:

…φαίνεται παράξενο ναι, βέβαια νομίζω πως τραβάει και περισσότεροκόσμο μια γυναίκα dj. Γιατί είναι το γυναικείο φύλο. Προσελκύει πιο πολλούςάνδρες σε ένα μαγαζί καλώς ή κακώς. Έτσι πάει. Εντωμεταξύ είναι και πολλέςπου είναι πιο εύθυμες. Πιο χαρούμενες από ότι είναι ένας άνδρας στηνκονσόλα. Στα dexx’s δηλαδή. Πώς να το κάνουμε; Κάνουν κινήσειςδιαφορετικές. Δηλαδή καθεμία έχει άλλο, άλλες μουσικές που παίζει.

Μέσω των παρατηρήσεων μου δεν διαπίστωσα ότι σε όλες τις

περιπτώσεις υπήρχαν περισσότεροι άνδρες πελάτες παρά

γυναίκες, όμως σύμφωνα με τα λεγόμενα των djs η ανδρική

παρουσία συνδέεται με το φύλο τους. Η Κατερίνα αναφέρει

πάνω σε αυτό ότι πολλές γυναίκες dj εκμεταλλεύονται τη

θηλυκότητα τους για να προσελκύσουν άνδρες κάτι που δεν

φαίνεται να κάνει η ίδια.

Οι djs δείχνουν τη θηλυκότητα τους και νομίζουν ότι μπορούν να βγάλουνκάτι από όλο αυτό. Το μουνί ότι σέρνει καράβι δεν είναι τυχαία έκφραση.Εκμεταλλεύονται δηλαδή την αδυναμία του αντίθετου φύλου (άνδρες). Έχουνμια αδυναμία οι άνδρες. Σημαντικό σε ένα «πόλεμο» λοιπόν είναι να ξέρεις τιςαδυναμίες του αντιπάλου. Ο πόλεμος των φύλων δεν θα τελειώσει ποτέ.

74

Ενώ επισημαίνει στις θετικές συνδηλώσεις την κριτική

που της ασκείται από άλλους συναδέρφους. Στη περίπτωση

αυτή για την Κατερίνα οι γυναίκες έχουν προβάδισμα σε

σχέση με τους άνδρες. Εντάσσει στο φύλο ότι το κοινό και

οι συνάδερφοι που την κριτικάρουν δίνουν το δικαίωμα

λάθους σε μια γυναίκα κάτι που δεν γίνεται με τους άνδρες

djs.

Ένα από τα καλά είναι ότι δεν κρίνεσαι αυστηρά όσο θα κριθεί ένας άνδρας.Από όλους και άνδρες και γυναίκες. Και πάλι αυτό μπαίνει στην λογική ότιπαίζει γυναίκα dj . Wow λες και είναι να χτίσει σπίτι ας πούμε. Αμέσωςγίνονται πιο ανεκτικοί δηλαδή εγώ δεν θα αγχωθώ και ιδιαίτερα αν χάσω μιααλλαγή ή οτιδήποτε τέτοιο. Δεν θα αγχωθώ αν δε παίξω τα τελευταίατραγούδια που βγήκαν αυτή την εβδομάδα γίνονται πιο ανεκτικοί. Ανέχονταιπολλά περισσότερα. Υπάρχει διαχωρισμός των φύλων όταν έχει σχέση με τοποιος παίζει, στην κριτική όμως ενώνονται. Και είναι όλοι μαζί πιο ανεκτικοίστις γυναίκες

Το να είσαι γυναίκα dj για την Κατερίνα μπορεί να σε

οδηγήσει στο κλείσιμο πιο καλύτερων οικονομικών συμφωνιών

σε σχέση με τους άνδρες.

Έτσι και αλλιώς πιστεύω ότι οι γυναίκες στις διαπραγματεύσεις είναισκληρότερες από τους άνδρες γιατί πέρα από dj είμαι και manager στουςάλλους djs. Ένα από τα χαρακτηριστικά μου είναι ότι είμαι πιο σκληρή στιςδιαπραγματεύσεις μου οπό ότι είναι οι ίδιοι. Και είναι ένας από τους λόγουςπου θεωρώ ότι οι γυναίκες γίνονται καλύτερες manager από τους άνδρες.Δώσε σε μια γυναίκα μια θέση εξουσίας και την έβαψες.

Εκτός από τις θετικές συνδηλώσεις του φύλου στον

εργασιακό χώρο υπάρχουν και οι αρνητικές σύμφωνα με τα

λεγόμενα των υποκειμένων της έρευνας. Η Αλίκη αναφέρει

χαρακτηριστικά:

Γυναίκες είναι πιο δύσκολο. Πρέπει ας πούμε να πείσεις τους άλλους ότι δενείμαι 2 βυζιά που ήρθαν για να σας απογειώσουν, είμαι 2 βυζιά κ ένα μυαλόπου μπορεί να παράγει ωραίες ιδέες που θα μετουσιωθούν σε μουσική…

75

Όταν παίζεις καλή μουσική λένε ουάου, μπράβο, σα να μην το περίμεναν,λόγω του φύλου.

Με τα παραπάνω λόγια της Αλίκης διαφαίνεται το

γεγονός ότι μια γυναίκα που βρίσκεται σε ένα κατάστημα

στη θέση του dj πρέπει να αποδείξει ότι έχει γνώσεις και

μπορεί να παίξει καλή μουσική κάτι που στους άνδρες

θεωρείται αυτονόητο. Το φύλο εδώ συνδέεται με την

ικανότητα και με την κατάρτιση που έχει η εργαζόμενη, με

αποτέλεσμα η τελευταία να υποβαθμίζεται εκ των προτέρων.

Το ότι τα καταφέρνει μια γυναίκα να παίξει καλή μουσική

συνιστά έκπληξη από το κοινό που δεν τη γνωρίζει οπότε

εισέρχεται πάντα στη διαδικασία να αποδείξει τις

ικανότητές της στο χώρο εργασίας της. Βιώνει δηλαδή

έλλειψη εμπιστοσύνης από το κοινό και από τον ιδιοκτήτη

του καταστήματος. Όσο αφορά τον δεύτερο οι τέσσερις από

τις πέντε μου ανέφεραν ότι υπάρχει πρόβλημα όσον αφορά

την πληρωμή τους. Πάνω σε αυτό τοποθετήθηκε η Κατερίνα

λέγοντας :

Τα αρνητικά είναι περισσότερο στις εργοδοσίες. Ότι προσπαθούν να σε«πουλήσουν» ως γυναίκα dj. Στέκονται περισσότερο στο γυναίκα παρά στο dj .Με ενοχλεί... αυτό. Καταλαβαίνω ότι πρέπει να γίνεται κατά κάποιο τρόπο γιανα βγάλει περισσότερα χρήματα όπως θα φωνάξει ένα παραγωγό από τοραδιόφωνο. Καταλαβαίνω ότι ο εργοδότης μου θέλει να δώσει έμφαση στηλέξη γυναίκα ( για τα χρήματα). Από τη άλλη εμένα με μειώνει αυτό δηλαδήναι οκ είμαι μια ένας dj που τυγχάνω να είμαι και γυναίκα δεν θέλω ναδιαχωρίζεται το ένα από το άλλο. Το να δίνεται περισσότερο έμφαση στον όρογυναίκα. Ναι οκ πες το κάντο αλλά μην δίνει περισσότερο βάση σε αυτό θέλωνα είναι ίσο.

Το γεγονός ότι είναι γυναίκες συμφώνα με τα λεγόμενα

τους τις κάνει πιο ευάλωτες από τους άνδρες με αποτέλεσμα

76

να είναι επιρρεπείς σε κακές εργοδοσίες κάτι που

επιβεβαιώνει και η Πένυ:

Κατά μπορεί να αποπειραθούν πιο εύκολα να σου φάνε χρήματα επειδή είσαιγυναίκα. Επειδή σε βλέπουνε γυναίκα να σε θεωρούν λίγο πιο μαλθακή, λίγοπιο επιρρεπή στο ότι θα σου φάμε και λεφτά και μη μιλήσεις από πάνω. Ενώεάν είναι κανένας ντακλαράς που να το πούνε αυτό. Αντιμετωπίσιμα είναι όλααλλά θέλω να σου πω ποια είναι τα κατά.

Για αυτές το φύλο αποτελεί πρόβλημα στην περίπτωση

των αμοιβών τους, θεωρούν ότι πέφτουν ευκολότερα θύματα

εκμετάλλευσης σε σχέση με τους άνδρες djs. Στο σημείο

αυτό και ύστερα από πολλές συζητήσεις με άνδρες που

εξασκούν το επάγγελμα του dj προκύπτει ότι οι «κακές»

εργοδοσίες δεν κάνουν έμφυλες διακρίσεις. Στη συνέχεια

ένας dj περιέγραψε περιστατικά που οι άνδρες djs όχι μόνο

δεν πληρώθηκαν, αλλά κινδύνεψε και η σωματική τους

ακεραιότητα. Κλείνοντας αναφέρθηκε στο γεγονός ότι μια

γυναίκα dj ποτέ δεν θα δεχόταν απειλές. Βάση των παραπάνω

θα μπορούσαμε να φτάσουμε στο συμπέρασμα ότι η

συμπεριφορά της εργοδοσίας δεν έχει έμφυλη διάκριση αλλά

διαφέρει από εργοδότη σε εργοδότη. Αυτό είναι όμως ένα

στοιχείο που δε συμμερίζονται εδώ οι γυναίκες djs που

μοιράστηκαν την επαγγελματική τους εμπειρία.

Επιστρέφοντας στις αρνητικές συνδηλώσεις του φύλου

επισημαίνω άλλη μια, σύμφωνα με τα λόγια των γυναικών

djs. Όλες θεώρησαν ότι λόγω του φύλου τους είναι

επιρρεπείς στους άνδρες που θέλουν να τις φλερτάρουν και

σε γενικές γραμμές παρενοχλούνται πιο εύκολα από πελάτη.

Δηλαδή λόγω του ότι δεν μπορούν εύκολα να απωθήσουν

77

κάποιο πελάτη που τους ενοχλεί την ώρα εργασίας. Η

Δήμητρα αναφέρει ένα περιστατικό :

Έχει όμως και δυσκολίες γιατί αλλιώς αντιμετωπίζει ένας άνδρας τιςκαταστάσεις, εμένα μου χει τύχει στο ελληνικό ροκ και έντεχνο να έρθεικάποιος και να μου γυρεύει Ζαζόπουλο; Εγώ ούτε καν ήξερα ποιος είναιαυτός.[…]Λέω δεν ξέρω τι είναι αυτό. Δεν ξέρω καν ποιος είναι αυτός οτραγουδιστής. Και αυτός είχε θυμώσει. Σε έναν άντρα είναι αλλιώς καιφοβήθηκα. Μετά ήταν λίγο δύσκολο να τον ξεκολλήσω. […]είχε μείνει εκεί καιμου χε φέρει χίλια δυο επιχειρήματα και αιτιολογίες. Βάλε το Ζαζόπουλο.Εγώ ούτε καν ήξερα πως υπάρχει εκείνος ο άνθρωπος.

Ενώ ένα δεύτερο περιστατικό αναφέρεται από τη Μίνα :

Κάποτε είχα πάει στο (…) να παίξω μεσημέρι. Και γενικά έπαιζα Κυριακέςμεσημέρια. Και τα μεσημέρια μάζευε φαντάρους. Κυριακή μεσημέρι. Πήγαέπαιξα, αυτοί ήταν πιωμένοι λιώμα, και άρχισαν και πετούσαν σφηνοπότηρα,δεν ξέρω τι. Και κόντεψε ένα σφηνοπότηρο να χτυπήσει εμένα. Δηλαδήμπορείς να αντιμετωπίσεις διάφορα πράγματα. Λέω στο Θανάση μάζεψε τους.Λέει εντάξει ξέρω γω και τα λοιπά. Τους μίλησε, αυτοί δεν κατάλαβαν.Κόντεψαν να μου σπάσουν το κεφάλι. Ήθελαν να με χουφτώσουν εκεί πέρα,κρέμονταν από τη μπάρα να μπουν μέσα. Δεν νομίζω να το έκαναν σε ένανάντρα…

Στα παραπάνω περιστατικά που περιγράφουν η Δήμητρα

και η Μίνα συνδέουν το γυναικείο φύλο με την ανίσχυρη

αντιμετώπιση πελατών. Σύμφωνα με αυτές το ότι είναι

γυναίκες αυτομάτως τις τοποθετεί στη θέση του ευάλωτου.

Στο σημείο αυτό συμφώνα με τις παρατηρήσεις που

έγιναν για την ανάγκη της έρευνας θα προσπαθήσω να

εξηγήσω ότι ο ανταγωνισμός στο συγκεκριμένο επάγγελμα

ξεπερνάει το φύλο. Γίνεται αναφορά από όλες τις

περιπτώσεις που εξετάζονται. Η Πένυ όμως τοποθετείται

περισσότερο στο θέμα αυτό και λέει χαρακτηριστικά :

78

Λίγες φορές υπάρχει αλληλοβοήθεια με συναδέρφους. Και υπάρχειαλληλοβοήθεια γιατί ξέρουν ότι θα πάρουν και από εσένα βοήθεια. Δηλαδήείναι μια σχέση συμφέροντος και μόνο. Δεν το κάνει κανείς επειδή σεσυμπαθεί. Υπάρχουν και οι κλίκες. Δεν έχει σχέση το φύλο. Η κλίκα είναι ηκλίκα με το να γλύφεις γίνεσαι μέρος της, είτε με το να προσφέρεις στην κλίκακαι να περιμένεις να πάρεις. Να τους κάνεις και καλά να σε έχουν ανάγκητους άλλους και να σε συμπεριλάβουν στην κλίκα τους. Και όποτε θέλουν νασε κλάσουνε . Εγώ δεν ήμουνα ποτέ της κλίκας, εγώ είμαι με όλων το μέροςδεν θέλω να έχω υπερβολικά καλές σχέσεις ούτε κακές σχέσεις. Εκ τωνπραγμάτων θα έχεις καλές σχέσεις με κάποιους και με κάποιους χειρότερεςαλλά μεμονωμένες περιπτώσεις.

Εδώ γίνεται λόγος για μια ‘ομάδα συμφερόντων’ που

κινείται στο χώρο της εργασίας των djs επηρεάζει την

πορεία τους στον χώρο. Άσχετα με το φύλο της dj με την

εισχώρηση της σε μια τέτοια ομάδα δύναμης και επιρροής

κερδίζεται ευκολότερα η αναγνώριση και η καταξίωση στο

χώρο. Στην περίπτωση που βρίσκονται μέσα στην ομάδα αυτή

πρέπει να συμμετέχουν σε ‘ανταλλαγές’ που υποχρεώνουν τα

μέλη της ώστε να εξυπηρετούν και να εξυπηρετούνται από

αυτά. Η ανέλιξη σε dj με αναγνώριση, κατά συνέπεια και

καλύτερο μεροκάματο, προϋποθέτει τη συμμετοχή σε αυτό που

ονοματίζει η Πένυ «κλίκα». Η ίδια αρνείται ότι είναι

μέλος, όμως κάποια στιγμή τα λεγόμενα της αντιφάσκουν.

Παραθέτω το συγκεκριμένο απόσπασμα από τη συνομιλία μας:

Στο djing με βοήθησε αυτό που έκτισα γύρω από το όνομά μου. Το ότι έχωπρόσβαση στα media το ότι έχω πολύ καλές δημόσιες σχέσεις με πολύ κόσμοκαι έρχονται στα πάρτι μου. Η εμφάνισή μου , ο τρόπος που παίζωμουσική ,το promotion μου όλα είναι μια αλυσίδα με κρίκους. Κάποιοι κρίκοιέχουν μεγαλύτερη βαρύτητα. Χτίζεις το όνομά σου με κάθε τρόπο.

79

Το ίδιο συμπέρασμα επιβεβαιώνει η Μίνα που

υποστηρίζει την ύπαρξη της κλίκας. Η ίδια δεν αποτελεί

μέλος της, κάτι όμως που εμποδίζει την πρόσβαση της σε

εκδηλώσεις που έχουν καλύτερο από το σύνηθες μεροκάματο.

Βάση αυτού εκφράζει το παράπονό της και συνάμα τονίζει

την σημασία μιας «κλίκας».

Ε, και υπάρχει βέβαια και ο χώρος. Είναι ένας δύσκολος χώρος, είναι έναςκλειστός χώρος. Κλίκες. Και δεν μπαίνει εύκολα κανείς μέσα. Είναισυγκεκριμένοι άνθρωποι, ειδικά στους γάμους. Δεν παίζει. Να πας να πάρειςτο καλό το μεροκάματο… . Γιατί ακούγονται φήμες. Λάσπη, έρχονται και σουλένε. Εμένα έχει ακυρωθεί γάμος. Γιατί πήγαν στην κοπέλα και της είπαν…Είναι ένας χώρος ανταγωνιστικός. Έχει ανταγωνισμό. Και σε άλλουςανθρώπους που είναι και επαγγελματίες έχει συμβεί αυτό. Γενικά κλίκες. Δενείναι υπάλληλος γραφείου, έχει ανταγωνισμό.

80

4.1 Η εξουσία στον χώρο εργασίας

Όπως προκύπτει από τις παραπάνω περιγραφές των

καταστημάτων οι djs εργάζονται σε ένα περιορισμένο

ιδιαίτερο χώρο εντός του χώρου του εκάστοτε καταστήματος.

Από την αρχιτεκτονική του χώρου αντλούμε το συμπέρασμα

ότι η θέση εργασίας τους βρίσκεται σε πλεονεκτική θέση σε

όλα τα καταστήματα. Τοποθετείται ψηλότερα από άλλα σημεία

και συνήθως έχει την καλύτερη οπτική. Με αυτή τη

διαρρύθμιση οι djs προβάλλονται περισσότερο από άλλα μέλη

του προσωπικού των καταστημάτων. Διαφαίνεται πως η ύπαρξη

ιεραρχίας στην οποία οι djs απολαμβάνουν υψηλή θέση,

κατασκευάζεται και παράγεται και από την διαμόρφωση του

χώρου.

Αναφορικά με τον τρόπο που διαφαίνεται αυτή η

ιεραρχία μεταξύ των εργαζομένων, τα αποτελέσματα

81

προκύπτουν από την παρατήρηση των συναδελφικών σχέσεων εν

ώρα εργασίας εστιάζοντας περισσότερο στην επικοινωνία με

μη λεκτική εκφορά παρά με λεκτική.

Οι περισσότερες από τις djs βρίσκονται στα

καταστήματα που εργάζονται λίγο νωρίτερα από την ώρα

εργασίας τους, ώστε να έχουν χρόνο για να προετοιμαστούν

με εξαίρεση τη Δήμητρα που πολλές φορές βρίσκεται

νωρίτερα στο κατάστημα όπου εργάζεται. Η Δήμητρα φαίνεται

να έχει οικειότητα με το υπόλοιπο προσωπικό αφού

προσφωνεί τους συναδέλφους της με το μικρό τους όνομα.

Πολλές φορές κάνει νόημα ενώ εργάζεται να τις φέρουν

αλκοολούχο ποτό χωρίς να αναφέρει συγκεκριμένα ποιο, αφού

το προσωπικό είναι σε θέση να γνωρίζει και της φέρνει

κάθε φορά το ίδιο ποτό. Στη συγκεκριμένη περίπτωση η

Δήμητρα αναιρεί τη θέση εξουσίας που κατέχει λόγω της

επαγγελματικής της ιδιότητας, μέσω της συμπεριφοράς της

στους υπολοίπους. Παρόλα αυτά όμως παρατήρησα ότι το

προσωπικό δεν κάνει το ίδιο. Η προσοχή του είναι

στραμμένη σε αυτή, ώστε να μπορέσουν να την εξυπηρετήσουν

γρήγορα σε ότι ζητήσει. Η παραγγελία της πολλές φορές

προηγείται από τις παραγγελίες άλλων υπαλλήλων, άλλα

έρχεται σε δεύτερη μοίρα από αυτές των πελατών, κάτι που

είναι κοινό σε όλες τις djs της έρευνας. Η Δήμητρα

απολαμβάνει διαφορετική συμπεριφορά και από τον ιδιοκτήτη

του καταστήματος, ο οποίος συχνά την προσεγγίζει

προκειμένου να τη ρωτήσει εάν θέλει κάτι και εάν νιώθει

άνετα και ευχάριστα. Η ίδια θα τον αντιμετωπίσει με τον

ίδιο τρόπο χωρίς να κάνει κάποια ιδιαίτερη διάκριση

82

προσφωνώντας τον με το μικρό του όνομα. Η συμπεριφορά των

υπολοίπων απέναντί της δεν αλλάζει τις ώρες πριν την

έναρξη της εργασίας της ή μετά από αυτή, καθώς

εξακολουθεί να έχει την προσοχή του προσωπικού του

μαγαζιού, όχι όμως και των πελατών που συγκεντρώνονται

κοντά της μόνο τις στιγμές που δουλεύει.

Οι σχέσεις της Κατερίνας με το προσωπικό του

καταστήματος στο οποίο εργάζεται μπορούμε να πούμε ότι

είναι καθαρά επαγγελματικές καθώς περιορίζονται σε μικρές

επαφές και αυτό μόνο όταν η ίδια επιθυμεί κάτι, όπως ένα

ποτό. Το προσωπικό δείχνει να ακολουθεί τις οδηγίες της

Κατερίνας και εκείνη να απολαμβάνει μια υψηλή ιεραρχική

θέση. Ο ιδιοκτήτης του μαγαζιού παραμένει άγνωστος σε

έμενα και η μόνη που δείχνει να κατέχει υψηλότερη

ιεραρχική θέση είναι η υπεύθυνη του μαγαζιού η οποία

κινείται σε όλους του χώρους και ελέγχει το προσωπικό του

μαγαζιού, ενώ φαίνεται να δείχνει απόλυτη εμπιστοσύνη

στην Κατερίνα. Η υπεύθυνη δεν επεμβαίνει στη δουλειά της

και πολλές φορές δείχνει να τη συμβουλεύεται και σε άλλα

θέματα.

Στην περίπτωση της Μίνας, η ιεραρχική της θέση

επιβεβαιώνεται από την συμπεριφορά του προσωπικού που

είναι ανάλογη με την περίπτωση της Δήμητρας αλλά και από

την αρχιτεκτονική του χώρου. Ωστόσο τις στιγμές που δεν

εργάζεται δεν φαίνεται να συμβαίνει το ίδιο καθώς

αντιμετωπίζεται σαν τα υπόλοιπα μέλη του προσωπικού που

έρχονται στο μαγαζί σαν πελάτες, εξυπηρετείται σχετικά

γρήγορα και φυσικά δεν χρειάζεται να πληρώσει κάποιο

83

αντίτιμο για το προϊόν που καταναλώνει. Η Μίνα δεν

επισκέπτεται το κατάστημα που δουλεύει συχνά εκτός

ωραρίου της δουλειάς της και παρατήρησα ότι πολλές φορές

μετά από το πέραν του ωραρίου της φεύγει από το μαγαζί

σχεδόν αμέσως.

Η Δήμητρα πολλές φορές παρέμενε στο μαγαζί που

δούλευε και μετά από το πέρας της δουλειάς της. Αποκτά

ένα συναισθηματικό δέσιμο με το μαγαζί όπου δουλεύει

αναπτύσσει φιλίες και είναι γι αυτήν ένας οικείος χώρος

(το βλέπει σαν το σπίτι της-επαγγελματικό).

Η γυναίκα δένεται με μαγαζιά. Δένεται συναισθηματικά... Ο χώρος, τα άτομαπου έχει συνεργάτες όλα αυτά. Να εγώ εδώ πέρα που μιλάμε δηλαδή είμαιπολύ δεμένη με αυτό το μαγαζί. Γι’ αυτό και μένω χρόνο. Είμαι δεμένη με τομαγαζί και το αγαπάω. Δεν το βλέπω επαγγελματικά μόνο κι έτσι. Γι’ αυτό καιθα’ ρθω και για καφέ. Και σε κάποια πάρτι, και μ’ άλλα παιδιά μαζί καιαφιλοκερδώς, πάντα. Βέβαια... […]Σίγουρα η ευαισθησία. Μια κοπέλα μπορείνα πιάσει πιο εύκολα φιλίες και με την πελατεία και με το προσωπικό. Γιατίνομίζω είναι πιο εύκολα να πλησιάσεις μια κοπέλα γενικά είτε σε άνδρες είτεσε γυναίκες. Ας πούμε εγώ έχω κάνει πολλές φίλες μέσω τις δουλειάς. Καικαλές φίλες, δεν είναι γνωστές π.χ. που θα’ ρθουν εδώ πέρα για ένα κομμάτικι έτσι. Θα κάτσουν, θα κάνουμε λίγο κουβέντα, δε θα ρθω κατευθείαν για ναπιάσω δουλειά. Θα ρθω πιο νωρίς. Και σε όλα τα μαγαζιά που χω παίξει...

κάτι που δεν παρατήρησα σε όλες της djs. Για

παράδειγμα η Πένυ, η Κατερίνα αλλά και η Μίνα σπάνια

βρίσκονταν στο χώρο του καταστήματος που δούλευαν πριν

από το ωράριο εργασίας τους αλλά και μετά από αυτήν κάτι

που μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση. Αντίθετα η Αλίκη πολλές

φορές επισκέπτονταν το κατάστημα που δούλευε σαν πελάτης.

Αν και οι γυναίκες αυτές βρίσκονται στο επίκεντρο της

προσοχής την ώρα που δουλεύουν και δείχνουν να κατέχουν

μια υψηλή ιεραρχική θέση στον χώρο, τις στιγμές που δεν

84

δουλεύουν, τα πράγματα αλλάζουν. Ο χώρος αλλάζει για

αυτές όταν είναι εκτός δουλείας, και παύουν να έχουν

υψηλή ιεραρχική θέση με αποτέλεσμα να εξισώνονται με τους

υπαλλήλους των εκάστοτε καταστημάτων. Ίσως για αυτό

πολλές από αυτές δεν βρίσκονται στα καταστήματα εκτός του

ωραρίου εργασίας.

Η εξουσία στον χώρο δηλώνεται και από την

συμπεριφορά του κόσμου προς τις djs. Όταν παίζουν μουσική

προσελκύουν κοινό, μέρος του οποίου εκδηλώνει τον

ενθουσιασμό του για αυτές και προσπαθεί να βρει ευκαιρία

να τις πλησιάσει. Το ενδιαφέρον του κοινού, πλην

ελαχίστων περιπτώσεων, είναι στραμμένο στις djs, ωστόσο

παρατήρησα ότι μερικές φορές το επίκεντρο της προσοχής

είναι δυνατόν να μετατεθεί. Αυτό συμβαίνει τις φορές που

στο χώρο υπάρχουν χορευτές και χορεύτριες. Οι χορευτές

συνήθως κάνουν ολιγόλεπτες εμφανίσεις ανά τακτά

διαστήματα στη διάρκεια του μουσικού προγράμματος των djs

και με τις χορευτικές ικανότητες αλλά και το ιδιαίτερο

ντύσιμο τους έλκουν την προσοχή του κοινού. Η ενδυμασία

των χορευτών και χορευτριών θεωρείται «προκλητική» και

«σέξι» από θαμώνες των μαγαζιών καθώς εμφανίζονται

συνήθως ημίγυμνοι και χορεύουν έντονα. Σε αυτές τις

περιπτώσεις υπάρχει μια αμφισημία διότι οι γυναίκες djs

φαίνεται να ελέγχουν τα μουσικά κομμάτια που θα χορέψουν

οι χορευτές αλλά και τη διάρκεια εμφάνισης τους κάνοντάς

τους έτσι υπαλλήλους τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα

είναι η περίπτωση της Πένυς που πολλές φορές συνοδεύεται

από μια χορεύτρια ‘pole dancer’.

85

Εγώ ας πούμε προσάρμοσα στα party μου και το pole-dancing. Αντί για απλήχορεύτρια έρχεται και χορεύει η κοπέλα που μου διδάσκει χορό στο στύλο.Κάθε τι θέλει μια καινούργια ιδέα. Ειδικά η διασκέδαση που ο κόσμοςαποζητάει το κάτι καινούργιο γιατί βαριέται και υπάρχει κορεσμός.

Η Πένυ ενισχύει το πρόγραμμά της με έναν αισθησιακό

χορό που χορεύεται αποκλειστικά από γυναίκες. Ο λόγος της

παρουσίας της χορεύτριας από αυτά που λέει η Πένυ είναι

για να προσφέρει διαφορετικά πράγματα στο κοινό της και

παρόλο που και η Πένυ ντύνεται πιο ανάλαφρα το επίκεντρο

της προσοχής μετατοπίζεται όταν εμφανίζεται η χορεύτρια.

86

4.2 Το κέρασμα ως μορφή εξουσίας

Μια άλλη μορφή εξουσίας που έχουν οι γυναίκες djs

είναι το κέρασμα7. Οι περισσότερες έχουν τη δυνατότητα να

κεράσουν κάποιον πελάτη ή πελάτισσα των καταστημάτων. Το

κέρασμα συνήθως γίνεται με ένα νόημα στο σερβιτόρο.

Εκείνος με τη σειρά του θα πλησιάσει την dj και θα τη

ρωτήσει τι θέλει να κεράσει και ποιον. Αλλές φορές πάλι

θα μπορεί να υποδείξει τον πελάτη και να κάνει ένα νόημα

στο σερβιτόρο ότι το ποτό είναι κερασμένο από εκείνη. Ο

σερβιτόρος με τη σειρά του θα πλησιάσει το μπαρ και θα

μεταφέρει στο μπάρμαν την παραγγελία που έλαβε από τη dj.

Εκείνος με τη σειρά του θα ρωτήσει τον υπεύθυνο του

μαγαζιού ή τον ιδιοκτήτη εάν εγκρίνεται το κέρασμα από τη

dj. Το αν θα εγκριθεί ή όχι το κέρασμα εξαρτάται από τη

δύναμη εξουσίας που κατέχει η εκάστοτε dj στον χώρο

εργασίας της. Η ανάπτυξη πρωτοβουλίας του κεράσματος δεν

είναι η ίδια σε όλες τις djs. Μερικές από αυτές μπορούν

να κερνούν χωρίς όριο, ενώ σε άλλες υπάρχει όριο το οποίο

παρόλα αυτά δεν είναι σταθερό αλλά μεταβάλλεται,

επηρεαζόμενο από τις εκάστοτε συνθήκες. Οι djs δεν έδιναν

ποτέ χρηματικό αντίτιμο για τα κεράσματα ανεξαρτήτως του

7 Σημαντικό είναι να αναφέρουμε ότι το κέρασμα αποτελούνταν σχεδόν πάντοτε από κάποιο αλκοολούχο ποτό ή σφηνάκι.

87

ποσοστού της δύναμης που κατείχαν καθότι η δυνατότητα

αυτή προσφέρεται από τα καταστήματα.

Για παράδειγμα η Πένυ και η Κατερίνα μπορούσαν να

κεράσουν οποιοδήποτε ήθελαν χωρίς να ρωτήσουν κανένα παρά

μόνο να υποδείξουν τα άτομα που κερνούν και να πουν τι

θέλουν να τα κεράσουν. Στην περίπτωση αυτή ο σερβιτόρος

εκτελεί τις διαταγές που έχει πάρει και αναφέρει πως τα

συγκεκριμένα ποτά «είναι της dj». Αρκετές φορές που

επισκέπτηκα τα μαγαζιά που δούλευαν δεν με άφησαν να

πληρώσω. Αρχικά σκέφτηκα ότι το έκαναν ειδικά για μένα,

ίσως για να με εντυπωσιάσουν, παρατηρώντας προσεκτικότερα

όμως είδα ότι συνέβαινε και με άλλους θαμώνες των

μαγαζιών. Τα άτομα συνήθως που κερνούσαν ήταν συγγενείς,

συνάδερφοι (djs), φίλοι, συνεργάτες από άλλους

εργασιακούς χώρους. Στην περίπτωση της Κατερίνας και της

Πένυς το κέρασμα μπορεί να περιγραφεί σαν μια κίνηση

φιλοξενίας διάφορων κοντινών προσώπων που έρχονταν στο

κατάστημα όπου δούλευαν για να τις δουν και να

διασκεδάσουν. Από την άλλη μεριά όμως όσον αφορά την

περίπτωση των συναδέρφων υπήρχε κάτι σαν ένα σύστημα

ανταλλαγής διότι και εκείνες όταν παραβρίσκονταν σε ένα

κατάστημα και γνώριζαν τον/την dj δέχονταν με τη σειρά

τους κέρασμα. Σε περίπτωση που το κέρασμα παραλειπόταν

σήμαινε είτε ότι δεν υπήρχαν καλές σχέσεις μεταξύ τους

είτε ότι δεν γνωρίζονταν αρκετά ώστε να θεωρηθεί το

κέρασμα υποχρεωτικό. Το κέρασμα του ποτού, η αποδοχή του

και η ανταπόδοση του κεράσματος ακόμη και σε άλλο χρόνο

αποτελεί μέσω για τη δημιουργία και τη διατήρηση

88

κοινωνικών και επαγγελματικών σχέσεων. Ωστόσο η μεγάλη

κατηγορία ατόμων που κερνούν οι djs σπάνια ανταποδίδουν

με κάποιο αντίστοιχο ποτό στο χώρο των djs, αλλά θα

ανταποδώσουν με κάτι άλλο.

Ο Παπαταξιάρχης (1992) αναφέρεται στη θεώρηση του

Mauss για την ανταλλαγή ότι περιλαμβάνει τρία στάδια: την

προσφορά, την αποδοχή και την ανταπόδοση. Στην εργασία

του Παπαταξιάρχη στο χωριό της Μουριάς η άσκηση του

κεράσματος είναι υποχρέωση με δυο έννοιες. Με τον τρόπο

αυτό ο δότης δηλώνει την παρουσία του και δεύτερον

κρίνεται και αξιολογείται το γόητρό του. Όταν δεν

ασκείται το δικαίωμα αυτό μπορεί να οδηγήσει στο

περιθώριο και στην κοινωνική απαξίωση. Εδώ δημιουργείται

η υποχρέωση προς τον αποδέκτη του ποτού που πρέπει να

δεχθεί το κέρασμα. Σε περιπτωση που γίνει το αντίθετο

αποτελεί προσβολή για τον κεραστή. Επίσης μπορεί να

αρνηθεί το κέρασμα, κερνώντας ταυτόχρονα τον κεραστή του

και πέρνωντας τη θέση του κεραστή. Αυτή η κίνηση δεν

αποτελεί προσβολή άλλα υπενθύμηση ότι εκείνος έχει την

κοινωνική προτεραιότητα να κεράσει ή είναι απλά η σειρά

του (Παπαταξιάρχης, 1992:220). Στο συμποσιασμό

δημιουργείται αμοιβαιότητα, δηλαδή ο δότης και ο

αποδέκτης, που μπορεί να είναι δυο ή και περισσότεροι,

αλλάζουν θέσεις διαδοχικά. Έτσι η θέση του δότη

ενναλάσεται από τους άνδρες που συμμετέχουν στο

συμποσιασμό. Η εναλλαγή των θέσων άλλες φορές γίνεται

άμεσα και άλλες διαμεσολαβείται από την παρέα. Η

συνεστίαση αυτή μπορεί να γίνεται από το ίδιο τραπέζι

89

είτε απο διαφορετικά, ενώ η συχνότητα της εξαρτάται από

την οικειότητα που έχουν τα μέλη που συμμετέχουν. Ο

Παπαταξιάρχης εδώ αναφέρεται στο Sahlins (1974) που

δηλώνει: Όπου υπάρχει η αμοιβαιότητα ως κριτήριο

ταξινόμησης της ανταλλαγής διακρίνεται σε γενικευμένη

αμοιβαιότητα, ισορροπημένη αμοιβαιότητα, και αρνητική

αμοιβαιότητα. Η ανταλαγή του ποτού εδώ χαρακτηρίζεται από

γενικευμένη αμοιβαιότητα όπου το «δώρο» καθυστερείται να

ανταλαχθεί όπως γίνεται στην ανταλαγή του ποτού

(Παπαταξιάρχης, 1992:222).

H dj υποχρεούται να «κεράσει». Κάνοντας την

ενέργεια αυτή δείχνει ότι γνωρίζει και ακολουθεί τον

κώδικα ανταλλαγής στα καταστήματα όπου εργάζεται

(καφετέριες ή μπαρ). Εάν επιθυμεί την κοινωνικότητα και

τη σύναψη σχέσεων αλλά και συνεργασίας, ενίοτε σε

διάφορους επαγγελματικούς χώρους, τότε προβαίνει στο

«κέρασμα». Διαφορετικά εάν δεν ακολουθήσει τον κωδικά

αυτό δείχνει ότι δεν ενδιαφέρεται για κοινωνικότητα και

συνεργασία με το άτομο αυτό. Το ίδιο συμβαίνει και από

την πλευρά του αποδέκτη, εάν δεν δεχθεί το «κέρασμα», η

πράξη του αποτελεί αιτία παρεξήγησης. Μια dj αγνοώντας

τον «κώδικα» του κεράσματος με δική της πρωτοβουλία, αν

δηλαδή δεν προβαίνει ποτέ σε «κέρασμα» περιθωριοποιείται

από άλλους συναδέλφους. Όσο το «κέρασμα» γίνεται δεκτό

και ανταποδίδεται από τον αποδέκτη, τόσο επαναλαμβάνεται

από το δότη. Εάν δεν ανταποδοθεί τότε σταματάει άμεσα και

θέτει σε κρίση τις κοινωνικές σχέσεις των εμπλεκομένων

στη διαδικασία του «κεράσματος». Σύμφωνα με τον

90

Παπαταξιάρχη το κέρασμα αναπτύσσει σχέσεις ανταλλαγής

μεταξύ του δότη και του αποδέκτη. Η ανταλαγή αυτή

εμπεριέχει αμοιβαιότητα (Παπαταξιάρχης, 1992:221). Μόνο

που στις γυναίκες djs στη θέση του δότη βρίσκεται μια

γυναίκα και όχι ένας άνδρας όπως στην παραδοσιακή

ρακοποσία (Παπαταξιάρχης, 1992:222) ενώ στη θέση του

αποδέκτη μπορεί να βρίσκεται είτε άνδρας είτε γυναίκα. Ο

αποδέκτης του κεράσματος σπάνια γίνεται δότης την ίδια

στιγμή και στον ίδιο χώρο. Οι ρόλοι αυτοί αλλάζουν όταν ο

δότης βρεθεί στον χώρο του αποδέκτη και γίνει με τη σειρά

του αποδέκτης του κεράσματός του. Έτσι όταν η dj

προσφέρει ένα κέρασμα δεν αποβλέπει στην άμεση ανταπόδοσή

του κάτι που γνωρίζει και ο αποδέκτης του κεράσματος, ο

οποίος άμεσα της προσφέρει την παρέα του και

επιφυλάσσεται για την μελλοντική ανταπόδοση του

κεράσματος εντός του δικού του εργασιακού χώρου. Σχεδόν

πάντοτε όταν οι djs «κερνούν» ο αποδέκτης θα έρθει κοντά

στην dj για να της μιλήσει και θα κάτσει μαζί της για

λίγη ώρα. Το χρέος που δημιουργείται ανταλλάσεται αρχικά

με τη παρέα είτε με την εύνοια8 εάν είναι συνάδερφος.

Επίσης όλη η κυκλική διαδικασία του κεράσματος δεν

περιλάμβανει κάποιο χρηματικό αντίτιμο σε αντίθεση με το

χώρο του καφενείου όπου το αντίτιμο πληρώνεται

παρασκηνιακά.

Κάτι ανάλογο συνέβαινε και στην περίπτωση της Αλίκης

και της Μίνας. Η διαφορά όμως εντοπίζεται στην εμφάνιση

8 Φιλική σχέση και ενίοτε επαγγελματική διευκόλυνση εαν προέρχεται

από άλλο χώρο.

91

του ορίου. Συγκεκριμένα είχαν τη δυνατότητα να παίρνουν

περισσότερες πρωτοβουλίες σε σχέση με το υπόλοιπο

προσωπικό όμως ο ιδιοκτήτης του μαγαζιού έχει τον

τελευταίο λόγο. Δεν μπορούσαν να κεράσουν ανεξέλεκτα

όποιον ήθελαν. Οι ίδιες φάνηκε να το γνωρίζουν για αυτό,

όπως και παρατήρησα, τα κεράσματα τους ήταν σαφώς

λιγότερα από εκείνα της Πένυς και της Κατερίνας. Εδώ

παρατήρησα ότι η δύναμη εξουσίας της Αλίκης και της Μίνας

ήταν σαφώς λιγότερη από της Κατερίνας και της Πένυς με

αποτέλεσμα να εμφανίζεται το όριο και το κέρασμα να

μετριάζεται και να ελέγχετε σε μεγάλο βαθμό από τους

ιδιοκτήτες των καταστημάτων. Το όριο του κεράσματος

συνήθως εξαρτιόταν από το πλήθος των πελατών που ήταν

συγκεντρωμένοι στο κατάστημα. Έτσι εάν είχε λίγους

πελάτες δεν θα μπορούσαν να κεράσουν περισσότερα από δύο

με τρία ποτά, συνήθως όσο πιο μεγάλος είναι ο αριθμός των

πελατών τόσο πιο εύκολα αυξάνεται το όριο του κεράσματος

κάτι που μου ανέφεραν και οι ιδιοκτήτες καταστημάτων όταν

ρώτησα για αυτό. Κάποιος από αυτούς μου είπε :

...όσο πιο πολύ κόσμο έχουμε δεν υπάρχει πρόβλημα να κεράσουν, αλλά σεπεριπτώσεις που δεν έχουμε κόσμο πρέπει να βγουν τα μεροκάματα τουπροσωπικού όποτε και το ένα κερασμένο ποτό μετράει. Δεν μπορώ να αφήσωνα κερνάει ότι θέλει ο καθένας.. καταλαβαίνεις....

Η Δήμητρα δεν συμμετείχε στη διαδικασία του

κεράσματος με δική της πρωτοβουλία. Παρατήρησα ότι

κερνούσε μόνο μέλη της οικογένειάς της και συγκεκριμένα

τους γονείς της όταν παραβρίσκονταν στο κατάστημα που

δούλευε. Οι γονείς της είναι οικεία πρόσωπα για το

κατάστημα και πολλές φορές ο ιδιοκτήτης τους κερνούσε

92

χωρίς προτροπή της Δήμητρας σε αντίθεση με τους γονείς

από το υπόλοιπο προσωπικό που έπρεπε να του το υποδείξουν

για να προβεί σε κάποιο κέρασμα. Με αυτό τον τρόπο

φαίνεται για άλλη μια φορά πως διαχωρίζεται η θέση της

Δήμητρας από το υπόλοιπο προσωπικό του καταστήματος.

Αρκετές φορές όμως η διαδικασία του κεράσματος

αντιστρέφεται. Ο πελάτης ή η πελάτισσα έρχεται στη θέση

του δότη και οι djs στη θέση του αποδέκτη. Η αντιστροφή

αυτή συνέβαινε και στις πέντε περιπτώσεις των djs. Οι djs

άλλοτε αποδέχονταν το κέρασμα από τους πελάτες άλλοτε

όχι. Οι πελάτες με την σειρά τους βρίσκονταν στη θέση του

δότη και κερνούσαν την dj. Σε αυτή την περίπτωση η

πρακτική του κεράσματος συντελείται συνήθως λόγο των

ακόλουθων περιστάσεων. Πρώτον, το ποτό ανταλλάσσεται

συνήθως με ένα μουσικό κομμάτι που ζητάει ο πελάτης να

συμπεριλάβει η dj στο πρόγραμμά της. Η αποδοχή του ποτού

από την πλευρά της dj σήμαινε την άτυπη υπόσχεσή της πως

θα παίξει το κομμάτι που της ζητήθηκε ενώ η άρνησή του

ότι θα απορρίψει την επιθυμία του πελάτη είτε χωρίς

αιτιολογία είτε εξηγώντας του πως δεν μπορεί να το

συμπεριλάβει στο πρόγραμμά της 9. Δεύτερον, το κέρασμα

του ποτού λειτουργεί ως επιβράβευση της dj για τις

μουσικές της επιλογές. Αρκετές φορές θαμώνες των

καταστημάτων κερνούσαν τις djs επειδή όπως έλεγαν τους

άρεσε η μουσική που παίζουν και το ποτό εδώ

ανταλλάσσονταν με τα θετικά τους συναισθήματα. Εδώ η

9 Αρκετές φορές οι πελάτες δεν μπορούσαν να δεχτούν ότι δε θα έπαιζε το μουσικό κομμάτι που ζήτησαν κάτι που οδηγούσε σε παρεξηγήσεις με την εκάστοτε dj.

93

αποδοχή του ποτού ήταν άμεση από τις djs, αφού ουσιαστικά

αποτελούσε επιβράβευση της δουλειάς τους. Τέλος, η

πρακτική του κεράσματος επιτελείται για τις ανάγκες του

φλερτ. Η αποδοχή του ποτού δημιουργεί το αίσθημα της

ερωτικής αποδοχής προς τον δότη και οδηγεί συχνά στην

έναρξη του φλέρτ με τον πελάτη ή ενίοτε την πελάτισσα.

Στις περιπτώσεις των κερασμάτων από την πλευρά των

πελατών η πληρωμή του χρηματικού αντιτίμου των κερασμάτων

αφορά τον υπάλληλο που ετοιμάζει και προσφέρει τα ποτά10.

Οι djs από την πλευρά τους, αντιλαμβάνονται τη αποδοχή

του κεράσματος από τους θαμώνες σαν ένα μέρος της

δουλειά τους. Συγκεκριμένα η Αλίκη αναφέρει πως στην

περίπτωση που δεν αποδεχόταν το κέρασμα αυτό μπορούσε να

οδηγήσει στη φυγή του πελάτη από το κατάστημα. Αναφέρει

αναλυτικά:

Το μαγαζί πρέπει να το μοιραστείς με τον άλλο, δηλαδή κάνειςδημόσιες σχέσεις. Είτε είσαι κουρασμένος, είτε βαριέσαι, είτε έχει περάσει ηώρα, είτε έχεις πιει παραπάνω σφηνάκια, είσαι εκεί και είσαι ένα με τονκόσμο. Για μένα έχει τρελή σημασία η προσωπική επικοινωνία, κι αυτή ηζεστασιά. Ο άλλος πρέπει να σε δει εκείνη την ώρα, ο άλλος που σε βλέπειθέλει να έχει ζεστασιά. Δε θέλει να δει το πιγούνι σου. Θέλει να δει να τονκοιτάς, το γουστάρει αυτό το πράγμα, είμαστε παρέα, το παρεϊστικο. Ε,δέχεσαι και το φλερτ και τα σφηνάκια. Να είσαι ευγενικός πάντα. Με σωστότρόπο, έτσι διπλωματικό.

10 Παρατήση που επισημαίνει και η Αμπατζή στο άρθρο της «Το κέρασμα στα μπαρ με κονσιομασιον»: η διαχείρηση του μη ανεκτού»

94

4.3 Η κατασκευή του εαυτού

Μέσα από τη συνομιλία με τις πληροφορήτριες αλλά και

μετά από την παρατήρηση του τρόπου με τον οποίο κινούνται

και δρουν στον χώρο εργασίας τους μπορεί να καταγραφεί η

κατασκευή της ταυτότητας κάθε μίας από αυτές συσχετικά

πάντα με την εργασία τους. Σε τι διαφέρει η

καθημερινότητα των γυναικών disk jockeys από το ρόλο που

ενδέχεται να υποδύονται στο εργασιακό τους χώρο; Κάθε μία

ξεχωριστά ορίζει τον τρόπο που φέρεται, κινείται και

ντύνεται ενώ άλλες θεωρούν σημαντικά στοιχεία, που για

τις υπόλοιπες είναι δευτερεύοντα σε σημασία.

Αρχίζοντας με την Πένυ. Η Πένυ δηλώνει ότι αγαπάει

την δουλειά της και ότι την έχει βοηθήσει η εμπειρία της

στο να συνδυάζει την εικόνα της με το χώρο εργασίας.

Προσέχει την εμφάνιση της, την οποία περιγράφει ως πιο

ανάλαφρη, και την προσαρμόζει ανάλογα με τον χώρο στον

οποίο εργάζεται κάθε φορά.

Έχει να κάνει το σέξυ όχι σαν σέξυ αλλά σε μια προσεγμένη εμφάνιση καιόταν βγαίνεις να διασκεδάσεις είσαι και λίγο πιο χαλαρός και αυτή ηχαλαρότητα σου βγαίνει και στο ντύσιμο δεν θα πας όπως θα πήγαινες στογραφείο σου. Ο κάθε χώρος έχει το ντυσιμό του. Ανάλογα που θα είσαι.

Σημαντικά στοιχεία της επαγγελματικής της

σταδιοδρομίας θεωρεί πως αποτελούν οι κινήσεις της που

την οδήγησαν στο να ξεχωρίσει και να αποκτήσει ένα δυνατό

όνομα στο χώρο των djs. Και αυτό διότι βλέπει το

συγκεκριμένο επάγγελμα ως κράμα διάφορων άλλων στοιχείων

πέραν της μουσικής όπως η εμφάνιση, οι δημόσιες σχέσεις,

95

καινοτομίες που συμπεριλαμβάνει στο πρόγραμμά της ώστε να

ευχαριστήσει το κοινό της. Συγκεκριμένα αναφέρει το εξής:

Στο djing11 με βοήθησε αυτό που έκτισα γύρω από το όνομά μου. Το ότι έχωπρόσβαση στα media το ότι έχω πολύ καλές δημόσιες σχέσεις με πολύ κόσμοκαι έρχονται στα πάρτυ μου. Η εμφάνισή μου , ο τρόπος που παίζωμουσική ,το προμόσιον μου όλα είναι μια αλυσίδα με κρίκους. Κάποιοι κρίκοιέχουν μεγαλύτερη βαρύτητα. Χτίζεις το όνομά σου με κάθε τρόπο. Για ναδιατηρηθείς πρέπει να έχεις να προτείνεις κάτι κανοινούργιο. Εγώ ας πούμεπροσάρμοσα στα party μου και το pole-dancing. Αντί για απλή χορεύτριαέρχεται και χορεύει η κοπέλα που μου διδάσκει χορό στο στύλο. Κάθε τι θέλειμια καινουργια ιδέα. Ειδικά η διασκέδαση που ο κόσμος αποζητάει το κάτικαινούργιο γιατί βαριέται και υπάρχει κορεσμός. Συνδιάζω την εικόνα μου ,θέαμα την χορευτρια. Δε θέλει και πολλά απλά πράγματα καλό ποτό καλήμουσική να περναέι καλά ο άλλος.

Ωστόσο δηλώνει πως δεν καταπιέζει τον εαυτό της

προκειμένου να πετύχει τα ανωτέρω αντιθέτως:

Δεν αλλάζει κάτι όταν πάω να παίξω μουσική. Εγώ αυτό το έχω μέσα μουαπλά βγαίνει περισσότερο όταν παίζω. Προσέχω το κοινό πρώτα από όλα πουτο πάω. Ελίσομαι μουσικά για να έχω το κοινό μου στο ταβάνι. Μιλάω στουςευγενικούς, στους normal και σε άτομα που δείχνουν ότι σέβονται αυτό πουκάνεις.

Μέσω της παρατήρησης διαπίστωσα ότι διαμορφώνει μια

διαφορετική ταυτότητα στο χώρο εργασίας της. Αρχικά το

ντύσιμο της δεν είναι το ίδιο με αυτό του χρόνου εκτός

εργασίας. Δείχνει ευδιάθετη και χαμογελαστή πάντοτε όταν

δουλεύει παραμερίζοντας σκέψεις και συναισθήματα που

είναι ικανά να της καταστρέψουν την πρόσχαρη ταυτότητα

που δημιουργεί. Προσπαθεί να ικανοποιήσει το κοινό μέσα

από την εμπειρία της σαν dj χωρίς να έχει άμεση επαφή

μαζί του ενώ σπάνια θα ενσωματώσει στο μουσικό της

πρόγραμμα κομμάτια που της ζητούν. Με την εμφάνιση αλλά

11 Το να εργάζεσαι ως disk jockey (αργκό έκφραση).

96

και με τις κινήσεις της θηλυκοποιεί την εργασία της dj

χρησιμοποιώντας τον όρο ‘σέξι dj’. Όταν εργάζεται χορεύει

συνεχώς στο μουσικό ρυθμό και το κοινό που προσελκύει

είναι κυρίως το ανδρικό με μια μικρή ελαφρή αριθμητική

διαφορά από το γυναικείο κάτι που ανέφερε και στην

κουβέντα που είχαμε για την εργασία της:

Προσελκύω κυρίως το ανδρικό κοινό. Αλλά μαζί με το ανδρικό προσελκύω καιτο γυναικείο. Γιατί λένε οι γυναίκες που πάνε όλοι οι άνδρες να πάμε εκεί.Αλλά κατά κύριο λόγο τους άνδρες. Στην Ελλάδα οι γυναίκες είναι λίγο πιοανασφαλείς. Σου λέει δεν πάω γιατί παίζει αυτή η σέξι dj άσε να μην μου φάεικαι τον γκόμενο.

Η Πένυ θεωρεί ότι το ντύσιμο πρέπει να προσαρμόζεται

στο χώρο που βρίσκεται κάποιος και το χαρακτηρίζει

«χαλαρό» όπως θεωρεί ότι πρέπει να είναι σε ένα χώρο

διασκέδασης αφού σύμφωνα με τα λεγόμενά της «ο χώρος το

επιβάλει». Εδώ παρατηρούμε ότι η Πένυ γνωρίζει ότι η

επίδειξη της θηλυκότητας της είναι ένα σημείο που παίζει

βασικό ρόλο στην δουλειά της. Πέρα από την μουσική

φροντίζει να έχει μια αρκετά θηλυκή εικόνα ώστε να

μπορέσει να προσελκύσει το κοινό της και να προσφέρει

κάτι παραπάνω από μουσική κάτι που της αρέσει να κάνει,

αφού πολλές φορές έχει μαζί της και μια χορεύτρια, όπως

αναφέρθηκε παραπάνω. Η θηλυκότητα θα μπορούσαμε να πούμε

εδώ ότι είναι κάτι σαν ένα επιπλέον στοιχείο, που

γνωρίζει καλά ότι τη βοηθάει δουλεύοντας σαν dj και

εκείνη απλά το χρησιμοποιεί με την εικόνα της.

Συνδυάζω την εικόνα μου, το θέαμα, με την χορεύτρια. Δε θέλει και πολλά,απλά πράγματα, καλό ποτό, καλή μουσική, να περνά καλά ο άλλος.

97

Την ίδια θέση φαίνεται να ασπάζεται και η Μίνα αλλά

σε αντίθεση με την Πένυ θεωρεί βασικό να βάζει όρια στον

τρόπο που ντύνεται. Τα όρια σύμφωνα με αυτή αφορούν τον

τρόπο που αντιμετωπίζεται από τους άλλους που βρίσκονται

στο κατάστημα. Θεωρεί πως η εμφάνιση της πρέπει να

αναδεικνύει την θηλυκότητα της όμως σε περίπτωση που

ξεφύγει από τα όρια που έχει θέσει υπάρχουν συνέπειες.

Ασπάζεται την άποψη ότι η δουλειά της βασίζεται σε ένα

συνονθύλευμα πραγμάτων που πρέπει να κάνει και ότι η

εικόνα της έχει μεγάλη σημασία στο επάγγελμά της.

Η εικόνα συνδυάζεται με τη μουσική – μπορείς να πεις θα πάω να δω κι αυτήπου μου αρέσει..[…]Να παίζω μουσική, να είμαι προσεγμένη, να μακιγιάρωτον εαυτό μου, να φοράω ωραία ρούχα χωρίς να είναι σουπερ σέξι […]Ναφαίνεσαι μοδάτος, αλλά να μη προκαλείς, δεν μπορείς να πας να παίξεις μεένα τέτοιο μπλουζάκι, ξέρεις τι θα αντιμετωπίσεις από κει και πέρα, είναι ταμηνύματα που στέλνεις. Η ηλικία νομίζω παίζει ρόλο. Δεν μπορεί τώρα μιαγριά να ξεκινήσει να παίζει μουσική.

Θεωρεί σημαντικό να δημιουργήσει ένα «δικό» της

κοινό που να την ακολουθεί σε όποιο κατάστημα δουλεύει.

Και στην ουσία υπάρχει και σχέση μεταξύ dj και κόσμου. Δηλαδή, ναπηγαίνεις σε ένα μαγαζί και να έρχεται ο συγκεκριμένος κόσμος. Και να πάεικαι αλλού και να σε ακολουθεί αυτός ο κόσμος. Είναι σημαντικό.

Με αυτό τον τρόπο οικοιποιείται το χώρο όπου

δουλεύει και τον προσαρμόζει στο επίπεδο που μπορεί. Το

αποτέλεσμα είναι ό,τι έχει αποκτήσει εν μέρη το δικό της

κοινό. Αρκετοί πελάτες ήταν σταθεροί όσες φορές και εάν

επισκέφθηκα το κατάστημα όπου δούλευε. Η σχέση που

αναπτύσσει η Μίνα με το κοινό της επιτυνχάνεται από την

εμφάνιση της σύμφωνα με τα λεγόμενά της.

98

Στο ίδιο μοτίβο κινούνται και οι απόψεις της Αλίκης

και εκείνη θεωρεί πως η δουλειά της απαιτεί και άλλες

ενέργειες πέρα από την μουσική που παίζει. Σημαντικό

σημείο εδώ είναι και η εμφάνιση που παρουσιάζει αλλά και

ο τρόπος συμπεριφοράς που έχει απέναντι στο κοινό της. Η

ίδια χρησιμοποιεί την έκφραση Illustration πακέτο. Όταν

βρίσκεται στο χώρο εργασίας η Αλίκη είναι ντυμένη

διαφορετικά και πολύ προσεγμένα. Το ντύσιμό της ξεχωρίζει

συνήθως και είναι κάτι που δεν μένει απαρατήρητο. Τονίζει

την θηλυκότητα της άλλα θέτει και κάποια όρια όπως και η

Μίνα. Το επάγγελμα της dj για εκείνη είναι κάτι σαν

λειτούργημα και ένα αποτέλεσμα αρκετών παραμέτρων που

πρέπει να ληφθούν υπόψη. Παράμετροι όπως η εικόνα, η

διάθεση που έχει και ο «διπλωματικός», σύμφωνα με τα

λεγόμενα της, τρόπος που αντιμετωπίζει το κοινό και τις

διάφορες καταστάσεις που προκύπτουν. Σκοπός της είναι να

ευχαριστήσει το κοινό και να προσαρμοστεί σύμφωνα με τις

εκάστοτε μουσικές απαιτήσεις που μπορεί να έχει.

Μ’ αρέσει να αρέσω, να ικανοποιήσω τη φιλαρέσκεια μου. Προσέχω τοντύσιμο μου και πάντα είμαι περιποιημένη […] Το μαγαζί πρέπει να τομοιραστείς με τον άλλο, δηλαδή κάνεις δημόσιες σχέσεις. Είτε είσαικουρασμένος, είτε βαριέσαι, είτε έχει περάσει η ώρα, είτε έχεις πιειπαραπάνω σφηνάκια, είσαι εκεί και είσαι ένα με τον κόσμο. Για μένα έχειτρελή σημασία η προσωπική επικοινωνία, κι αυτή η ζεστασιά. Ο άλλος πρέπεινα σε δει εκείνη την ώρα, ο άλλος που σε βλέπει θέλει να έχει ζεστασιά. Δεθέλει να δει το πιγούνι σου. Θέλει να δει να τον κοιτάς, το γουστάρει αυτό τοπράγμα, είμαστε παρέα, το παρεϊστικο. Ε, δέχεσαι και το φλερτ και τασφηνάκια. Να είσαι ευγενικός πάντα. Με σωστό τρόπο, έτσι διπλωματικό.[…]Eκείνη την ώρα ανήκεις στους άλλους. Δεν ανήκεις στον εαυτό σου. Μπορείνα μην είσαι καλά ψυχολογικά, δεν έχεις δικαίωμα εκείνη τη στιγμή ναμεταβιβάσεις τη δική σου ψυχολογία στους άλλους. Εκείνη τη στιγμή θαδείξεις ένα Illustration πακέτο με ότι καλύτερο μπορεί να έχει μέσα. Να τουςστηρίξεις. Πολλές επιλογές, θα λανσάρεις τον εαυτό σου χαμογελαστό,

99

ευδιάθετο, προσιτό στους άλλους. Αυτό που είπαμε με θετική αύρα γενικά.Πρέπει να δώσεις τον καλύτερό σου εαυτό. Εκεί τα βλέμματα είναι στραμμένασε σένα.[…]Ο καλύτερός μου εαυτός είναι αυτός που είναι απαλλαγμένος απόάγχη, κακή διάθεση. Να πιστέψω σε μένα και εκείνη τη στιγμή ξέρω γιατίείμαι εδώ. Μπορεί να έρθει ένας καλύτερος dj, και άμα δεν κάνω καλέςαλλαγές, και άμα μου φύγει, και άμα κάνω λάθη. (γυναίκα ψυχολογικάασταθής) Όταν ένας άνθρωπος του χώρου με επηρεάζει πάρα πολύ, νιώθωάβολα. Η κριτική (παύση), μπορεί να μη συμβεί και ποτέ. Αυτό σκέφτεσαι εσύ,το τι θα πουν για σένα, που είσαι και γυναίκα και είναι πιο δύσκολο ναπείσεις. Σίγουρα όταν έρχεται ένας με επαγγελματίας με πιο μεγάλη πείρα,έχεις ένα σεβασμό. Η γνώμη του μετράει. Ο όρος dj για μένα είναι βαρύς. Γιαμένα και για πολύ κόσμο ο dj είναι αυτός που παράγει μουσική, κάνειμουσική. Εγώ δε θα κάτσω με τις ώρες να φτιάξω, να κάνω τις μίξεις. Ταμιξαρίσματα είναι ένας όρος βαρύς, που καλό είναι να μην κάνουμεκατάχρησή του. Δεν είναι τώρα όπως οι πιτσιρικάδες, dj έχει γεμίσει ο κόσμοςdj, αλλά δεν είναι απλό. Επιβιώνουν λίγοι. Δεν το κάνουν για νακαταξιωθούν. Είναι το φαίνεσθε, έχει πολύ φαίνεσθε η δουλειά αυτή. Πολύillustration. Ενώ εγώ και λειτούργημα την έχω αποκαλέσει αυτή τη δουλειά.[…]

Ιεραρχικά τοποθετεί τον εαυτό της σε κατώτερη

βαθμίδα από τους θαμμώνες και γι αυτό προβαίνει σε

κινήσεις που σκοπό έχουν την ευχαρίστηση τους. Ο χώρος

εδώ προσαρμόζεται και αλλάζει ανάλογα με τους πελάτες που

βρίσκονται μέσα στο κατάστημα και εκείνη με τη σειρά της

προσαρμόζεται στα δεδομένα του, είναι μια συνεχής

διαδικασία ταύτισης στην οποία εμφανίζεται συνεργατική.

...γιατί το να ψυχαγωγείς αυτούς τους ανθρώπους και να τους κάνεις ναπερνάνε καλά, σε αυτή την εποχή που πραγματικά αυτό το πακέτο λείπει είναικάτι που είναι σημαντικό. Είναι λειτούργημα. Δεν έχει ελαφρότητα. Είναιδουλειά, δεν μπορώ να παίξω αυτά που γουστάρω. Δεν μπορώ να παίξω γιαμένα είναι δουλειά. Δεν παίζω τη δικιά μου μουσική, αυτή που γουστάρωεγώ. Ανήκεις στους άλλους, δεν είσαι στο αυτοκίνητό σου. Ανήκεις στον κόσμοαυτή τη στιγμή.

Η Αλίκη προσπαθεί να ικανοποιήσει το κοινό που

βρίσκεται μπροστά της κάθε φορά που παίζει μουσική

100

λαμβάνοντας υπόψην της τα μουσικά ερεθίσματα που μπορεί

να έχουν.

Ας πούμε εγώ έχω βρεθεί σε μαγαζί, μεσημέρι, που θέλω να πιω τον καφέμου, να χαλαρώσω και αυτός(dj) βαράει ασύστολα. Είναι είκοσι χρονών καιτο μυαλό του είναι να παίζει τέκνο, δε γίνεται αυτό το πράγμα. Εκεί θέλειπαιδεία μουσική. Θέλει λίγη ωριμότητα και πειρα…πρέπει να το δεις αλλιώςγιατί παρακολουθείς την επικαιρότητα και βλέπεις τι παίζει στη διαφήμιση.Τα κρατάς για να τα βάλεις στον κόσμο. Είσαι και λίγο brain washer, αυτό πουακούγεται το χρησιμοποιείς. Μπαίνεις σε αυτό το πλυντήριο ρε παιδί μου καιτελικά βάζεις και τον άλλο μέσα σε αυτό.

Με τη σειρά της και η Δήμητρα θεωρεί ότι πρέπει να

λαμβάνει υπόψη της το κοινό που απευθύνεται. Το ντύσιμο

της όμως δεν αλλάζει κατά την ώρα εργασίας της.

Χαρακτηριστικά αναφέρει:

Δεν υπάρχει καμία διαφορά. Διότι η μουσική είναι τρόπος ζωής. Π.χ. η ροκ μουσική, η μουσική που παίζω εγώ δε θεωρώ ότι είναι μουσική, είναι τρόπος ζωής. Δε διαφέρει κάπως, δηλ όπως θα βγω για ποτό έτσι θα’ ρθω να παίξω. Έτσι είμαι είναι το στοιχείο του χαρακτήρα μου και το εγώ μου.

Θεωρεί ότι για να εκφραστεί κάποιος σαν dj πρέπει να

έχει μια καλή σχέση με την μουσική και να την αγαπάει.

Αντιμετωπίζει το χώρο επαγγελματικά συνδυάζοντας χόμπι με

εργασία αρκεί να βρίσκεται μέσα στα πλαίσια που έχει

θέσει..

Πιστεύω πως κάποιος για να κάνει το djλίκι να το πω στο έτσι, ως επάγγελμα,πάει να πει πως το αγαπάει και είναι πολύ σημαντικό να μπορείς να κάνεις τοχόμπι σου δουλειά. Το βλέπω ναι, το βλέπω επαγγελματικό. […] Dj με κάνειφυσικά η αγάπη για τη μουσική. Η αγάπη για τη μουσική. Πιστεύω πως έναςdj η μουσική που παίζει είναι και το τι ακούει. Δηλαδή το να πάω να παίξω σεένα μαγαζί σκυλάδικο δε θα το έκανα ας πούμε ποτέ. Και ας μου έδιναν καιπάρα πολλά λεφτά. Εκεί πέρα όχι δε θα το έβλεπα επαγγελματικά. Έχω τουςόρους μου, ναι, την αγάπη, το σεβασμό.

Σημαντικό ρόλο στην εργασία της καταλαμβάνει το κοινό

της.

101

Εγώ δεν προετοιμάζομαι λειτουργώ ανάλογα με τον κόσμο και ανάλογα με τοκέφι. Φαίνεται αν γουστάρουν πιο ήρεμες καταστάσεις. Είναι η ψυχολογίαπιστεύω. Προσπαθείς να ανιχνεύσεις τον κόσμο και τι θέλει ο κόσμος. Είναινα ικανοποιηθούν όλοι.[…]Σκοπός μου είναι να περάσω καλά εγώ και όσοιήρθαν. Δεν θέλω α φεύγει ο κόσμος με αρνητικές εντυπώσεις, δεν μου αρέσει.Όχι για μένα, ότι δεν είμαι καλή dj ή κάτι τέτοιο. Με νοιάζει να έρχεται οκόσμος και να μην περνάει καλά. Δεν περνάω και εγώ καλά τότε. Πιστεύω πωςη μουσική όσο δύσκολος και αν είναι ο κόσμος βοηθάει να μαλακώνει. Ημουσική αγγίζει τις πιο ευαίσθητες χορδές του κάθε ανθρώπου. Ίσως είναι ηκαλύτερη ψυχοθεραπεία από όλες. Επειδή έχω δει ανθρώπους που δεν είναικαθόλου καλά, σου μιλάω για μαύρα χάλια. Κάθονται στο σπίτι και ακούνεμουσική. Μου έχει τύχει μια φίλη μου να χάσει δικό της άνθρωπο να ακούειτσίτα μουσική και να φωνάζει. Με αυτό γινόταν καλά, η μουσική βοηθάει.

Το μουσικό της πρόγραμμα διαμορφώνεται με την

συνδρομή των θαμώνων. Τα όρια που τίθενται εδώ είναι ότι

οι επιλογές του κοινού πραγματοποιούνται μόνο εάν

περικλείονται στο είδος μουσικής που εκφράζει την ίδια.

Στην περίπτωση της Δήμητρας το κοινό της αποτελεί ένα

σταθερό παράγοντα. Στο κατάστημα όπου εργάζονταν τις

μέρες εμφάνισης της προσέλκυε ένα κοινό που δεν

εμφανίζονταν άλλες μέρες. Η σχέση της Δήμητρας με το

κοινό της θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως σταθερή.

Ιεραρχικά τοποθετεί τον εαυτό της σε μια βαθμίδα

κατώτερη από αυτό. Εκείνη το υπηρετεί διαλέγοντας μουσικά

κομμάτια που της ζητάνε. Όσες φορές πήγα να την επισκεφθώ

την ώρα εργασίας της, το κοινό ήταν σχεδόν το ίδιο. Το

κοινό της Δήμητρας είναι αριθμητικά μεγάλο και γεμίζει

ολόκληρο το χώρο του καταστήματος όπου εργάζεται.

…μπορεί να παίζω κάτι πολύ έντονο και να έρθει κάποιος να μου ζητήσει μιαμπαλάντα. Θα προσπαθήσω σύντομα να το παίξω. Δε θα πω περιμένετε αςπούμε να χαλαρώσει και όλα αυτά. Είναι ο τρόπος που λειτουργώ. Καιπιστεύω ότι βοηθάει. Και ο κόσμος που ακούει τις επιλογές του και τις ακούεικαι την ώρα που θέλει θα ξανάρθει.

102

Ακόμα και η εμφάνιση της είναι επηρεασμένη από το

είδος μουσικής που της αρέσει. Το ντύσιμο της δεν

διαφέρει από το καθημερινό της ντύσιμο διότι είναι

εμπνευσμένο από τη μουσική. Η Δήμητρα δεν αλλάζει την

ταυτότητα της σύμφωνα με το πλαίσιο της εργασίας της,

αντιθέτως κρατάει την ίδια ταυτότητα προσαρμόζοντας το

χώρο με πολλαπλούς τρόπους. Αρχικά με το είδος της

μουσική που «παίζει» και κατά δεύτερον με το να

προσελκύει κοινό διαφορετικό με αυτό που βρίσκεται στο

κατάστημα τις μέρες που δεν εργάζεται.

Στο ντύσιμο μου δεν υπάρχει καμία διαφορά. Διότι η μουσική είναι τρόποςζωής. Π.χ. η ροκ μουσική, η μουσική που παίζω εγώ δε θεωρώ ότι είναιμουσική, είναι τρόπος ζωής. Δε διαφέρει κάπως, δηλαδή όπως θα βγω γιαποτό έτσι θα ρθω να παίξω. Έτσι είμαι είναι το στοιχείο του χαρακτήρα μουκαι το εγώ μου.

Η Κατερίνα χαρακτηρίζει την εργασία της ως μια

ευθύνη. Έχει την υποχρέωση να μπορέσει να διασκεδάσει το

κοινό της. Η αγάπη της για την μουσική την οδήγησε να

ασχοληθεί με το επάγγελαμα της dj. Εκφράζεται μέσα από τη

μουσική και η ψυχολογική της κατάσταση αποτελεί έναν

παράγοντα που επηρεάζει τη μουσική της. Η μουσική που

παίζει την χαρακτηρίζει και δεν δέχεται να παίξει κάποιο

άλλο είδος μουσικής για οποιοδήποτε λόγο.

Πότε δεν παίζω ένα κομμάτι που αρέσει ή πουλάει παίζω την μουσική

που μου αρέσει. Δεν θα παίξω κάτι που δεν εκφράζει εμένα. Εγώ εκτίθεμαι

εκείνη την ώρα , εγώ βγάζω τα εσωψυχά μου εκείνη την ώρα και πότε μου

ένα σετ δεν είναι ίδιο με ένα άλλο. Μπορεί να ξεκινήσω και να είμαι πολύ

καλά ψυχολογικά ή πολύ χαρούμενη και να μου βγει ένα πολύ happy σετ.

103

Έχει να κάνει με την ψυχολογία μου. Ποτέ δεν έχω προετοιμάσει ένα σετ ,

ποτέ.

Η Κατερίνα δεν κάνει καμία αναφορά για το ντύσιμο

και την εικόνα που πρέπει να έχει όταν παίζει μουσική.

Μοιάζει για αυτή να είναι ένας αμελητέος παράγοντας αφού

δίνει προτεραιότητα στα μουσικά ακούσματα που προσφέρει

στο κοινό της. Σύμφωνα με τα λεγόμενά της το κοινό που

την ακολουθεί μοιάζει εξειδικευμένο στη μουσική που

εκείνη επιλέγει και παίζει. Δείχνει και αυτή να

προσαρμόζεται με τον τρόπο της όπως και η Δήμητρα,

πάντοτε όμως μέσα στα δικά της μουσικά πλαίσια και όρια

που την εκφράζουν.

Το κοινό μου είναι αυτό που ακούει αυτή την μουσική . Επειδή παίζω πιοπολλά vocal house ελκύω περισσότερες γυναίκες. Είναι μισοί- μισοί ίσα-ίσαπου αρέσει περισσότερο στις γυναίκες. Έχει να κάνει με τον τρόπο και τοείδος της μουσικής που παίζω. Επειδή παίζω περισσότερο vocals (φωνητικά)house που είναι περισσότερο αρεστό στις γυναίκες παρά house χωρίς λόγια.[…]Δεν είναι ραδιόφωνο που δεν βλέπεις το κοινό από κάτω. Βλέπεις τιαντιδράσεις έχει, βλέπεις που τσιμπάει ο κόσμος περισσότερο.[…]Όταν λοιπόνδεις ότι αυτό που κάνεις το κοινό ανταποκρίνεται δεν υπάρχει πιο ωραίοπράγμα από αυτό. Εκεί πλέον σε ανεβάζει και εσένα τους ανεβάζεις και εσύακόμα περισσότερο και είναι μια αμφίδρομη σχέση. Υπάρχουν όμως καιφορές που κοινό επειδή είναι τόσο αλλοπρόσαλλο -που λέω εγώ- σε άλλουςμπορεί να αρέσει λίγο πιο σκληρό , σε άλλους πιο light και να δυσκολευτείςνα τους βρεις που λέμε. Κάπου που να αρχίσει και να γίνεται το πάρτι. Έχουνυπάρξει και αυτές οι φορές.

104

Συμπεράσματα

Σκοπός της παρούσας εργασίας ήταν να διερευνήσει τον

έμφυλο χαρακτήρα του εργασιακού χώρου των γυναικών djs,

τις δυνάμεις εξουσίας που αναπτύσσονται μέσα στο πεδίο

αυτό και την κατασκευή του εαυτού των djs. Έχοντας ως

εννοιολογικό εργαλείο την κατασκευή μελετήθηκαν βασικά

στοιχεία της ταυτότητας όπως το φύλο στο πλαίσιο της

εργασίας και πάντα σε συνάρτηση με το χώρο. Συγκεκριμένα

διερευνήθηκε το ζήτημα του έμφυλου καταμερισμού εργασίας

στο επάγγελμα των djs καθώς και η θέση που λαμβάνουν στην

ιεραρχία του εκάστοτε χώρου εργασίας. Δίνοντας έμφαση

στις δημόσιες αναπαραστάσεις των γυναικών αποκαλύψαμε

στοιχεία για τη θηλυκότητα τους, απαντώντας στο ερώτημα

πως ένα υποκείμενο εντάσσεται στο χώρο υπακούοντας

κανόνες του φύλου προκειμένου να βρεθεί εντός ορίων.

Ανιχνεύσαμε τον εργασιακό χώρο όπου εντοπίσαμε υποκείμενα

σε διαρκή δράση με αποτελέσματα ταυτοτήτων που διαρκώς

άλλαζαν. Έτσι φτάσαμε στο συμπέρασμα ότι ο χώρος

βρίσκονταν σε μια συνεχή διαδικασία ανασχηματισμού σε

συσχέτιση με τις δράσεις των υποκειμένων. Επομένως χώρος

και υποκείμενα αποκτούν μια σχέση αμφίδρομη καθώς

κατασκευάζονται αμοιβαία. Εντοπίσαμε διαφορές στην

καθημερινότητα των γυναικών djs από την κατασκευασμένη

εργασιακή τους ταυτότητα.

105

Αρχικά ο λόγος που επιλέχθηκε αυτό το θέμα ήταν να

διερευνηθεί πως αντιμετωπίζουν οι γυναίκες τις συνθήκες

εργασίας αυτού του επαγγέλματος αλλά και πως

αντιμετωπίζονται από τρίτους. Επίσης πως εισέρχονται σε

έναν επαγγελματικό χώρο που θεωρείται από πολλούς ως

ανδρικός πρωτίστως. Ερωτήματα που απαντήθηκαν

χρησιμοποιώντας μεθοδολογία που περιλάμβανε συνεντεύξεις

και επιτόπια έρευνα. Έπειτα από ορισμένες συναντήσεις με

γυναίκες disk jockeys που αποτελούν τα υποκείμενα της

έρευνας καταγράφηκαν κάποιες παρατηρήσεις. Σκοπός των

συνεντεύξεων δεν ήταν να καταρτιστεί ένα ερωτηματολόγιο

που θα κατευθύνει τις συμμετέχουσες, αλλά οι τελευταίες

να αφεθούν ελεύθερες ώστε να εξιστορήσουν όσα εκείνες

θεωρούν σημαντικά. Ιδιαίτερη προσοχή δόθηκε στην

κατασκευή κοινωνικών, γεωγραφικών, οικονομικών και

συμβολικών ορίων στην καθημερινότητα, ένα αντίβαρο προς

την εστίαση της κινητικότητας εντός της σύγχρονης

φεμινιστικής θεωρίας.

Από τα ευρήματα της έρευνας προκύπτει καταρχήν το

συμπέρασμα ότι η αρχιτεκτονική του χώρου παράγει σχέσεις

εξουσίας αφού οι θέσεις των υπόλοιπων υπαλλήλων στη

καφετέρια είτε στο μπαρ δεν φαίνεται να έχουν τόσα

προνόμια. Έπειτα οι γυναίκες djs που μελετήθηκαν

καταλαμβάνουν υψηλές ιεραρχικές θέσεις μέσα στους χώρους

εργασίας αλλά η βαθμίδα ιεραρχίας τους βρίσκεται πάντοτε

χαμηλότερα από των ιδιοκτητών των καταστημάτων, όπως

φαίνεται και μέσα από τη λειτουργία και τη διαδικασία του

κεράσματος, και των θαμώνων που παρευρίσκονται στο χώρο.

106

Γενικά οι γυναίκες djs υστερούν αριθμητικά σε σχέση με

τους άνδρες. Από την μια πλευρά αναφέρονται σαν να

εισβάλουν σε ένα ανδροκρατούμενο χώρο, από την άλλη όμως

υποστηρίζουν ότι ο συγκεκριμένος εργασιακός χώρος μπορεί

να συμπεριλάβει και τα δυο φύλα με την ίδια επιτυχία. Οι

συνδηλώσεις του φύλου στο επάγγελμα των djs διαχωρίζονται

από τα υποκείμενα της έρευνας σε αρνητικές και θετικές.

Οι θετικές είναι ότι υπάρχουν περισσότερες

ευκαιρίες εργασίας, διότι είναι λίγες στο συγκεκριμένο

χώρο. Ακόμα ότι προσελκύουν περισσότερους πελάτες

(άνδρες) σε σύγκριση με άνδρες djs λόγο του φύλου τους.

Επίσης έχουν προβάδισμα σε σχέση παντα με άνδρες

συναδέρφους όσον αφορά την περίπτωση λάθους, εκείνες δεν

κρίνονται το ίδιο αυστηρά. Κλείνοντας τις θετικές

συνδηλώσεις προκύπτει το συμπέρασμα ότι οι ίδιες λόγο του

φύλου τους είναι ικανές να κλείσουν προσοδοφόρες

συνεργασίες ευκολότερα από άνδρες djs.

Περνώντας στις αρνητικές συνδηλώσεις του

φύλου όπως καταγράφηκαν από τα λόγια των υποκειμένων

προκύπτουν τα εξής. Πρώτον διαφαίνεται το γεγονός ότι μια

γυναίκα που βρίσκεται σε ένα κατάστημα στη θέση του dj

πρέπει να αποδείξει ότι έχει γνώσεις και μπορεί να παίξει

καλή μουσική, κάτι που στους άνδρες θεωρείται αυτονόητο.

Προβάλλεται το γεγονός ότι υπάρχει έλλειψη εμπιστοσύνης

από το κοινό και από τον ιδιοκτήτη του καταστήματος

σύμφωνα με την εμπειρία των εν λόγω υποκειμένων. Δεύτερον

εξαιτίας του φύλου τους υποστηρίζουν ότι είναι ‘ευάλωτες’

σε σχέση με τους άνδρες djs, με αποτέλεσμα να είναι

107

επιρρεπείς σε κακές εργοδοσίες. Για τα υποκείμενα της

έρευνας το φύλο αποτελεί πρόβλημα στην περίπτωση των

αμοιβών τους, θεωρούν ότι πέφτουν ευκολότερα θύματα

εκμετάλλευσης σε σχέση με τους άνδρες djs. Ολοκληρώνοντας

τις αρνητικές συνδηλώσεις του φύλου εξάγεται το

συμπέρασμα των γυναικών ότι είναι επιρρεπείς στους άνδρες

που θέλουν να τις φλερτάρουν και σε γενικές γραμμές

παρενοχλούνται από κάποιον πιο εύκολα, σε σύγκριση

πάντοτε με έναν άνδρα dj. Όμως παρόμοια περιστατικά

αναφέρθηκαν και από άνδρες djs ύστερα από συζήτηση μου με

αυτούς. Με κάποιο τρόπο οι γυναίκες δίνουν προβάδισμα σε

άνδρες djs και οι άνδρες στις γυναίκες ενώ αντιμετωπίζουν

παρόμοιες καταστάσεις.

Συμφώνα με τις παρατηρήσεις που έγιναν για την

ανάγκη της έρευνας διαπίστωσα από τη μεριά μου ότι ο

ανταγωνισμός στο συγκεκριμένο επάγγελμα ξεπερνάει το

φύλο. Γίνεται λόγος για μια ιεραρχική ομάδα που κινείται

στο χώρο της εργασίας των djs και επηρεάζει την πορεία

τους στον χώρο. Άσχετα με το φύλο της dj με την εισχώρηση

της σε μια τέτοια ομάδα δύναμης και επιρροής κερδίζεται

ευκολότερα η αναγνώριση και η καταξίωση στο χώρο. Στην

περίπτωση που βρίσκονται μέσα στην ομάδα αυτή πρέπει να

συμμετέχουν σε αλληλο-υποχρεώσεις με τα μέλη της ώστε να

εξυπηρετούν και να εξυπηρετούνται από αυτά. Μια από αυτές

είναι η επίσκεψη σε νυχτερινά μαγαζιά που εργάζονται

συνάδελφοι και η ακόλουθη διαδικασία κεράσματος και

ανταπόδοσης του. Η ανέλιξη σε dj με αναγνώριση, κατά

συνέπεια και το καλύτερο μεροκάματο, προϋποθέτει τη

108

συμμετοχή σε τέτοιου είδους ομάδες συμφερόντων.

Χαρακτηριστικό είναι ότι στην περίπτωση της κριτικής της

επαγγελματικής ταυτότητας και του έργου της, άνδρες και

γυναίκες συμπράττουν. Κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεων

αρκετές ήθελαν να μάθουν ποιες συμμετείχαν στην έρευνα

και τι ανέφεραν συγκεκριμένα. Συμπερασματικά θα λέγαμε

ότι τα όρια που δημιουργούνται σχετίζονται και με τη

συμμετοχή σε ιεραρχικές ομάδες και λιγότερο με το φύλο. Η

κατασκευή κοινωνικών, γεωγραφικών και συμβολικών ορίων

γίνεται μέσα από την επίδραση του πολιτισμού στο χώρο,

την εννοιολόγηση της γυναικείας εργασίας και μορφές

εξουσίας που υπερβαίνουν το φύλο.

Βιβλιογραφία

Ardener , Sh. 1993. Woman and space: Ground rules and social

maps. Oxford: Berg.

Βαρίκα, Ε. 2000. «’Το προσωπικό είναι πολιτικό’: Οι

περιπέτειες μιας ανατρεπτικής υπόσχεσης». Στο Με διαφορετικό

109

πρόσωπο. Φύλο, διαφορά, οικουμενικότητα. Αθήνα: Εκδόσεις

Κατάρτι. 352-377.

Γιαννακόπουλος, Κ & Γιαννιτσιώτης, Γ 2010. Αμφισβητούμενοι

χώροι στην πόλη : Χωρικές Προσεγγίσεις του Πολιτισμού. Αθήνα

Εκδόσεις Αλεξάνδρεια και Πανεπιστήμιο Αιγαίου.

Bullock, S. 1994. Women and work. London: Zea Books.

Cohen, Ph. N. 2004. “The Gender Division of Labor:“Keeping House” and

Occupational Segregation in the Unites States”. Gender andSociety. 18 (2): 239-252.

Geertz, Cl. 1973. The interpretation of Cultures. New York: BasicBooks Publishers.

Gupta, Ak. and Ferguson, J. 1997. Culture, Power and Place:

explorations in critical anthropology. London: Duke University.

Galani-Moutafi, V. 1993, “From Agriculture to Tourism:

Property, Labor, Gender and Kinship in a Greek Island

Village (Part One)”. Journal of Modern Greek Studies 11: 241-

70.

110

Galani-Moutafi, V. 1994, “From Agriculture to Tourism:

Property, Labor, Gender and Kinship in a Greek Island

Village (Part Two)”. Journal of Modern Greek Studies 12: 113-

131.

Hancock, P., and Tyler, Μ. 2007. “Un/doing Gender and the

Aesthetics of Organizational Performance”. Gender, Work and

Organization 14(6): 512-533.

Hanson, S. Geraldine L. 1995. Gender, work and space. London:

Routledge.

Jacobs, J. 1994. Professional women at work: interactions, tacit

understandings, and the non- trivia in bureaucratic settings. London:

Bergin and Garvey.

Λαδά, Α. 2010. «Φύλο και χώρος. Αρχικές προσεγγίσεις και

νέα ερωτήματα ή μεταξύ ορατών και αοράτων» Στο Καντσά,

Μουτάφη, Παπαταξιάρχης (επιμ.) Φύλο και Κοινωνικές Επιστήμες στη

Σύγχρονη Ελλάδα. Αθήνα: Αλεξάνδρεια 2010.

Messick, B. 1987. “Subordinate discourse: women, weaving,

and gender relations in North Africa”. American Ethnologist

14(2): 210-225.

111

Messing, K. 1987. Η ενσωμάτωση του φύλου στην εργονομική ανάλυση:

στρατηγικές για τη μετεξέλιξη της εργασίας των γυναικών. Αθήνα: Ένωση

Διπλωματούχων Ελληνίδων Μηχανικών.

McDowell, L. 1999. Gender, identiy and place: Understanding feminist

geographities. Oxford: Blackwell Publishers Ltd.

Ortner, Sh. 1994. (1974). Είναι το θηλυκό για το αρσενικό

ό,τι η φύση για τον πολιτισμό; Στο Α. Μπακαλάκη (επιμ.).

Ανθρωπολογία, γυναίκες, και φύλο. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

Okely, J. 1997. Siting Culture: The Shifting Anthropological

Object. London: Routledge.

Παπαταξιάρχης, Ε. 1996. «Περί πολιτισμικής κατασκευής της

ταυτότητας». Τοπικά Β:197-216.

Rantalaiho, L. and T. Heiskanen. 1997. Gendered practices in

working place. Hampshire: Macmillan Press.

112

Strathern, M. 1994 [1980]. «Ούτε φύση ούτε πολιτισμός: η

περίπτωση Hagen». Στο Α. Μπακαλάκη (επιμ.). Ανθρωπολογία,

γυναίκες, και φύλο. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

Timberlake, Sh. 2004. “Social Capital and Gender in the Workplace,” Journal of

Management Development. 24 (1): 34-44.

Tyler, M. and S. Taylor. 1998. “The exchange of

Aesthetics: Women’s work and ‘the gift’”. Gender, Work and

Organization 5(3): 165-171.

Watts, J. 2009. “Allowed into a ‘Man’s World’ Meanings of

Work-LifeBalance: Perspectives of Women Civil Engineers

as “Minority” Workers in Construction”. Gender, Work and

Organization 16(1) January: 37-57.

113