ULO KONTROLISANA ATMOSFERA - SMEITS Izdanja

165

ULO KONTROLISANA ATMOSFERAULO CONTROLLED ATMOSPEHERE

MIODRAG JANKOVIĆ, Poljoprivredni fakultet, Beograd

Ultra low oxygen controlled atmosphere, ili ULO kontrolisana

atmosfera, nesumnjivo je potisnula sva druga rešenja kada je u pitanju

kvalitet čuvanog voća i povrća. U ovom radu je izložena postavka

ULO kontrolisane atmosfere, kao i zahtevi koje mora da ispuni hladnjača

namenjena čuvanju voća i povrća u ULO kontrolisanoj atmosferi.

Preporučeni su režimi za čuvanje voća i povrća prema vrstama. Posebno je

obrađen indirektan način hlađenja komora sa ULO kontrolisanom

atmosferom, kako bi se kalo u toku rashlađivanja i kasnijeg čuvanja

sveo na minimum.

Ultra low oxygen controlled atmosphere, or ULO controlled atmosphere is positively pushed out all other solutions in terms of stored fruits and vegetable quality. In this paprer, the elements of ULO controlled atmospfere are presented, as well as demands that cold store designed for fruit and vegetable storage in ULO controlled atmosphere has to fulfill. Regimes for storage of fruits and vegetables according to their sorts are recommended. The indirect way of cooling chambers with ULO controlled atmosphere is especially treated, in order to minimize the shrinkage during cooling and in the subsequent storing.

Ključ­ne reč­i: ULO kontrolisana atmosfera; hlađenje, voće; povrćeKey words: ULO controlled atmosphere; cooling; fruits; vegetables

UvodSnižavanjem koncentracije kiseonika i istovremenim povećanjem koncentraci-

je ugljen-dioksida u kontrolisanoj atmosferi, dolazi do smanjenja intenziteta disanja uskladištenog voća ili povrća. Kontrolisana atmosfera zajedno sa niskom temperatu-rom ima značajan uticaj na matabolizam voća ili povrća, time što voće smanjuje emi-siju etilena, sprečava gubitak hlorofila (odlaže promenu boje), odlaže hidrolizu pe-ktina (održava čvrstinu tkiva), smanjuje gubitak vitamina i kiselina u voću. Sa stano-višta prodaje, KA ne samo da utiče na očuvanje organoleptičkog kvaliteta proizvo-da, već smanjuje gubitke koje mogu stvoriti plesni truljenjem i dobro poznata fizio-loška oštećenja, kao što je starosni skald i oštećenje niskim temperaturama. Ove pre-dnosti KA postaju i mnogo izraženije ako se primeni savremena tehnologija «Rapid CA» i «ULO». «Rapid CA» omogućava vrlo brzo snižavanje koncentracije O2 u ko-mori (sa 21% na 5% u toku 36 sati). ULO atmosfera (ultra low oxygen) znači skla-dištenje u vrlo niskoj koncentraciji kiseonika (oko 1%). Izbor tipa atmosfere zavisi od vrste proizvoda i fiziološkog stanja u vreme berbe. U poređenju sa tradicionalnom KA, prednosti ULO se ogledaju u redukciji intenziteta respiratornog mehanizma za oko 30%, posebno kod jabuka i krušaka, uz kontrolu važnih fizioloških oštećenja po-znatih kao: scald, internal breakdown, uz održavanje čvrstoće tkiva, što sve omogu-ćava duže skladištenje proizvoda u dobrom stanju.

166

Na osnovu istraživanja koja smo obavili u toku 2001. godine, u Srbiji posto-ji preko 150 većih hladnjača, sa ukupnim skladišnim kapacitetom od preko 500.000 tona. Međutim, broj hladnjača sa kontrolisanom atmosferom je izuzetno mali, svega 3–4%. Podaci iz zemalja EU pokazuju da se 70–80% uskladištenih jabuka čuva u ko-morama sa kontrolisanom atmosferom.

Prva ULO hladnjača u Srbiji je podignuta u Subotici, 2004. godine. Trenutno se gradi veći broj ovakvih hladnjača, s obzirom da je Ministarstvo poljoprivrede, šu-marstva i vodoprivrede Republike Srbije, u svom Informatoru za 2006. godinu obja-vilo konkurs za dodelu podsticajnih sredstava za podršku investicijama za unapređe-nje skladišnih kapaciteta u 2006. godini [1].

U okviru ove podrške predviđena su sredstva za podizanje hladnjača za skladi-štenje poljoprivrednih proizvoda, izgradnju skladišta za voće i povrće, ULO hladnja-ča, silosa itd.

S obzirom da je primena ULO tehnologije kod nas na samom početku, cilj ovog rada je da se ukaže na aktuelna tehnološka i tehnička rešenja ULO kontrolisane atmo-sfere.

1. Disanje klimakteričnog voćaNa osnovu intenziteta disanja posle berbe, voće i povrće se deli u dve velike gru-

pe, na “klimakterično“ i „neklimakterično“. Na slici 1 prikazana je kriva promene in-tenziteta disanja voća u toku razvoja i posle berbe.

U toku razvoja ploda intenzitet disanja se smanjuje. U intervalu A–B voćka je formirala plod koji je odgovarajućeg stepena zrelosti i spreman za berbu. Pretposta-vlja se da kod klimakteričnog voća posle berbe plod doživi „stres“, usled čega inten-zivira disanje. Slična pojava je primećena i kod plodova koji se mehanički oštete ili se seku, dolazi do intenziviranja metabolizma i disanja.

Kod ovog voća, intenzitet disanja dostiže „pik“ ili klimakterijum, posle čega in-tenzitet disanja opada i počinje prezrevanje ploda. Klimakterično voće se može čuvati u intervalu od momenta berbe, od tačke B do tačke C, kada počinje prezrevanje i gu-bitak kvaliteta. Visina klimakteričnog pika je različita za različito voće i što je „pik“ viši, vreme čuvanja je kraće i obrnuto.

Kod neklimakteričnog voća posle branja intenzitet disanja se neznatno menja i najčešće blago opada. Neklimakterično voće se zbog toga u odnosu na klimakteri-čno može čuvati znatno duže. U tabeli 1 prikazano je klimakterično i neklimakteri-čno voće i povrće.

Slika 1. Promena intenziteta disanja klimakteričnog i neklimakteričnog voća

Vreme čuvanja klima-kteričnog voća može se pro-dužiti ukoliko se primene ni-ske temperature – hlađenje, ali se kao granica javlja tačka smrzavanja.

Dalje se intenzitet di-sanja može smanjiti prime-nom klasične kontrolisane atmosfere (KA), a zatim pri-menom novijih tehnologija, kao što je: Rapid-KA, ULO-

167

primenom konvertora etilena. Koncentracija etilena se snižava i održava na vredno-sti ispod 1 ppm.

Slika 2. Uticaj „obaranja“ klimakteričnog pika na vreme čuvanja voća

Sve navedene varijante KA mogu se kombinovati u cilju postizanja što boljih rezultata u očuvanju kvaliteta i produženju vremena čuvanja. Najčešće se primenjuje kombinacija Rapid-KA sa ULO-KA i LECA-KA ili ILOS-KA sa ULO-KA i LECA-KA. U svim varijantama se intenzitet disanja snižava kombinovanim delovanjem ni-ske temperature, ekstremno niske koncentracije kiseonika i povećane koncentracije ugljen-dioksida. Kako navedeni faktori utiču na intenzitet disanja, prikazano je u ta-beli 2 [3]. Relativni intenzitet disanja, u tabeli 2, izražen je u procentima u odnosu na intenzitet disanja u vazduhu na 12οC.

Novija ipitivanja su pokazala da je uz primenu svih navedenih varijanti kontro-lisane atmosfere intenzitet disanja moguće smanjiti i primenom „blokatora“ etilena. Najčešće primenjeno jedinjenje iz ove grupe je 1-metilciklopropen ili 1-MCP. Klima-kterično voće se posle unošenja u komoru tretira sa 1-MCP, u koncentraciji od 0,5–1

Tabela 1. Podela voća i povrća prema inten-zitetu disanja posle berbe

Klimakterično NeklimakteričnoAvokado AnanasBanana DinjaJabuka GrejpfrutKajsija GrožđeKruška JagodaMango KrastavacPapaja LimunParadajz PomorandžaŠljiva Smokva

KA, ILOS-KA (Initial Low Oxygen Stress) i LECA-KA (Low Ethylene Controlled Atmosphere).

Tehnologija brzog snižavanja koncentracije kiseonika Rapid-KA, podrazumeva da se od mometa za-tvaranja komore koncentracija kiseo-nika snižava sa 21% na 5% u vreme-nu od 36 sati.

ILOS-KA, podrazumeva da se koncentracija kiseonika snižava ek-stremno brzo, sa 21% na 5% za 8–10 sati, od momenta zatvaranja komore.

LECA-KA, podrazumeva ukla-njanje etilena iz atmosfere komore

168

µL/L, u trajanju od 24 časa, jednokratno. Dobijeni rezultati su pokazali da se vreme čuvanja jabuka u komori sa običnom atmosferom na 0οC može produžiti za 20 do 50 dana. U razvijenim zemljama, primena 1-MCP postala je gotovo obavezna, kako u hladnjačama sa običnom atmosferom, tako i sa kontrolisanom atmosferom.

Tabela 2. Uticaj snižavanja temperature i koncentracije kiseonika uz povišenje koncentracije ugljen-dioksida na intenzitet disanja

Temperatura(οC)

Sastav atmosfere Relativni intenzi-tet disanja (%)CO2 (%) O2 (%)

12 0 21 1003 0 21 453 0 3 303 5 3 153 5 1 1

3. Gasna izolacija komoreProblem postavljanja gasne izolacije danas je uglavnom rešen. Za komore sa

kontrolisanom atrosferom proizvode se specijalno zaštićeni poliuretanski paneli koji uz odgovarajuću montažu garantuju nepropustljivost kroz površinu panela. Najve-ći problem se javlja pri montaži, posebno pri izolaciji spojeva panela. Kritična me-sta su spojevi panela na zidovima sa panelima na tavanici, kao i sa završnim slojem poda ili kolherom.

Posebnu pažnju treba obratiti na strože zahteve prilikom ispitivanja kvaliteta po-stavljene gasne izolacije za komore sa ULO-KA. Ispitivanje se vrši stvaranjem nat-pritiska u komori i merenjem vremena njegovog pada [4].

Na slici 3, krive 1 i 2 se koriste za određivanje kvaliteta gasne izolacije pri re-gularnoj kontrolisanoj atmosferi. U ove svrhe obično se koristi natpritisak koji neće oštetiti izolaciju, od 0,10 do 0,25 mbar, ili od 10 do 25 mmVS. Najpoznatiji su dija-grami Ulrich–Marcellinov (5) i Smockov dijagram koji koristi firma “Isolcell” [2, 6, 7]. Dijagrami za testiranje gasne izolacije, sa natpritiskom od 25 mmVS, koriste se od strane American Bureau of Shipping (ABS), za testiranje transportnih kontejne-ra sa kontrolisanom atmosferom, kao i za ULO-KA [8]. Bez obzira na početni priti-sak krive 1 i 2, smatra se da je gasna izolacija dobra ukoliko posle 30 minuta priti-sak u komori ne padne ispod 2 mmVS. U komorama sa ULO-KA, za isto vreme pri-

Slika 3. Dijagram za ispitivanje kvaliteta gasne izolacije komore sa KA

tisak sa 25 mmVS ne bi smeo da padne ispod 18 mmVS (prema nekima ova vrednost je i preko 20 mmVS). Ova-ko visok kvalitet gasne izolacije zahte-va se zbog izuzetno niske koncentraci-je kiseonika koja se mora održavati u toku skladištenja. Pri većoj propustlji-vosti gasne izolacije, troškovi za kore-kciju i održavanje koncentracije kiseo-nika u intervalu od 1 do 2% bili bi ne-prihvatljivo visoki.

169

Pored kvalitetne gasne izolacije pregrada, od izuzetnog značaja je i odgovaraju-ća gasna izolacija vrata komore.

4. Oprema za snižavanje koncentracije kiseonikaPošto je utvrđeno da je kvalitet gasne izolacije zadovoljavajući, komora se puni

i voće rashlađuje do zadate temperature po sistemu „dnevnog unosa“. Posle završe-nog punjenja i rashlađivanja, komora se zatvara i počinje izmena sastava atmosfe-re komore.

Suv vazduh po svom sastavu predstavlja smešu većeg broja gasova, sa slede-ćim zapreminskim učešćem: azot 78,08%, kiseonik 20,95%, argon 0,933%, ugljen- -dioksid 0,031% itd. [9]. U kontrolisanoj atmosferi, koncentracija kiseonika se sniža-va sa 21%, na tehnološki zadatu vrednost koja varira od 1 do 5%. Najčešće se u pr-voj fazi koncentracija kiseonika snižava na 5%, a zatim voće disanjem dalje snižava koncentraciju na 0,7–1,5%. U kom vremenu će se koncentracija kiseonika sniziti u prvoj fazi, zavisi od izbora varijante KA, opreme i kapaciteta. U Holandiji je razvije-na takozvana interaktivna kontrolisana atmosfera ili Dynamic Control System (DCS). U ovom sistemu, koncentracija kiseonika nije stalna već se menja u zavisnosti od in-tenziteta disanja proizvoda, koji aktivno prati oprema DCS.

Koncentracija kiseonika se snižava ubacivanjem gasovitog azota u atmosferu komore, čime se iz komore istiskuje vazduh i sa njim kiseonik. Izvori azota mogu biti vrlo različiti. Azot se može dobiti:

1. upotrebom gasovitog azota iz boca ili isparavanjem tečnog azota,2. gas-generatorima, sistemom isogen,3. katalitičkim razlaganjem NH3, sistemom oxydrain,4. membranskom separacijom ili molekulskim sitom, isosep,5. Pressure Swing Adsorption – PSA, Swan ili Nimos PSA i6. Vacuum Pressure Swing Adsorption – VPSA.Pregledom investicionih i eksploatacionih troškova navedenih sistema za dobija-

nje azota za KA može se zaključiti da su najmanji troškovi ako se za ULO-KA koristi sistem VPSA. Ovim sistemom se dobija azot čistoće od 95 do 99,5%, a u odnosu na sistem PSA ušteda u energiji je do 50%, s obzirom da je natpritisak sa kojim radi vrlo mali. Oba sistema rade sa aktivnim ugljem kroz koji se propušta vazduh pod različi-tim pritiscima, čime se vrši adsorpcija/desorpcija kiseonika i proizvodi gasoviti azot velike čistoće. Na slici 4. prikazana je šema sistema PSA za proizvodnju azota (10). Na slici 5 prikazan je adsorber VPSA za proizvodnju gasovitog azota [11].

5. Oprema za održavanje zadate koncentracije ugljen-dioksida i etilena

Ugljen-dioksid koji se u atmosferi komore razvija disanjem voća, ima zanačajan uticaj na blokiranje razvoja etilena i mikrobiocidno dejstvo, prvenstveno utiče na ra-zvoj plesni koja izaziva truljenje voća. Poželjne su povećane koncentracije CO2, me-đutim u koncentracijama većim od 3% CO2 može doći do oštećenja gušenjem (sli-ka 6).

Za uklanjanje CO2 iz atmosfere komore koristili su se različiti postupci ad-sorpcije i hemosorpcije. Danas se za ULO-KA koriste dekarbonizatori sa aktivnim ugljem (slika 7). Dekarbonizatori ili "skruberi" sa aktivnim ugljem, pored ugljen-di-

oksida apsorbuju i fitohormon etilen C2H4. Obično su tri komore vezane za jedan de-karbonizator.

Slika 4. Šema sistema PSA za proizvodnju gasovitog azota

Slika 5. Sistem VPSA za proizvodnju gasovi-

tog azota

Pored apsorpcije aktivnim ugljem, za uklanjanje etilena koriste se i posebni skruberi, u kojima se etilen katalitički spaljuje, apsorberi sa rastvorom kalijumper-manganata, selektivne membrane, UV zraci itd. [2, 11, 12, 13].

Slika 6. Oštećenje jabuke visokom koncentracijom CO2

Slika 7. Dekarbonizator sa aktivnim ugljem

6. Hlađenje komora sa ULO kontrolisanom atmosferomVoće koje se čuva u ULO-KA treba prvo rashladiti od ulazne temperature od

20οC, do 0 ili 2οC. Hlađenje se vrši po sistemu dnevnog unosa koji se kreće od 10% pa sve do 25% od skladišnog kapaciteta komore.

170

171

Kalo voća zavisi od relativne vlažnosti vazduha u komori, odnosno razlike u temperaturi vazduha u komori i na površini hladnjaka. Najveći kalo se javlja u fazi rashlađivanja kada se u komoru unosi topla jabuka. Međutim, imajući u vidu da skla-dištenje u KA traje 8–10 meseci i kalo kasnijeg lagera na nižim temperaturama nije zanemarljiv. Kada se koristi ULO-KA, gotovo obavezno se projektuje indirektno hla-đenje koje omogućava malu razliku temperatura i time smanjuje kalo (slika 8).

Slika 8. Sistem za indirektno hlađenje u komorama sa ULO-KA

172

Kontrolisana atmosfera, odnosno povećana koncentracija CO2 dozvoljava odr-žavanje relativne vlažnosti i do 98%, bez bojazni od pojave plesni i truljenja. U prvoj fazi rashlađivanja, visoka relativna vlažnost ne može se održavati bez dodatnog ovla-živanja, pa se u komoru ubacuje vodena para ili voda u obliku aerosola. Kada se za-vrši rashlađivanje, visoku relativnu vlažnost najčešće održava malo Δt, bez potrebe za dodatnim vlaženjem. Otapanje vazdušnih hladnjaka najčešće se vrši električnim gre-jačima, a voda koja se javlja u sabirnoj kadi odvodi se preko sifona ili posebnog si-stema koji sprečava promenu sastava atmosfere u komori. Sakupljanjem i merenjem vode od “defrosta” ili merenjem protoka, može se tačno utvrditi vrednost “kala” robe posle svakog defrostovanja.

U fazi rashlađivanja, zbog brzog snižavanja temperature u komori, koja je gasno izolovana, dolazi do pada pritiska. Pad i kolebanje pritiska se anulira postavljanjem “dišuće kese”, ili “ekspanzione kese” iznad plafona svake komore. Vazduh iz kese kompenzuje pad pritiska i probleme koji bi se javili usled vakuumiranja komore. Po-red toga, komora je opremljena i jednosmernim sigurnosnim ventilima koji imaju za-datak da regulišu pritisak u komori u slučaju problema sa “dišućom kesom”.

7. Analiza i kontrola atmosfereKontrola sastava vazduha u komori vrši se najčešće automatskim analizatorima

koji su preko računara povezani sa sistemom za automatsku korekciju sadržaja kiseo-nika, ugljen-dioksida, etilena ili relativne vlažnosti vazduha. U takvim uslovima uče-šće manuelnog rada je minimalno.

Najčešće se u hladnjači postavljaju jedan centralni sistem za merenje navedenih parametara i automatika za korekciju i evidentiranje.

8. Preporučeni režimi za čuvanje voća i povrća u ULO-KAULO kontrolisana atmosfera uspešno se koristi za čuvanje različitog voća i po-

vrća. Najćešće je korišćena za čuvanje jabuka i kruška, a bilo bi vrlo značajno ako bi se primenila za čuvanje stonog grožđa. Za svaku vrstu i sortu koristi se optimalni re-žim čuvanja, koji je za neke sorte naveden u tabelama 3 i 4 [2, 14].

Tabela 3. Optimalni režim čuvanja povrća u ULO kontrolisanoj atmosferi

Vrsta povrća

Temperatu-ra vazduha

(οC)

Relat. vlažn. vazduha

(%)

Koncentra-cija O2

(%)

Koncentra-cija CO2

(%)

Vreme čuvanja(dana)

Artičoka 0–1 95 2–4 2–3 20–25Brokoli 0 95 2–3 5–10 10Crni luk 0 80 1–2 0–1 9 meseciDinja 3–7 90 2 3 35Karfiol 0 92–95 3–5 3–5 45Krastavac 7–10 90–93 3-5 5–10 15–20Paprika 8–9 92 2 2–3 20–25Paradajz 2–12 90–95 3–5 0–2 30–45Salata 0 95 1–2 0 20–30

173

Tabela 4. Optimalni režim čuvanja voća u ULO kontrolisanoj atmosferi

Vrsta voća

Tempera-tura va-zduha(οC)

Relat. vlažn. Va-

zduha(%)

Koncen-tracija

O2(%)

Koncen-tracija CO2(%)

Vreme čuvanja(meseci)

JabukeAjdared 3 90 2 1 7-8Crveni delišes 0–1 92 1 1 8–9Greni smit 0 92 1 1 8–9Jonatan 2 92 2–3 3 6–7Mekintoš 3 90 2 3 6–7Melroze 0–2 90 2 3 6–7Mucu 1–2 92 2–3 2 8–9Starking 1–2 92 2 2,5–3 7–8Zlatni delišes 1–2 92 1 2,5–3 7–8

KruškeAnjou –1 90–95 1–2 0–2 6–9Boskova –1 90–95 2 3 5–6Komis –1 92 2 2 5–6Konferens –1 92 2 0–3 7–8Pas krasan –1 90–95 2 5 8–9Viljamovka –1 90–95 2 3–4 4–5

Koštičavo voćeBreskva 0 90–95 1–2 3 45Kajsija 0 90–95 1–3 2–3 15–20Šljiva 0 90–95 1–2 0–3 45–50Trešnja 0–1 90–95 2 4 15–25

9. ZaključakRazvoj savremene tehnologije i tehnike u oblasi čuvanja svežeg voća, a posebno

jabuka, doveo je do neverovatnih rezultata. Primenom 1-metilciklopropena, brzog hlađenja, brzog snižavanja koncentracije kiseonika (rapid CA), niske koncentraci-je kiseonika u toku čuvanja (ULO CA), uz LECA (Low Ethylene Controlled Atmos-phere), omogućava nam da jabuku čuvamo i do 12 meseci, odnosno do sledeće ber-be, a da ona bude dobrog kvaliteta, kako u pogledu hemijskog sastava, tako i u po-gledu organoleptičnih karakteristika.

Savremena tehnička rešenja u oblasti ULO kontrolisane atmosfere dovela su do toga da se kalo u toku dugog čuvanja jabuka svede na izuzetno male vrednosti, od 0,2 do 0,3% mesečno.

Investicija u opremu za kontrolisanu atmosferu, klasičnog tipa sa gasnim gene-ratorima, bila je vrlo visoka. Savremena rešenja KA sa sistemom PSA i kvalitetnom gasnom izolacijom sada su dostupna po znatno povoljnijoj ceni.

174

Utrošak energije za postizanje i održavanje ULO kontrolisane atmosfere je nešto veći u odnosu na običnu atmosferu, ali je razlika toliko mala da je vlasnici komore sa ULO atmosferom koriste i otvaraju gotovo kao da su sa običnom atmosferom.

Literatura[1] ***www.minpolj.sr.gov.yu[2] *** Atmosfera kontrolata (A.C.), “Isolcell”, Italia.[3] Kupferman, E., Controle Atmosphere Storage in European Apple Warerhause

Practices,WSU, Tree Fruit Postharvest Journal 2(3):3–15, 2006.[4] Janković, M., Tehnologija hlađenja, Opšti deo, drugo dopunjeno izdanje, Po-

ljoprivredni fakultet, Beograd, 2002.[5] Ulrich, R., P. Marcellin, Tretiranje voća i povrća posle berbe pomoću specijal-

ne atmosfere, Tehnička knjiga nacionalnog centra za koordinaciju i istraživanja ishrane i hrane, Pariz, prevod “Voćar”, export-import, Beograd, 1968.

[6] Van Stoll, K., Lagerung von früchten und gemüse in kontrollierer atmosphäre, Gebrüder Sulzer, Aktiengese elschaft. Wintertur, Schweize, 1977.

[7] Von Behr, H., Kühlraume für die gaslagerung von obst und gemüse, Kälte-Wär-me-Klima aktuell, Band 9, Verlag C. F. Müller, Karsruhe, 1975.

[8] *** (1992): American Bureau of Shipping (ABS): Guide for Controlled Atmos-phere Systems.

[9] Voronjec, D. i Đ. Kozić, Vlažan vazduh, SMEITS, Beograd, 1980.[10] *** ABSOGEN, France.[11] Đaković, B., M. Gugušević-Đaković, M. Janković, B. Jaćimović i S. Ristić,

Primena suvih apsorbera u rashladnim komorama sa kontrolisanom atmosfe-rom, Tehnologija voća i povrća, br. 18, 1985, str. 63–68.

[12] Jaćimović, B., D. Stojkon, S. Genić, M. Janković, M. Gugušević–Đaković, Odstranjivanje etilena iz rashladne komore metodom adsorpcije, zbornik rado-va, Poljoprivredni fakultet u Beogradu, sveska 593, 1990, str. 145–155.

[13] Jaćimović, B., S. Genić, A. Milošević, M. Janković, M. Gugušević-Đako-vić, Uklanjanje etilena iz atmosfere rashladnih komora pomoću rastvora kali-jum-permanganata u vodi, zbornik radova, Poljoprivredni fakultet u Beogradu, 1991, str. 89–96.

[14] Janković, M., ULO kontrolisana atmosfera, seminar, Poljoprivredni fakultet, Beograd, 2006.

kgh