-
73
BÝBLÝYOGRAFYA :
Faik Sabri Duran, Büyük Devletler Komþu Hü-kümetler, Ýstanbul
1938, s. 373; Besim Darkot,Avrupa Coðrafyasý, Ýstanbul 1969, s.
104; Ýbra-him Güner – Mustafa Ertürk, Kýtalar ve ÜlkelerCoðrafyasý,
Ankara 2005, s. 134-136; H. J. deBlij – P. O. Muller, Geography:
Realms, Regionsand Concepts, New York 2006, s. 96-97; Rama-zan
Özey, Avrupa Coðrafyasý, Ýstanbul 2009, s.130-131;
http://www.temha.net/cografya/siyasi/devletler/ukrayna.htm 2010;
https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/up.html
2010; http://en.wikipedia.org/wiki/Ukraine2010;
http://ukrcensus.gov.ua/2010.
ÿHalil Kurt
II. TARÝH
Ortaçað’da genel karakterini kazananUkrayna tarihini Kiyef/Kiev
Prensliði, Lit-vanya-Lehistan ve Rus-Osmanlý hâkimiye-ti, Kazaklar
ve Hatmanlýk Devleti, XIX. yüz-yýl millî ve kültürel uyanýþý ve
ulusal Ukray-na Devleti’nin doðuþu gibi farklý dönemle-re ayýrmak
mümkündür. Kelime itibariyle“serhad, sýnýr bölgesi” anlamýna gelen
Uk-rayna’nýn geçmiþte burada var olmuþ bü-tün devlet ve
topluluklarýn ortak tarihi-nin ülkesi ve halkýnýn da bunlarýn
karýþý-mýndan meydana geldiðini ileri sürmek ta-rihsel verilere
ters düþmez.
Ukrayna coðrafyasýnýn ilk sakinleri Kim-merler, Ýskitler ve
Sarmatlar’dýr. II. yüzyý-la kadar süren Sarmat egemenliðine Al-man
asýllý Gotlar son verdi. 375’te Ukray-na’yý istilâ eden Hunlar, Got
egemenliðiniortadan kaldýrdý. Hun istilâsýnýn yol açtýðýKavimler
göçü sebebiyle boþalan Ukraynaarazisi V. yüzyýlda Türk asýllý Ýdil
Bulgarla-rý, VI. yüzyýlda Avarlar tarafýndan ele geçi-rildi.
Ukrayna üzerinde bu þekilde baþla-yan Türk kavimleri etkisi
VII-XIII. yüzyýllararasýnda Hazarlar, Peçenekler, Uzlar (Tork)ve
Kumanlar’la devam etti. Orta Dinyeper,Pripet nehri, Karpat daðlarý
ve Vistül neh-ri sahalarý eski Slavlar’ýn ana yurdu olarakkabul
edildi (Kurat, s. 4). Siyasî birliðe sa-hip olamayan Slavlar’ýn
büyük kýsmý VIII.yüzyýlýn baþlarýnda Hazar Hakanlýðý’nýn
ege-menliði altýna girdi. Ukrayna’nýn erken ta-rihi, Varegler
tarafýndan kurulan ve 1240’-ta Tatarlar tarafýndan yýkýlan Kiyef
Prensli-ði ile baðlantýlýdýr. Kiyef Prensliði’nin “Kiy,Koy, Kay”
varyantlý bir Türk kabilesince oluþ-turulduðu, ilk knezlerin
“kagan” unvaný ta-þýdýðý, merkezleri Kiyef’in de bunlarýn adý-na
dayandýðý ileri sürülür. Kiyef, Altýn Or-da Hanlýðý’nýn iþgali
sýrasýnda Minkirman /Mankirman þeklinde anýlýyordu; XVI. yüz-yýl
baþlarýnda bazý Osmanlý belgelerindebu adlandýrmaya rastlanýr.
Doðudaki böl-geler Tatar hâkimiyeti altýna girerken batý
kýsýmlarý nisbeten bu aðýr baskýya taham-mül edebilmiþtir. Kiyef
Prensliði’nin da-ðýlmasýndan sonra deðiþik yerlerde
farklýprenslerin (knez) hüküm sürdüðü bir döne-me girildi. Ukrayna
knezliklerinin en önem-lisi olan Galiçya lie (Haliç) Wlademir
(Lodo-merya) arasýnda meydana gelen birleþikprenslik 1323’te
Litvanya tarafýndan zap-tedildi, Galiçya ise 1352’de Polonya’nýn
eli-ne geçti.
Litvanya ve Lehistan’ýn iç ve dýþ etken-lerle baþlattýklarý
birleþme sürecinin ürü-nü olan Krevo Birliði (1385) Ukrayna içinbir
dönüm noktasý teþkil etti. Bu dönem-de Litvanya ve Ukrayna, Leh
soylu sýnýfý(Szlachta) egemenliðinde Katolik inancý doð-rultusunda
yeni bir muhtevaya dönüþtü-rüldü (Omeljan Pritsak Armaðaný, trc.
Fik-rettin Yavuz, s. 85). Birliðin hâkimiyeti, XV.yüzyýlýn
baþlarýndan itibaren güneye doð-ru hýzlý bir yayýlma göstererek
Karadeniz’eulaþtý. Litvanya Dükalýðý’ný Lehistan için-de eritip
gerçek bir birliktelik oluþturanLublin Ýttihadý’nýn kurulmasýnýn
ardýndan(1569) uygulanan yoðun asimilasyon poli-tikalarý,
Ukrayna’nýn ulusal tepkisini tem-sil edecek olan Kazaklar’ýn tarih
sahnesi-ne çýkmasýnda etken oldu. Bu birliktelik-ten sonra Polonya
soylularý, Ukrayna top-raklarýnýn tarýmsal potansiyeline göz
dike-rek bölgenin Ortodoks ahalisi üzerinde Ka-tolikliðin zorla
yayýlmasýna yöneldiler. Uk-rayna bu baskýlara karþý verdiði
mücade-leden Kiyef Akademisi’nin kuruluþu, Or-todoks kilise
hiyerarþisinin tekrar ihdasý(1620) gibi geliþmelerle millî ve dinî
açý-dan daha bilinçlenmiþ olarak çýktý ve Uk-raynalýlýk fikri kök
salmaya baþladý (Rho-de, s. 242-243).
Lehistan cumhurunun (Rzeczpospolita)Ukrayna topraklarýný Kýrým
Tatarlarý’nýnakýnlarýna karþý korumaktan âciz kalmasýbölgedeki
halký savunma önlemlerine yö-neltti. Askerî bir örgütlenme içinde
Ka-zaklar’ýn, baþlarýndaki “hatman” adý veri-len seçilmiþ
önderleriyle XVI. yüzyýldan iti-baren önemli bir güç faktörü
þeklinde or-taya çýkmasý böyle gerçekleþti. Bunlar Le-histan-Rusya
ve Osmanlý devletlerindenoluþan üç komþu güçle zorlu bir mücade-le
içine girdiler. Kazaklar, Leh soylu sýnýfý-nýn (Szlachta) sosyal ve
dinî baskýlarý se-bebiyle pek çok defa ayaklandýlar; bazanda sýnýr
bölgelerinde kendi hâkimiyet alan-larýný kurmak isteyen büyük
soylularýn(magnat) ihtiraslarýna vasýta oldular. Ýlkönemli Kazak
hatmanlarýndan Viþnevetski-nin (Dmytro Vyshnevetsky), Dinyeper
(Özünehri) üzerindeki Çaðlayanlar (Porog) böl-
(Donbas) Dinyester yayýnda ve zengin birtarým bölgesi olan orman
bozkýr kuþaðýn-da toplanmýþtýr. Nüfusun % 68’i þehirlerde,% 32’si
kýrsal kesimde yaþar. Slav etnikgrubuna mensup bulunan ve Küçük
Rus-lar olarak da bilinen Ukraynalýlar’ýn ülkenüfusuna oraný
1989’da % 72,2 iken 2001de % 77,8’e yükselmiþ, ayný dönemde
ül-kedeki Rus nüfus oraný 22,1’den 17,3’egerilemiþtir. Öteki
azýnlýk topluluklarý ara-sýnda Beyaz Ruslar, Moldovalýlar,
Bulgar-lar, Polonyalýlar ve Kýrým Tatarlarý yer alýr.Resmî dil
Ukraynaca’dýr. Nüfusun yaklaþýk% 72’si Ortodoks hýristiyan, %
15,8’i Ka-tolik hýristiyan, % 2,4’ü Protestan’dýr. Ge-riye kalan
kýsýmda müslüman azýnlýðý oluþ-turan Kýrým Tatarlarý, Dinyeper
nehrininbatýsýnda yaþayan Roman Katolikler ve RusOrtodoks
Ukraynalýlar bulunur.
Ukrayna ekonomisinde tarým ve sanayien önemli sektörleri teþkil
eder. Ülke top-raklarýnýn yaklaþýk % 55’i ekilebilir arazi
ni-teliðindedir. Ukrayna’nýn büyük bölümü ta-hýl tarýmýna
elveriþli, çernezyom adý veri-len kara topraklarla kaplýdýr.
Sovyetler Bir-liði döneminde burasý ülkenin “ekmek se-peti” diye
nitelendirilmekteydi. Tarýmdamakine kullanýmý yaygýndýr. Baþlýca
tarýmürünlerini buðday, mýsýr, þeker pancarý,ay çiçeði, patates ve
sebzeler oluþturur.Ülke çapýnda yaklaþýk 8000 kolektif çiftlik-le
(kolhoz) 1700 civarýnda devlet çiftliði(solhoz) vardýr. Tarýmýn
yanýnda hayvancý-lýk da (sýðýr ve domuz) önemli paya sahip-tir.
Ukrayna’da en zengin yer altý kaynak-larý kömür (Donets havzasý),
demir (Kri-yov-Rog), manganez (Nikopol), petrol vedoðal gazdýr.
Ancak petrol ve doðal gazihtiyacýnýn önemli kýsmý Rusya’dan
ithaledilir. Ülkede ayrýca kaya tuzu, cýva, gra-fit, titanyum,
boksit ve fosforit yataklarývardýr. Demir ve maden kömürü
bakýmýn-dan zengin olduðundan demir çelik sana-yii, ayrýca kimya ve
gýda sanayii geliþmiþ-tir. Elektrik üretiminde termik ve
nükleersantrallerin payý fazladýr. Aðýr sanayi te-sisleri Donets ve
Dinyeper vadisinde top-lanmýþtýr. Ülkede metalurji araçlarý,
dizellokomotifler, televizyon ve traktör üretenfabrikalar vardýr.
Suni gübre, sülfirik asitve þeker fabrikalarý ekonomide önemli
yertutar. Ukrayna’da ekonomik zenginlik ola-rak turizm geliþme
göstermektedir. Elve-riþli iklim þartlarý sebebiyle Kýrým’ýn
güneysahillerine Sovyet Sosyalist Cumhuriyet-leri Birliði döneminde
turistik tesisler in-þa edilerek (özellikle Yalta ve Kefe
kýyýla-rý) burasý Sovyet ileri gelenlerinin turistikkýyýsý halini
almýþtý, bu durum günümüz-de de devam etmektedir.
UKRAYNA
-
74
UKRAYNA
kuvvetle cereyan eden Lehistan-Moskova-Osmanlý rekabetini en üst
noktaya çýkar-dý. Lehistan, Kazaklar üzerinde kurduðubaský sonunda
nihayet bunlarý tekrar ken-di yanýna çekmeyi baþardýðýnda (1658)
bugeliþme Moskova tarafýndan Pereslav Ant-laþmasý’nýn ihlâli olarak
deðerlendirildi veLehistan’a savaþ ilân edildi. Rus ordusubirleþik
Leh, Kýrým ve Kazak kuvvetleri ta-rafýndan yenilgiye uðratýldý
(Öztürk, s. 263-265).
Leh, Moskova ve Türk yanlýsý gruplararasýndaki ihtilâflar Hatman
Devleti’ninidaresini imkânsýz hale getirmekteydi. Busebeple kýsa
zaman içinde Ukrayna mü-câvir devletlerin egemenliðinde üç parça-lý
siyasî bir yapýya dönüþtü. Özü nehrininbatýsý (Sað Yaka Ukraynasý)
Lehistan’ýn, do-ðusu (Sol Yaka Ukraynasý) Kiyef dahil olmaküzere
Rusya’nýn hâkimiyetine girdi; güne-yi ise Türk hâkimiyeti
altýndaydý. Sað Ya-ka, 1665-1672 yýllarýnda hatmanlýk yapanPetro
Doroþenko’dan itibaren Türk idare-sine geçti. Rusya ve Lehistan
arasýnda ya-pýlan 1667 tarihli Andrussuvo Antlaþma-sý, Ukrayna
tarihini yeni bir aþamaya sok-tu. Antlaþma ile Ukrayna bu iki
devlet ara-sýnda paylaþýlýyor ve Osmanlý Devleti dýþ-lanýyordu. Bu
oldu bittiyi tanýmayan Os-manlý hükümeti Sað Yaka Ukraynasý
hat-maný Doroþenko ile müþtereken Lehistanüzerine yürüdü ve
Lehistan bu bölge üze-rinde Doroþenko’nun egemenliðini taný-mak
zorunda kaldý. Osmanlý kuvvetlerinindesteðini alan Doroþenko,
Moskova ege-menliðindeki Sol Yaka Ukraynasý üzerin-de de
hâkimiyetini geniþleterek bütün Uk-rayna’nýn hatmaný unvanýný aldý
(1668).Böylece Ukrayna, Türk nüfuzu altýnda bir-leþmiþ
oluyordu.
Doroþenko, Lehistan ve Moskova tara-fýndan yürütülen þiddetli
muhalefet yü-
zünden kalýcý bir baþarý saðlayamadý. 1669’-da Moskova Sol
Yaka’yý iþgal ederek ken-di hatmanýný tayin etti. Osmanlý
Devleti,Doroþenko ile birlikte 1672’de Kamaniçeseferini
gerçekleþtirip Podolya üzerindehâkimiyet kurdu, sýnýrlarýný Kiyef
dolayla-rýna kadar geniþletti. Kamaniçe eyalet sta-tüsüyle Osmanlý
idaresine baðlandý (Ýnba-þý, s. 135). Lehistan’ý Ukrayna’dan
dýþlayanbu hadise, II. Viyana Kuþatmasý esnasýnda(1683) Lehistan’ýn
Türk karþýtý cepheninen hararetli savunucusu olmasý ve Türk-ler’e
öldürücü darbeyi vurmasýndaki te-mel etken oldu. Türkler, 1674-1678
yýlla-rýnda Rusya denetimindeki Sol Yaka Ukray-nasý üzerinde baský
uyguladýlar ve bölge-ye müdahale eden Ruslar’la savaþmak içinÇehrin
Seferi’ne giriþtiler. Bu ilk Türk-Russavaþý, Kýrým Hanlýðý ile
Moskova arasýndayapýlan ve Osmanlý hükümetince onayla-nan
Bahçesaray Antlaþmasý’yla (1681) so-na erdiðinde Kiyef dahil Sol
Yaka Ukray-nasý Moskova’ya býrakýldý (Öztürk, s. 269vd.). Karlofça
Antlaþmasý’nýn ardýndan(1699) Sað Yaka Ukraynasý da Lehistan’aiade
edildi.
Ukrayna siyaseti, 1687-1709 arasýndaUkrayna hatmaný olan Ývan
Mazepa dö-neminde þiddetli dalgalanmalara uðradý.Mazepa,
iktidarýnýn ilk yýllarýnda Mosko-va ile tam uyum içindeydi. Böylece
BüyükPetro’nun garantörlüðünde iki yaka bir-leþiyor, ancak Moskova
nüfuzunda bulu-nuyordu. Rusya’nýn Lehistan, Litvanya veÝsveç’e
karþý 1700-1721 yýllarýnda yürüt-tüðü Büyük Kuzey savaþýnda
Mazepa’nýnMoskova karþýtý cephe ile ittifaka yönel-mesi üzerine bu
uyum bozuldu. PoltavaMuharebesi’nde (8 Temmuz 1709) ÝsveçKralý XII.
Þarl’ý aðýr bir yenilgiye uðratanI. Petro kralý Osmanlý Devleti’ne
sýðýnmakzorunda býraktý. Yaþlý ve hasta olan Ma-zepa da üst düzey
yöneticilerinden çok sa-yýda maiyeti ve 4000 Zaporog Kazaðý
ileBender’e sýðýndý. Kazaklar Prut seferindede (Temmuz 1711)
Türkler’in yanýnda yeraldýlar. Sadrazam Baltacý Mehmed Paþasavaþ
esnasýnda yakaladýðý fýrsatý deðer-lendiremedi. Ukrayna’da Türk
nüfuzununazalmasýna paralel olarak Moskova’nýn et-kinliði arttý. I.
Petro Ukrayna’nýn özerkliði-ni tahdit etti, 1764’te hatmanlýk
unvaný-nýn kullanýmý yasaklandý. II. Katherina, Uk-rayna ve
Rusya’yý tek çatý altýnda birleþ-tirdiðini ilân etti (1764) ve
güney bölgele-rinde yeni eyaletler kurmak suretiyle Uk-rayna’yý
yeni bir idarî yapý içine soktu. Za-porog Kazaklarý’nýn merkezi
Seç’in Ruslartarafýndan imha edilmesi (Haziran 1775)ve Ukrayna
ulusal kilisesinin kapatýlmasýn-
gesinde kurduðu (1552), Seç (ZaporozskaSic / Zaporizka Sich) adý
verilen müstahkemyerleþke kýsa zamanda Kazaklar’ýn merke-zi haline
geldi. XVI. yüzyýldan itibaren baþ-ta Kýrým yarýmadasý olmak üzere
bütünKaradeniz sahilleri, Güney Karadeniz’in Ýs-tanbul’dan Sinop’a
uzanan bütün sahil þe-hirleri Kazak tehdidi ve talan saldýrýlarý
al-týnda kaldý. 1624’te Boðaz’dan içeri gire-rek Ýstinye’ye kadar
indiler ve çevreyi yað-maladýlar. Bu geliþmeler Osmanlý-Lehis-tan
iliþkilerini þiddetli ve sürekli bir ge-rilime soktu. Lehistan
kendisine tâbi olanKazaklar’a yönelik etkili ve kýsýtlayýcý
ted-birler almak zorunda kaldýðýnda buna kar-þý büyük çaplý bir
mücadeleye giriþtiler veRusya tarafýndan desteklendiler.
Boðdan Hmelnitski (1648-1657) Kazakayaklanmasýný büyük bir
ihtilâle dönüþtür-dü. Bütün Özü havzasýný kaplayan bu olaybölgede
XVII. yüzyýlýn en önemli geliþmesi-ni teþkil etti. 1648’de
Lehistan’ý iki savaþ-ta kesin þekilde maðlûp eden HmelnitskiKiyef’e
girdi. Böylece Ukrayna artýk baðým-sýz bir siyasî yapý haline
geldi. Osmanlý Dev-leti ve Kýrým Hanlýðý ilk aþamada
Hmel-nitski’nin müttefiki olarak yanýnda yer al-dý. Ukrayna Kazak
Hatman Devleti ile Os-manlýlar arasýnda Haziran 1648’de yapý-lan
ittifak (Pritsak, Ýlmî Araþtýrmalar, sy. 7[1999], s. 275-279) Kýrým
Hanlýðý’nýn muha-lefeti yüzünden devam edemedi. Hmel-nitski yoðun
temaslar sonunda Osmanlý hi-mayesinden ümidini kesince
Moskova’yayöneldi. Rusya bunu Ortodoks Slavlarý ay-ný çatý altýnda
toplama siyaseti için bir fýr-sat kabul etti. Bu doðrultuda Moskova
veHmelnitski arasýnda Pereslav Antlaþmasýimzalandý (1654).
Antlaþmanýn en önem-li tarafý Ukrayna’yý Moskova
hâkimiyetinesokmasýydý. Pereslav Antlaþmasý’nýn Mos-kova’ya
tanýdýðý statü, Ukrayna üzerinde
Charles
Simono’nun
Poltava
Muharebesi’ni
tasvir eden
yaðlý boya
tablosu
-
75
ðýmsýzlýklarýný ilân etmek için beklenen fýr-satý verdi. 17 Mart
1917’de toplanan Mer-kezî Ukrayna Radasý çalýþmaya baþladý.Brest
Litovsk Antlaþmasý (3 Mart 1918)uyarýnca Avusturya-Macaristan ve
Alman-ya’nýn Ukrayna’yý koruma iddiasýyla BatýUkrayna’yý iþgale
yönelmesi sonucundaRuslar çekildiler. Almanlar Hatmanlýk Hü-kümeti
adýyla yeni bir hükümet kurdular.Kasým 1918’de Alman birliklerinin
çekilme-si Ukrayna garantörlüðünde boþluk do-ðurdu. Bolþevik
idaresi yerel meclisleri fes-hederek Ukrayna’nýn baðýmsýzlýðýna
sonverdi. Ukrayna Radasý’nýn direniþe geçme-si üzerine 1917-1921
yýllarý arasýnda Uk-rayna-Rus savaþý cereyan etti. Bu karga-þa
döneminde yaþanan þiddetli mücade-leler neticesinde Kiyef’te
Ukrayna MillîCumhuriyeti ilân edildi (26 Aralýk 1918).Ukrayna Millî
Cumhuriyeti Ocak 1919’daBatý Ukrayna Millî Cumhuriyeti’nin
kurul-duðunu bildirip Batý Ukrayna’yý baðýmsýz-lýk sürecine dahil
etti. Polonya ile Sovyet-ler arasýnda imzalanan Riga
Antlaþmasý’y-la (18 Mart 1921) Polonya’nýn Batý Ukraynaüzerindeki
hâkimiyeti tanýndý.
II. Dünya Savaþý’nýn ardýndan Lehistanda Rus hâkimiyeti altýna
girdi; bu suretleBatý ve Doðu Ukrayna, Stalin yönetimin-de hiçbir
siyasî yapýnýn yaþama imkâný bu-lamayacaðý Sovyet egemenliði
altýnda kal-dý (Kratka Balgarska Enciklopedija, V, 222-224). Sovyet
sisteminin XX. yüzyýlýn sonçeyreðinden itibaren çökme emaresi
gös-termesi Ukrayna tarihinin son safhasýnýbaþlattý. Sovyet lideri
Mihail Gorbaçov’unreformlarý neticesinde komünist idaresialtýndaki
milletler baðýmsýzlýk sürecine gir-diler. Sosyalistler ve
demokratlarýn temelbloklarýný teþkil ettiði Ukrayna demokra-tik
seçimleri Mart 1990’da gerçekleþti.Muhalefeti temsil eden
Demokratik blok16 Haziran 1990’da Ukrayna’nýn baðýmsýz-
lýðýnýn ilânýný saðladý. 19 Aðustos 1991’deMoskova’da komünizmin
yeniden tesisiniamaçlayan baþarýsýz darbeden sonra niha-yet tarihe
karýþan Sovyetler’de on beþ ye-ni devlet baðýmsýzlýðýný ilân etti;
24 Aðus-tos 1991’de Ukrayna da bunlar arasýna ka-týldý.
BÝBLÝYOGRAFYA :
Evliya Çelebi, Seyahatnâme, V, 127; Silâhdar,Târih, I, 410,
570-572, 612; Râþid, Târih, I, 285;W. E. D. Allen, The Ukraine: A
History, Cambrid-ge 1940, tür.yer.; M. Hrushevsky, A History of
Uk-raine, New Haven 1941, tür.yer.; Akdes Nimet Ku-rat, Rusya
Tarihi, Ankara 1948, tür.yer.; G. Rho-de, Kleine Geschichte Polens,
Darmstadt 1965,s. 242-243; G. P. March, Cossacks of the
Brother-hood: The Zaporog Kosh of the Dniepr River,New York 1990,
tür.yer.; Yücel Öztürk, Özü’denTuna’ya Kazaklar-I, Ýstanbul 2004,
tür.yer.; Meh-met Ýnbaþý, Ukrayna’da Osmanlýlar: KamaniçeSeferi ve
Organizasyonu (1672), Ýstanbul 2004,tür.yer.; O. Pritsak, “Ruslarýn
Kökeni” (trc. M. Bi-lal Çelik), Omeljan Pritsak Armaðaný (ed.
Meh-met Alpargu – Yücel Öztürk), Sakarya 2007, s.41-65; a.mlf.,
“Kiev Rusyasý ve Onaltýncý-Onye-dinci Yüzyýl Ukraynasý” (trc.
Fikrettin Yavuz),a.e., s. 67-97; a.mlf., “Ýlk Türk-Ukrayna
Ýttifaký”(trc. Kemal Beydilli), Ýlmî Araþtýrmalar, sy. 7, Ýs-tanbul
1999, s. 254-284; P. Bartl, “XVII. Yüzyýl-da ve XVIII. Yüzyýlýn Ýlk
Yarýsýnda Kazak Devle-ti ve Osmanlý Ýmparatorluðu” (trc. Kemal
Beydil-li), a.e., sy. 6 (1998), s. 301-330; A. Balevski
v.dðr.,“Ukrajinska Sovetska Socialisticeska Republika,USSR
(Ukrajna)”, Kratka Balgarska Enciklope-dija, Sofia 1969, V,
222-227.
ÿYücel Öztürk
III. ÜLKEDE ÝSLÂMÝYET
Ukrayna topraklarýnda yer alan Kýrýmyarýmadasýna müslümanlarýn
ilk geliþi VII.yüzyýla kadar uzanýr. Bu dönemde bölge-nin yerlileri
olan Alan kabileleri arasýndaonlarýn cenaze törenlerini Ýslâm’a
göreyaptýklarýna dair bazý deliller ortaya çýk-mýþtýr. IX. yüzyýlýn
ikinci yarýsýnda Kiev (Ki-yef) þehri civarýnda Vikingler tarafýndan
ku-
dan (1786) sonra Ukrayna Sol Yaka Hat-manlýðý tamamen tarihten
silindi. Sað Ya-ka Ukraynasý’nda da durum olumsuzluklariçinde
geliþti. 1714’te Sað Yaka’da kontro-lü yeniden ele geçiren Lehistan
yýpratýcýbir sürgün politikasýna giriþti; aslî nüfusyerinden
edilerek Kuzeybatý Ukrayna’dangöçler alýndý. Bu sürece karþý sesini
duyu-ran tek unsur Ortodoks Haydamaklar oldu.1734, 1750 ve 1768’de
çýkan Haydamakayaklanmalarýnýn sonuncunda yahudi veKatolik nüfusu
önemli kayýplar verdi.
Ukrayna ( ������(א kelimesi XVI. yüzyýlýn ilkyarýsýndan kalma
bazý Osmanlý belgelerin-de göze çarpmakla beraber bu geneldecoðrafî
bir tanýmlamadan öteye geçmez.Osmanlý dünyasýnda Ukrayna
tanýmlama-sý XVIII. yüzyýlýn ortalarýna kadar geneldeRus, Urus
kelimeleriyle karþýlanýr (“Uruspalamkalarý”, Râþid, I, 285) ve
Mosko ola-rak zikredilen Rusya ile karýþtýrýlmama-lýdýr. 1672
tarihli Bucaþ Antlaþmasý’nýnüçüncü maddesinde Ukrayna
tanýmlama-sýna yer verilir (Silâhdar, I, 612). Evliya Çe-lebi de
“Rus Hatmaný Doroþenko” diyerekbu duruma açýklýk getirir
(Seyahatnâme,V, 127). XVIII. yüzyýlýn sonundan itibarenRus ismi
eski Moskova devleti anlamýndaRusya’yý karþýlamaya baþlar. Siyasî
bir kav-ram baðlamýnda Ukrayna kelimesi, Os-manlý kaynaklarýnda
Hatman Doroþenko’-nun Osmanlý hâkimiyetini kabul
etmesimünasebetiyle kendisine yazýlan 1672 ta-rihli nâmede geçer.
1678’de Yurii Hmel-nitski’nin hatmanlýða tayininde þimdiyekadarki
kullanýmý olan Rus kelimesi yeri-ni Ukrayna alýr. Köprülü Ahmed
Paþa, LehBaþvekili Olszewski’ye yolladýðý ve Ukray-na üzerindeki
hak iddialarýný çürüttüðü,Ukraynalýlar’ýn kendi baðýmsýzlýklarý
içinmücadele verdiklerine iþaret ettiði 1672tarihli mektubunda da
(Silâhdar, I, 570-572) Ukrayna kelimesini siyasî
anlamdakullanmýþtýr (Pritsak, Ýlmî Araþtýrmalar, sy.7 [1999], s.
280, 283-284).
Ukrayna 1775-1918 yýllarý arasýnda RusÇarlýðý’nýn hâkimiyeti
altýnda kaldý. Ukray-na millî bilinci XIX. yüzyýldaki modern
mil-liyetçilik döneminde yükselmeye baþladý.Düþünce merkezi
önceleri 1805’te kurulanKrakau Üniversitesi iken 1830’larda
KiyefÜniversitesi ön plana geçti. Avrupa’daki1848-1849 ihtilâlleri
Batý Ukrayna’da kuv-vetli bir milliyetçi yansýma teþkil etti.
Uk-rayna halkýnýn Ruslar’dan ayrý bir millet ol-duðu kanaati bu
milliyetçilik faaliyetleri-nin bir eseridir. I. Dünya Savaþý
durumdaönemli deðiþiklikler meydana getirdi. RusÇarlýðý’nýn 1917
Ekim Ýhtilâli ile daðýlmasýve bir iç savaþýn çýkmasý Ukraynalýlar’a
ba-
UKRAYNA
Kiev’de
tarihî
Altýn Kapý –
Ukrayna