juni 2019 De Orgelvriend Uit de orgelwereld Schade orgel Notre-Dame valt erg mee • Open dag bij Van den Heuvel Orgel- bouw • Internationaal Orgelpark Symposium • Ingebruikneming Zwier van Dijk-orgel Genemui- den • Voorspeelavond orgelwerken Brahms • Lint- jesregen • Improvisatiefestival Klundert • Franse onderscheiding voor Jos Laus • Orgel Oude Kerk Amsterdam in gebruik genomen 2 Interview met Hans Fidom Lex Gunnink spreekt met prof. dr. Hans Fidom, hoogle- raar orgelkunde aan de Vrije Universiteit en werkzaam bij het Orgelpark in Amsterdam, over het orgel als wereldlijk instrument, de Idealenfabriek en over zijn oud-leraar Willem Hendrik Zwart. “Rare gedachte dat je muziek zou kunnen beschadigen door die op een andere manier te spelen dan de componist bedoelde” Orgelkids deelt internationale ervaringen Hoe maak je de jeugd warm voor het orgel? Die vraag wordt wereldwijd gesteld en op veel verschillende manieren beant- woord. Op de Orgelkids Inspira- tiedag van 4 juli a.s. worden de vele mogelijkheden onderzocht in presentaties, workshops, gespreksronden, concerten en met een (internationale) informatiemarkt Uit de inhoud Van Oeckelen-orgel Garmerwolde volledig gerestaureerd Op 8 februari jl. werd de laatste fase afgesloten van een jarenlang restauratieproject dat begon in 1997. De orgelmakers Mense Ruiter brachten het orgel weer geheel in de staat waarin het in 1851 werd opgeleverd. Een bijzonderheid is dat het orgel, evenals dat in Usquert, de laagste mixtuur-samenstelling in Neder- land heeft. Een artikel van Dirk Molenaar Het orgel in de R.-k. Sint- Vituskerk in Hilversum In 1859 bouwde Leonard van den Brink een tweeklaviers orgel met vrij pedaal voor de toenmalige Sint-Vituskerk in Hilversum. Het orgel werd in 1893 over- geplaatst naar de nieuwe neogotische kerk. Na de restauratie van 1969 kwam het in het noor- dertransept te staan, uitgebreid met een onderpositief. Na een halve eeuw is het instrument grondig gereviseerd door Elbertse Orgelmakers 16 34 8 27 Fotoverantwoording omslag St.-Vituskerk Hilversum: Gerco Schaap Hans Fidom: Lex Gunnink Dorpskerk Garmerwolde: Dirk Molenaar Enkhuizen: Verschueren Orgelbouw bv En verder ... Uit de orgelwereld 2 In memoriam Gerrit Stulp 7 Muziekbijlage 23-26 Nieuwe muziekuitgaven 36 Cd-recensies 37 Wegwijzers en ‘Toegelicht’ 40 In onze volgende nummers onder meer: • Interview • Koororgel Grote Kerk Elst • Bätz-orgel Zeist gerestaureerd • Herinneringen aan Piet Post Het juli/augustusnummer verschijnt op 28 juni a.s. Op onze website www.orgelvriend.nl: • Download: Magazine ‘Brabants Orgelrijkdom’ • Audio: Eric Koevoets speelt Bach • Video: Inspelingsconcert Schyven-orgel Antwerpen
8
Embed
Uit de inhoud - Orgelvriend · van Maarten Albert Vente aan de Univer-siteit Utrecht, en jouw eigen promotor, Ewald Kooiman. Hoe herinner je je Ewald Kooiman? “Ewald was heel robuust
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
juni 20191 De Orgelvriend
Uit de orgelwereldSchade orgel Notre-Dame
valt erg mee • Open dag
bij Van den Heuvel Orgel-
bouw • Internationaal
Orgelpark Symposium
• Ingebruikneming Zwier
van Dijk-orgel Genemui-
den • Voorspeelavond orgelwerken Brahms • Lint-
jesregen • Improvisatiefestival Klundert • Franse
onderscheiding voor Jos Laus • Orgel Oude
Kerk Amsterdam in gebruik genomen 2
Interview met Hans FidomLex Gunnink spreekt met
prof. dr. Hans Fidom, hoogle-
raar orgelkunde aan de Vrije
Universiteit en werkzaam bij
het Orgelpark in Amsterdam,
over het orgel als wereldlijk
instrument, de Idealenfabriek
en over zijn oud-leraar Willem
Hendrik Zwart. “Rare gedachte
dat je muziek zou kunnen
beschadigen door die op een andere manier
te spelen dan de componist bedoelde”
Orgelkids deelt internationale ervaringenHoe maak je de jeugd warm
voor het orgel? Die vraag wordt
wereldwijd gesteld en op veel
verschillende manieren beant-
woord. Op de Orgelkids Inspira-
tiedag van 4 juli a.s. worden de
vele mogelijkheden onderzocht
in presentaties, workshops, gespreksronden,
concerten en met een (internationale)
informatiemarkt
Uit de inhoud
Van Oeckelen-orgel Garmerwolde volledig gerestaureerdOp 8 februari jl. werd de laatste
fase afgesloten van een jarenlang
restauratieproject dat begon in
1997. De orgelmakers Mense
Ruiter brachten het orgel weer
geheel in de staat waarin het
in 1851 werd opgeleverd. Een
bijzonderheid is dat het orgel,
evenals dat in Usquert, de laagste
mixtuur-samenstelling in Neder-
land heeft. Een artikel van Dirk Molenaar
Het orgel in de R.-k. Sint-Vituskerk in HilversumIn 1859 bouwde Leonard van den Brink
een tweeklaviers orgel met vrij pedaal
voor de toenmalige Sint-Vituskerk in
Hilversum. Het orgel werd in 1893 over-
geplaatst naar de nieuwe neogotische
kerk. Na de restauratie van 1969 kwam het in het noor-
dertransept te staan, uitgebreid met een onderpositief.
Nieuwsberichten kunnen uiterlijk 4 weken vóór publicatie worden gemeld aan de eindredactie, Postbus 5014, 3740 GA Baarn, of gemaild aan [email protected], zo mogelijk met kleurenafbeelding. De redactie is niet verantwoordelijk voor de inhoud en behoudt zich het recht voor om berichten te redigeren of niet op te nemen.
Uit de orgelwereld
Schade orgel Notre-Dame valt erg mee
Een grote brand op de avond van maandag 15 april ver-
woestte een groot deel van het dak en de vieringtoren van
de Parijse Notre-Dame en veroorzaakte grote schade aan
het interieur. Orgelminnend Nederland leefde intens mee
en zat aan de televisie gekluisterd met de grote vraag hoe
het grote Cavaillé-Coll hoofdorgel en het Boisseau kooror-
gel ervan af zouden komen. De Amerikaanse nieuwszen-
der CNN meldde er lange tijd niets over en liet ook nog
een verkeerde afbeelding van ‘het beroemde orgel’ zien.
De volgende dag al wist Eric Boittier, orgelbouwtechnisch
adviseur van het Franse Ministerie van Cultuur en Com-
municatie, te vertellen dat de eerste waarnemingen aan-
toonden dat het hoofdorgel niet zichtbaar onder het vuur
had geleden. Orgelbouwer Pascal Quiorin, die betrokken
was bij de restauratie van 2012 tot 2014, verklaarde later
die week dat hij bij een twee uur durende inspectie geen
vuur- of waterschade had geconstateerd. “Alleen maar
stof, een soort lichtbruin, niet kleverig droog stof. In het
orgel was een thermometer met geheugenfunctie die een
temperatuur van 17 graden aangaf ten tijde van de brand.
Er zijn dus geen beschadigingen aan de pijpen en de elek-
tronische componenten. [..] Ik ben tamelijk optimistisch.”
Quoirins idee is om het orgel goed in te pakken in een
airconditioned omhulsel en het orgel stem voor stem te
‘ontstoffen’ en regelmatig door te spelen. Na de kerkres-
tauratie, die volgens president Macron binnen vijf jaar
afgerond zou moeten zijn, kan het orgel dan weer ontman-
teld worden. Volgens de orgelbouwer is het koororgel er
veel slechter aan toe. Door de grote hoeveelheid bluswater
zijn sommige delen onherstelbaar beschadigd.
Titulaire Olivier Latry, die op het ergste was voorbereid,
bedankte via Facebook de ontelbare steunbetuigingen
die hij op alle mogelijke manieren had ontvangen. “De
Notre-Dame, die revoluties en oorlogen heeft weerstaan,
brandde in enkele ogenblikken af. 855 jaar verwoest in
vier uur ... Net als u ervaar ik een enorm verdriet, woede
en totale wanhoop. De beelden die we hebben gezien, zijn
verschrikkelijk. [...] Ondanks alle schade die de kathedraal
heeft geleden, is het orgel wonderbaarlijk aan de vlammen
ontsnapt, maar ook aan het water dat ze moest doven.
Het orgel is erg stoffig, maar het zal ons blijven ontroeren
zodra het gebouw gerestaureerd is. Wanneer? Dat weet
nog niemand.”
Open Dag bij Van den Heuvel Orgelbouw
Foto
: Chr
isto
phe
Belin
Het interieur van de Notre-Dame na de brand.
Foto
: Van
den
Heu
vel O
rgel
bouw
juni 20196 De Orgelvriend
OrgelhistorieActueel
gekozen, maar wél hebben wij ons laten inspireren door
historische concepten. Er is een duidelijke parallel met het
orgel in de kathedraal van Tarragona (Verschueren, 2013).
Er wordt een veelzijdig en breed inzetbaar orgel beoogd,
dat zowel wat betreft de afmetingen als in stilistisch
opzicht in overeenstemming is met de monumentale orgel-
kast uit 1542. Om die reden is gekozen voor de toepassing
van windladen op twee niveaus (z.g. onder- en bovenlade)
voor bovenwerk en rugwerk. Een te compacte opstelling
van het binnenwerk zou immers een negatieve invloed op
de klankontwikkelingen kunnen hebben en belemmert
daarnaast (toekomstig) onderhoud.
Het hoofdwerk is gebaseerd op een groot prestantenple-
num. Dankzij een opsplitsing in o.m. drie mixturen kan
het zowel op 16- als op 8-voets basis worden gebruikt. Op
het rugwerk, maar vooral ook op het bovenwerk, hebben
fluiten en tongwerken de overhand. Er is gekozen voor
veel variatie bij zowel de fluiten (bijv. gedekten, roerge-
dekten, open en conische registers) als bij de tongwerken
Het bestuur van Stichting de Westerkerk te Enkhuizen
heeft op advies van de orgelcommissie het schetsontwerp
van Verschueren Orgelbouw bv aangewezen als winnaar
van de besloten ideeënprijsvraag (zie ons januari/februari-
nummer 2019) voor de bouw van een nieuw orgel in de
zestiende-eeuwse orgelkas, die sinds enige jaren leeg staat.
“De inzendingen geven blijk van inventiviteit en creativi-
teit, elk op hun eigen manier”, aldus de orgelcommissie.
“De disposities lopen flink uiteen en beperken zich ner-
gens strikt tot een bepaalde stijlperiode. De orgelmakers
putten uit het beste dat Nederlandse orgelhistorie heeft
te bieden, toegespitst op de orgelhistorie van de Wester-
kerk. Ook bij de technische aanleg geven de orgelbouwers
blijk van hun vernuft.” Behalve Verschueren waren ook
Flentrop Orgelbouw en de orgelmakers Gebr. Van Vulpen
uitgenodigd een ontwerp in te dienen.
De orgelcommissie heeft de plannen beoordeeld vanuit de
invalshoeken originaliteit en stijlkeuze van het klankcon-
cept, creativiteit van de technische aanleg, de dispositie
bezien vanuit de speelmogelijkheden en samenhang met
de historische kas, en de prijs. Naar mening van de com-
missie hebben alle orgelbouwers zich goed ingeleefd in de
bijzondere ontwerpopgave en ingespeeld op de ruimte die
de opgave hen bood. De commissie koos het schetsplan van
Verschueren als het best passende plan. Het voorziet in de
bouw van een orgel met 28 sprekende stemmen, verdeeld
over rugpositief, hoofdwerk, bovenwerk en vrij pedaal.
Johan Zoutendijk, directeur van Verschueren, licht zijn
plan als volgt toe: “Bewust is níet voor een stijlkopie
Foto
: Stic
htin
g de
Wes
terk
erk
Enkh
uize
n
Beel
d:Ve
rsch
uere
n Or
gelb
ouw
bv
juni 20198 De Orgelvriend
OrgelhistorieInterview
Hans, je hebt illustere voorgangers gehad
als hoogleraar Orgelkunde in de personen
van Maarten Albert Vente aan de Univer-
siteit Utrecht, en jouw eigen promotor,
Ewald Kooiman. Hoe herinner je je Ewald
Kooiman?
“Ewald was heel robuust in het bena-
drukken van het belang van de noodzaak
Prof. dr. Hans Fidom is als hoog-
leraar orgelkunde de opvolger van
Maarten Albert Vente en Ewald
Kooiman: illustere namen die bij
lezers van De Orgelvriend nauwe-
lijks uitleg behoeven.
Op 1 januari jongstleden veran-
derde de leerstoel orgelkunde aan
de Vrije Universiteit in Amsterdam
van een ‘bijzondere leerstoel’ in
een ‘gewone’. Terwijl een bijzon-
dere leerstoel na enkele termijnen
ophoudt te bestaan, heeft een
gewone leerstoel een langere
adem. De leerstoel in Amster-
dam werd voor het eerst in 1987
gevestigd met de benoeming van
Ewald Kooiman. In 2010, een jaar
na Kooimans overlijden, vestigde
de Stichting Het Orgelpark de
leerstoel opnieuw. Het plannen
van een interview met Hans Fidom
kost enige moeite vanwege zijn
overvolle agenda. Maar uiteinde-
lijk komt een uitermate boeiend
gesprek tot stand met een man
die net zo veel weet van de
dieselmotor in zijn tot camper
omgebouwde vrachtauto, die hij
liefkozend ‘Pjotr’ noemt, als van
het pneumatisch regeerwerk van
een orgel. van historische kennis. Maar hij was
even robuust in zijn pleidooi voor vrijuit
musiceren. Hij zei dat altijd zo: ‘Zodra
ik op de orgelbank zit, is het: en nu ik!’
Uiteraard vergeet je dan niet je kennis uit
de bronnen; die kún je niet eens verge-
ten. Maar Ewalds kennis stond in dienst
van de muziek, en niet andersom. Iets
Hans Fidom: ‘Rare gedachte dat je muziek zou kunnen beschadigen door die op een andere manier te spelen dan de componist bedoelde’
Biografie
1967 Geboren te Ulrum op 1 september 1976 - 1990 Orgellessen bij Willem Hendrik Zwart (7
jaar) en Jos van der Kooy (7 jaar)1993 Cum laude afgestudeerd aan Rijksuniversi-
teit Groningen (Algemene Letteren)1993 - 1994 Werkzaam bij orgelmakerij Adema ter voor-
bereiding op promotie-onderzoek1994 - 2002 Promotie-onderzoek; 2002 gepromoveerd
aan de VU op het proefschrift Diversity in Unity. Promotor was Ewald Kooiman, copromotor Hermann J. Busch
1994 Mede-initiatiefnemer van de Stichting Het Middeleeuwse Orgel (Groningen)1995 Mede-initiatiefnemer van de Gerard Bunk Gesellschaft (Dortmund)1996 - 2006 Lid van de redactie van tijdschrift Het Orgel (vanaf 1997 als hoofdredacteur)1999 Mede-initiatiefnemer van de Stichting Nationaal Orgelimprovisatie Concours2002 - 2008 Lid (later ook secretaris) bestuur Stichting Internationaal Orgelconcours Haarlem2004 - heden Orgeladviseur (gecertificeerd; lid CvON; examinator bij de Landelijke Opleiding
tot Orgeladviseur)2006 Publicatie van Miskend, verguisd en afgedankt, over het Nederlandse orgel in
de eerste helft van de 20e eeuw2006 - heden Werkzaam bij het Orgelpark in Amsterdam; met name verantwoordelijk voor
de wetenschappelijke activiteiten (cursus Orgelkunde voor GastVrienden, col-loquia, symposia, uitgeven Research Reports), educatieve activiteiten voor componisten en musici, en voor de orgels
2010-heden Hoogleraar Orgelkunde aan de Vrije Universiteit van Amsterdam; de leerstoel werd in 2010 opnieuw gevestigd door Stichting Het Orgelpark
2018-heden Mede-coördinator van de Idealenfabriek, een initiatief van Stichting Utopa
Een groot aantal van de publicaties van Hans Fidom is te raadplegen via de website van de Vrije Universiteit: research.vu.nl/en/persons/hans-fidomDe Orgelpark Research Reports zijn gratis beschikbaar via de website van het Orgelpark: www.orgelpark.nl > wetenschap > research reports
Lex Gunnink
juni 201916 De Orgelvriend
Orgelhistorie
Dirk Molenaar
Restauratie
Van Oeckelen-orgel Garmerwolde volledig gerestaureerd
Het kerkgebouwIn 1859 werd het
schip – twee traveeën
– van de dertiende-
eeuwse kruiskerk
met vrijstaande toren
afgebroken. Eerder
wilde men de hele
kerk slopen. Een
heel klein deel van
de noord- en zuid-
muur liet men staan:
“deeze bijde einden
zullen dienen tot Con-
traforten (= steunbe-
ren) en schragende de
zijmuren en de gewel-
ven …” . Er werd
een nieuwe hoofd-
ingang gemaakt aan
de oostkant. In 1886
werd de kerkruimte
nogmaals verkleind toen de transepten
met houten schotten werden afgeschei-
den die ca. 1930 werden verwijderd.
In 1941-1943 werd de kerk ingrijpend
gerestaureerd,waarbij fraaie zestiende-
eeuwse muurschilderingen werden bloot-
gelegd. De twee contraforten werden
toen met ca. twee meter aangevuld tot
herkenbare ‘restanten’ van het afgebro-
ken schip: ‘ruïne-romantiek’. De in 1859
gemaakt ingang in de oostmuur werd
toen gedicht.
In april jl. werden aan toren, kerk en op
de plaats van het afgebroken gebouwtje
Kerkhörn werkzaamheden gestart om
hier een permanente museale locatie te
maken. In de toren komt een bijzondere
trapconstructie langs “een kennismaking
met acht bekende en minder bekende chris-
telijke en islamitische feesten”.
Vorig orgelHet instrument dat voor het Van Oecke-
len-orgel van het kerktoneel moest ver-
dwijnen, was al oud. Het was in de 16e
eeuw tot stand gekomen onder leiding
Met de ingebruikneming van het
Van Oeckelen-orgel (1851) in de
dorpskerk van het Groninger Gar-
merwolde op 8 februari jl. werd
de laatste fase afgesloten van
een jarenlang restauratietraject.
Het typische Van Oeckelen breed-
in-de-schouders-instrument is
nu tevens weer in de oorspron-
kelijke kleurstelling gestoken.
En het heeft weer de originele
‘bizarre’ mixtuursamenstelling
terug. Samen met de Mixtuur van
Usquert heeft Garmerwolde hier-
mee vanaf c² de meest lage van
Nederland. Kom dus voor de láág-
ste mixtuurdiscant naar het hóge
Noorden! van de abt van het beroemde klooster van
Aduard, Johannes Reeckamp. In 1657
werkte Andreas Anthony de Mare aan
het orgel dat in 1670 door hem met een
vrij pedaal werd uitgebreid. Later werkte
A.A. Hinsz aan het orgel, daarna de fami-
lie Lohman. Uit verscheidene berichten
blijkt dat het een bijzonder instrument
moet zijn geweest. Orgelmaker G.W.
Lohman (1802-1856) noteerde de dispo-
sitie. Hierdoor weten we dat het orgel uit
een hoofdwerk (8 reg.), rugwerk (6 reg.)
en pedaal (5 reg.) bestond. En het had
“2 Cimbelsterns, 1 Adelaar, 2 vliegende
Engelen, een trom, een Nachtigaal”. Zou
Van Oeckelen door déze adelaar op het
idee zijn gebracht om deze creaturen op
enkele van zijn eigen instrumenten hun
vleugels te doen uitslaan? Met soms een
lint in de snavel om ze koest te houden?
De eerste adelaar streek in 1856 neer op
het orgel van Akkrum.
Het Van Oeckelen-orgelOp 18 december 1848 werd het bestek
voor de bouw van het nieuw orgel onder-
De kerk en toren van Garmerwolde. Goed te zien zijn de bij de restauratie in de jaren veertig aangebrachte herinneringen aan het in 1859 gesloopte kerkschip (muurdelen en nieuw opgemetselde hoekpunten van de voormalige westmuur tussen de grafzerken). In de toren hangt een klok, in 1604 gegoten door Gert Powels. Een week vóór het nemen van deze foto werden er elf ca. 125 jaar oude essen gerooid, vanwege de essentaksterfte.
Foto
: Dirk
Mol
enaa
r
27juni 2019 De Orgelvriend
Het orgel in de R.-k. Sint-Vitus-kerk in Hilversum
Gerco Schaap (tekst en fotografie,
tenzij anders vermeld)
Onder de naam ‘L. van den Brink &
Zonen’ bouwde de Amsterdamse orgel-
maker Matthias van den Brink uit
Amsterdam in 1859 een tweeklaviers
orgel met vrij pedaal voor de Sint-Vitus-
kerk aan de Brinklaan in Hilversum.
In deze in 1786 gebouwde en in 1853
vergrote kerk stond een orgel van Abra-
ham Meere dat echter na de uitbreiding
van de kerk als te klein werd ervaren.
Matthias van den Brink, een zoon van
de orgelmaker Leonard van den Brink
(1761-1833), zette het bedrijf na het
overlijden van zijn vader voort onder de
naam ‘L. van den Brink & Zonen’. Het
nieuwe orgel telde 24 registers verdeeld
over hoofdwerk, onderpositief en pedaal.
De dispositie is te vinden in de bekende
dispositieverzameling uit 1885 van M.H.
van ’t Kruijs (zie eerste dispositiekader).
In beschrijvingen van het orgel (o.m. in
de encyclopedie Het Historische Orgel
in Nederland 1858-1865) wordt vermeld
dat Van den Brink pijpwerk zou hebben
overgenomen uit het vorige orgel. Bij
In juli 2018 werd het Van den
Brink-/Vermeulen-orgel in de
R.-k. Sint-Vituskerk in Hilversum
weer in gebruik genomen na
groot onderhoud / restauratie door
Elbertse Orgelmakers uit Soest.
Adviseur bij de werkzaamheden
was Cees van der Poel namens de
Katholieke Klokken- en Orgelraad
(KKOR). De vorige restauratie van
het orgel vond plaats in 1969/1970
door de firma Jos H. Vermeulen
uit Alkmaar, waarbij dr. P.J. de
Bruyn en Hans van der Harst
adviseerden. Bij deze restauratie,
door Van der Harst gekenschetst
als een “moeilijke onderneming”,
werd het door Vermeulen van een
onderpositief voorziene orgel in
het noordertransept geplaatst.
Na bijna een halve eeuw was een
uitvoerige revisie en schoonmaak
onontkoombaar. “Het orgel is her-
boren”, aldus Cees van der Poel.het pijpwerkonderzoek ten behoeve van
de laatste restauratie heeft adviseur Cees
van der Poel echter geen enkele afwij-
kende pijp gevonden die toegeschreven
kan worden aan Meere. Niettemin is het
mogelijk dat Van den Brink Meere-pijp-
werk heeft gebruikt voor het oorspronke-
lijke, reeds lang geleden verloren gegane
onderpositief.
Rond 1890 bleek het kerkgebouw alweer
te klein. Op de plaats van de oude kerk
verrees in twee jaar tijd het huidige
kerkgebouw in neogotische stijl, onder
architectuur van de bekende bouwmees-
ter P.J.H. Cuypers uit Roermond. Aan-
vankelijk nog zonder toren, maar na de
oprichting door enkele invloedrijke paro-
Restauratie
Hilversum, R.-k. Sint-VituskerkBouwer: L. van den Brink & Zonen, 1859