UDK 910.1(497.115) » 861 PRAVILNOSTI I ZAKONOMERNOSTI U ...€¦ · kata i velièinu tih kompleksa, jeste saobracaj. Od stepena teh-nièko-tehnolo kog razvoja saobraèaja i obelje

UDK 910.1(497.115) » 861

Aslan Puška* PRAVILNOSTI I ZAKONOMERNOSTI U RAZVOJU NEKIH

GEOGRAFSKIH POJAVA U SAP KOSOVO

Razmeštaj objekata, elemenata, ljudi i drugih pojava, važaiv je dio interesa geografskog istraživanja. Najvažnije je utvrdjiva-nje faktora koji utiču na razmeštaj objekata, elemenata, ljudi i njihova obilježja, kao i zakonitosti u razmeštaju i prerazme-štaju u prostoru i vremenu. U zavisnosti od faktora oni se raz-meštaju u prostoru i vremenu, stvarajudi komplekse istorodnih i različitih objekata, elemenata, obilježja. Ti kompleksi mogu biti različiti po broju, po karakteristikama, po udaljenosti izmedju objekata unutar kompleksova i izmedju njih. Izmedju objekata, subjekata i elemenata, u zavisnosti od njihovih ka-rakteristika i udaljenosti razvijaju se odnosi (interakcije) različitog intenziteta i karaktera, koji zatim utiču na menja-nje broja i obilježja objekata, subjekata i elemenata, te se na taj način menjaju strukture kompleksa.

Kod razmeštaja prirodnih objekata, elemenata i pojava deluju prirodne zakonitosti koje su u vezi sa zakonima kretanja mate-rije i energije. Zakoni kretanja materija i energije na Zemlji u zavisnosti od oblika, brzine kretanja, udaljenosti od izvora energije, odnosa izmedju kopnenih, vodenih, vazdušnih i drugih masa i drugo, utiču na razmeštaj objekata i elemenata (reljef-nih, hidrografskih, klimatskih, pedoloških, biljnih, životinj-skih idr.).

Ljudsko društvo prilagodjava razmeštaj društveno-ekonomskih ob-jekata u datim uslovima prostora, ali u vezi sa zakonitostima koje vladaju u odredjenoj društveno-ekonomskoj i političkoj formaciji. "Svaki način proizvodnje, menja u osnovi i prostor-ni razmeštaj proizvodnje, preko nje utiče na prostorni razme-štaj stanovništva." Dakle, sa promenom načina proizvodnje me-nja se i lokacija proizvodnih snaga ističe Gerhard Schmidt-Renner (Schmidt, 1966). Promene u razvoju proizvodnih snaga i odnosa, utiču na promene u objektima, subjektima i elementima. U toku ovog procesa menja ju se ranije strukture i stvaraju se novije. U novih struktura-ma dolazi do novih odnosa, koji dalje utiču na promene poštoje-dih struktura. Razvojem proizvodnih snaga i odnosa dolazi do potrebe novije organizacije, a nova organizacija zahteva pre-razmeštaj proizvodnih snaga u prostoru. Ta potreba za preraz-meštaj proizvodnih snaga tj. objekata, elemenata i ljudi, iza-ziva procese kretanja i okupljanja ljudi i objekata u prostoru.

* Dr., izr. prof.,Geografski inštitut, Prirodno-matematički fa kultet, Maršala Tita b.b., 38000 Priština, glej izvleček na koncu zbornika.

Tako npr. u područjima i zemljama sa niskim stepenom razvoja proizvodnih snaga, stanovništvo bavi se uglavnom sa ekstenziv-nom poljoprivredom, gde je objekat rada poljoprivredno zemlji-šte, a objekti stanovanja su smešteni oko njih, po selima. U tom stepenu razvoja ljudi su organizirani u manja naselja i razmešteni po čitavom prostoru, ali najgušče tamo gde ima naj-boljih uslova za zemloradnju ili stočarstvo. Taj stepen razvo-ja podržava vedi udeo poljoprivrednog i seoskog stanovništva a manji udeo obrtničkog, trgovačkog, obrazovnog i gradskog sta-novništva .

Razvojem proizvodnih snaga, objekti rada postaju raznovrsniji kao: fabrike, škole, razne kulturne, administrativne, naučne i druge institucije. Industrija izaziva diverzifikaciju struktu-re delatnosti u kojima se obavlja funkcija rada. Svi ti objek-ti rada, obrazovanja i stanovanja moraju se negde i u odredje-nim udaljenostima i mestima locirati, tamo gde če biti uslovno najbolji uvjeti funkcioniranja. Kako izmedju pojedinih delat-nosti postoje i tehničko-tehnološke i druge vrste povezanosti, onda i prostorni razmeštaj pojedinih objekata medjusobno je po-vezan, te na taj način stvaraju razne komplekse objekata u po-jedinim prostornim celinama, različite veličine i karakteristi-ka.

Razvojem industrije razvijaju se mnoge delatnosti i profesije, razvija se podjela i specijalizacija rada, intenzivira se hori-zontalna i vertikalna (prostorna i socijalna) mobilnost, rastu neka naselja i postaju veči centri okupljanja ljudi i objekata, povečava se produktivnost i proizvodnja, raste potrošnja razli-čitih proizvoda itd. Mnogi socijalno-ekonomski procesi, dakle, pojavljuju se i odvi-jajo kao posledica razvoja proizvodnih snaga i odnosa pod utica-jem novih zakonitosti na putu razvoja društva od jednog u drugi model. U tom putu razvoja društva, odvijaju se procesi nove pro-storne organizacije ljudi i objekata, u kojima ljudi obavljaju funkciju rada, stanovanja, obrazovanja, snabdevanja, rekreaci-je idr. Medjutim, veoma važan faktor koji odredjuje udaljenost objekata u prostoru unutar jednog kompleksa (unutar naselja) i izmedju tih kompleksa, koji odredjuje funkcioniranje tih obje-kata i veličinu tih kompleksa, jeste saobracaj. Od stepena teh-ničko-tehnološkog razvoja saobračaja i obelježja sredstava sa-obračaja zavisi optimalna medjusobna udaljenost, njihova veli-čina i broj u odredjenom prostoru kako bi optimalno funkcionirali.

Broj i veličina objekata u odredjenom prostoru zavisi i od ste-pena razvijenosti i mogučnosti koje pruža okolina prostora za snabdevanje sa sirovinama i proizvodima. Medjutim, veličina kompleksa objekata u odredjenom povezanom prostoru, zavisi osim od snabdevenosti okolnog prostora za održavanje aktivno-sti i života ljudi u njima, i od zakona hijerarhije organiza-cije društva i važnih objekata za obavljanje funkcija srednjeg, višeg i visokog obrazovanja, za obavljanje kulturne, zdravstve-ne, trgovačke funkcije idr. Objekti u kojima se neke funkcije moraju obavljati svakodnevno (stanovanje, rad, osnovno obrazo-vanje, svakodnevno snabdevanje, rekreacija idr.) moraju biti locirani skoro u svakom naselju, a druge funkcije, koje se re-

dje obavljaju ili služe za manji broj ljudi, mogu se locirati samo u nekim, vedim naseljima. Što su te funkcije redje i nji-ma se služi manji broj lica, to i lociranje objekata traži spe-cifične uslove, koji se mogu susresti u večim centralnim nase-ljima.

Za geografe nije važno samo mesto lokacije objekata, ved i nji-hovo funkcioniranje i dalji uticaj u okolnom prostoru. Zakonitosti u priordi i u društvu medjusobno su isprepletene i utiču jedna na drugu. Kako je cilj nauke otkrivanje i istraži-vanje zakonitosti to se mora i geografija baviti otkridima za-konitosti i pravilnosti u fizičko-geografskom i društveno-eko-nomskom kompleksu. Isprepletanje raznih zakonitosti u prostoru, je od velike važnosti za razvoj društva. Kroz njihovu materja-lizaciju stvara se bududi okvir za odnose izmedju ljudi i ljud-skih skupina. Prvobitni oblici otkrivanja zakonitosti jesu me-djuodnosi, kao indikatori delovanja zakona u prirodi i društvu. Kako se i prirodni i društveno-ekonomski zakoni odvijaju unutar sfera (litosfere, hidrosfere, pedosfere, biosfere, atmosfere, sociosfere, tehnosfere idr.) to se oni susredu, a mi ih oseča-mo, moramo ih pratiti i otkrivati, zatim upoznati te koristiti i usmeriti za naše potrebe, da bi život činili raznovrsnijim i bogatijim. Otkrivanje zakona nije laka stvar, ved mukotrpni po-sao. Oni se manifestiraju kroz različite odnose, te se može la-ko dogoditi da čovek "upada" u naučne greške, što se i dogodilo mnogim naučnicima. Prethodnica za otkrivanje zakonitosti, jeste otkrivanje odnosa izmedju pojava. Stoga demo u ovom radu ukaza-ti na nekoliko odnosa na koje smo naišli uz pomod metode kore-lacije i regresije.

Primeri sa SAP Kosova

Odnos izmedju prosečne nadmorske višine prostora opština i ude-la obradivih površina pokazuje, da se sa povečanjem prosečne višine za 100 metara udeo obradivih površina smanjuje za 5,24%, udeo njiva za 3,83%, udeo.površina pod pšenicom za 3, 28%, a udeo površina pod kukuruzom za 4,34%. Dakle, izmedju nezavisne varijable prosečne nadmorske višine i pomenutih zavisnih vari-jabli postoji visoka negativna korelacija (od -0,63 sa udelom njiva, -0,70 sa udelom površina pod pšenicom do -0,817 za udeo površina pod kukuruzom). Uz pomoč dijagrama korelacije, možemo tvrditi da se porastom nadmorske višine smanjuju prinosi poljo-privrednih kultura. Uz pomod koeficijenta korelacije ranga us-pjeli smo da ukažemo na podudarnost (vecu, slabiju ili nikakvu) režima padavina za 12 meteoroloških stanica Kosova. Koeficijent korelacije od 0,63 izmedju količina padavina u toku ljetnih me-seci i prinosa kukuruza pokazuje na znatnu zavisnost prinosa od ljetnih padavina, a koeficijent determinacije od 0,40 poka-zuje da 40% prinosa kukuruza zavisi od ljetnih padavina a 60% od drugih faktora. Uz pomod koeficijenta regresije Xc= 11,72 + 0,04 4 X možemo kazati, da za svaki mm kiše prinos kukuruza ra-ste za 4,4 kg/ha.

Koeficijentom recipročne opšte povezanosti ukazali smo na vezu izmedju nadmorske višine i veličine naselja kao i gustoče na-seljenosti na Kosovu (Puška, 1982). Sa povečanjem višine do 600 metara povečava se prosečna veličina naselja i gustoča na-seljenosti, a zatim sa porastom višine smanjuje se veoma brzo i gustoča i prosečna veličina naselja.

Pračenjem mnogih socijalno-ekonomskih pojava na Kosovu došli smo do nekih pravilnosti u razmeštaju i ponašanju socialno-ekonomskih pojava i procesa. Tako npr., sa povečanjem investi-cija raste vrednost osnovnih sredstava, a sa povečanjem vred-nosti osnovnih sredstava raste udeo zaposlenog stanovništva (Puška, 1980). Sa porastom broja i udela zaposlenog stanovništ-va raste udeo urbanog stanovništva, raste horizontalna i verti-kalna mobilnost, raste stepen koncentracije stanovništva (Puš-ka, 1982), ali zato se smanjuje udeo poljoprivrednog stanovništ-va (Puška, 1981) i stopa prirodnog priraštaja (Puška, 1981).

Testiranje koeficijentom korelacije pokazalo je izmedju udela zaposlenog i poljoprivrednog stanovništva visoku negativnu ko-relaciju, kako za Pokrajinu u celini (-0,737) tako i za pojedi-ne kontrolirane opštine (za Prištinu -0,715, za Orahovac -0,847 i za Ped -0,906). Na osnovu dobivenih vrednosti koeficijenta regresije za ove tri opštine može se utvrditi da se sa poveda-njem udela zaposlenog stanovništva za 1% smanjuje udeo poljo-privrednog stanovništva izmedju 3,2% i 4,7% (Puška, 1981).

Industrijalizacijom i urbanizacijom dolazi do povečanja večih naselja i manjih oko njih, a da se relativno smanjuju naselja udaljena od centara i od komunikacija. Na ovu pravilnost upudu-ju nas podaci o kretanju indeksa stanovništva prema veličini naselja i udaljenosti od opštinskog centra. Iz primera opštine Priština i Ped može se kazati da se sa povečanjem udaljenosti od centra opštine smanjuje indeks stanovništva. Pratedi kreta-nja indeksa stanovništva 1981/1971 i 1971/1961 može se konsta-tovati da je vrednost indeksa veda u večim naseljima, još veda u susednim naseljima, ako su u njima locirani neki privredni objekti, a manji u udaljenim naseljima (Puška, 1980).

Sa povečanjem udaljenosti od centra smanjuje se udeo zaposle-nog stanovništva i udeo aktivnog stanovništva u sekundarnim i tercijarnim delatnostima. I ako je nesigurno izvudi konstataci-ju, ipak na osnovu par primera, možemo reči da se sa povečanjem udaljenosti od centra smanjuje agrarna gustoda, jer kao što smo ranije konstatovali sa povedanjem udaljenosti smanjuje se pro-sečna veličina naselja. Nemački geograf Dietrich Bartels na primeru Turške dokazao je pomodu metode regresije smanjenje zaposlenih radnika iz Turške u Nemačkoj sa povečanjem udaljenosti od Izmira (Bartels, 1969). Mi smo u slučaju opštine Gnjilane uz pomoč dijagrama korelaci-je utvrdili istu pravilnost (Puška, 1980).

Pračenjem uzgoja industrijskih kultura na Kosovu, došli smo do konstatacije da se sa povečanjem udaljenosti od fabrike šedera u Pedi, ulja u Uroševcu i cigara u Gnjilanu, smanjuju površine

pod šečernom repom, suncokretom i duhanom (koeficijent korela-cije oko -0,60) (Puška, 1978). Koristedi koeficijent recipročne povezanosti u primeru opštine Priština gde smo postavili u odnos udeo stanovništva sa završe-nom osnovnom, srednjom i višom ili visokom školom (1971 god.) u odnosu na veličinu naselja i udaljenost od Prištine, došli smo do zaključka (na osnovu koeficijenta povezanosti 0,653) da sa povečanjem veličine naselja i smanjenjem udaljenosti od Pri-štine raste broj i udeo stanovništva sa završenom osnovnom, srednjom i višom ili visokom školom (fakultet) (Puška, 1982). Podaci takodje pokazuju da sa povečanjem naselja raste broj i udeo obrazovnog stanovništva, što je identično sa konstataci-jom do koje su došli nemački geografi da sa porastom stepena urbanizacije opština raste broj i udeo učenika obuhvačenih raz-nim vidovima obrazovanja (Ruppert, 1981).

Literatura

Schmid-Renner, G., 1966: Elementare Theorie der ökonomischen Geographie, Leipzig, s. 34.

Puška, A., 1982: Korelacija izmedju nadmorske višine i proseč-ne veličine naselja i gustoče stanovništva na Kosovu, rokopi s, Pri š tina.

Puška, A., 1980: Uloga lokacije privrednih i drugih objekata na prerazmeštaj stanovništva SAP Kosova, Statističar 7-8, Beograd, s. 140.

Puška, A., 1982: Tendencije u koncentracije stanovništva SAP Kosova, referat u Arandjelovcu.

Puška, A., 1981: Latentni suvišak poljoprivrednog stanovništva u SAP Kosovo, Sociologija sela, Zagreb, 73/74, s. 127.

Puška, A., 1981: Korelacija izmedju stope nataliteta i zaposle-nosti na Kosovu, Geografska istraživanja, 3, Priština.

Puška, A., 1981: Latentni suvišak ... o.e., s. 127. Puška, A., 1980: Uloga udaljenosti na razvoj socijalno-ekonom-

skih i kulturnih procesa, Geografska istraživanja, 2, Priština, s. 108.

Bartels, D., 1969: Geographische Aspekte sozialwissenschaft-licher Innovationsforschung, Geographentag, s. 290.

Puška, A., 1980: Uloga udaljenosti ... o.e., s. 107. Puška, A., 1978: Industrijske kulture na Kosovu, Priština, s.

65-70.

Puška, A., 1982: Geografski aspekti funkcije obrazovanja, Pri-ština, rokopis.

Ruppert, K., F. Schaffer, J. Maier, R. Paesler, 1981: Socijal-na geografija, Zagreb.

Asian Puška LAWS AND REGULARITIES UNDERLYING THE DEVELOPMENT OF CERTAIN GEOGRAPHICAL PHENOMENA IN THE AUTONOMOUS PROVINCE OF KOSOVO

In the present work an attempt is made to discover the relati-ons among certain geographical phenomena and thus to identify certain laws and regularities determining the distribution of phenomena, objects and elements. It has been found, for instan-ce, that with the growing average altitude of the territory of the communes with each 100 metres there is a decrease of culti-vated surfaces by 5,24%, of fields by 3,83%, of fields sown with wheat by 3,28%, and of fields sown with maize by 4,34%. The higher altitude involves also a smaller yield. With increa-se of percipitation during summer months there is a higher yield of maize - with each millimetre 4,4 kg/hectare. With an altitude from 600 m higher up there is in Kosovo a decrease in the average size of settlements and in the density of popula-tion.

With the increase of the basic production means there is a rise in the percentage of the employed population, which in turn brings about a decrease of agrarian population; on the increase is the concentration of population in general and of urban po-pulation in particular, likewise growing is the spatial and so-cial mobility of the population. With the growth of the percen-tage of employed population (temporal series) there is a decre-ase in natality. With the use of the correlation diagramme in-teresting relations and findings have been arrived at: thus, for instance, with the increasing distance from the communal centre the index of population, the size of settlements, and the percentage of persons active in secondary and tertiary ac-tivities all grow smaller. But with the increasing distance grows the percentage of agricultural population. By means of the reciprocal coefficient of relations as existing in the com-mune of Priština it has been established that the percentage of persons with ptimary, secondary, and university education grows with the growing size of the settlement and with the smaller distance from the town of Priština.

UOEO POLJOPR1VREDNOG STANOVNlSTVA » 7 1 GODINE

PO NASELJIH« U OP$TINI PEČ

UOEO OBRAOIVIH POVRŠINA

1680 OOOINE

t

UOEO AKTIVNOG STANOV. U

SEKUNDARNIM AKTIVNOSTIMA 1071 COOINE

UOEO ZASEJANIH POVRŠINA

POD PSENICOM «OSO GOOINE